Французская навела XX стагоддзя [Веркор] (fb2) читать онлайн

Французская навела XX стагоддзя

Укладанне, прадмова, звесткі пра аўтараў Л. Казыры. З французскай пераклалі А. Асташонак, Л. Казыра, З. Колас, А. Мароз. 351 с. Тыраж 5300 экз.

Луі Арагон Падсадная качка

— Ну што, будзеш гаварыць ці не?

Яны білі яго бясконца. У абодвух ужо абрываліся рукі. На клубы і спіну вязню страшна было зірнуць. Інспектар Бэлем уздыхнуў: «Ну і быдла! Далібог, іх нічым не проймеш». А яшчэ, чаго добрага, скажуць, што ён не ведае сваёй справы, калі не здолеў нічога выцягнуць з гэтага парсюка.

— Досыць. Адвядзіце, — расчаравана прамовіў ён.

Вязню кінулі вопратку. Каб ён здолеў адзецца, яго трэба было падтрымліваць.

— Можаш паверыць, занятак быў не з прыемных. Як прыгадаю — з душы верне! — трошкі пазней тлумачыў інспектар свайму калегу, седзячы ў кавярні за шклянкай пладовага соку на сахарыне, якім даводзілася частавацца кожны чацвер, калі ты не аматар да піва. Той кіўнуў галавой: «Пасля такой работкі было б няблага прапусціць і па чарачцы шнапсу, каб падбадзёрыцца...»

Камера была невялікая, прынамсі, такой не здавалася. Набліжаўся вечар. Святло ў адтуліне за кратамі прыкметна згасала, хутка набягаў змрок. Яго позірк упаў на парашу. Як да яе дацягнуцца ды яшчэ падняць накрыўку зубамі? Рукі — за спінай, у кайданах, якія не скінеш, а калі ўсё цела ў ранах, рабіць пад сябе — пакута. Турма была набітая бітком, але вязня, як выключэнне, трымалі ў камеры аднаго. Зрэшты, так яму пачувалася якраз спакайней: ён нічога гэтак не баяўся, як блізкасці з крымінальнікамі... а то яшчэ могуць падсунуць качку... Боязь да падсадной качкі не давала яму спакою.

Ён ляжаў на матрацы ў нясцерпным смуродзе, любая пастава, як ні павернешся, праз адну-дзве хвіліны выклікала жудасны боль. Там, дзе скура яшчэ ацалела, пачынаў даймаць сверб; спякота і гнілое паветра рабілі яго невыносным. Пратухлы, моташлівы сяннік, напэўна, кішэў чарвямі, у паветры лёталі мухі, яны сядалі на сваю ахвяру, і ён іх адно толькі здрыгваў.

Невядома чаму вязню ўвесь час вярзліся тоўстыя, вялікія хрушчы, якіх было многа пад горадам гэтай вясной. Яны падалі з дрэваў на спіну і круцілі лапамі, не могучы перавярнуцца. Цяпер быць хрушчом настала яго чарга. Як жа было прыгожа гэтай вясной! Ці можна ўявіць сабе тут той духмяны водар расквітнелых дрэў...

А яшчэ гэтая саламяная пацяруха, што ліпне да цела, лезе пад адзенне, цэлыя тысячы маленькіх саломінак, ад якіх немагчыма дый бескарысна абтрасацца... Дзіўна — пакутаваць больш за ўсё праз гэтую пацяруху, калі ўсё цела ў цябе баліць, калі ўсё спісяжана ранамі. І ў гэтым пачварным брудзе, у гэтым затхлым паветры, якім немагчыма дыхаць, — кідацца ў роспач ад нейкай жоўтай крышанкі, ад дробных былінак, што чапляюцца за адзенне, датыкаюцца да ўсяго сваім адмысловым, высушлівым дотыкам — дотыкам турмы.

«Я нічога ім не сказаў...»

Ён паўтараў гэтыя словы, каб хоць трошкі сябе падбадзёрыць. З распухлай губы цякла кроў. Гэта ўдарыў інспектар, калі вычарпаў усе аргументы. Языком ён намацваў востры край абламанага зуба, у роце было солана.

«Я нічога ім не сказаў...»

Калі наглядчык адчыняў дзверы, ён заўжды прамаўляў адно слова, толькі адно, нібы гаварыў з кітайцам, ён гыркаў у камеру: «Хлеб», або «Перадача», або «Змоўкні!..» Таму што часам вязень, апанаваны незразумелым шаленствам, пачынаў раптам калаціць у жалезныя дзверы абодвума кулакамі... Так бывала і з ім — да таго, як яго скумісавалі... Што б там ні стала, яму трэба было ўбачыць каго-небудзь, няхай нават гэты сшарэлы твар з носам-кірпою, ці, прынамсі, каго пачуць — хоць бы тое адзінае слова, што праціскалася з вуснаў наглядчыка, як саламяная пацяруха з сенніка: «Змоўкні!..» Цяпер ён быў у наручніках. Яго справа пагоршылася. «Змоўкні...»

«Я нічога ім не сказаў...»

«Перадача» — у яго камеры гэтае слова не прамаўлялася. Яно было не для яго.

«Хлеб...» На падлозе валялася палова акрайца, у місе была наліта вада. Але ўсё гэта было даступнае не больш за парашу. Вязень вывернуў шыю і прымерыўся: як дастаць да місы, хоць трошкі змачыць сабе вусны, каб не расплёскаць усёй вады. Калі ў час абходу ніхто не зойдзе, давядзецца чакаць світання.

Гэта быў той змрочны час, калі турма нібы прачыналася. Сцены пачыналі гаварыць сваёю няўцямнай мовай: глухія стукі, то хуткія, то павольныя, самыя размаітыя спалучэнні кароткіх і доўгіх, гэтую дзіўную азбуку яму трэба было б даўно ведаць. Праз увесь будынак ішла размова, перадаваліся пытанні, гучалі адказы. Гэты час для яго быў заўжды катаваннем бяссільнасцю і надзеяй. Ужо сто разоў сусед з камеры побач цярпліва і ўпарта паўтараў заўсёды адзін сігнал. Ён спадзяваўся, што нарэшце яму адкажуць. І вось аднойчы вязень пастараўся паўтарыць гэты сігнал, ён біў у сцяну галавой. Але сакрэт мовы быў яму невядомы, і размова далей не ішла. Зрэшты, сёння ён быў такі слабы, што не мог нават гэтым сігналам засведчыць свайго жыцця. Канцэрт, што гучаў з усіх камер, адбіваўся рэхам у яго хворай, распухлай галаве. Няшчасны дарма прыслухоўваўся да перапляцення загадкавых гукаў. Ён не ведаў, чаго б яму хацелася болей: каб усе гэтыя людзі сціхлі ці, наадварот, — каб іх перастук перарос у аглушальны грукат, ад якога скаланаліся б сцены. Ён нагадваў таго, хто, не ведаючы азбукі Морзе, імкнецца пачуць у навушніках сігналы караблёў, што згубіліся ў моры. Ён сашчэпліваў зубы, заплюшчваў вочы, але быў няздольны заткнуць вушы. Відаць, пачыналася гарачка. Калі яна будзе досыць вялікая, яго могуць пакласці ў лазарэт. Але на гэта не трэба надта разлічваць. Ад такой гарачкі не паміраюць. Звон у вушах. І зноў, і зноў гэты глухі, упарты, настойлівы перастук. Божа мой, пра што ўсе яны гавораць? Ноч была невыносна задушлівая. «Я нічога ім не сказаў... я нічога ім не сказаў...» Па ім поўзалі мухі, тоўстыя і шумлівыя. Калі яны прабягалі па карку, вязень перасмыкаўся, як конь у аглоблях. Сверб на жываце было немагчыма больш трываць. Вязень паспрабаваў пачухацца аб матрац, але адно развярэдзіў боль у паясніцы. Гарачка. «Я нічога ім не сказаў...» Гэтая магічная фраза страціла сваю заспакаяльную сілу. Ён паўтараў яе механічна, без ніякай карысці. «Я нічога ім...» Пад павекамі паплылі каляровыя плямы, успыхвалі і адразу тухлі, невыразныя абрысы... статак качак у чароце... Сон упаў, як сетка на паляўнічую здабычу.

Яго пабудзіў невыразны шум, перамяшаны з ізноў расцвеленым болем. Была ўсё яшчэ ноч. Але на ўзроўні вачэй нешта варушылася, захінаючы дрыготкае святло ад наглядчыкавага ліхтарыка. Апошнія словы патанулі ў цемры, грукнулі дзверы. У камеры нехта застаўся! Вязень адчуў, як побач прайшлі дзве калашыны. Нехта варушыўся. Спатыкаўся нават. Куды ўжо ён улез, гэты цяльпук? Было чуваць, як ён дыхае. «Што такое?» Хто з іх сказаў: «Што такое?»

Пэўны час яны вывучалі адзін аднаго. Калі першы вязень уцяміў, што яму ў кампанію падсадзілі таварыша, ён адразу падумаў пра абарону.

Качка! Гэта, відаць, падсадная качка. Безумоўна! «Я нічога яму не скажу», — падумаў ён, і яго раз'ятраныя раны нібы ўмацавалі ў ім гэтую ўпэўненасць. Ён застагнаў. Другі азваўся з цемры: «Нічога, нічога... А ў вас тут зусім няблага! Дазвольце назвацца? Калье, Жазэф Калье...»

Дзівак нейкі, напэўна. Але цікава, як ён выглядае — малы ці высокі, худы ці тоўсты? Ва ўсякім выпадку — качка. Праўда, наконт парашы ён прыйшоў своечасова. І наконт вады — таксама: ён знайшоў місу навобмацак, паднёс да яго губ. «Ды ў вас гарачка, прыяцелю...» Было неяк дзіўна адчуваць у цемры гэтыя рукі без твару.

Што яны абодва падумалі раніцай, калі агледзелі адзін аднаго? Гэтая змрочная камера, бруд, збіты, змэнчаны чалавек з рукамі ў кайданах за спінай адкрывалі новаму вязню ўсю мізэрнасць становішча, у якім ён апынуўся. Першы вязень прыўзняўся на адным баку і пільна глядзеў на няпрошанага госця — на качку. Нейкі нязграбны дзяцюк, хударлявы, асабліва ў гэтым зашырокім адзенні, і вочы дзівотныя, далібог, нейкі пацук... Уражанне ён выклікаў даволі кепскае. І калі глядзеў на чалавека на матрацы, вусны ў яго дрыжалі. Усю ноч яму давялося спаць на падлозе.

— Яны вас збілі? — сказаў ён.

— Здаецца! — адказаў першы.

Яны яшчэ не паспелі як след прызвычаіцца адзін да аднаго, як дзверы зноў адчынілся і да іх далучылі трэцяга. Гэта быў здаравенны бамбіза з чорнай конскаю грывай, што расла клінам з сярэдзіны лоба. Цяпер у абодвух узнікла аднолькавая думка: ужо гэты — пэўна качка!

Седзячы ўтрох у гэтым смуродлівым катуху, не надта раздольным нават і аднаму, яны вымушаны былі класціся адпачываць па чарзе. І тут было даволі цяжка аспрэчваць права на матрац у першага — з яго ранамі і заламанымі за спіну рукамі. Самы гаваркі быў Жазэф Калье. Першы ж адно сціскаў зубы: ці то ад болю, ці ад таго, што лічыў за лепшае адкусіць язык, ніж сказаць хоць слова. Бамбіза ўвесь час паўтараў, што трапіў сюды праз памылку. Яго звалі Дзюпаншэль. Мухі павесялелі — цяпер у іх стайні было ажно тры кані.

— Ну і смярдзіць жа тут, — казаў Жазэф, — проста жах, як смярдзіць!

«Праз памылку? Якую такую памылку? Калі ты патрыёт, памылкі быць немагчыма».

У такім месцы, як гэта, хутка страчваеш лік дням і начам. Міса ледзь цёплай вады, якую яны называюць «суп», кавалак хлеба, што трэба расцягваць аж на два дні, прыборка парашы — усё гэта не надта займае час. Але патроху размова наладзілася. Хоць усё па-ранейшаму гаварылася с асцярогай: праз качку. Жазэф быў электрык, Дзюпаншэль — памагаты ў мясніка. У першага вязня не ўдалося выведаць нават гэтага. Гаварыў ён, як пан. Але было нават смешна ўявіць, каб гэты нябога з абдзертаю скураю, аблеплены мухамі, мог быць на волі панам. Гэта быў светлы шатэн, гадоў каля сарака. Тонкія вусны, таўсматая шыя. Ён аброс нейкай плямістай, пярэстаю барадой. Гэтым ранкам з яго знялі наручнікі. Відаць, на пэўны час яны пакінулі надзею нешта з яго выцягнуць.

Такую надзею былі вымушаны пакінуць і Жазэф з Дзюпаншэлем, бо першы адно паціраў свае набраклыя запясці і з лютым выглядам паўтараў: «Я нічога ім не сказаў... я нічога ім не сказаў...» Сваім суседзям па камеры ён таксама не сказаў нічога — апроч таго, што завуць яго Андрэ Мэнар.

Усе ўтрох казалі, што іх узялі за палітыку. Можа, гэта і магло б быць падставай, каб не апасацца адзін аднаго. Але хто ж яго ведае?

Тым больш што Дзюпаншэль, ледзь не адразу, як яго прывялі, заявіў:

— Я б апошні свой грош аддаў, каб даведацца, што яны зрабілі з маёрам Арно.

Калье быў стрэляны верабей: у яго групоўцы ведалі, што маёр Арно, арыштаваны тры тыдні назад, быў акруговым начальнікам падпольнага войска. Але ён прыкінуўся дурнем і папрасіў растлумачыць яму ўсё гэта яшчэ раз. Трэцяга вязня, Мэнара, гэтая размова, здаецца, зусім не цікавіла, яму ставала клопату са сваімі пісягамі. «Чортава качка! Надта проста бярэш!»

Са старэйшым вязнем Калье быў вельмі ласкавы, вельмі ўважлівы. А даўгалыгі бамбіза, дык той наступаў на ногі, нібы вочы заплюшчыўшы. Было б няблага даведацца, да якіх арганізацый яны належаць. Жазэф, нібыта індзеец з племені сіў, самымі дзівотнымі выкрутамі стараўся вывудзіць хоць маленькую звестку. Але побач была качка. Дый хто яго ведае, можа, і сам Жазэф... Аднойчы ён сказаў:

— Хоць бы хутчэй яны там варушыліся! Прызначылі б свайго адваката, ці што. Сам усё адно цяпер не выбераш...

І якраз назаўтра Дзюпаншэля паклікаў яго адвакат.

— Ну і шэнціць табе! — пазайздросціў Жазэф.

— Ды ну — шэнціць, — азваўся той. — Я ж таксама не выбіраў.

Пакуль Дзюпаншэля не было, Жазэф паведаміў Мэнару:

— Не такі ён дурны... Так і гэтак — увесь час намякае, што ён, маўляў, з партыі... Думае, я не бачу, што проста ўбіваецца ў ласку...

Мэнар нічога не адказаў. Ён думаў, што качка хутчэй за ўсё — той даўгалыгі... Але ж і Жазэф... Можа, якраз ён і хоча даведацца... Той як пачуў:

— А я свайго адваката яшчэ нават не бачыў... Мяне дагэтуль трымалі ў адзіночцы.

Што ж, добрая атэстацыя для Жазэфа; лепшай, бадай, і не трэба.

Праз чатыры ці пяць дзён бамбіза — качка ён быў ці не качка — раптам захварэў. Гэтыя здаравякі ўсе толькі з выгляду здаюцца асілкамі, а так, як зірнеш — далібог, нейкія недалужныя! Рэжым у тутэйшай установе, трэба думаць, зусім яму не падыходзіў. Небараку так скруціла жывот, што ўвесь час ён толькі і сядзеў на парашы. Ужо Жазэф яму гэтага не спускаў. Дый як жыць у турме без жартаў.

З медычнага агляду, які рабіўся кожныя тры дні (бо ў турме хоць і было ўсяго тысяча дзвесце вязняў, але з іх добрая тысяча — хворыя), Дзюпаншэль вярнуўся не ў гуморы. Ён асмеліўся расказаць доктару пра Мэнара, які сам не мог пайсці на агляд, але той адказаў, што не збіраецца турбавацца індывідуальна пра кожнага вязня, з якім абышліся не надта ласкава, — іначай гэтаму канца не будзе.

Жазэф накутаваў ад каросты; ад такой задушлівай спёкі і нястачы паветра ў цеснай смярдзючай камеры нярэдка здаралася, што ўранку некаму з іх рабілася блага.

Аднойчы, калі Дзюпаншэль зноў быў у свайго адваката, Жазэф заявіў, што той, хто са скуры вылузваецца, каб нешта даказаць, якраз нічога і не дакажа. Нашто ўсё гэтае ўпартае дбанне? Каб прыцягнуць да іх увагу? Дзеля чаго? Адвакаты, лекары... усе гэтыя шпегі! Тое самае ён паўтарыў і качцы, калі той, вельмі горды за сябе, паведаміў, што яму ўдалося зацікавіць абаронцу сваім лёсам і агідным рэжымам у турме.

— Абаронцу! Мо ў цябе якой клёпкі няма? Чаму ж ты, калі з ім гаворыш, не называеш яго сваёй мамкай?

Г-эх! Каб можна было мець перадачу! Усе думкі былі пра яе, чаго б толькі яны не аддалі хоць за самую малую крышку тытуню! У першыя дні пасля арышту Мэнару яшчэ паспелі зрабіць адну перадачу, але гэта было так даўно.

— Мы ж маем на гэта права! — казаў Дзюпаншэль.

— Слухай, не смяшы ты мяне са сваімі правамі, — не стрымаўся Жазэф. — Маем права, не маем права... Калі яны перадаюць табе пасылку, ты ім павінен падзякаваць, і справе канец!

Яны прагнулі перадачы, прагнулі тытуню. А бачылі адно саламяную пацяруху з турэмных сеннікоў.

Калі аднойчы ў незвычайны час дзверы ў камеру адчыніліся і ўвайшоў наглядчык, не кірпаты, а іншы, з жоўтым, як рэпа, тварам — інспекцыя! — а за ім нейкі худы і доўгі, як палка, тып, што без дай прычыны чухаў свой нос, — нічога добрага яны ад гэтага не чакалі. І тым больш было дзіўна, калі гэты здаравяк раптам узлаваўся, прычым невядома на каго, і наглядчыку гэта было зразумела не болей за іншых. Ён узяў Жазэфа за руку і пачаў рассоўваць яму пальцы:

— Ды ў гэтага тыпа кароста!.. І ў гэтага таксама...

Зусім збіты з панталыку Дзюпаншэль казаў, што ў яго баліць жывот.

— А я вам кажу, што ў вас кароста!

Добра, добра. Няхай будзе кароста, калі яму так падабаецца. Зганяючы мух, доктар — а гэта ж быў доктар! — схіліўся над трэцім вязнем.

— Ганьба! — сказаў ён. — Ганьба!

Ён гаварыў гэтае слова крыху незвычайна, вымаўляючы «г» адначасова і выбухова і мякка: «К-ханьба».

Гэта асабліва ўразіла Жазэфа. Наглядчык спрабаваў быў растлумачыць, што ўсё гэта — праз гэтых вашывых нягоднікаў: іх проста немагчыма прымусіць як след прыбіраць у камеры...

О-го-го! Ну ўжо і даў ён дыхту гэтай паранай рэпе!

— Змоўкніце! К-ханьба! Каб француз так абыходзіўся з французамі!

Яго гнеўны голас аддаляўся па калідоры. А Жазэф у камеры ўжо цвяліўся:

— К-ханьба! К-ханьба!

Тым часам у той жа дзень усіх трох вязняў перавезлі пад вартай у дрыготкай закрытай машыне ў шпіталь на ўзгорку, дзе быў арганізаваны спецыяльны лазарэт, бо ў турэмным і так ужо не было дзе павярнуцца. Дзіўнае пачуццё — ехаць з турмы ў лазарэт праз увесь гэты неспакойны і насцярожаны горад, дзе яны жылі некалі вольна, удзельнічалі ў барацьбе, што ідзе і цяпер — без іх.

Раней гэта была прыватная клініка, не надта сучасная — з вялікімі пакоямі, невысокімі столямі. Да вайны ў ёй лячылі рабочых з суседніх заводаў і фабрык: сацыяльнае забеспячэнне, як гэта ў іх называлася... Цяпер, калі шпіталь зрабіўся часткай турмы, у ім дзіўна перамяшаліся медычны персанал і турэмная варта. Па начах тут заўжды гарэлі блакітныя лямпачкі, і хворыя прачыналіся, адно каб зірнуць на іх кволы бляск пасля непрагляднай турэмнай цемры.

Той самы доктар, які паслаў іх сюды, рабіў агляды і ў клініцы. Усе ўтрох яны ляжалі побач на суседніх ложках. Жазэф ужо добра здружыўся з «панам», як ён яго называў, але той па-ранейшаму быў негаваркі. Абодва яны ўсё яшчэ асцерагаліся качкі. Тым болей што аднойчы, пасля чарговых працэдур, той запытаўся, перагнуўшыся з ложка:

— Слухай, Жазэф, ты не чуў, што там кажуць пра маёра Арно? Здаецца, яны яго зусім ужо закатавалі...

Але дзе ж гэта было, каб вязня трымалі ў шпітальным ложку адно праз нейкую каросту! Аднойчы, калі галоўная медсястра паспрабавала сказаць пра гэта доктару, той паслаў яе вельмі далёка. Слаўны ён дзядзька быў, гэты доктар! Хадзілі чуткі, што ён загадаў нават адхаяць усю турму, ды такога нарабіў шуму!.. Ён запэўніваў, што ў турме — тыфус, а можа, так яно і было? Сваіх трох малайцоў доктар трымаў пад асабістым наглядам.

І калі інспектар Бэлем захацеў зноў пачаць допыт яго пацыента, доктар — а ён быў інспектарам гігіены ў дэпартаменце і ўяўляў сабой нешта накшталт санітарнага прэфекта — так пацешна яго прабраў: «Ні пад якаю маркай! Вы чуеце?! Дзе вы знаходзіцеся? Хто тут начальнік?» — і г. д. Усе проста душыліся ад рогату на сваіх ложках. У тым ліку і сам Мэнар, пра якога ішла гаворка. А інспектар Бэлем адразу зрабіўся нібы шаўковы, ён не ведаў нават, што адказаць.

— Глядзіце, я зраблю, што вас звольняць! Гэта болей так быць не можа! Гэта ж к-ханьба! К-ханьба!

Калі інспектар і доктар пайшлі, Жазэф з Мэнарам, у добрым гуморы, забыліся да таго, што падзяліліся сваімі думкамі пра тое, што здарылася, з качкай. І качка, які раней быў заўжды паслядоўны ў сваіх учынках, тут даў маху.

— А я вось усё думаю, — сказаў ён, — што яны зрабілі з маёрам Арно?..

Адразу запанавала маўчанне. Жазэф на мігах паказаў нешта Мэнару. І той крыху прыўзняўся над ложкам на перавязаных кулаках і сціснуў зубы з такім выглядам, нібыта казаў: «Пачакай, вось толькі выйдзем на волю, ужо ён пабачыць у нас, гэтая качка!» Тым часам санітаркі разносілі лекі.

І ўсё-ткі доўга гэтак быць не магло. Як казаў Жазэф, хутка іх, відаць, павязуць назад — у турму: яны і так ужо добра падыхалі свежым паветрам. Харч у лазарэце быў не тое каб выдатны, але ўсё-ткі кожны дзень тут давалі капусту, і мыцца можна было цёплай вадой, а аднойчы была нават бульба. Што ж наконт таго, каб пагутарыць, дык магчымасцей у агульным пакоі дзеля гэтага было ўсё-ткі больш, як у трохмесным склепе ў суседстве з занадта добра выхаваным панам, які ўвесь час толькі маўчаў, ды яшчэ адным, які з такою наіўнаю пысай пытаўся ў вас, ці ведаеце вы маёра Гэтага ды ці не чулі пра палкоўніка Таго... Ах, даражэнькія ж вы мае!.. А яшчэ ж тут былі прыбіральні, ды якія — амаль як дома, з акенцам, праз якое можна пабачыць неба. А ў аперацыйным пакоі, кажуць, — бо самому Жазэфу трапіць туды шчасця не выпадала, — ёсць акно, праз якое відаць увесь горад... увесь неабсяжны горад, што распасціраецца да самага далягляду, перарэзаны напалам ракой; гэты вялікі горад, пра які яны марылі, думаючы пра тых, хто там жыў, пра рэчы, што іх чакалі, пра ўсё, што там дзеелася — дзеелася, нягледзячы ні на што, нягледзячы на шэра-зялёных паліцыянтаў, што выходзілі з кашараў і шпацыравалі па вуліцах, гарлаючы свае хаўтурныя маршы і грукаючы ў такт абцасамі ботаў. Пра ўсіх тых, хто быў там, на волі, пра іх упартасць, адвагу, смеласць.

Часам, уранку, да іх даносіўся глухі грукат далёкага выбуху, і хворыя прыўставалі на ложках, перашэптваліся: «Ты чуў, га, ты чуў?» Нават вартаўнікі, што стаялі каля дзвярэй, і тыя аднойчы... Жазэф ужо збіраўся нешта сказаць пра гэта, але «пан» зрабіў знак вачыма. І праўда! Ён зусім забыўся пра качку.

Добра. Але аднойчы ўранку ў шпіталь заявіліся бошы — адзін у цывільным і два — ва ўніформе, пры зброі. На дварэ іх чакала машына з шафёрам. Як вы думаеце, што тут было рабіць вартаўнікам і санітаркам? Вядома, яны папрасілі паказаць ім мандат, падпісаны прэфектам, ці яшчэ нейкую такую паперу, але тыя адно наставілі на іх рэвальверы ды гыркнулі:

— Вось наш мандат!

І цывільны прамовіў слова «гестапа» так, нібыта сказаў: «Сезам», — а калі вартаўнікі пагразіліся, што затэлефануюць у прэфектуру, гэта яго зусім не ўразіла. Бошы патрабавалі, каб ім выдалі тры чалавекі, — яны хацелі іх павесці з сабою. І, не зважаючы на пратэсты, следам за санітаркай увайшлі ў пакой, дзе ляжалі хворыя.

Няхай апранаюцца, ды каб хутчэй! І калі Жазэф, якога назвалі першага, крыху закорпаўся, салдат адразу паказытаў яго прыкладам па драбах; а Дзюпаншэля — няшчасную качку — падганялі грымакамі ў зад. Але горай за ўсіх было «пану».

— Мэнар, Андрэ, давай, братку, давай.

Ён не мог стаяць на нагах, у яго яшчэ не зажылі раны — яны ведалі гэта. Але фрыцам на ўсё напляваць.

Трэба было пабачыць, як яны за яго ўчапіліся! Ну ты, варушыся! Хворыя на ложках незадаволена бурчалі. Тады яны наставілі рэвальверы на хворых, і тыя, вядома, адразу сціхлі. Гестапавец загадаў двум ва ўніформе ўзяць Мэнара пад рукі, і — марш! І ўсё пад рулямі рэвальвераў.

«Паганая гісторыйка...» — думаў сабе Жазэф. Але з якою іроніяй ён глядзеў на бамбізу. Вось дзе ўжо ўліпла качка! Гэтыя бошы разбірацца не будуць: прыб'юць і справе канец. Ён заўважыў, што адна санітарка, якая, відаць, была яшчэ не кончанай сучкай, выцірала насоўкаю вочы; зрэшты, такое не падабалася нават вартаўнікам.

Калі яны пераступілі парог, Жазэф як захлынуўся: перад імі, унізе, ад падножжа пагорка распасціраўся ўвесь горад, заліты промнямі вольнага сонца... Здавалася, ён быў заліты срэбрам, іскрыліся стрэхі, між імі прыгожай звілістай сцежкай цякла ўдалеч рака. А там, удалечыні, дымілі камінамі заводы, вялікай зялёнаю плямай вымалёўваўся парк, і белыя абрысы дамоў над даляглядам здаваліся чамусьці палацамі з чарадзейных казак. Грукаталі трамваі, на вуліцах тоўпіўся люд — быў, відаць, поўдзень... Там, унізе, яны ўсе вольныя! Вольныя!.. Яны не спыняюць сваёй барацьбы!..

Жазэф так заглядзеўся, што нават не паспеў падтрымаць таварыша, які спатыкнуўся. Гестапавец вылаяўся па-нямецку, і, на сваё здзіўленне, Жазэф пачуў, як качка шапнуў «пану»:

— Трымайцеся, маёр, яшчэ крыху!

Ён не паспеў нічога падумаць, як іх запхнулі ў машыну, і — паганяй! У крытым кузаве вялікага грузавіка, памечанага знакам вермахта, побач з імі сядзелі чатыры бошы. Яны аб'ехалі кругам садок перад клінікай і... глядзі ты, машына павярнула направа — не ў горад!

І толькі тады гестапавец нарэшце глыбока ўздыхнуў і, нахіліўшыся да «пана», сказаў:

— Прабачце, таварыш маёр, спадзяюся, мы вас там не вельмі прыціснулі?

Што? Як? А качка проста паміраў ад смеху:

— Нябога Жазэф, ну і пыса ж у цябе была, як я пытаўся пра маёра Арно! А што, Марыс, усё-ткі не такія ўжо кепскія ў мяне былі звесткі? Праўда, я спачатку быў сам не ўпэўнены, што перада мной маёр... Але потым доктар пацвердзіў, што гэта ён... Файны ён хлопец, гэты доктар!

Марыс — той, што быў у цывільным, — кіўнуў:

— Дзякаваць вы павінны менавіта доктару. Ён выдатна правярнуў сваю справу... Як толькі да яго па тваім даручэнні прыйшоў адвакат... Го, ды я зусім забыўся, у мяне ж ёсць табе пакет... ад тваёй жонкі... Ну а ты, Калье, чаго ты скурчыў такую пысу? Ці не збіраешся часам заплакаць?

Плакаць, вядома, Калье не збіраўся. Ён ламаў сабе галаву: «Марыс... Марыс... Недзе ж я гэтага хлопца бачыў!»

А маёр Арно гэтак проста ўсё паўтараў:

— Ведаеце... Я нічога ім не сказаў...

Раптам Жазэф прыгадаў:

— Ну, так і ёсць... Гэта ж у трыццаць другім, у сектары V... Я цябе пазнаў, ты — П'еро!

Марыс адказаў:

— Ты ж чуў — мяне завуць Марыс... Не, сапраўды, для таварыша ты нейкі ўжо дужа някемны...

Машына неслася ўсё далей і далей ад горада. Адзін салдат, побач з Жазэфам, насвістваў «Марсельезу».

— Вось табе маеш! — раптам ашаломлена ўскрыкнуў Марыс.

Ён мацаў сябе па кішэнях.

— Што такое?

— Які ж я дурань, крэцін, разява... Забыўся!.. Не магу сабе дараваць!

Усе занепакоіліся.

— А што здарылася?

І Марыс раптам з палёгкай, узрадавана:

— Ды не, усё ў парадку... Вось яны — цыгарэты!

Эрвэ Базэн Здаецца мансарда

Тоўстая Марта сядзела на сваім столку і ўсё лічыла, загінаючы пальцы, пералічвала, прыкідвала, параўноўвала. На душы ў яе было неспакойна, унізе нешта сціскалася. Яе суседка, кансьержка з васемнаццатага, у падобным выпадку зарабіла шэсцьдзесят тысяч. Праўда, мансарда ў васемнаццатым мае, самае малое, шаснаццаць квадратных метраў. «Але ў мяне, — адзначыла Марта, — не такія загаджаныя туалеты і вада добра даходзіць да верху». Гэта была праўда, з крана на гарышчы біў моцны струмень, а не капала, як у васемнаццатым. Але «ў мяне»... Ад гэтай думкі яна ўсміхнулася. Сабака, які сцеражэ дабро, сам належыць гаспадару, але таксама адчувае сябе крыху гаспадаром, калі брэша. А калі ўдумацца, то і ўпраўляючы — гэта ўсяго толькі вялікая аўчарка, якой таксама нічога не належыць, ён толькі распараджаецца ад імя гаспадара, хлапчука, які валодае ўсім толькі на паперы. Калі капнуць глыбей, то да чаго ж мы прыйдзем? Адкрыецца, што права — гэта неабходнасць. А Марце гэтая мансарда была неабходная... Праўда, не сама мансарда, не, жытло ў яе было, паганае, але было. Ёй было неабходна паджыцца на патрэбе, якую шмат хто меў у гэтай мансардзе. Неабходнасць гэтая была не надуманай, бо яна была зусім без грошай, але і не надта пільнай, бо дах над галавой яна мела. Але другарадная праблема, калі яна ваша, важнейшая за самую надзённую іншага, хіба не?

«Справа не ў гэтым, — сказала яна сама сабе, каб набрацца смеласці. — Трэба разнесці пошту».

Яна абмацала сваё калена. Яе няўдалы мужык-люстэрнік на сваёй праклятай рабоце, не было нікога, каб паслаць наверх. А з гэтым каленам!.. Акрамя Адрыена была яшчэ Эмілі, але яна спала, ці рабіла выгляд, у сваім ложку, раскінуўшыся на прасціне, разамлелая, паружавелая, разам са сваёй дачкой. Яна вярнулася позна, стамілася, яе нельга было будзіць, гэтае дзіця. Марта працягнула руку, узяла пачак лістоў, паклала яго на цырату і трохі разарвала абгортку. «Моцна цалую», заяўляла паштоўка з Корсікі да маладой асобы з трэцяга паверха. Яе маці павінна насцярожыцца, добра вядома, што можа хавацца за самымі нявіннымі словамі. Хіба Эмілі не дадумалася, каб абдурыць сваіх блізкіх і сваю маці, калі яна нешта адчула, каб яе хахаль з кнігарні пасылаў ёй праспекты, у якіх асобныя цэны былі закрэсленыя? «Ты і я, фармат..., вокладка са скуразамяняльніка ўсіх афарбовак, за шэсцьсот пяцьдзесят франкаў...» Трэба было разумець: «Чакаю цябе без дзесяці сем». Кніжны чарвяк, а хто, скажыце, пакінуў ёй Калет? Урэшце, яна магла аддаць перавагу гаспадару кнігарні, і Марта, гладзячы калена, між іншым падумала, што, нават застаўшыся з дзіцем, Эмілі запляміла сябе менш, выбраўшы прадаўца.

Марта паважыла ў руцэ два канверты і перавярнула трэці, каб паглядзець на штэмпель, адкуль яно адпраўлена. Для маленькіх людзей ведаць — значыць магчы, хіба не так? Потым яна рэзка адсунула пошту. Яе раптам ахапіў жах. Зусім страціла розум, рабіць такое! Як з гэтай мансардай: трэба будзе і махляваць, і кленчыць. Але раптам яна азірнулася. Мадам Паке, з сёмага, вяртаючыся на сваіх каўчукавых падэшвах з царквы Сэн-Нікэз, дзе яна давала напракат крэслы, праспявала за яе спіной:

— Мне нічога?

— Нічога, мадам, — буркнула Марта.

Нічога не было. Хаця Марта працавала ўсяго восьмы дзень, яна ўжо здагадалася, што для мадам Паке ніколі не будзе нічога важнага, толькі рэкламныя праспекты і квітанцыі, але ёй менавіта таму і хацелася б соваць свой нос у будку кансьержкі. Заставалася толькі глядзець на яе. Яна перасунула языком напалову сасмактаны ледзянец за шчаку і застыла, нерухомая, амаль нягнуткая, прыкмячаючы беспарадак, удыхаючы пахі таннага віна, кацінай мачы і кіслага малака. Уся яе жвавасць засяродзілася ў вачах і варухлівых ноздрах. Ад усмешкі яе губы, якія асцярожна расклеіліся, зрабіліся зусім тонкімі.

— Я таксама хацела ў вас спытацца пра тую незанятую мансарду. Я магла б каго-небудзь...

Столак застагнаў. Марта адкінулася, склаўшы рукі, як для малітвы, і пасміхаючыся.

— Мансарда. Вы ўжо шостая, даражэнькая. Сёння з раніцы сюды ідуць адзін за адным. Я яшчэ не выпіла кавы, як Мало ўжо былі ў мяне. Іх чацвёра на васьмі квадратных метрах, вы ж падумайце! Потым прыходзіла мадам Мангрынэль, потым калега з пяцьдзесят чацвёртага, потым нейкая манашка...

— Я думаю, сястра Марыя з Сэнт-Фас, — сказала мадам Паке.

— Напэўна, — сказала Марта, — ва ўсякім разе, гаварыла пра нейкіх кузін, пратэжэ, цяжкае становішча. Нават паштальён гаварыў са мной пра гэта. Яны думаюць, што ў мяне сто мансардаў. А на завяршэнне ўсяго прыйшла мадам Сюрмюля і запатрабавала ў мяне мансарду ад імя ўпраўляючага. Здаецца, яна ўжо не ведае, дзе захоўваць свае кансервы.

— Будзе шкада, калі яны прападуць, — сказала мадам Паке ялейным голасам.

— Распараджэнне ўпраўляючага, — буркнула Марта, — мы не можам тут рабіць тое, што нам захочацца.

На нейкі момант абедзве жанчыны замаўчалі. «Спрытная, — падумала Мелані Паке, — робіць выгляд, што нічога не здарылася, а сама ўжо абладзіла сваю справу. Нічога не скажаш, у гэтых кароў усё ідзе гладка. Языкі дадзеныя ім, каб каўтаць, яны толькі і думаюць, як пажывіцца». Стоячы на сваіх тонкіх, як цурубалкі, і прамых, як яе парасон, нагах, мадам Паке адчула прыліў настальгіі па тых часах, калі кожную раніцу, пасля набажэнства, у гэтай самай будцы кансьержкі яе чакала інфармацыя пра навіны квартала, якая давала ёй зарад жвавасці і дзелавітасці. Тоўстая Марта, якая разбылася не ад добрага жыцця (яе тлўшч вырас на бульбе) і нават у пост часам таўсцела, са свайго боку глядзела на Мелані з усё большай інстынктыўнай варожасцю. Гэта была варожасць сала да косткі, тлустых да сухарэбрых. Яна надзімала губы, узводзіла да столі свае жоўтыя вочы, нібы заклікаючы яе ў сведкі, што не можа нічога зрабіць.

— Я ведаю, што вы зробіце так, як трэба, — сказала мадам Паке.

Яна, нічога больш не кажучы, прашмыгнула да лесвіцы. Марта крыху пачакала, кіўнула галавой і, пакінуўшы ў спакоі сваё калена, доўга церла ўпрыгожаную пукатым валляком шыю. Гэты валляк так і не праходзіў. Упэўненая, што яе ніхто, акрамя кошкі, не чуе, яна стала незадаволена апраўдвацца:

— Нельга ж усё аддаваць за так. Нават калі ты маеш на нешта права, у цябе стараюцца яго вырваць.

Усё было правільна, але раптам Марта ўбачыла, як расплюшчыліся вочы Эмілі. Яна млява сказала:

— Гэта нядобра ў дачыненні Мало. Ты ведаеш, што сказаў тата...

— Спі! — грымнула Марта, ці то каб прымусіць замаўчаць дачку, ці то сваё сумленне, якое таксама драмала.

Яна рэзка ўстала і, цмокаючы языком, пашкандыбала на сваю вузкую кухню, дзе яшчэ заставаліся мізэрныя рэшткі засохлага сыру, якімі можна было пажывіцца. А! Не з такой, як у Адрыена, мізэрнай зарплатай можна было дазволіць сабе раскошу грэбаваць імі. Гэты Адрыен, сапраўды, вельмі разумны, калі кажа: «Ды аддай ты сваю мансарду Мало». Такія людзі, як Адрыен, лічаць, што раз яны акуратна прыносяць плату за кватэру, то гэтага дастаткова, каб карміць чатырох чалавек. Мансарда каштуе, сама мала, шэсцьдзесят тысяч франкаў і прызначаецца каму-небудзь грашавітаму, напрыклад, мадам Сюрмюля. Лічыць у старых франках — шэсцьдзесят тысяч, прыямней, чым у новых — шэсцьсот. А Марце гэтыя грошы былі так патрэбныя, што калі яна падлічыла яшчэ раз, то падумала, што мала просіць. Трыццаць тысяч доўгу, апрануць Эмілі, яе дачку, абуць Адрыена, унесці ўзнос за швейную машыну, з якім ужо запазніліся, ну і сціпла ўсё гэта адзначыць. На гэта пойдзе якраз шэсцьдзесят тысяч, значыць, ёй трэба восемдзесят. Яна папросіць восемдзесят, сто, каб атрымаць восемдзесят. І калі мадам Сюрмюля не пагодзіцца, тым горш! Слова ўпраўляючага ні да чога не абавязвала. Марта сама яму пра гэта сказала. Можна было знайсці і што-небудзь лепшае: іншаземца, у якога мала часу, студэнта з багатымі бацькамі, дзеўку, якой няма дзе займацца шашнямі, часам гэта неістотна, раз грошы падаюць вам з неба.

Марта вярнулася ў сваю будку задуманая. Яе і так невялікі лоб ад маршчын, якія прарэзаліся ад неадступных думак, зрабіўся зусім маленькім. Маленькая стрэлка насценнага гадзінніка, заўжды адагнутая ўлева, паказвала дзевяць гадзін; вялікая, сагнутая ўправа, набліжалася да паловы, якую гадзіннік больш не званіў. «Дваццаць пяць хвілін на адзінаццатую», — прашаптала Марта, хуценька прыкінуўшы ў галаве. Яна не схадзіла ў краму, але толькі махнула рукой. Эмілі зноў заснула, а хто спіць, той вячэрае. Дарэчы, колькі там засталося? Яна засунула руку ў вільготныя нетры свайго карсажа і выцягнула дзіўную ладанку на чорным матузку: свой гаманец, сшыты з кавалка тканіны вялікімі шыўкамі, і той мізар, што ў ім быў. Не можа быць і гаворкі пра тое, каб узяць нешта з недатыкальнага аддзялення, дзе ляжаць сто пяцьдзесят франкаў на малако Калет. Але ці не можна неяк перакласці трохі грошай з другога аддзялення, прызначанага на будучыя расходы, у трэцяе, адкуль трацілі грошы сёння? Марта лічыла, пералічвала, і кожны раз атрымлівалася дзвесце шэсцьдзесят шэсць франкаў, два франкі шэсцьдзесят шэсць у цяжкіх франках, як яны цяпер кажуць. Марта ўздыхнула, закрыла свой гаманец, падумала, зноў нерашуча раскрыла, зноў закрыла і, нарэшце, супакоеная сваёй уласнай арыфметыкай (яна карысталася ў якасці найменшага агульнага дзельніка цаной кілаграма бульбы), узяла шэсцьдзесят шэсць франкаў. Урэшце, Адрыену ёсць бляшанка сардзінаў, а калі яму гэта не падабаецца, то няхай пашукае дадатковую работу. Шэсць тысяч франкаў на тыдзень, хіба гэта грошы?! Хіба ён не можа аддаць усю зарплату адразу, замест таго каб выдаваць порцыямі, бо, маўляў, ніколі не хапае грошай да новай зарплаты? Не хапае да зарплаты! Лухта якая! Як быццам не лепей добра пражыць некалькі дзён, рызыкуючы папасціцца некалькі наступных, чым увесь месяц збіраць крошкі? Хіба ёсць іншы спосаб унесці нейкую прасветліну ў сваё жабрацкае жыццё, акрамя як хоць адзін раз парадавацца жыццю і жыць гэтай радасцю, чакаючы, што яна паўторыцца?

— Шэсцьдзесят шэсць франкаў. Сто грамаў філе, падумаць толькі! І яшчэ хочуць, каб я за так аддала сваю мансарду.

У адказ пачулася кароткае мяў. Згаладнелая кошка вылезла з-пад ложка і церлася аб яе лытку, рызыкуючы атрымаць выспятка. Ну вядома, гэтая вечная здыхля Шэрая. Марта збіралася адпіхнуць яе, але перадумала. Добрая кацідла! Падбародак пераходзіць у шыю, цыцкі ў сцёгны. Яна з цяжкасцю нагнулася, каб узяць Шэрую на рукі, і стала гладзіць яе па спіне. Слаўная кацяра. Яна займаецца сексам, можа, раз на тры месяцы, але з такім апетытам, з такой заўзятасцю, якія ўсю ноч бударажаць катоў. А як яна кідаецца на лёгкае, за тры ўкусы можа праглынуць цэлы фунт, а ўвесь наступны тыдзень супакойвае апетыт, аблізваючы вусы. Такая яе прырода! І спрытная, падла, нейкім цудам можа адчыняць дзверы.

І раптам кошка, выпушчаная з рук, мякка ўпала на чатыры лапы, а Марта, прыхапіўшы пошту, хуценька выскачыла з будкі і кінулася да лесвіцы. Наконт дзвярэй. Яна забылася ключ. Божа ж ты мой, ключ! Каштоўны ключ ад мансарды там. Здурэць можна, такая неасцярожнасць! Хто заўгодна можа авалодаць ім і ўсяліцца як скватэр*, пазбавіўшы яе, Марту, заслужанага барышу. Напрыклад, Мало, хаця няшчасным звычайна бракуе смеласці. Або кліент Паке, які, магчыма, быў той самы, што і ў сястры Марыі з Сэнт-Фас. Святы фарс, так будзе правільней! У гэтых людзей заграбушчыя рукі і поўны рот належных падстаў, каб прыладкаваць сваіх. Потым паспрабуй іх выселіць. Заўсёды знойдзецца закон, які абараняе іх інтарэсы, і спагадлівыя душы, якія звыклі займацца дабрачыннасцю за ваш кошт і могуць усчаць скандал, варта вам наважыцца паказаць хоць самую малую незадаволенасць.

* Скватэр (англ. squatter) — асоба, якая самавольна заняла незаселенае жыллё.

І Марта караскалася ўгору, дыхаючы, як кавальскі мех. Клятая лесвіца! Калі ногі ўжо не гнуцца, няма чаго працаваць кансьержкай. Лепш за ўсё было б прадаваць вустрыц на тэрасе якога-небудзь кафэ ў Бэльвілі. Марта іх вельмі любіла і магла адным махам загарнуць вам цэлы тузін, тут ёй не было роўных. Праўда, зімой холадна, гэта адзін з агументаў Адрыена, які крывадушна казаў: «Ты занадта мярзлячая, — і дадаваў: — Да таго ж на гэта трэба грошы, а ў цябе няма ніводнага су», як быццам крэдыт існаваў для сабак, а не для людзей. Вечна бурчыць, вечна баіцца зрабіць ёй прыемнае і нават не прызнаецца, што баіцца падатку, які трэба плаціць за права гандляваць, і белага віна, якое б ёй перападала. Жахлівая лесвіца. Трэба абавязкова мець кагосьці, каб пасылаць з даручэннямі наверх, калі Эмілі і далей упарта не будзе рабіць розніцы паміж ноччу і днём. У кожным лесвічным пралёце было па дзевятнаццаць прыступак, і Марта адлічвала іх па адной, трымаючыся за парэнчы, якія хадзілі хадуном. На трэцім яна была ўжо ўся мокрая. Паміж чацвёртым і пятым яна была вымушана перадыхнуць і прымасцілася краечкам сцягна на шэсцьдзесят шостай прыступцы, занадта вузкай, каб памясціць астатняе. Але нейкі нязвыклы шум прымусіў яе ўскочыць. Над ёй, у мансардзе, нехта тупаў. У яе мансардзе. Яна голасна сказала: «Вось і добра, будзеш ведаць!» І на секунду здзівілася, што падумала пра пакаранне не так за сваю неасцярожнасць, як за свае падлікі. Але гэтае прасвятленне ўжо прайшло. Яна ўспомніла, што ёй вельмі патрэбны грошы, і адчула абурэнне, якое надало ёй сілы. Яна стралой узляцела на самы верх і, як слон, прагрукала па калідоры, аж калаціліся тонкія сцены, нават не звярнуўшы ўвагі на маленькую Мало, якая прашлёпала з эмаліраваным збанам да крана, і на мадам Паке. Мадам Паке пакідала дзверы прачыненымі, каб лепей чуць, і праз шчыліну быў відаць яе плоскі профіль, яна была засяроджаная на прыгатаванні соўсу, капаючы з двух графінчыкаў, што служылі ёй за маслёнкі. У адзіным парыве Марта дабегла да самага парога мансарды і застыла, не могучы зрушыць з месца ад задышкі і разгубленасці. Мадам Сюрмюля, важная і ўпэўненая ў сваіх правах, у бездакорна белай блузцы, ужо распараджалася ў памяшканні. Яна, нават не павярнуўшы галавы, незадаволена сказала:

— Зачыніце дзверы, тут скразняк.

Марта штурхнула дзверы, машынальна правёўшы рукой па замку. Ключа не было. Ключ круціла на пальцы бакалейшчыца. Яна нядбайна кінула, звяртаючыся да Розы, сваёй служанкі, якая ляніва вадзіла венікам па падлозе:

— У гэтым кутку, даражэнькая. Хіба вы не бачыце, што тут смецце?

Прыхінуўшыся спіной да вушака, Марта з цяжкасцю даходзіла да сябе. Яна ніяк не магла пракаўтнуць вельмі вязкую сліну. Яна заўсёды пасавала перад упэўненасцю і бесцырымоннасцю багацеяў. Яна пазірала то на вялікія ногі мадам Сюрмюля, у вялізных пантофлях, то на пакорліва схіленую Розу. Гэтая яе пакорлівасць была заразнай. Нарэшце яна прамямліла:

— Значыць, вам гэта падыходзіць, мадам?

— Трэба думаць, што так, — нядбайна адказала мадам Сюрмюля.

— Вядома, для вас гэта ўсяго толькі катух на гарышчы, — сказала Марта, усё больш губляючыся.

— У гэтым, як вы сказалі, катуху на гарышчы я не змагу нават захоўваць вадкія кансервы, бо зімой яны замерзнуць і папсуюцца, — адказала мадам Сюрмюля.

Яна замаўчала і ўладарна ткнула пальцам, паказваючы Розе на павуцінне. Памалу Марта рабілася больш ветлівай і баязлівай. За гэты катух на гарышчы кансьержка з пяцьдзесят чацвёртага давала ёй дваццаць тысяч, нават Мало далі б дзесяць. Гульня прайграная. Не разлічыла. Толькі бедныя плацяць вялікую цану за трушчобы. А што яна атрымае ад гэтай, якой пятнаццаць квадратных метраў пад склад — усяго толькі дробная ўдача і якая, заняўшы памяшканне, можа даць, колькі пажадае? Яе заўсёды абдурвалі, і Марта добра ведала, што ніколі нічога не атрымаеш ад гэтых людзей, якія разглядаюць сваё становішча як права на прывілеі і лічаць дастатковым кінуць якую-небудзь прынаду, а потым робяць незадаволены выгляд, каб паказаць, што нічога вам не вінаватыя, а ўзнагароду за вашу паслугу падаюць вам як міласціну. Вось і цяпер. Ключ круціўся на пальцы мадам Сюрмюля, якая нават не міргнуўшы прамармытала, сунучы кончыкамі пальцаў у хуценька раскрыты кулак Марты, якая сама сагнулася папалам, складзеную ў чатыры купюру:

— Ну, я ўдзячная вам... Ну, ну, так заведзена. Я толькі папрашу вас глядзець, што за людзі падымаюцца наверх. Гэтыя дзверы ў мансардах вельмі ненадзейныя, і мне б не хацелася, каб гэтым скарысталіся і пакралі мой тавар. Мая пошта ў вас? Нешта позна яе сёння прынеслі.

Факт надзіва рэдкі, для мадам Сюрмюля не было лістоў, толькі газета. І яшчэ два праспекты, якія яна не спяшаючыся разарвала, прашаптаўшы:

— Прынамсі, не будзе рахункаў.

І, палічыўшы справу скончанай, яна пальцам разарвала абгортачную стужку на газеце і, адставіўшы яе сантыметраў на шэсцьдзесят з-за сваёй дальназоркасці, стала чытаць крымінальную хроніку. Пры гэтым яна не пераставала адным вокам сачыць за Розай, якая рана ці позна стане гераіняй каментарыя наконт згубных вынікаў сентыментальных памылак і сумніўных сувязей.

— Яшчэ адна незамужняя маці задушыла сваё дзіця, — сказала яна з абурэннем.

Але Марта нічэга не чула. Яна ўжо неслася ўніз, пралятаючы цэлыя пралёты, як лавіна, уся чырвоная. З языка гатовы быў сарвацца выдатны набор мацюкоў. Лютасць так распірала яе, што яна здавалася яшчэ таўсцейшай. Пяцьсот франкаў, гэтая карга асмелілася даць ёй пяцьсот франкаў. Вось тая, чыё імя яна будзе згадваць у сваіх малітвах, і няхай не здзіўляецца, калі аднойчы з ёй здарыцца непрыемная гісторыя. Пяцьсот франкаў! Страта грошай, якіх ёй недадалі, была балючай, асабліва цяпер, калі яны былі пільна патрэбныя, але не такой балючай, як прыніжэнне ад таго, што яна дала сябе так недарэчна ашукаць, ды яшчэ і апусцілася да ролі супольніцы. Сама не свая, яна камечыла пошту, замест таго каб засоўваць яе пад дзверы. Яна кацілася ўніз і, што было дзіўна, клялася, што ўсё зразумела, што цяпер стане сапраўднай сцервай, што ўсе яны пачуюць ад яе пару ласкавых і першая гэтая сімулянтка Эмілі, яна ў яе паскача, яшчэ як. Як ураган, уляцела яна ў сваю будку.

— Ну што? — пачула яна знаёмы, прасеяны праз густыя вусы голас.

Эмілі з малой плёскаліся на кухні. Адрыен ужо вярнуўся. Ён наразаў такім жа бяскрыўдным з выгляду, як і сам, нажом кавалачкі хлеба і клаў на іх сардзіны. Кубік хлеба, кавалачак сардзіны. І ён не сварыўся, хоць нічога больш не было. Яшчэ кубік хлеба і яшчэ кавалачак сардзіны. Ад яго бязвіннасці рабілася моташна.

— Пяцьсот старых франкаў, — закрычала Марта, — ты разумееш? Бакалейшчыца дала мне аднаго Гюго*.

* На старых пяцісотфранкавых білетах быў змешчаны партрэт Гюго.

— Я ж табе казаў...

Ён не скончыў фразы, але яго лоб наморшчыўся; яму не ўдалося падчапіць дзюбкай нажа галаву сардзіны. І сапраўдная Марта, якая не падала духам у цяжкія часы, адчула, што яе асуджаюць, і сказала тое, што гняло яе душу.

— Пяцьсот франкаў за подласць! — прастагнала яна.

— Няма чаго скардзіцца, для нас і гэта грошы, — сказаў Адрыен.

Марта ўздыхнула і замаўчала. На словы янатаксама была небагатая.

— Для нас канечне, — паўтарыла яна, перакананая.

Гэта подласць заўжды адчувае сябе камфортна, а такім, як яны, маленькім людзям даводзіцца ісці па гэтым паскудным жыцці пехатой. Яе вочы палагаднелі. Вось, скажам, Адрыен, яго шлях усыпаны дыямантамі.

І гледзячы на гэтага чалавека, на яго залітыя алеем вусы, якія рухаліся ў такт са сківіцамі, калі ён дажоўваў апошні кавалак, Марта раптам спыталася ў сябе, чаму яна не чуе цяжару на сваім хворым калене і чаму адчувае нейкае дзіўнае задавальненне ад сваёй няўдачы.

Анры Барбюс Пяшчота

25 верасня 1893 года

Мой дарагі маленькі Луі!

Вось усё і скончана. Мы не ўбачымся болей ніколі: будзь упэўнены ў гэтым не менш цвёрда, чым я. Ты не хацеў гэтага, ты згадзіўся б на ўсё, толькі б мы заставаліся разам, але нам трэба расстацца, каб ты мог пачаць новае жыццё. Я не шкадую, што не ўступіла табе, самой сабе, нам абаім ні тады, калі ты так горка плакаў, зарыўшыся ў падушкі на нашым ложку, ні тады, калі ўзнімаў галаву і ўмольна глядзеў на мяне — які ж няшчасны быў твой твар, як ён палаў! — ні тады, калі ўвечары як не бачыла ўжо ў цемры тваіх слёз, я адчувала, як апякалі яны мне рукі.

Цяпер мы абое страшэнна пакутуем. Мне гэта ўсё здаецца нейкім насланнём. Яшчэ некалькі дзён проста нельга будзе ў гэта паверыць, потым колькі месяцаў будзе яшчэ балюча, пасля прыйдзе выздараўленне.

І толькі тады я зноў стану пісаць табе — мы ж вырашылі, што зрэдку я буду гэта рабіць. Мы і праўда добра ўсё абдумалі. Лісты мае — ты ж ніколі не ўведаеш майго адраса, ніколі! — застануцца адзінаю ніццю, што будзе яшчэ звязваць нас, — і яна не дасць нашаму расстанню ператварыцца ў разрыў.

Цалую цябе апошні раз, але так пяшчотна, так ціха і так бязгрэшна — бо якая ж адлегласць раздзяляе цяпер нас!

25 кастрычніка 1894 года

Мой дарагі маленькі Луі!

Я зноў гавару з табою — як і абяцала. Вось ужо год, як мы — гэта болей не «мы». Я добра ведаю, ты не забыў мяне, мы ўсё яшчэ занадта звязаныя між сабою: кожны раз, калі я думаю пра цябе, не магу не адчуваць твайго болю.

Ды ўсё ж гэтыя дванаццаць месяцаў не былі зусім бескарысныя: яны накінулі на наша мінулае жалобную вуаль. Вось ужо і вуаль з'явілася! Некаторыя рэчы сталі патроху сцірацца ў нашай памяці, а розныя дробныя дэталі ўжо і памерлі нават. Праўда, яны ўспамінаюцца раптам, калі нешта выпадкова нам пра іх нагадае.

Неяк паспрабавала ўспомніць дакладна, які быў твой твар у той момант, як я ўпершыню цябе ўбачыла, — і не змагла.

Паспрабуй і ты ўявіць мой першы позірк на цябе. Ты зразумееш, як усё ў гэтым свеце сціраецца.

Нядаўна я ўсміхнулася. Каму, чаму? Нікому і нічому. У прысадах весела зайграў сонечны прамень — і я міжволі ўсміхнулася. Я і раней ужо, з нейкага часу, спрабавала ўсміхнуцца. Спачатку здалося, што немагчыма будзе зноў навучыцца гэтаму. І ўсё ж, як я сказала, аднаго разу, супраць волі маёй, я ўсміхнулася. І хачу, каб і ты таксама ўсё часцей і часцей усміхаўся — проста так, радуючыся добраму надвор'ю ці думцы, што наперадзе ў цябе ёсць яшчэ нейкая будучыня. Узнімай тады галаву і ўсміхайся!

17 снежня 1899 года

І вось я зноў з табою, мой маленькі Луі. Ці не праўда, што я нібыта сон: з'яўляюся тады, калі мне захочацца, але заўсёды ў добры момант, калі вакол усё пуста і цёмна. Я прыходжу, я побач, але нельга дакрануцца да мяне.

Я не адчуваю сябе няшчаснай. Да мяне вярнулася бадзёрасць, таму што кожнага дня настае раніца, як і раней, змяняюцца поры года, а сонца такое ласкавае і добрае.

Нядаўна я танцавала. Я часта смяюся. Спачатку яшчэ памятала, колькі разоў гэта рабіла, — пасля ж немагчыма стала пералічыць такія выпадкі.

Учора я была на гулянні. Заходзіла сонца, натоўпы людзей былі такія прыгожа стракатыя, што выдавалі ўсе разам на адзін вялікі кветнік, — і сярод такога мноства шчаслівых людзей я і сама адчула сябе шчаслівай. Пішу табе, каб расказаць пра ўсё гэта, а таксама пра тое, што вызнаю цяпер новую веру: пяшчоту да цябе. Мы з табою разважалі неяк пра гэта, не ведаючы добра, што ж гэта такое — пяшчота. Памолімся ж разам, каб паверыць у яе ўсім сэрцам.

6 ліпеня 1904 года

Праходзяць гады! Адзінаццаць гадоў! Я ад'язджала далёка, вярнулася і зноў збіраюся ехаць.

У цябе, вядома, ёсць ужо свой дом і, канечне, мой вялікі Луі, маленькая сям'я, якой ты вельмі патрэбны.

А ты сам, які ты цяпер? Я ўяўляю, што плечы твае сталі шырэйшыя, валасы, напэўна, кранула ўжо дзе-нідзе сівізна, а твар твой, таксама напэўна, хоць і папаўнеў, але ж, як і раней, увесь пачынае свяціцца, як толькі ты збіраешся ўсміхнуцца.

А я? Не буду расказваць табе, як я перамянілася, ператварыўшыся ў старую жанчыну. Старую! Жанчыны старэюць раней за мужчын, і калі б я магла стаць цяпер побач з табою, дык была б падобная на тваю маці — і выглядам сваім, і позіркам, з якім глядзела б на цябе.

Бачыш, як добра, што мы тады рассталіся. І таму, што мы ўжо паспакайнелі, і таму, што почырк мой на канверце з гэтым лістом ты пазнаў амаль што з вясёлаю ўсмешкаю.

25 верасня 1893 года

Мой дарагі Луі!

Вось ужо дваццаць гадоў, як мы рассталіся...

Мой дарагі Луі, вось ужо дваццаць гадоў, як мяне няма ў жывых. Калі ты яшчэ жывеш і прачытаеш гэты ліст, які дашлюць табе верныя і пачцівыя рукі, тыя самыя, што перасылалі табе ўсе гэтыя гады і папярэднія лісты, калі ты прачытаеш яго, то ўсё роўна ўжо забыўся пра мяне і даруеш, што я пайшла з жыцця назаўтра пасля нашага расстання, бо не ведала, як жыць без цябе.

Гэта ўчора мы развіталіся. Паглядзі на дату, якую ты, не звярнуўшы вялікай увагі, прабег вачыма, — у пачатку ліста. Гэта ўчора ты горка плакаў у нашым пакоі, зарыўшыся галавою ў падушкі на нашым ложку, бездапаможны перад горам сваім і слабасцю, як дзіця. Гэта ўчора, калі ноч забралася ў наш пакой праз расчыненае акно, слёзы твае, якія я не магла ўжо бачыць, цяклі па маіх руках. Гэта ўчора ты крычаў ад болю, а я, я не казала табе нічога — трымалася як магла.

А сёння, седзячы за сталом у нашым цудоўным куточку з усімі такімі дарагімі нам рэчамі, я пішу тыя чатыры лісты, кожны з якіх ты будзеш атрымліваць праз вялікі час пасля папярэдняга, і канчаю цяпер гэты, што закончыць усё.

Сёння ўвечары я дамоўлюся пэўна, каб лісты мае дасылалі табе ў тыя дні, якія на іх пазначаныя, а таксама зраблю ўсё так, каб ты ніколі не змог мяне адшукаць.

Пасля я пайду з жыцця. Не буду расказваць як — нашто? Падрабязнасці гэтага дзеяння будуць тут недарэчныя і, мажліва, балючыя табе нават цяпер, калі прайшло ўжо столькі гадоў.

Галоўнае тое, што мне ўдалося адарваць цябе ад мяне і зрабіць гэта, не ранячы цябе, а асцярожна і ласкава: я хачу жыць і пасля маёй смерці, каб падтрымліваць цябе. Разрыву не будзе, ты з тваёй чуллівасцю, магчыма, і не перанёс бы яго. Я буду вяртацца да цябе — не надта часта і не надта рэдка, каб вобраз мой сцёрся патроху ў тваёй памяці, а сэрца не пакутавала залішне. А калі раскажу табе ўсю праўду, пройдзе досыць шмат гадоў, каб ты не змог зразумець, што магла б азначаць для цябе мая смерць у свой час.

О мой маленькі Луі, мне здаецца, што ёсць усё роўна як нейкі цуд у нашай апошняй размове. Сёння, калі мы гаворым так ціха, так далёка адно ад аднаго — бо жыву я ўжо толькі ў табе, а ты памятаеш адно, што некалі я была, — значэнне слова «цяпер» для тае, што піша яго і шэпча, зусім іншае, чым для таго, хто будзе чытаць гэтае слова і ціха яго прамаўляць.

Цяпер, пераадолеўшы такую велізарную адлегласць у часе, пераадолеўшы вечнасць — няхай гэта і здаецца табе цяпер недарэчным, — я цалую цябе па-сапраўднаму, а пасля... спыняюся. Бо не асмельваюся, не асмельваюся праз страх, што буду сумнай, а значыць, злой, не асмельваюся, бо не рашаюся прызнацца табе ў тых салодкіх марах, якія прыходзяць, калі каханне такое вялікае, а пяшчота такая бясконцая...

Даніэль Буланжэ Прынц напракат

Ці мог хто калі падумаць, што кароль Базаніі зменіць свой трон на канапу нейкай танцоўшчыцы, стане простым герцагам Раулем, адрачэцца ад сваёй радзімы і пераедзе да нас на сталае жыхарства?! Ці хто калі гадаў, што звычайны анучнік Сільвен Матуар зойме месца першага асенізатара сталіцы?! Між тым яго «фабрыка» штодня на досвітку выплёўвае добрых шэсцьдзесят цыстэрнаў. Яму належыць асноўная частка самай урадлівай зямлі, што прылягае да паўночнай часткі горада. Цвёрда стаіць на нагах чалавек і ўсё спадзяецца, што жонка вось-вось падорыць яму сына...

А нарадзілася дачка. Не любіў Матуар марнатраўства і таму не спяшаўся з хрэсьбінамі: а раптам дзіця не выжыве?! Ды прыйшоў дзень, калі ўсе сумненні развеяліся, і грымнула свята. Пад строгім наглядам нянечкі госці перадавалі з рук у рукі дзіця і ў адзін голас паўтаралі, што яно — выліты бацька. Асабняк асенізатара гудзеў, як разбуджаны вулей. І ў гэтым тлуме невядома для каго сціпла гучаў канцэрт для струннага аркестра, які наўрад ці пачула б самае чуйнае вуха. Пакоі былі ўпрыгожаныя ў стылі канца мінулага стагоддзя. На блакітных мазаічных сценах віднеліся райскія птушкі і мажныя чырванашчокія багіні. У глыбіні залы тулілася група музыкантаў. Усе яны былі ў парыках. Перад кожным стаяў невялікі столік, на якім ляжалі ноты і гарэлі высокія свечкі. Музыканты няўцямна ўглядаліся ў гэты натоўп пажыральнікаў цукерак і пячэння, нібы спрабавалі зразумець, каму і навошта патрэбна музыка ў такім шуме, калі нават не чуваць, што іграе сусед. Віяланчэліст недаўменна паціснуў плячыма і, пэўна, даў прастор сваёй фантазіі, утаропіўшыся ў ладныя ножкі маладой служанкі, якая падышла, каб замяніць свечкі...

Матуар важна хадзіў ад адной групы гасцей да другой, з кожным вітаючыся за руку. Вось ён паляпаў па плячы дэпутата парламента, вось падаў руку пастару, вось працягнуў кілішак міністру культуры, а той выпіў яго, стоячы на пальчыках...

Да ўсёй гамы пахаў жаночай парфумы ўдала дамешваўся тытунёвы дым, які клубамі віўся пад столлю і ад якога, здавалася, варушыліся крышталікі люстры...

— Што ж гэта ён вытварае? — незадаволена прамармытаў Матуар.

— Супакойся, дарагі, — сказала жонка і шумна высмаркалася. — Я табе гаварыла, што з такім чалавекам мець справу рызыкоўна. Не наш гэта чалавек...

Сільвен Матуар адпусціў жонку патанцаваць. Яе запрасіў адзін багатыр, які праславіўся тым, што нажыў свой капітал на вырабе і продажы коркаў.

— Ну, як маюцца вашы корачкі? — нявінна запыталася мадам Матуар.

— Ды як? Трымаюцца, плаваюць, іх, брат, не ўтопіш, — тонка адказаў магнат. — Але дзе ж гэты хвалёны герцаг Рауль? Вы ж так абяцалі...

— Хутка прыедзе. Што зробіш, калі ён такі заняты...

Не цярпелася і гаспадару. Урэшце ён не вытрымаў, сам пабег у прыхожую, дзе таптаўся даўганогі, як бусел, лакей:

— Ну што, не прыехаў?

— Не, пакуль што няма, — сумна адказаў лакей.

І ў гэты момант у прыхожую ўляцеў спацелы слуга, які падтрымліваў сувязь паміж гаспадаром і паліцэйскімі (атрад паліцыі нанялі спецыяльна, каб забяспечыць у двары парадак пры з'яўленні герцага).

— Прыехаў! Толькі што з'явіўся! А ў машыне, каб вы толькі бачылі, можа, з дзесятак малюсенькіх сабачак!.. — шчабятаў слуга.

— Ён! Гэта ён! — узрадаваўся Матуар і моцна сціснуў слугу за плечы. — А герцагіню ты бачыў?

— А як жа! Курыць сабе цыгару...

— Так, так! Цудоўненька! Ну, тады хутчэй нацягвай пальчаткі!

І Матуар рынуўся ў залу да жонкі.

— Прыехаў! — шапнуў ён. — Я так і ведаў! А ты баялася... Пляла пра нейкую рызыку...

— А як ты думаў? Столькі грошай адвалілі... А раптам не прыехаў бы...

— Герцаг Рауль! — гучна абвясціў лакей.

Хвіліну-другую панавала цішыня, нібы ў царкве перад малітваю.

А потым пад урачыстыя гукі аркестра Матуар з жонкай накіраваўся да ўвахода, дзе стаяў былы манарх і сумна глядзеў на залу. Побач была яго герцагіня, якую ён пальчыкам падтрымліваў за локаць.

— Ваша светласць! — пачаў гаспадар. — Дазвольце адрэкамендаваць Вам маю жонку мадам Матуар, а таксама нашу нованароджаную Палету, так сказаць, каралеву сённяшняга вечара... Пачакайце, а дзе ж яна? Палета! Прынясіце да нас Палету!

Страшэнна хвалюючыся, нянечка паднесла немаўлятка і нізка пакланілася гаспадару і высокім гасцям. І тады зала зноў ажыла, зноў напоўнілася вясёлым гоманам. Пад самую столь ляцелі коркі ад шампанскага...

Тым часам Матуар прадставіў графу Раулю самых знакамітых гасцей, якія чамусьці чырванелі, нібы саромеліся таго, што апынуліся вось тут, на хрэсьбінах у асенізатара.

З рук гаспадара герцагіня атрымала падарунак — набор цыгар, якія «толькі што даставілі проста з заморскіх астравоў». Шырыню гэтага жэста, як і кошт падарунка лепш за ўсіх ацаніў сакратар герцага, атрымоўваючы чэк на аплату цыгар...

А госці не адрывалі вачэй ад былога караля. Гэтыя пільныя, пякучыя позіркі зусім дабівалі і без таго стомленага чалавека. Ён стаяў пасярод натоўпу гэтых сытых самазадаволеных людзей, як стаіць засохлае дрэва ў квітнеючым садзе...

— Віскі, — грудным голасам папрасіў герцаг.

Роўна сем разоў паўтарыў ён гэтае слова і завяршыў абед двума фужэрамі шампанскага, пасля чаго шчочкі яго запунсавелі, а ў вачах з'явіліся жывыя іскрынкі. Матуар, думаючы, што яму ўжо ўдалося заваяваць душу і сэрца манарха, лісліва ўсміхнуўся: «Ваша светласць, для нас такі гонар, што Вы сёння з намі...» Герцагіня стаяла ля акна і паглядала на сад.

— Такі прыгожы садок, ці не так, мадам, — праспяваў міністр культуры.

— Герцагіня! — паклікаў герцаг Рауль.

Герцагіня павярнулася да яго.

— Герцагіня, ужо сем гадзін. Вы прасілі мяне папярэдзіць Вас, калі будзе сем. Ужо сем гадзін.

Герцагіня падала мужу сваю руку, і яны выйшлі з залы. А Матуар сказаў жонцы зайсці да яго ў кабінет.

— Ну як?

— Што табе сказаць. Апранута яна... так сабе... старамодна...

— Ды я не пра тое! Ці не здаецца табе, што за тыя грошы, якія мы ім заплацілі, яны маглі б пабыць і даўжэй?!

— Сільвен, дарагі, сёння ж хрэсьбіны, а не вяселле...

— Ну, тады я табе вось што скажу: калі Палета будзе выходзіць замуж, няхай яны на мяне не разлічваюць! Няхай іх наймае хто іншы! Няма дурных! І Палеце, калі падрасце, пра гэта — ні слова! Нават фатаграфіі не паказвай!.. Падумаць толькі! Плаціць за іх больш, чым за доктара! О-о, стары дурань!.. Але я такі яго ўеў, памятаеш: «Ваша светласць...» І ён прыкмеціў гэта!

— А ўсё ж такі, — уздыхнула мадам Матуар, — выгляд у яго невясёлы...

П'ер Буль Загадкавы святы

Блізкай сяброўцы, чый заўжды неспакойны дух

міласэрнасці натхніў мяне на гэтую жудасную гісторыю

1

Незнаёмы дабраўся да лепразорыя, калі сонца апускалася над далінай. Ішоў ён неяк няроўна. Падымаючыся па схіле Гары Хворых, ён то ледзь перастаўляў ногі, апусціўшы плечы і нахіліўшы галаву, нібы зусім знясілены, то выпростваў сваё доўгае цела і паскараў хаду. Тады здавалася, што ён перамагаў стому напружаннем волі, незвычайную сілу якой выдавалі рысы ягонага твару, нібы яму было вельмі важна без спазнення дабрацца да мэты сваёй вандроўкі. Хоць было горача, на ім была доўгая, да пят, карычневая хламіда з воўны. Яго твар быў брудны ад поту і пылу. Каля крыжа, што пазначаў мяжу ўладанняў праказы, ён прысеў на камень, выпусціў з рук свой кій, на канцы якога матляўся невялічкі клуначак з пажыткамі, і, зняможаны, нейкі час сядзеў нерухома, цяжка дыхаючы.

Праз хвіліну ён быў на нагах, даўжэзны цень ад яго постаці падаў на зямлю паралельна ценю крыжа, яго вочы гарэлі, хударлявы скуласты твар раптам прасвятлеў. Непадалёку, каля агароджы, якою быў абнесены манастыр і невялічкі пасёлак пры ім, ён заўважыў брата Роза, які глядзеў на захад сонца, перад тым як ісці званіць да вячэрняй імшы.

Брат Роз і абат былі апошнія манахі, што засталіся ў лепразорыі. Як любіў паўтараць лекар Жан Маяр, праказа забівае павольна, але памалу яна дала рады ўсім манахам, апроч тых, хто памёр ад старасці. Тыя, што прыйшлі сюды, калі заснавалася калонія, за часамі караля Луі Святога*, паўміралі, і даўно ўжо ніхто не прыходзіў ім на змену. Брат Роз быў адзін з апошніх прадстаўнікоў той кагорты. Ён прыйшоў сюды зусім малады, недзе на пачатку стагоддзя. Праказу ён падхапіў шмат гадоў пазней, і яго моцны сялянскі арганізм упарта змагаўся з хваробай. У шэсцьдзесят гадоў праказа яшчэ не апанавала яго, хоць адзнакі яе выразна былі відаць на руках і твары. Усё яшчэ жвавы, брат Роз быў неабходны лепразорыю чалавек. Ён дапамагаў абату пад час службы, званіў да малітвы, даглядаў ляжачых хворых, насіў лекі за доктарам, назіраў, як абрабляліся палі, а таксама хаваў нябожчыкаў, бо хоць праказа і сапраўды забівала павольна, але рэгулярна.

* Луі Святы — кароль Францыі Луі IX (1226-1270), з дынастыі Капетынгаў, быў вядомы сваёй рэлігійнасцю.

Незнаёмец перасек пазначаную крыжам мяжу і хуткімі крокамі наблізіўся да брата Роза, які здзіўлена назіраў за ім. Непадалёк ад манаха чалавек раптам спыніўся, і на яго твары з'явіўся дзіўны выраз незадаволенасці, быццам ён, разгледзеўшы наплечнік* і сутану, быў расчараваны нечаканай сустрэчай. Аднак уважліва ўгледзеўшыся, ён убачыў на твары брата Роза знакі, якія тым часам гаварылі самі за сябе: прыпухлыя павекі і надброўныя дугі, такія ж губы, тоўсты расплылы нос, гладкі, быццам рагавы, лоб, пакрыты падобнай да мякіны луской чэрап. Гэтыя сімптомы, што выклікалі ў кожнага агіду і жах, здаецца, супакоілі яго, вочы ў яго зноў загарэліся, а скулы пачырванелі ад дзіўнай узбуджанасці.

* Частка ўбору манаха — кавалак тканіны, які пакрываў плечы і спускаўся на грудзі і спіну.

Ён зрабіў у бок манаха два крокі. Той выставіў наперад сваю схуднелую руку, спрабуючы спыніць яго. Але незнаёмы не звярнуў ніякай увагі на гэты жэст і хутка ішоў да манаха. Гэта магло б напалохаць брата Роза, калі б нешта яшчэ магло палохаць пракажонага з Гары Хворых.

Невядомы відавочна не меў ніякіх дрэнных намераў. Ён падышоў да брата Роза, стаў на калені, схапіў яго рукі, паднёс да вуснаў і палка пацалаваў. Манах, які быў аслупянеў, вырваўся і адступіў на крок.

— Назад, чужынец! Хіба ты не ведаеш, што тут лепразорый? Ці, можа, думаеш, што сутана ўберагла мяне ад заразы? Я не нашыў чырвонага сэрца і не нашу ляскоткі*, бо мы тут усе такія, мы ніколі не выходзім за крыж і ніхто з тых, што жывуць у даліне, не прыходзіць сюды. Ды ты зірні на мой твар. Я пракажоны, як і ўсе, хто жыве на гэтай гары.

* Пракажоны павінен быў насіць на адзенні знак у выглядзе чырвонага сэрца і ляскотку, каб загадзя папераджаць здаровых пра сваё набліжэнне.

— Ведаю, брат мой, — адказаў незнаёмы. — Бог накіраваў мяне да Гары Хворых. Я свядома прыйшоў да пракажоных, і ты першы, каго я сустрэў. Прывітай мяне пацалункам.

Брат Роз здрыгануўся. Ён прывык чуць толькі сіплыя галасы пракажоных, і гэты вельмі нізкі і глыбокі голас узрушыў яго, выклікаў прадчуванне, што ён не можа належаць звычайнаму чалавеку. Незнаёмы развёў для абдымкаў рукі і зноў наблізіўся да яго. Гэтым разам манах не думаў ухіляцца, і незнаёмы моцна абняў яго і, прыціснуўшыся сваім тварам да ягонага, доўга цалаваў яго папсаваныя праказай шчокі.

Тады брат Роз, аслеплены і адурманены цудоўным водарам, які ішоў ад дыхання незнаёмага, зразумеў, хто гэта такі. Гэтая здагадка раптоўна апякла яго наіўную душу. Як толькі незнаёмы адпусціў яго, ён, нават не пакланіўшыся, павярнуўся і кінуўся бегчы да лепразорыя, крычучы на ўсе грудзі:

— Святы, святы! Брат абат! Бог паслаў нам святога!

2

У той час, пры Філіпе Валуа*, лепразорый на Гары Хворых ужо даўно не меў ніякіх зносін з астатнім светам. Гэта было асобнае каралеўства са сваім уласным манархам, немачнае каралеўства праказы, якое выклікала ў людзей страх і нянавісць. Ніводзін жыхар даліны не рызыкнуў бы падняцца на тую гару, і калі б які пракажоны надумаў спусціцца ў якую-небудзь вёску, то дабром гэта не скончылася б. Крыж каля ўвахода ў лепразорый быў неадольнай перашкодай.

* Філіп Валуа — Філіп IV, кароль Францыі (1328-1350), пад час яго праўлення пачалася стогадовая вайна з Англіяй (1337-1453).

Толькі калі прыбываў новы хворы, пракажоныя маглі здалёк бачыць здаровых людзей. У такі дзень своеасаблівая працэсія на чале з кюрэ падымалася на гару. Наперадзе натоўпу, скарыўшыся лёсу і не спрабуючы ўцячы, слухмяна ішоў адрынуты, якога падганяла магутная сіла людской агіды і жаху. Вілы, якімі хто-ніхто размахваў у натоўпе, былі непатрэбныя. Каля крыжа ён спыняўся і пачынаў махаць сваёй яшчэ новай, бліскучай на сонцы ляскоткай, а іншыя, стоячы воддаль, пачыналі прарэзліва крычаць. Абат месір Тама д'Арфёй, пачуўшы гэты лямант, уздыхаў, выходзіў за агароджу і ішоў насустрач. Часам з ім быў брат Роз, бо сяляне не цярпелі, калі збіралася шмат пракажоных. Кюрэ здалёк выкрыкваў імя новага прыбыльца і афіцыйна сведчыў, што гэты чалавек быў зажыва адпеты, потым коратка пераказваў навіны, і на гэтым усё канчалася, працэсія хуценька паварочвала назад. Выгнаннік разам з абатам павольна ўступалі ў каралеўства праказы.

Гэтае каралеўства было мініяцюрнай копіяй знешняга свету, са сваёй іерархіяй і сацыяльнай няроўнасцю. Абат напачатку спрабаваў быў паламаць бар'еры, якія ўвесь час паўставалі між рознымі групамі пракажоных, але ўжо даўно зразумеў марнасць сваіх намаганняў. Мэтр Жан Маяр, філосаф і адмысловы лекар, штодня знаходзіў выдатныя довады, каб пераканаць яго, што такі парадак неабходны для існавання любога грамадства, нават калі яно складаецца з адных пракажоных.

Касты выдзяляла сама праказа, бясконца разнастайная паводле сваёй прыроды і свайго разбуральнага ўздзеяння на чалавечы арганізм. Тыя, каго яна толькі ледзь закранула, чый твар быў толькі дэфармаваны, але не раз'едзены, чыё цела не пакрылася агіднымі язвамі, утваралі арыстакратыю і жылі пры манастыры ў гэтак званым малым лепразорыі. Яны раўніва аберагалі свае прывілеі і глядзелі на іншых хворых як на нячыстых істот. Астатнія жылі ў халупах, за мурамі манастыра. Іхнія паселішчы ўсе разам утваралі вялікі лепразорый. Яны сяліліся на схілах гары тым вышэй, чым агіднейшыя былі ў іх праявы хваробы. Падобная да цукровай галавы ў выглядзе конуса гара была падзелена на зоны, што апярэзвалі яе. Зоны гэтыя звужаліся з набліжэннем да вяршыні і давалі прытулак пракажоным з усё больш жахлівым выглядам. Апошнюю зону часам называлі верхнім лепразорыем, што было сінонімам праклятага месца. Урэшце, на самай вяршыні жыў мурын з Афрыкі, абісінец, якога прывезлі з апошняга крыжовага паходу рыцары і кінулі, калі агледзелі ў яго праказу.

Мэтр Жан Маяр, які ў свой час вучыўся ў Салерна і прачытаў там славуты твор Дантэ, часам параўноўваў Гару Хворых з Пеклам фларэнтыйскага паэта, якое дасціпны дэман перавярнуў так, што задніца апынулася вышэй за галаву і вастрыё конуса калола неба.

Жыхары малога лепразорыя — гэтая эліта — дзяліліся на некалькі ізаляваных адзін ад аднаго класаў: ільвападобныя, сабакападобныя, быкападобныя, свінападобныя, пракажоныя з тварамі сатыраў і розныя іншыя. Яе вялікасць Праказа забаўлялася, з незвычайнай шчодрасцю надаючы знешнасці сваіх падданых самыя фантастычныя рысы. Уся гэтая арыстакратыя жыла ў манастырскім пасёлку і пакідала яго толькі, каб пайсці здалёк паназіраць за работай на палетках, дзе працавалі пракажоныя з вялікага лепразорыя, з ніжняй яго зоны, а гэта значыла, што іхняя знешнасць была ўжо занадта агіднай. Апрача лекара, брата Роза і часам абата, ніхто з тых, хто жыў у сценах манастыра, не разыкаваў падняцца ў верхнюю зону.

Зрэшты, вельмі рэдка пракажоныя з любой зоны падымаліся ў вышэйшую, дзе лютавала праказа, мярзотнейшая за тую, ад якой пакутавалі яны самі. Яшчэ радзей бывала наадварот. Калі ж гэта выпадкова здаралася, то госць трымаўся з мясцовымі жыхарамі правілаў, абавязковых для ўсіх пракажоных за межамі лепразорыя; гэта значыць, ён здалёк павінен быў даваць аб сабе знаць і не набліжацца да людзей. Тады мясцовыя жыхары паказвалі на яго пальцамі і адступаліся ўбок, затыкаючы насы, каб паказаць сваю агіду, такую самую, якую пры выпадку выказвалі да іх пракажоныя ў лепшым стане.

Аднак адрынутыя з верхняга лепразорыя былі пазбаўленыя мажлівасці выхваляцца перавагай сваёй формы хваробы, бо амаль ніколі не сустракалі больш знядоленага чалавека, чым самі, і таму ўвесь час пакутавалі маральна не менш жорстка, чым фізічна. Сваю пагарду і адносную перавагу яны маглі паказваць толькі да мурына, які жыў на вяршыні конуса, калі той выбіраўся са свайго берлагу, што здаралася выключна рэдка. Але калі ён адважваўся на гэта, дык апранаў поўны ўбор пракажонага і без перапынку махаў ляскоткай. Тады ўся Гара Хворых трымцела ад жудасці.

Гэтыя парадкі не былі замацаваныя ніякім законам, але ўсе падданыя праказы іх прымалі. Абат асуджаў іх, але і яму было непамысна, калі ён выпраўляўся на гару, і хоць ён і дакараў сябе за грэблівасць, але не мог наблізіцца да мурына. Абісінца зрэдку наведваў толькі Жан Маяр, які сам прыносіў яму лекі і прымушаў сябе пабыць некалькі хвілін побач з ім. Гэткім чынам лекар вывучыў некалькі слоў яго дзіўнай абісінскай мовы, і як ён зразумеў, абісінец быў у сваім краі ці то знахаром, ці то чараўніком.

Жан Маяр заўважыў, што калі ён вяртаўся пасля абходаў, якія, дарэчы, нямала яму каштавалі, дык па ўсёй яго дарозе жыхары кожнай зоны дэманстратыўна расступаліся перад ім. У манастыры Тама д'Арфёй, ягоны сябар, сустракаў яго са змрочным выглядам, у якім чытаўся папрок. Гэта не злавала яго. Астракізм пракажоных, да якога ён ставіўся цвяроза, выклікаў у яго такую самую паблажлівую ўсмешку, як і дзіцячыя гульні.

3

Чакаючы, калі пазвоняць да вячэрняй малітвы, месір Тама д'Арфёй разам з лекарам папівалі віно. Віно было з невялічкага вінаградніка, які даглядаў брат Роз. Ён жа асабіста ціснуў віно і сачыў, каб ніводная кропля соку не прапала. Дзякуючы яму сябры маглі ўвесь год кожны вечар выпіваць па келіху віна. Гэта быў сціплы пачастунак, якім яны вельмі даражылі.

Абату пайшоў семдзесят пяты год. Ён таксама доўга змагаўся з праказай і процістаўляў яе разбуральнай сіле дысцыпліну простага, пазбаўленага празмернасцей існавання, строгае выкананне ўсіх рэлігійных абрадаў і няўхільнае падпарадкаванне прадпісанням Жана Маяра. Праказа, хоць і папсавала яму твар, усё ж пашкадавала яго, пазбавіўшы язваў, скулячак, гангрэны і іншых агідных прыкрасцей. За гэта ён штодня дзякаваў небу і маліў бога, каб ён даў яму памерці ад старасці з ягоным цяперашнім тварам. Ён належаў да львападобных і прывык да гэтага. Часам ён нават адчуваў гонар ад усведамлення таго, што ён быў выдатны леў, узорны прадстаўнік гэтага тыпу, бо вакол яго танзуры захавалася густая карона валасоў. Жан Маяр, жартуючы, параўноўваў гэтую чупрыну з грывай цара звяроў.

Сам лекар з азызлым, але насмешлівым носам, такімі ж распухлымі губамі, у якіх, аднак, праглядвалася не пыха, а глыбокая пачуццёвасць, быў, бадай, пракажоны-сатыр. Ён са сціплай усмешкай пагаджаўся з гэтым, часам сцвярджаючы, што тое, як праказа змяняе твар чалавека, пэўным чынам залежыць ад характару. Ён прыводзіў шмат прыкладаў у падтрымку гэтага тэзіса, у прыватнасці, выпадак брата Роза, чые вернасць і адданасць не выклікалі сумненняў і чыя галава, бясспрэчна, нагадвала галаву вялікага сабакі.

Мэтр Жан Маяр у маладосці шмат вандраваў, жыў бурлівым жыццём шкаляра ў Францыі і Італіі, заўзята вывучаў медыцыну і філасофію і спазнаў нямала лёгкіх жыццёвых радасцей. Ён меў за абавязковае правіла не наракаць на лёс, і падобна было на тое, што ён зусім не шкадаваў свайго бліскучага мінулага. У той дзень, калі ён даведаўся, што падхапіў праказу (гэта было дзесяць гадоў таму, калі яму толькі мінула сорак), ён не стаў пасылаць небу дарэмных праклёнаў. Ён пачаў наглядаць сабе лепразорый з добрым кліматам, бо шукаў месца спачынку. Гара Хворых спадабалася яму, і ён, на вялікую радасць абату, які ў яго асобе прыдбаў прыемнага таварыша і ўмелага лекара, прыехаў туды сам, не чакаючы, пакуль яго прымусяць. Яго дэвізам было: «Праказа забівае павольна». Ён па-філасофску суцяшаўся гэтай думкай.

У той вечар Тама д'Арфёй быў не ў гуморы, што з нейкага часу не раз здаралася з ім. Паўздыхаўшы з-за манастыра, які разбураўся без догляду, ён пасмуткаваў з прычыны жорсткасці веку і заняпаду хрысціянскіх дабрачыннасцей.

— Міласэрнасці больш няма ў каралеўстве. Нікому няма клопату да няшчасных. А пракажоным не засталося нічога, акрамя агіды. У мінулым стагоддзі ніводзін сеньёр не адважыўся б ставіцца да іх так, як сёння гэта робіць апошні мужык. У тыя часы заўсёды хапала набожных душ, у якіх можна было знайсці спагаду. І прыклад падаваўся зверху, я ведаю. Наш святы кароль Луі спачыў якраз незадоўга да майго нараджэння, але калі я быў падлеткам, яшчэ распавядалі, як ён абышоўся з надзвычай страшным пракажоным у Руамонцкім абацтве. Калі пракажоны з'явіўся там, наш літасцівы кароль сам узяў на сябе клопат пра небараку, які быў падобны да д'ябла. Ён пацалаваў яго рукі і твар, прыслужваў яму за сталом, выбіраў і сам падносіў да ягонага азызлага рота лепшыя кавалкі. Ён абмыў яму ногі. Цяжка назваць такую агідную паслугу, якую б ён яму не зрабіў.

— Так наш літасцівы кароль зарабляў сабе вечнае жыццё, — сказаў лекар.

Абат паціснуў плячыма і працягваў:

— І гэты прыклад меў свой плён. Тады людзі былі больш літасцівыя да няшчасных. Прыклад караля натхняў штодня святыя душы, якія не баяліся набліжацца да пракажоных.

— Але, — ухвальна азваўся Жан Маяр, скрывіўшы сваю вялізную сатыраву губу ў адмысловую грымасу. — Можна нават сказаць, што тады каралеўства кішэла святымі, як мора рыбай. Не было рыцара, абата, манаха, набожнага буржуа, які б не імкнуўся знайсці досыць страшнага пракажонага, каб, пацалаваўшы яго, адным махам здабыць вечнае збавенне і пры гэтым вызначыцца ў вачах караля. Ніколі, абат, ногі жабракоў не абмывалі лепей, чым тады. Ніколі пракажоных так не шкадавалі і не песцілі. Я пытаюся ў сябе, ці цанілі поўнай мерай адны і другія гэтую дабрачыннасць і, што асабліва важна, ці адчувалі яны належны гонар ад таго, што накіроўвалі гэтулькі душ у царства божае.

— Смейцеся, пане філосаф, — сказаў абат, — але мне страшэнна бракуе міласэрнасці, і праз гэта церпіць усё насельніцтва лепразорыя. Што зробіш! У нашага караля Філіпа менш за ўсё баліць галава за пракажоных. Ён займаецца толькі вайною...

— І робіць гэта вельмі кепска, — перабіў лекар, — а яго васалы ваююць яшчэ горш і думаюць толькі, як набіць каўбух. Мяхі з віном, акаваныя жалезам, няздатныя пабіць ангельцаў нават двое на аднаго... А што да нашых пракажоных, абат, то я лічу, што яны добра прыстасаваліся да сваёй ізаляцыі.

Абат уздыхнуў:

— Гэта яшчэ горш. Яны прайшлі праз пакуты. Эгаізм і злосць хваробы больш заразныя, чым праказа. Іхнія сэрцы зачарсцвелі, і яны капіруюць паводзіны жыхароў даліны. Ні ў кога няма ніякага жалю да свайго брата. Відушчы пракажоны пагарджае сляпым. Бязносы пракажоны абыходзіць пракажонага, пакрытага язвамі...

— І ўсе ўцякаюць ад пракажонага мурына. Ваша праўда, але, я вам не раз казаў, пры нашай ізаляцыі павінен быў узнікнуць нейкі грамадскі парадак.

— Мне не патрэбны вашы абгрунтаванні, — гнеўна крыкнуў абат. — Я ўсяго толькі бедны пастыр і лічу, што гэтыя норавы агідныя, але, што яшчэ горш...

Ён замаўчаў і прыгубіў чарку. Гэта быў спектакль. Ён нязграбна прытуляў сваю адвіслую, як у каня, ніжнюю губу да чаркі, амаль цалкам абхопліваючы яе, і адначасова хлябтаў языком, як гэта робяць жывёлы. Лекар, употай назіраючы за ім, думаў, што яго сябар рабіўся ўсё больш і больш падобны да льва, але сёння гэта быў сумны леў, і гэта яму пасавала.

— Яшчэ горш, — працягваў абат, паставіўшы чарку, — я з жахам заўважаю, што і сам паддаюся гэтаму эгаізму, які мяне засмучае. Мне ўсё цяжэй быць міласэрным да маіх пракажоных братоў. Кажу вам, нам патрэбен свежы струмень. Бываюць вечары, калі ад усёй гары тхне праказай. Ад гэтага паху знікаюць усе хрысціянскія дабрачыннасці.

— Што ж, я згодны, ад яе тхне праказай, — сказаў лекар. — Пах непрыемны, але цярпець можна, да яго можна прызвычаіцца, калі ты трошачкі філосаф. Да таго ж ён адганяе ліхіх людзей і вашых цяперашніх баязлівых хрысціян, не забывайцеся пра гэта.

Ён збіраўся дадаць яшчэ нешта мудрае, калі з двара пачуліся крыкі брата Роза.

4

— Святы, брат абат! Бог нам паслаў святога! Ён прыйшоў, ён тут!

Абат здрыгануўся. Яго пляскаты нос зморшчыўся, як морда ўстрывожанага льва. Гэтая навіна, якая так цудоўна супала з ягонымі цяперашнімі турботамі, здалася яму пасланнем нябёсаў. Ён ускочыў з крывога зэдліка і падышоў да акна. Са свайго пакоя на другім паверсе кляштара ён бачыў усю невялічкую плошчу, на якую выходзіла цэнтральная вуліца лепразорыя. З набліжэннем ночы над гэтым месцам звычайна апускалася панурая ціша, але ў гэты вечар лямант брата Роза выклікаў дзіўнае рэха.

Дабрадзейны манах, спыніўшыся перад акном, не супакойваўся:

— Ён прыйшоў аднекуль вельмі здалёк, брат абат. Гэта відаць па яго запыленым адзенні. Ён падышоў да мяне. Ён глянуў мне ў твар і не ўцёк. Ён абняў мяне. Ад ягонага дыхання пахне ладанам і міртам.

Жан Маяр нецярпліва забурчаў.

— Гэты манах з'ехаў з глузду, і праз яго ў нас будуць непрыемнасці з жыхарамі даліны. Нейкі падарожнік, пэўна ж, не ведаючы, што мае справу з пракажоным... Ты не крыкнуў, каб адагнаць яго? Ты не папярэдзіў, што ты хворы? — гаварыў ён, звяртаючыся да манаха. — Так патрабуе закон, ты добра гэта ведаеш.

— Я так і зрабіў, пан лекар, а ён адказаў, што прыйшоў да пракажоных па добрай волі. Я так і зрабіў, кажу вам, і тады ён пяшчотна мяне пацалаваў.

— Пацалаваць пракажонага, — прашаптаў Жан Маяр з пагардай.

Абат не рашаўся аддацца пачуццю, якое пачынала ахопліваць яго. Брат Роз быў такі збянтэжаны, што ён баяўся, ці манах не трызніць.

— Дзе ён?

Манах павярнуўся і паказаў рукой. Са свайго акна абат угледзеў, як высокая постаць у рудой хламідзе мінула браму і накіравалася да кляштара. У гэтым нечаканым з'яўленні было нешта таямнічае, і гэта ап'яніла манаха і пераканала, што неба пачула яго малітвы.

Незнаёмы напачатку, пакуль быў адзін, крочыў даволі шпарка. Потым, зразумеўшы, што за ім сочаць цікаўныя, якія тоўпіліся ў вузкіх завулках, што выходзілі на галоўную вуліцу, пайшоў павальней, азіраючыся па баках.

Незвычайная ўзрушанасць брата Роза была з энтузіязмам сустрэта пракажонымі. Пры вонкавай абыякавасці і бяздушнай пакоры яны, аднак, падзялялі тугу абата, бо ўсе хавалі ў сэрцах надзею, што ў іхнім свеце зноў з'явяцца любоў, літасць і міласэрнасць. Колісь Тама д'Арфёй часта распавядаў ім з вышыні сваёй казальніцы пра літасцівага караля Луі і іншых святых, якія ішлі ўслед за манархам. Цяпер ён больш не закранаў гэтай тэмы, бо баяўся, што гэта будзе жывіць у іх марную надзею. Аднак старэйшыя не забыліся тых гісторый і пераказвалі іх малодшым.

Усе ўжо ўбачылі, што прыйшоў адзін з тых легендарных персанажаў, пра сустрэчу з якім яны ўпотай марылі. Крык «Святы» раптоўна раздзьмуў агонь, і ў іх адразу ўзнікла прадчуванне цуду; незнаёмы быў Месія, якога Ўсявышні паслаў да іх, каб ператварыць іх пекла ў царства любові. Аднак яны не наважваліся наблізіцца да яго. Здавалася, што незнаёмы выклікаў у іх страх ці, можа, боязь расчаравання. Калі ён запаволіў хаду, нейкая старая з адвіслымі шчокамі, смялейшая за іншых, падышла крыху бліжай да дарогі і апынулася зусім блізка ад яго. Чужынец спыніўся, падышоў да яе і, пакуль астатнія стаіўшы дыханне сачылі за ім, абняў і пацалаваў яе. Пасля гэтага ён пайшоў далей, а навокал пачуўся збянтэжаны гоман, у якім адчувалася ўзрушанасць, што ахапіла лепразорый.

— Бачылі? — усклікнуў надзвычай здзіўлены абат.

— Бачу. Здаецца, умельства здабываць месца ў царстве нябесным яшчэ не згінула.

Пракажоныя рабіліся ўсё смялейшыя, і незнаёмы ішоў па жывым калідоры, а энтузіязм няшчасных гатовы быў абярнуцца фанатычным захапленнем. Калі ён падышоў да акна, сотні знявечаных вуснаў паўтаралі крык брата Роза: «Святы, святы!» — і з усіх бакоў да яго цягнуліся рукі.

— Мір табе, чужынец, — сказаў абат. — Мы ўсе, ты бачыш гэта, вельмі ўзрушаныя тымі знакамі тваёй прыязнасці да нас, што ты выказваў, але ці добра ты разумееш, якой жахлівай небяспецы сябе аддаеш?

— Я не баюся праказы.

Прыціхлы натоўп быў, як і брат Роз, уражаны гэтым нізкім глухім голасам, які гучаў так дзіўна, бясспрэчна, таму, што чужынец гаварыў сцяўшы зубы. Збянтэжаны гэтым голасам і ўзрушаны высакароднасцю адказу, абат збег па драўляных сходах, рэзка адчыніў дзверы і апынуўся перад незнаёмым. Той упаў перад ім ніц, потым схапіў ягоныя рукі і асыпаў іх пацалункамі.

— Устань, брат мой, — вымавіў абат, спрабуючы вызваліцца. — Я бласлаўляю пачуццё, якое цябе натхняе. Мне проста вельмі хацелася наблізіцца да цябе, але гэта мая слабасць. Паглядзі на мяне лепей. Паглядзі на няшчасных, якія стаяць вакол цябе, і падумай, якую цану ты рызыкуеш заплаціць за праяўленне тваіх высокіх пачуццяў.

Незнаёмы з хвіліну ўглядаўся ў ільвіныя рысы абата, яго расплылы на ўвесь твар нос, потым павольна агледзеў пракажоных, якія паўколам абступілі яго. За выключэннем малых дзяцей тут цяжка было знайсці сапраўды чалавечы твар. Узрушанасць, як часта казаў лекар, робіць гэтых гратэскных істот пачварнымі. Але словы, прадыктаваныя абату абавязкам, насуперак яго ўласным памкненням, выклікалі ў пракажоных трывогу і гнеў. Натоўп інстынктыўна паўстаў супраць перашкод, якія ставіліся перад святым у выкананні яго місіі. Пракажоныя, з іх аголенымі хваробай нервамі, не цярпелі, калі нешта рабілася ім насуперак, і роспач ператварыла натоўп у жудасную зграю, у якой напоўніцу праявіліся характары жывёлін, аблічча якіх насілі з ласкі Яе Вялікасці Праказы ўсе яе падданыя: горыч «ільвоў» вылілася ў мармытанне, якое нагадвала прыглушаны рык, свінападобныя, выцягнуўшы насы, рохкалі, нібы дзікі. «Сабакі» ашчэрылі зубы і пагрозліва гыркалі. Здавалася, усе былі гатовыя кінуцца на абата, каб разадраць яго.

Аднак незнаёмага гэта відовішча не ўразіла. Ён зноў зірнуў на абата і запытаўся тым самым глухім голасам:

— Хіба ўсе людзі не браты?

— Бясспрэчна, хоць сёння шмат хто забыўся пра гэта.

— Шмат хто забыўся, гэта праўда, — як рэха, паўтарыў незнаёмы.

Жан Маяр, які ўважліва сачыў за ім, адзначыў горыч, з якой былі сказаны гэтыя словы. Зрэшты, гэта яго не здзівіла, бо, паводле яго філасофіі, гэтае пачуццё не пярэчыла святасці.

— Я пра гэта не забываюся, — казаў далей чужынец, — і вось я з вамі. Чаму ж ты мяне гоніш, брат мой?

— Я? Ганю цябе?!

Набожнай стойкасці старога прыйшоў канец. Незнаёмы ўпэўнена падышоў да абата, абняў і палка пацалаваў, выціраючы слёзы, якія ручаямі каціліся па львіным твары.

Супакоены гэтым канчатковым доказам рашучасці незнаёмага, натоўп яшчэ цясней абступіў яго, пачуліся ўхвальныя выкрыкі, кожнаму пракажонаму не цярпелася атрымаць цудадзейны пацалунак. Але Жан Маяр адцягнуў яго ўбок і ціха сказаў яму:

— Пачакай, чужынец. Ці добра ты ведаеш, што чакае цябе, калі ты прабудзеш тут ноч, што ты, здаецца, і збіраешся зрабіць? Паўсюль у даліне жыхары будуць цкаваць цябе. Калі ты, як яно здаецца, не тутэйшы, то не можаш нават уявіць, якія суровыя тут законы наконт пракажоных. Ідзі адсюль зараз жа, і, мажліва, твайго візіту не заўважаць.

— Даруй нашаму лекару, — сказаў абат, які цяпер таксама ўстрывожыўся. — Ён думае, як толькі што думаў і я сам, што гэта яго абавязак казаць так. Гэта вучоны чалавек. Ён не лечыць праказы, бо яна невылечная, ён і сам пракажоны, але ніхто не разбіраецца ў гэтым лепш за яго. Аднак ён далёкі ад спраў боскіх. А я, брат мой, пазнаў цябе.

— Аман, святы айцец, — сказаў Жан Маяр і заміргаў вачыма, ад чаго на ягоным твары з'явілася жахлівая грымаса.

— Я прыйшоў з горада, званіцы якога, магчыма, відаць з вашай гары. Я ведаю звычаі гэтага краю і чэрствасць сэрцаў яго жыхароў. Аднак, месір доктар, калі такія твае абавязкі...

Здавалася, незнаёмы інстынктыўна адчуў у мэтру Маяру ворага. Ён гаварыў з ім нерашуча, адвярнуўшыся ўбок.

— Толькі, месір доктар, я не маю ніякага жадання вяртацца ў даліну. З гэтага дня я хачу жыць сярод пракажоных. Хіба пракажоныя адмовяцца прыняць мяне?

— Вядома ж, не! — крыкнуў абат. — Я пазнаў цябе. Будзь блаславёны, пасланец Госпада.

— Тады дазвольце мне застацца. Мне не трэба нічога, акрамя абярэмка саломы ў самай убогай хаціне.

— Ты будзеш маім госцем. Увайдзі ў гэты кляштар, тут цяпер твой дом. Для мяне вялікае шчасце і гонар прыняць цябе. Уваходзь. Ты, пэўна, здарожыўся?

Пад іранічным позіркам Жана Маяра абат уцягнуў чужынца ў свой пакой, пачаставаў яго віном і настояў на тым, каб уласнаручна памыць яму ногі. Незнаёмы дазволіў, але як быццам бы з нейкай агідай. Ён адмовіўся ад прапанаванага жытла і выказаў настойлівае жаданне вярнуцца да натоўпу, які нецярпліва гаманіў.

Лекар, які не пераставаў сачыць за ім, хацеў быў выпрабаваць яго святасць.

— Ты яшчэ не бачыў сапраўды страшных пракажоных. Тыя, што тут, яшчэ маюць нейкае аблічча — чалавечае ці не — не важна. Перш чым ты сустрэнешся з іншымі, падрыхтуйся да самага брыдкага.

— Хіба ўсе людзі не браты? — паўтарыў нізкім голасам чужынец. — Ніякая форма праказы мне не гідкая. Але, — сказаў ён устрывожана, — хіба не ўсе пракажоныя жывуць пры манастыры?

— На жаль, брат мой, — сказаў абат, — ён стаў занадта цесны для іх. Многія, самыя страшныя, вымушаны жыць у халупах на схілах гары. Каб абысці вялікі лепразорый, трэба дні са два.

Было падобна, што чужынца ахапіла нечаканая трывога, і ён рэзка ўскочыў.

— Брат абат, я не магу затрымлівацца, — хутка сказаў ён, — я адчуваю сябе вінаватым перад гэтымі няшчаснымі.

5

— Ніякая форма праказы мне не гідкая, — задумліва паўтарыў лекар. — Вось сапраўды смелы чалавек.

Чужынец выйшаў так хутка, што абат нават не паспеў варухнуцца, каб затрымаць яго. Жан Маяр падышоў да акна і выглянуў на вуліцу. Змяркалася.

— Дзіўная птушка гэты ваш святы. Вось пайшоў лавіць пракажоных. Чаго, чаго, а гэтага тут хапае. І дваццаці крокаў не зрабіў, а ўжо пацёрся тварам аб дзесятак выдатных струплявых пыс. Ніхто з нашых не хоча прапусціць такога свята. На плошчы аж цёмна ад людзей. А вось пайшлі па жанчыну, каб прывесці да яго. Што ён робіць? Ды ўсё тое самае. Нахіляецца, прыціскаецца да яе грудзей сваімі, цалуе ў лоб і шчокі, зноў цалуе, потым пераходзіць да іншай. Вядома, гэтыя шлёндры хацелі б яшчэ, але ён не затрымліваецца. Як святы спяшаецца ўсіх прывітаць або давесці сваю святасць.

— Мэтр Жан, гэта блюзнерства, — сказаў абат, у якога яшчэ не прайшоў экстаз. — Гэта святы, і веліч яго місіі не дазваляе яму затрымлівацца ні на хвіліну.

— Вядома, — прабурчаў лекар, — але ці не хочацца вам пагаварыць з ім крыху больш і даведацца, што ў яго за святасць. Бываюць, вы ведаеце,святыя каралі. Гэты не з іх. Бываюць святыя рыцары. Гэта таксама не той выпадак. Святы манах? У яго няма танзуры. Ён і не мужык, да таго ж я ніколі не чуў пра мужыкоў-святых.

— А! Хіба важна, хто ён у мірскім жыцці. Гэта святы, і нам гэтага дастаткова. Ці не адчулі вы, як і я, водару, які зыходзіць, калі ён дыхае? Я і цяпер яшчэ п'яны ад яго. Брату Розу не прымроілася. Водар ладану і мірту.

— Глядзі ты! Сапраўды. Я абнюхаў яго ўсяго, як і вы, хоць ён і не палічыў мяне годным свайго пацалунку. Богу не заўгодна было паслаць да нас пекную святую. Я, праўда, не прывык мець справу са святымі, але я ніколі не чуў, што яны неяк спецыфічна пахнуць.

— А вось тут вы і памыляецеся, хоць вы і выдатны лекар, — сур'ёзна сказаў стары. — У былыя часы некаторых святых ахінаў водар, які напаўняў паветра навокал. Гэта даведзена.

Жан Маяр моўчкі глянуў на свайго набожнага сябра, потым, не вельмі перакананы, паківаў галавой. Калі праз гадзіну ён пайшоў ад абата, месір Тама Д'Арфёй усё яшчэ быў усхваляваны, а ўзрушанасць, якая панавала вакол кляштара, доўга не давала яму заснуць.

Чужынец да позняй ночы блукаў па малым лепразорыі. Спачатку ён хадзіў па вуліцах паселішча без ніякага парадку, цалаваў усіх, каго сустракаў, пры гэтым яго нібы магнітам цягнула да вялікіх груп пракажоных. Потым, калі першая ўзрушанасць, якую выклікала яго з'яўленне, трохі сцішылася і вуліцы апусцелі, ён быццам бы задумаўся, і ў яго незвычайных паводзінах з'явілася нешта накшталт метаду.

Ён папрасіў брата Роза, які неадступна хадзіў следам за ім, быць яму правадніком і пачаў заходзіць у кожнае жытло. Там ён знайшоў пракажоных, якія не выйшлі — хто з прычыны кепскага стану, хто проста праз абыякавасць. У кожнай хаціне ён выказваў сваю міласэрнасць у простым і строгім рытуале: зайшоўшы, ён абдымаў і цалаваў усіх па чарзе. Можна было падумаць, што ён баяўся, каб хто не схаваўся. Нікому не ўдалося пазбегнуць яго ласкі. Упартых ён праследаваў, заганяў у куток, і там — зноў абдымаў, і яго дзіўны голас, у якім, здаецца, чуўся горкі папрок, ушчуваў няшчаснага за ягоны сорам.

— Хіба ўсе людзі не браты? — паўтараў ён. — Я прыйшоў да цябе з любоўю, а ты мяне цураешся!

Тады сэрца самага здзічэлага пракажонага мякчэла, і ён са слязьмі прымаў яго пацалунак. Зрабіўшы гэта і агледзеўшы ўсе закуткі, каб упэўніцца, што не прапусціў нікога — ні хворага ў пасцелі, ні дзіцяці ў калысцы, — чужынец выходзіў і нецярпліва ішоў да наступнага дома.

Ён скончыў свой абход і зноў апынуўся на галоўнай вуліцы пасёлка позна ўночы. Некалькі пракажоных, якія не спалі, убачылі яго ў гэты момант у святле ліхтара, які трымаў брат Роз. Яны заўважылі, што яго твар быў бледны і мокры ад поту, і ад думкі, што ён ахвяруе сваім здароўем дзеля іх, ім зрабілася прыемна. Брат Роз тым часам маліў яго крыху адпачыць, перш чым ісці ў вялікі лепразорый, што ён збіраўся зрабіць. Манах хацеў забраць яго ў сваю халупу, раз ужо ён не скарыстаўся з гасціннасці абата, але незнаёмы адмовіўся махам галавы. Яны перакінуліся некалькімі словамі, якіх ніхто не пачуў, і схаваліся ў цемры. Святы знік, і ў тую ноч на вулічках пасёлка больш не бачылі яго ценю. Усе былі перакананыя, што ён урэшце заначаваў у манаха. Паступова размовы сціхлі, і ціша зноў запанавала на Гары Хворых.

6

Тама д'Арфёй падняўся незадоўга да першай ранішняй малітвы (яшчэ не было шасці) і пайшоў у капліцу, каб падзякаваць небу. Ён прабыў там зусім нядоўга, бо яму было вельмі цікава даведацца, як там новы госць лепразорыя. Выходзячы, ён напаткаў Жана Маяра. Той акурат скончыў ранішні абход у лякарні. Лякарня, або, як казалі, Божы дом, уяўляла сабой доўгі барак, дзе размяшчалі хворых, стан якіх вымагаў сталага лячэння. Манахаў, якія хадзілі б ля хворых, не было, а брат Роз часцей за ўсё быў заняты іншымі справамі, і таму лекар патрабаваў ад пракажоных, якія яшчэ былі чагосьці вартыя, па чарзе глядзець хворых, што яны рабілі, не хаваючы агіды.

Жан Маяр размаўляў з братам Розам. У адказ на пытанне: «Дзе ён?», якое абат задаў яшчэ здалёк, ён паціснуў плячыма і буркнуў:

— Пайшоў да вялікага лепразорыя. Пайшоў яшчэ давідна, пераначаваўшы ў Божым доме.

— У Божым доме! Але ж наша ўбогая лякарня заваленая хворымі, нават пракажоным не хапае ложкаў.

— Ён так пажадаў, — сказаў брат Роз, — ён спаў з двума самымі страшнымі хворымі.

— Ён спаў з пракажонымі?!

— Ён так пажадаў, — паўтарыў манах. — Ён паспаў усяго некалькі гадзін, а перад тым дапамагаў даглядаць хворых.

— Мэтр Жан, — сурова сказаў абат, — хіба гэта не захапляе вас?

— Не спрачаюся, гэта смелы ўчынак, і я не адмовіўся б, каб бог паслаў нам добраахвотнага санітара, да таго ж святога. Я не пярэчыў бы гэтаму, калі б святы дух не выяўляўся ў ім праз шкодную гарачку. Ён ашалеў. Калі так пойдзе далей, яго здароўе не вытрымае. Да таго ж няма хваробы больш шкоднай за шаленства, нават калі яно святое, і сёння з раніцы ўсе мае лайдакі заразіліся ім. Гэтыя эмоцыі нічога ім не дадуць. Вам трэба ўжыць свой аўтарытэт, каб прымусіць яго крыху сцішыцца і праяўляць сваю святасць больш памяркоўна. Гэта вам кажа медык. Баюся, каб уся гэтая ўзрушанасць не перарасла ў вар'яцтва.

Абат задумаўся. Ён ведаў, што яго сябар — чалавек цвярозага розуму і добры лекар і што ён часта, як бы мімаходзь, дае добрыя парады. Ён сам не ўхваляў ніякіх эксцэсаў, і, хоць ён не прызнаваўся сабе ў гэтым, яго бянтэжылі паводзіны незнаёмага.

— Не мая воля патушыць святы агонь, — сказаў ён, — але, магчыма, мне ўдасца пераканаць яго паберагчы свае сілы дзеля самой яго місіі.

— Тады правядзіце мяне. Я павінен наведаць вялікі лепразорый. Мы абавязкова сустрэнем гэтую птушку, і вы зможаце яго паўшчуваць. Сёння я збіраюся заначаваць на паўдарозе да вяршыні, а заўтра падымуся на самы верх. Ужо даўно я не адведваў майго цемнаскурага калегу.

Гэтай фамільярнай фразай пра мурына, які жыў на вяршыні, Жан Маяр намякаў на элементарныя веды ў медыцыне, якія, як яму здалося, ён у таго разгледзеў. Але ніякі жарт не мог уратаваць абата ад трымцення, калі гаворка ішла пра чорную жудасць. Аднак лекар стаяў на сваім:

— Апошнім часам вы не пакідалі сценаў манастыра, а гэта вам не пашкодзіла б. Пракажоным патрэбен мацыён у разумных межах.

З хвіліну абат вагаўся. Яго зусім не вабіла правесці ноч дзе бог дасць. Але лекар меў рацыю: ён не выяўляў ніякага жадання пакідаць манастыр і адчуваў дакоры сумлення за тое, што стараўся пазбягаць сустрэч са страшнымі пракажонымі. Да таго ж яму карцела як мага хутчэй пабачыць чужынца. І ён наважыўся.

— Пойдзем, — сказаў ён. — Сядзенне ў чатырох сценах кепска адбіваецца і на душы, і на целе. Я з вамі.

Яны выйшлі з манастыра разам з верным братам Розам, які нёс скрынкі з лекамі, і з маладым пракажоным, на якога нагрузілі коўдры і харч. Гэты пракажоны прыслужваў абату. Тама д'Арфёй не адважваўся прызнацца нават сабе самому, што выбраў яго з эгаістычных меркаванняў: праказа ледзь закранула яго твар, і ён быў амаль чалавечы.

Спачатку яны ішлі праз палеткі каля манастыра. Навокал было хораша, сцежка падымалася ўгору не настолькі крута, каб замінаць размове. Сябры гутарылі. Жвавыя рухі і ранішняе паветра ўзбадзёрылі абата. Праходзячы праз вінаграднік, віно з якога абат піў штодня, ён узнёс хвалу небу за багаты ўраджай і пахваліў брата Роза за добры догляд. Дабрадзейны манах пачырванеў ад задавальнення.

— Зямля тут добрая, — сказаў ён, — пагана, што вышэй яна нікуды не вартая. А нам трэба будзе ўзараць яшчэ. Што ні год ратоў усё прыбывае.

— Праказа забівае павольна, — мудра заўважыў лекар.

І праўда, насельніцтва лепразорыя ўсё расло, і гэта турбавала абата. Праказа не толькі павольна забівае, але і зусім не стрымлівае інстынкт размнажэння. Жан Маяр нават сцвярджаў, што яна распальвае сексуальныя апетыты. Сапраўды, нараджалася больш, чым памірала. Дзеці, якіх немагчыма было ізаляваць, зараджаліся праказай, ледзь паспеўшы з'явіцца на свет, і былі асуджаныя на тое, каб не ведаць у сваім жыцці нічога, акрамя Гары Хворых.

Пры кожным такім нараджэнні — у большасці яны былі пазашлюбныя — абат уздыхаў, а лекару, які прымаў роды ў пракажонай, рабілася непамысна. Адзін прапаведаваў цнатлівасць, другі асцярожнасць, і абодва з аднолькавым поспехам.

Пракажоныя не баяліся пракляццяў, пагарджалі парадамі і штоночы так шчыравалі, што гэта не магло застацца без вынікаў. Не здатны выкараніць зло, Тама д'Арфёй намагаўся абмежаваць яго з дапамогай вянчанняў і хрышчэнняў, да якіх усе ставіліся абыякава. Лекар кляўся, што будзе скручваць галовы загадзя асуджаным небаракам, але ніколі не мог на гэта адважыцца. Такім чынам колькасць падданых Яе Вялікасці Праказы ўвесь час расла.

Абат уздыхнуў, але не адказаў брату Розу. Яны мінулі палі. Дарога зрабілася больш крутая. Неўзабаве, за паваротам, перад імі адкрылася панарама даліны, над якой узвышалася Гара Хворых. На поўдні было ясна, і можна было разглядзець кожнае дрэва вялізнага лесу. У другім баку было наадварот: ад горада слаўся, ахутваючы наваколле, чырванаваты туман.

— Я яшчэ ўчора заўважыў яго, — сказаў лекар. — Дзіўны туман. Сонца не разганяе яго.

— Гэта пыл, — сказаў брат Роз. — Воблака стаіць над дарогамі і сцежкамі. Памятаю, у дзяцінстве я бачыў такое, калі быў кірмаш. Купцы з усяго каралеўства з'ехаліся ў горад. Дарогі былі проста пераараныя вазамі і вершнікамі.

— Мажліва, кірмаш ці вялікае свята.

Нейкі час яны стаялі засмучаныя, не кажучы ні слова. У сваёй турме яны не бачылі нічога, акрамя праказы, і сяк-так мірыліся з лесам, але досыць было ім глянуць на даліну, як у іх абуджаліся ўспаміны пра знешні свет і выклікалі тугу, якую ўзмацняў няспынны гул званоў, што далятаў здалёк. Жан Маяр паспрабаваў у звыклай для яго форме развеяць гэтую тугу:

— Што нам дым і гоман у даліне, абат! Не сумняваюся, гэта адно з вашых новых рэлігійных святаў. Звоняць як апантаныя. Можа, здарыўся нейкі цуд? На добрую навіну злятаецца процьма пілігрымаў і гандляроў, якія прагнуць збыць свой няпотраб. Мы смяёмся з усяго гэтага. Хіба ад учора ў нас няма свайго святога?

— Урэшце, вы маеце рацыю, мэтр Жан, — сказаў абат. — Бог пасяліў нас на Гары Хворых і паслаў нам святога, каб нам стала сорамна за наш эгаізм. Я ўпэўнены, што ў глыбіні душы вы адчуваеце тое, што і я: ніхто не можа бясконца жыць без любові і міласэрнасці.

— Так, — сказаў лекар, — аман, абат, але мне не церпіцца зноў убачыць гэтага Месію пры дзённым святле... А вось, здаецца, і ён.

Яны падышлі да лясістай зоны, дзе было шмат хацін, якія стаялі даволі далёка ад сцежкі. Чужынец быў тут. Ён стаяў нерухома, абапёршыся спінай на дрэва, лісце якога напалову хавала яго. Ён не заўважыў іх, увесь паглыблены ў назіранне за тузінам малых, якія, здавалася, былі цалкам захопленыя нейкай дзіўнай цырымоніяй. Большасць нерухома сядзела ў тры рады на кукішках. Адзін, у цёмных лахманах, стаяў перад гуртам на каленях. Крыху далей тварам да іх стаяў, як падалося, галоўны ў гэтай хеўры. Ён нешта казаў і махаў рукамі. Яны не заўважылі ні чужынца, ні тых, што прыйшлі пасля яго.

Абат хацеў выдаць сваю прысутнасць, калі Жан Маяр ціха сказаў:

— Стойце ціха, мне хочацца паглядзець на яго, калі ён думае, што яго ніхто не бачыць.

— Але што робяць дзеці?

— Гэта проста гульня.

— Гульня?

— Паназіраем за імі. Хіба не яны заўтрашні дзень лепразорыя? Улюбёная іхняя гульня. Пракажоныя дзеці гуляюць у пракажонага.

На галаву таго, што стаяў на каленях, была накінута чорная тканіна, а да грудзей быў прышпілены шматок чырвонай, — неахайна выразанай у форме сэрца. Ён прадстаўляў пракажонага. Старэйшы хлопчык, які стаяў перад ім, імітаваў абрад адпявання. Скончыўшы чытаць малітвы, у якія ён устаўляў словы, падобныя гучаннем да лацінскіх, ад чаго прысутныя проста паміралі са смеху, хлопчык нахіліўся і кінуў некалькі жменяў зямлі на галаву таму, што стаяў на каленях, сказаўшы пры гэтым:

— Гэта значыць, што ты памёр для гэтага свету.

Хлопчыкі ў трох радах шапталіся і штурхалі адзін аднаго локцямі. Пракажоны ўпаў ніцма. Завадатар казаў далей:

— Я забараняю табе калі-небудзь уваходзіць у царкву, набліжацца да людзей.

— Я назаўсёды забараняю табе мыць рукі ў крыніцах, ручаях ці ў якой іншай вадзе, акрамя той, што ў тваёй місцы.

— Ты не надзенеш ніякай вопраткі, акрамя вопраткі пракажонага.

— Я забараняю табе, калі ты будзеш у дарозе, адказваць таму, хто звернецца да цябе з пытаннем, перш чым ты не станеш так, каб вецер дзьмуў у твой бок, каб не заразіць гэтага чалавека. Больш таго, з гэтага часу ты будзеш пазбягаць вялікіх дарог, каб нікога не сустрэць.

— А калі ты будзеш ісці па палях, я забараняю табе дакранацца да агароджаў і кустоў каля сцежкі.

— Я забараняю табе дакранацца да каго б ні было, асабліва да дзяцей і маладых людзей.

— Ад сёння я забараняю табе есці ці піць з кім-небудзь, апрача пракажоных.

Скончыўшы сваё павучанне, ён махнуў рукой. Пракажоны ўстаў і падышоў да шырокай ямы, бразгаючы дзвюма жалязякамі, звязанымі разам, якія замянялі ляскотку. Калі ён ішоў, усе астатнія адсоўваліся ад яго, затыкаючы насы і ўдаючы самую вялікую агіду. Ён лёг у магілу. Іншыя пачалі здалёк кідаць жменямі зямлю, пакуль не засыпалі яго напалову.

У жыцці гэта называецца separatio leprosarum — цырымонія, якая папярэднічае інтэрнаванню ў лепразорый новавыкрытага пракажонага і якая выкрэслівае яго з ліку жывых. Дзеці, якія нарадзіліся ў лепразорыі, не спазналі яе на сабе, але яна так уразіла іх бацькоў, што яны ўвесь час гаварылі пра яе між сабой, параўноўваючы розныя яе варыянты. Вялікія і малыя ведалі рытуал да драбніц.

Хлапчукі ўнеслі столькі рэалізму ў гэтую імітацыю, што гэта ўразіла абата. Што ж да лекара, які пад час сваіх падарожжаў нагледзеўся такіх забаў, то яго больш цікавіла рэакцыя чужынца на ўсё гэта. А той быў, здавалася, зачараваны гульнёй. Калі дзеці скончылі, ён выйшаў да іх са сваёй схованкі. Жан Маяр адзначыў, што ён быў бляднейшы, чым напярэдадні. Стомленасць і недасыпанне адбіліся на яго зняможаным твары. Аднак вочы гарэлі нейкім амаль драпежным агнём.

Калі ён падышоў, дзеці змоўклі. Адзін, самы малодшы, заплакаў і ўцёк. «Яшчэ крыху, і яны разляцяцца, як чарада вераб'ёў», — падумаў лекар. Але чужынец усміхнуўся і загаварыў спакойным голасам, і яны пачалі слухаць і хутка зацікавіліся.

Абат зноў хацеў быў падысці, але Жан Маяр спыніў яго.

Яны здагадаліся, што чужынец распытвае пра гульню. Раптам па ўсім наваколлі разнёсся яго смех, якога яны яшчэ не чулі. Смяяўся ён, як і гаварыў, праз зубы. Хутка стала ясна, што ён прапаноўваў хлапчукам прыняць яго ў гульню і тыя, зацікаўленыя, згадзіліся.

Новая гульня была прасцейшая, але таксама інспіраваная праказай. Цяпер старэйшы хлапчук начапіў на сябе належныя аксесуары і выконваў ролю пракажонага. Астатнія, крычучы ад страху, уцякалі, а ён ганяўся за імі, бразгаючы сваімі жалязякамі. Той, каго ён даганяў, павінен быў замяніць яго. Але чужынец па-свойму ўвайшоў у гэтую гульню: замест таго каб уцякаць ад пракажонага, ён пайшоў яму насустрач, абняў, прыціснуў да сябе і пацалаваў.

Калі ён адпусціў хлопчыка, той выглядаў збянтэжаным, але незнаёмы ласкава загаварыў да яго, і тады ўся гурма сабралася вакол іх. Падобна было, што ён звяртаўся да іх з чымсьці накшталт казані, з якой лекар і абат разабралі толькі знаёмае ўжо пытанне, сказанае з горкім папрокам:

— Хіба ўсе людзі не браты?

— Вось дык прапаведнік! — прашаптаў Жан Маяр. — Абат, гэта ваш сур'ёзны канкурэнт.

Падобна было, што ён ахрысціў свавольнікаў у сваю веру. Калі гульня ўзнавілася, яна стала дэманстрацыяй міласэрнасці. Чужынец стаў выконваць ролю пракажонага, а хлопчыкі, замест таго каб уцякаць, кідаліся ў ягоныя абдымкі і цалавалі яго.

Усе яны, у тым ліку і той хлопчык, што з плачам уцёк, але потым вярнуўся, пабывалі ў яго абдымках. Пасля гэтага, быццам страціўшы ўсякую цікаўнасць да гульні, ён раптам адкінуў вэлюм і чырвонае сэрца і, нічога не сказаўшы, імкліва пайшоў прэч, угору па схіле. Ён пайшоў так нечакана, што дзеці аслупянелі.

Сябры рушылі далей. Яны маўчалі, паглыбленыя ў думкі і зберагаючы сілы, бо неба аблажылі хмары, а спёка стала невыносная.

— Абат, — раптам сказаў Жан Маяр, — назіраючы за ім, я раптам западозрыў яго ў махлярстве.

Тама д'Арфёй запратэставаў — з тым большым абурэннем, што і яго самаго збянтэжылі і занепакоілі паводзіны чужынца.

— Мэтр Жан, — сурова сказаў ён, — асабіста я не ўбачыў нічога, акрамя ўрока міласэрнасці, дадзенага дзецям, якія, не маючы на ўвазе нічога кепскага, знайшлі сабе брыдкую забаву. І ўрок быў карысны. Яны больш не будуць гуляць у гэтыя жорсткія гульні.

— Прынамсі, нейкі час. Аман, абат.

А ён тым часам зноў абрынуўся на іншых пракажоных, як коршак на куранят.

7

Яны зноў дагналі яго ў вялікім паселішчы пракажоных, дзе вырашылі заначаваць. Гэта было апошняе паселішча перад праклятай зонай верхняга лепразорыя. У лекара тут была хаціна, дзе ён адпачываў пад час сваіх абходаў. Дастаўшыся туды пад вечар, лекар пайшоў паглядзець сваіх хворых, а потым далучыўся да абата. Сябры як маглі ўладкаваліся, каб павячэраць, пакуль брат Роз і абатаў слуга слалі пасцелі.

Як Жан Маяр даведаўся пад час абходу, чужынец яшчэ не пабыў у гэтай вёсцы, але навіна пра яго з'яўленне на Гары Хворых ужо даляцела таямнічымі шляхамі да тутэйшых пракажоных, і ўсе яны сабраліся на паляне, чакаючы яго.

Заклапочаны тым, каб у час свайго турнэ не ўпусціць ніводнай душы, ён, вядома, збочваў на кожную сцежку, якія віліся вакол гары, заходзіў у кожную хаціну і такім чынам ішоў па доўгай спіралі, у той час, як лекар і яго спадарожнікі падняліся самай кароткай дарогай.

Апусцілася ноч. Натоўп пракажоных на паляне выглядаў цяпер нейкай няяснай масай, і абат адчуў ад гэтага палёгку. Яго балюча ўразіла гэтая безліч гнойных балячак, мярзотных язваў, лахманы скуры, што віселі на панявечаных руках, якія часам, здавалася, былі гатовыя адарвацца ад цела, як ссохлыя пялёсткі, усе нягоды, якія сталі звыклымі ў гэтым ужо жахлівым месцы. Ён хацеў, хоць і не прызнаўся б у гэтым, каб цемра разагнала і смурод, які ішоў ад зборышча, смурод кепскай праказы, не такі, да якога ён ужо прызвычаіўся ў малым лепразорыі.

Калі ў хаціну ўварвалася хваля паветра яшчэ больш смярдзючая за іншыя, ён збялеў, ускочыў і рэзка прычыніў дошку, якая замяняла аканіцу. Потым яму стала сорамна за гэтую нестрыманасць, і ён, прыгнечаны, зноў сеў.

— Бедныя людзі, — прашаптаў ён.

— Праказа забівае паволі... — сказаў лекар. — Але вы дарэмна так засмучаецеся, абат. Хвароба дае і пэўныя выгоды.

— Сапраўды выгоды, — прашаптаў, падціснуўшы, як раз'юшаны леў, свае вялізныя губы Тама д'Арфёй.

— Вядома. Праказа добра адганяе ўзброеных людзей, а такое ліха, як вайна, здаецца, збіраецца надоўга пасяліцца ў нашым каралеўстве. Наша слаўная праказа прымушае ангельцаў трымацца воддаль. Ніводзін вораг каралеўства не наважыцца напасці на лепразорый — як і ніхто свой, дарэчы. І дзякуй богу. Я маю на ўвазе тых рыцараў, якія, быццам баронячы бедны люд, рабуюць вёскі, што трапляюцца на іх дарозе. Гара Хворых здаецца мне асяродкам міру і спакою. Так Усявышні ператварае зло ў даброць.

— Аман, бязбожнік, — сказаў Тама д'Арфёй, слаба ўсміхаючыся.

— Я не ўпэўнены, што пакінуў бы гэтае сховішча, каб зноў вярнуцца ў вар'яцкі свет, нават калі б гэта было магчыма.

Абат, разважаючы над апошнім выказваннем, быў ужо гатовы прыйсці да высновы, што філасофія — цудоўная штука, але гоман, які ўсчаўся на дварэ, прымусіў яго прыслухацца. Ён расчыніў акно, але не мог разабраць ні слова, бо, пачынаючы з пэўнай вышыні, на гары жылі хворыя, галасавыя звязкі ў якіх былі пашкоджаныя праказай, і іх гаворка нагадвала мала зразумелае чужым звярынае рыканне. Толькі лекар крыху разумеў прымітыўныя мовы, на якіх размаўлялі на розных паверхах гары. Ён пацвердзіў абату тое, пра што той ужо здагадаўся: чужынец быў блізка. Ён папрасіў брата Роза патушыць свечку. Сябры ўладкаваліся каля акна, шырыня якога якраз дазваляла ім прасунуцца сваімі вялізнымі галовамі. Яны пільна ўглядаліся ў цемру, чакаючы прыходу святога.

Пра яго з'яўленне абвясцілі бязладныя крыкі ўсіх пракажоных, якія ўсхапіліся на ногі. Ад гэтых крыкаў у сяброў заледзянела кроў. Пачварная фантасмагарычнасць таго, што адбывалася, агаломшыла іх, як бязглузды кашмар.

Як прэлюдыя да д'ябальскага відовішча, у лесе ўспыхнула некалькі мігатлівых агеньчыкаў. Яны мігцелі ўсё часцей, і ў хуткім часе таямнічае мігценне злілося ў адно цэлае, асвяціўшы лес магічным святлом. Тады на сцежцы, што выходзіла на паляну, з'явілася працэсія, падобная да карнавальнай.

На чале ішлі дзеці з паходнямі, над якімі ўспыхвалі чырвоныя языкі полымя. Але абат і лекар-філосаф акамянелі ад жаху, калі ўбачылі групу, якая ішла за дзецьмі, а брат Роз, якога цяжка было чым-небудзь збянтэжыць, глуха ўскрыкнуў, калі наважыўся зірнуць у шчыліну. Іх жах быў выкліканы і агіднасцю відовішча, і яго незразумеласцю, бо страшная, пачварная істота выглядала досыць экстравагантна. Яны ўбачылі вялізнае цела такой непамернай шырыні, што яно выступала па абодва бакі дарогі. Знізу яно трымалася на некалькіх нагах, а зверху яго вянчалі тры галавы.

машынальна прамармытаў Жан Маяр, выціраючы лоб.

* Цэрбер драпежны і люты.

Страшныя тры ў яго пашчы...

(Дантэ. «Боская камедыя». Пекла. Песня VI.)

Сапраўды, адзінае разумнае, што магло прыйсці ў гэтую хвіліну яму ў галаву, — гэта атаясаміць тую істоту з дэманам, які ахоўвае браму ў пекла.

Першае ўражанне ад гэтага д'ябальскага стварэння не дазволіла ім спачатку разглядзець яго як след. Калі ж яны прымусілі сябе зрабіць гэта — бо толькі так можна было скінуць з сябе здранцвенне, што іх ахапіла, — то заўважылі, што кожная асобная частка пачвары была агідная па-свойму. Абат, як толькі апамятаўся ад першага шоку і змог убачыць яшчэ нешта, акрамя страшнага цэлага, засяродзіў сваю ўвагу на галовах. Яны неадольна прыцягвалі позірк. У той, што злева, не было носа, ад губ засталіся толькі абрыўкі. Чорная дзірка пасярэдзіне твару нагадвала прорву, якую не можа асвяціць ніякі агонь. Што да правай, то на ёй не было месца, якое б нагадвала чалавечае цела, якое не гніло. Яна была суцэльнай язвай, гангрэнай, па форме аддалена падобнай да шара, і трэба было доўга ўглядацца, каб разгледзець на ёй нос і рот, схаваныя ў брыдкіх пухірах, ад якіх у святле паходняў падалі неверагодныя цені.

Трэцяя галава ў знямозе звесілася наперад. Яна ў такт хадзе матлялася то ўлева, то ўправа. Гэта навяло абата на думку, што яна імкнецца схаваць тое, што яна яшчэ больш мярзотная, чым дзве другія. А калі яна стала падымацца, то ў яго замерла сэрца ад прадчування, што ён убачыць твар. Сапраўды, галава павольна паднялася. Манахава трывога перарасла ў паніку, калі ён пазнаў твар незнаёмага. Гэта быў менавіта ён. Абапал яго ішлі пракажоныя з халуп, што стаялі ў баку ад паселішча; ім захацелася правесці яго да гэтага месца. Яны падтрымлівалі незнаёмага, амаль неслі. А ён так моцна абвіў рукамі шыі спадарожнікаў, так цесна да іх прыціснуўся, што тры целы здаваліся адным.

Жах знік адразу, як толькі яны зразумелі, што тут няма нічога звышнатуральнага. Абат сваім целам адчуў мярзотнасць блізкасці незнаёмага з гэтымі істотамі, і яго перасмыкнула ад агіды.

— Гэты чалавек святы! — з усяе моцы закрычаў ён, нібы хацеў пераканаць сам сябе. — Толькі святы можа вытрываць такое.

8

— Бясспрэчна, гэта святы, — сказаў Жан Маяр, — але я лічыў, што святасць нясе душам мір і спакой, а гэта сапраўдны шаленец. Вось ён зноў пачынае свае штукі.

Чужынец, адпушчаны пракажонымі, нейкі час стаяў прыгаломшаны, хістаючыся ў бакі. Але калі натоўп цесна абступіў яго, ён авалодаў сабой. Не адкладаючы на потым, нават не перавёўшы дыху, ён яшчэ больш прагна пачаў раздаваць пацалункі, укладаючы ў іх адначасова і палкасць пачуцця, і манатонную рытуальнасць цырымоніі. Ён распасціраў рукі для абдымкаў, падыходзіў да пракажонага, апантана прыціскаў яго да сябе, прыкладаўся вуснамі да брыдкай плоці, потым адпускаў яго і браўся за другога.

— Я памыляўся, калі падазраваў яго ў ашуканстве, — прамармытаў сам сабе лекар. — Ён з аднолькавай утрапёнасцю кідаецца на ўсіх пракажоных: мужчын і жанчын, дзяцей і старых, незалежна ад полу і ўзросту. Вар'ят? Святы вар'ят, ёсць і такія. З учарашняга дня гэты дзівак перацалаваў больш за пяць соцень пракажоных пыс, і яму ўсё яшчэ мала... Абат, я бачу толькі адно разумнае тлумачэнне.

— Разумнае тлумачэнне, — з насмешкай сказаў абат.

— Грэшнік, грэшнік, які каецца, якога турбуюць, не даюць спакою пакуты сумлення і які спадзяецца ўратаваць сваю душу, заслужыць колькасцю такіх учынкаў месца ў раі, на якое страціў права. Але каб абудзіць у ім такую заўзятасць, такую прагу ахвяравання, трэба было нагадаць яму пра нейкае незвычайнае злачынства.

— Хама Няверлівы, — сказаў Тама д'Арфёй, — калі ўжо ты пакінеш выпінацца з жылаў, шукаючы тлумачэнняў дабрачыннасці божай? Гэта святы.

— Такая ўжо мая прафесія, шукаць тлумачэнні, — адказаў лекар, — а сам я прывык лічыць, што зацікаўленасць — магутны штуршок да ўчынкаў. Нават да святых.

Ён зноў уважліва паглядзеў у акно і, крыху памаўчаўшы, сказаў сур'ёзным тонам:

— Шчыра кажучы, я збянтэжаны. Сапраўды, яго гераізм наводзіць на думку пра падтрымку найвышэйшай сілы... Але чаму Ўсявышні не даў свайму абранцу больш прывабнага твару? Вы звярнулі ўвагу на гэты брыдкі кручкаваты нос, бледную скуру, скуласты твар, упарта сціснутыя тонкія вусны?.. Ці не хавае гэты водар ладану і мірту, які вы ўчора пачулі, які ўсіх ап'яняе, каго ён цалуе, ці не хавае гэты водар сернага смуроду?

— Ты сам д'ябал! — прашаптаў абат. — Ты не верыш у бога і хацеў бы пераканаць...

— Вядома, я памыляюся. Сатана ўсяго толькі папоўская выдумка, якая натхніла месіра Дантэ на цудоўныя вершы. Але зірніце на яго цяпер.

Чужынец стаяў пасярэдзіне паляны, шчыльна аточаны натоўпам. Абат ізноў падышоў да акна і ўбачыў, як яго доўгая постаць, што ўзвышалася над натоўпам, схілялася ў святле паходняў, якія дзеці трымалі ў выцягнутых руках, над немаўляткам, што працягнула яму пракажоная.

Мажліва, словы Жана Маяра пасеялі трывогу ў душы абата? Мажліва, безліч пачуццяў, якія ён толькі што перажыў, стварылі спрыяльную глебу для галюцынацый? Можа, дрыготкае полымя паходняў нейкім фантастычным чынам скажала рэчаіснасць? Але старога ахапіў жах, калі ён убачыў твар. святога, які ў гэты момант, здавалася, быў наліты лютай злосцю. Паводзіны малога яшчэ больш узмацнілі гэтае ўражанне. Дзіця так крычала і білася, што маці ледзьве магла яго ўтрымаць. Тыя некалькі секунд, пакуль святы стаяў, схіліўшыся над малым са страшным выразам твару, які быў падобны да сатанінскага, абату здавалася, што ён бачыць ахвяру, аддадзеную пачварнаму людаеду.

Ён заплюшчыў вочы і перажагнаўся. Калі ён іх зноў расплюшчыў, галюцынацыя знікла. Святы выпрастаўся і перайшоў на іншае месца.

Малое толькі слаба скуголіла. Манах прыклаў руку да лба і выказаў сваё незадавальненне лекару, чые блюзнерскія размовы маглі пасеяць сумненні ў простых і чыстых душах.

— Пагаворым з ім? — спытаўся той, паціснуўшы плячыма.

Абат вагаўся. Ён адчуваў, што падзеі гэтага вечара зламалі яго і цяпер ён стаў амаль абыякавы да перспектывы змяшацца з натоўпам пракажоных.

— Пачакаем да заўтра. Ён павінен будзе пайсці адпачыць.

— Каб сярод ночы ісці далей... Хоць вы, відаць, маеце рацыю. Ён спыніцца, калі абыдзе ўвесь лепразорый, чаго пры яго тэмпах чакаць ужо нядоўга. Дзе-небудзь каля вяршыні мы яго дагонім... Абат, вас не цікавіць, як ён успрыме пракажоных праклятай зоны?

Месіра Тама д'Арфёй перасмыкнула, але ён нічога не адказаў, і сябры леглі спаць.

У халупе быў толькі адзін пакой. Як толькі патушылі свечку, лекар зноў загаварыў:

— Калі ён не пабаіцца абняць пракажоных там, угары, калі не пакажа ніякай агіды да чорнага страшыдлы, што жыве на вяршыні, тады, думаю, нават я сам схілюся перад ім і прызнаю яго святым.

9

Яны выправіліся ў дарогу на світанку, бо наперадзе іх чакаў нялёгкі шлях: сцежка крута падымалася ўгору. Як і прадбачыў Жан Маяр, чужынец выйшаў раней за іх. Як і напярэдадні, ён ішоў па спіралі, радыус якой паступова змяншаўся. Паказвала на навальніцу: парыла. На цяжкіх пад'ёмах у абата пачыналася задышка,і ён раз-пораз спатыкаўся.

Яны ішлі па пустэльнай мясцовасці, паміж змрочных выветраных скал, якія грувасціліся абапал сцежкі і пазначалі ўваход у верхні лепразорый.

— Вось і дзевятае кола і яго знядоленыя жыхары.

* О вы, няшчасныя! Такая ваша доля —

Пакутаваць у гэтым страшным месцы,

Дзе нават пазайздросціш і жывёле!

(Дантэ. «Боская камедыя». Пекла. Песня XXXII.)

— Я не разумею па-італійску, — змрочна сказаў абат, — але я сам сабе думаю, што ваш фларэнтыец знайшоў бы тут яшчэ некалькі жахаў для свайго пекла.

— Адзін дык акурат, — сказаў лекар, спыняючыся, каб перавесці дых, — ягонае пекла было безданню, і ў яго спускаліся. Наведнікі не рызыкавалі задыхнуцца, як мы, пры ўзыходжанні.

Стары не ўсміхнуўся, крыху пастаяўшы, ён рушыў далей, цяжка ступаючы, потым спытаўся сур'ёзным тонам:

— Ці доўга яшчэ засталося тым, хто тут?..

— Некалькі месяцаў, а можа, гадоў. Я ведаў пракажонага, цела якога было спрэс гной, у ім кішэла ўсякая нечысць. У такім стане ён жыў яшчэ доўга.

У абата вырваўся ўздых.

— Праказа забівае павольна, і ён быў гэтаму рады. Ён баяўся смерці, — дадаў Жан Маяр.

Яны падняліся яшчэ вышэй. Конус гары рабіўся ўсё вузейшы. У абата буйнымі кроплямі выступіў пот, які вельмі, як яму здавалася, смярдзеў. Яшчэ ніколі ён не адчуваў цяжару гадоў і хваробы так, як у гэты дзень.

Трэба сказаць, што стаяла страшэнная духата. Цёмныя хмары грувасціліся над далінаю. Горад і наваколле ўсё яшчэ былі схаваныя пад бледна-чырвоным покрывам. Лекар паспрабаваў пераключыць увагу свайго спадарожніка на гэтае відовішча.

— Дзіўна, абат. Гэта, бясспрэчна, пыл, і стаіць ён ужо тры дні. Дарогі павінны быць ушчэнт разбітыя няспыннай людской плынню. Якім кірмашом, якім святам можна ўсё гэта растлумачыць?

— Адкуль мне ведаць? Вайна, паніка, мажліва, — раздражнёна адказаў абат. — «Што нам да таго», — казалі вы ўчора. Ворагі каралеўства нас не чапаюць.

Вялебны Тама д'Арфёй меў сапраўды кепскі настрой. Прычыны таго былі розныя. Перш за ўсё таму, што верхні лепразорый заўсёды выклікаў у яго панурыя думкі. Хоць лекар і запэўніваў яго, што ягонае цела ўжо не зазнае істотных пашкоджанняў, абату часам бачыўся ў абліччах некаторых жыхароў праклятай зоны яго ўласны партрэт у будучыні, і гэта было для яго невыносным. Да таго ж ён вінаваціў свайго сябра за сумненні, якія той унёс у яго душу, што да святога. Ён злаваўся на яго за тое, што лекар паступова нішчыў радасць, якую ён адчуваў пасля з'яўлення незнаёмага. Уночы яго мучылі недарэчныя кашмары: анёлы ператвараліся ў дэманаў.

Жан Маяр не настойваў. Яны доўга ішлі моўчкі. Падыходзячы да вяршыні, яны заўважылі таго, хто нарабіў ім столькі клопату. Чужынец сядзеў на скале, непадалёк ад некалькіх буданоў апошняга перад вяршыняй паселішча.

Ніводнага пракажонага не было відаць, але яны адчувалі позіркі, што пільна сачылі за імі з-за складзеных з галля сцен. Пракажоныя тут часцей за ўсё не пакідалі сваіх вартых жалю логваў, нібы саромеючыся паказацца на белы свет.

Здавалася, што чужынец спаў, апусціўшы галаву. Ён заўважыў іх толькі, калі яны падышлі зусім блізка. Тады ён ускочыў і павярнуўся да іх зняможаным тварам. Лекар вельмі мякка сказаў:

— Ты зусім знясілены ці, прынамсі, выглядаеш так. Твая смеласць і твая заўзятасць здзіўляюць нас, але няма сэнсу дзеля міласэрнасці губіць самога сябе, і ты зробіш лепш, калі будзеш ашчаджаць свае сілы. Наш абат і сам святы чалавек, але ён скажа табе, што калі ты хочаш доўга аддаваць сябе іншым, дык трэба берагчы здароўе. А ты, я бачу, вось-вось знепрытомнееш.

— Гэта спёка, — прашаптаў святы.

Ён па-ранейшаму гаварыў праз упарта сціснутыя зубы, ад чаго губы выцягваліся ў дзіўную грымасу; але голас яго быў ужо не такі глыбокі. Ён быў ледзь мацнейшы за шэпт.

— Брат мой, — сказаў абат, — мэтр Жан Маяр даў мудрыя парады. Я казаў табе: у тым, што датычыць нашага фізічнага здароўя, няма чалавека больш дасведчанага за яго. Таму, калі ты згодны, то зменшы свой запал. Вярніся з намі ў манастыр, дзе ты адпачнеш. А заўтра з новымі сіламі прадоўжыш сваю місію.

— Твае рукі дрыжаць, — дадаў лекар, — я ўпэўнены, што ў цябе гарачка.

Ён памкнуўся ўзяць яго за руку. Чужынец ускочыў і адступіўся на некалькі крокаў. У яго змрочных вачах успыхнуў шалёны агонь.

— Мне яшчэ трэба ўбачыць тых, хто жыве тут, — сказаў ён тым самым прыдушаным голасам.

Ён перасіліў знямогу, цвёрдымі крокамі накіраваўся да бліжэйшага будана і ўвайшоў у яго. Лекар, хітаючы галавой, рушыў за ім, бо ў яго былі там справы. Брат Роз з медыкаментамі пайшоў следам. Абат не мог прымусіць сябе наблізіцца да клаакі, з якой несла агідным смуродам. Ён сеў на зямлю непадалёку і пачаў чакаць.

Жан Маяр выйшаў, змяніўшыся з твару. Ён загаварыў сур'ёзным, нязвыклым для яго тонам.

— Абат, — сказаў ён, — я каюся за мае насмешкі і падазрэнні. Сапраўды, у ім ёсць нешта звышнатуральнае. Тое, што ён зрабіў пры мне, пераходзіць межы ўсякага гераізму, бо кажу вам, тых, хто тут жыве, можна параўнаць з гнілымі трупамі. Я, лекар, пракажоны, здатны толькі кранацца іх кончыкамі пальцаў, адвярнуўшы твар. Ён жа нават не здрыгануўся.

— І ён іх аб...

— Так, ён іх моцна абняў і прыціснуў да сябе гэтак жа палка, як і іншых.

Нейкі час Тама д'Арфёй маўчаў. Яму было непамысна. Ён не мог знайсці адпаведных слоў, каб ухваліць гэты незвычайны ўчынак. Урэшце ён выціснуў з сябе:

— Бог надзяляе сваіх абранцаў такой смеласцю, якая мяне бянтэжыць. Я адчуваю сябе непаўнацэнным.

— Я таксама, — прызнаўся лекар.

— Хіба ўсе людзі не браты? — пачулі яны шэпт ззаду.

Яны здрыгануліся. Гэты невыразны і разам з тым пагардлівы голас цяпер выклікаў у іх інстынктыўную агіду.

Святы абышоў усе халупы і цяпер пакідаў паселішча. Ён сеў непадалёку ад іх, прыклаў руку да грудзей і не варушыўся.

Яны збіраліся падысці да яго, калі раптоўны пошуг ветру адцягнуў іх увагу. Яны міжволі павярнуліся, падстаўляючы спацелыя твары ягонай адноснай прахалодзе, і заўважылі перамены, што адбыліся з краявідам: покрыва пылу, што засцілала даліну, дзе-нідзе прарвалася і праз гэтыя дзіркі сталі відаць асобныя яе мясціны. У той самы момант сонца, прабіўшы хмары, высвеціла шматлікія дэталі. Як яны і меркавалі, на дарогах панавала небывалае ажыўленне. Брат Роз, які меў востры зрок, апісваў ім вазы, конных і пешых. Ён казаў, што ўсе ідуць у адным кірунку — з горада.

— Гэта падобна на ўцёкі, — сказаў Жан Маяр, — несумненна, вайна, але...

Ён не скончыў фразы і задумаўся. Пошугі ветру зрабіліся больш працяглымі. Раптам абат, які ўцягваў паветра на поўныя грудзі, здрыгануўся і паглядзеў на сябра. Той, як і ён сам, са збянтэжаным выглядам уцягваў паветра вялізнымі ноздрамі.

— Вы адчулі?

Жан Маяр кіўнуў галавой на згоду і зноў стаў прынюхвацца.

— Ці не мярцвячынай пахне? Нехта з нашых небаракаў...

— Гэта не можа быць з гары. Мы стаім спінай да паселішча, а гэты смурод прыносіць вецер. І потым, іхняя падла заўжды смярдзіць праказай, а гэта праказай не пахне, я ў гэтым гатовы прысягнуць.

Нейкі час яны ў нерашучасці маўчалі. Вецер сціх, і смурод прапаў. Яны зноў былі павярнуліся да чужынца, які нерухома ляжаў на зямлі, калі іхнюю ўвагу зноў адцягнулі прарэзлівыя гукі, падобныя да ляскоткі. Яны даносіліся з самага верху гары і, як здавалася, набліжаліся.

10

Жах і паніка адразу ахапілі Гару Хворых, нібы гэтыя гукі былі знакам трывогі. З буданоў пачулася невыразнае ўстрывожанае мармытанне, дзверы рэзка парасчыняліся. Абатаў слуга, скінуўшы свой груз, кінуўся наўцёкі ўніз па схіле. Брат Роз замармытаў нешта поўным жаху голасам.

— Мурын, мурын!

Дабрачынны манах з поўнай абыякавасцю прайшоў усе кругі мясцовага пекла, уваходзіў услед за лекарам у страшныя буданы, дапамагаў перавязваць агідную плоць, але з набліжэннем чорнага пракажонага страціў усю сваю смеласць. Калі ён суправаджаў Жана Маяра ў абходах верхняга лепразорыя, то ніколі не падымаўся на самы верх. Лекар ішоў туды адзін. Ды і сам ён мусіў звяртацца да свайго прафесійнага сумлення і ўсёй сваёй філасофіі, каб наблізіцца да абісінца.

Тым часам гукі набліжаліся, і ён паспрабаваў пажартаваць, аднак у яго голасе бракавала ўпэўненасці:

— А вось і сатана, які жыве на вяршыні. Усё, як у месіра Дантэ, выходзіць, у нашым пекле ёсць усё.

Абат трымцеў і адчуваў, што ў яго падгінаюцца ногі. Ён не мог вымавіць ні слова. На павароце сцежкі, якая спускалася да іх, з'явілася жудасная постаць. У гэты момант чужынец, здаецца, ачомаўся і ўзняў галаву. Ён устаў. Яго вяло ўбок, але непахісная воля, здавалася, і на гэты раз перамагла стому. Мурын спыніўся непадалёк ад яго, здзіўлены тым, што ён не ўцякае. На ім быў поўны ўбор пракажонага: шэрая вопратка з выразна бачным чырвоным сэрцам на грудзях. Чорны вэлюм хаваў яго твар.

Чужынец раскінуў рукі і зрабіў крок яму насустрач. Абат інстынктыўна здрыгануўся і не змог стрымацца, каб не крыкнуць:

— Не, брат мой! Не! Толькі не яго, не гэтага! Бог гэтага не патрабуе! Бог не можа патрабаваць такога!

Брат Роз, нягледзячы на бязмежную павагу да святога, не мог вытрымаць гэтага відовішча. Ён лёг на зямлю і закрыў галаву рукамі.

— Хіба ўсе людзі не браты? — прашаптаў святы.

— Не замінайце яму, — прамармытаў Жан Маяр, — магу вас запэўніць, што праказа знявечыла яго менш за іншых.

— Ён жа чорны, — прастагнаў прыгнечаны тым, што адбываецца, Тама д'Арфёй.

Чужынец зрабіў яшчэ крок. Абат у адчаі махнуў рукой. У гэты момант, быццам каб памацніць яго роспач, вецер зноў прынёс смурод. Адразу ўсё наваколле напоўнілася жахлівымі міязмамі, якія перабілі адвечны смурод праказы, не змешваючыся з ім. Абат і лекар не маглі паварушыцца ад агіды. Чужынец не зважаў на гэта і ішоў проста да мурына.

Але той пачуў смурод, і гэта неяк асабліва падзейнічала на яго. Надзвычай хуткім рухам, падобным да таго, як птушкі ўзнімаюць галовы, ён павярнуўся сваім схаваным пад вэлюмам тварам у бок даліны і на некалькі секунд замёр, нібы ўбачыў удалечыні нейкі звышнатуральны знак. Чужынец, распасцёршы рукі для абдымкаў, набліжаўся, і мурын гэтак жа механічна павярнуўся да яго. Абат зусім страціў уладу над сабой.

— Не давайце яму, — закрычаў ён, — у імя любові да бога! Кажу вам, бог не можа гэтага жадаць! Ён ачмурэў ад гэтага паху...

— Гэты пах, — прашаптаў Жан Маяр. — Колісь у Італіі, мне здаецца...

Лекар выглядаў збянтэжаным. Ад намагання прыгадаць вельмі старое перажыванне зморшчыны на яго гратэскным лобе прарэзаліся яшчэ глыбей.

Ён адарваўся ад сваіх думак, калі манахі пачалі зацята жагнацца. Чужынец падышоў да пракажонага. Сваю любоў і міласэрнасць ён праявіў гвалтам. Рэзкім рухам ён сарваў вэлюм з мурына, і ўсе ўбачылі яго твар, запухлы, вялізны, знявечаны, але галоўнае — чорны, як у дэмана, толькі сінюшныя плямы праказы выдзяляліся на ім. Святы абняў гэтае мярзоцце і прыпаў губамі да яго шчакі.

Абдымкі былі нядоўгія. Тое, як раптоўна яны скончыліся, зусім збіла з тропу прысутных.

Спачатку мурын схапіў аберуч галаву святога і адвёў ад свайго твару, на якім, нягледзячы на зверападобнасць, было напісана чалавечае пачуццё: страх.

Нейкі час ён разглядаў яго, потым, не выпускаючы, павярнуўся ў бок даліны, зрабіўшы неверагодна рэзкі рух, які моцна нагадваў рэфлекс напалоханай жывёліны. Яго ноздры надзімаліся, нібы яму хацелася надыхацца гэтым пахам, які яшчэ ахінаў схілы гары. Пакуль ён так стаяў, страх усё больш акрэсліваўся на яго твары, у яго рысах і вачах чыталіся жах, жудасць і роспач, калі тым жа машынальным рухам ён зноў перавёў позірк на святога.

Тады яго вусны, пакрытыя агіднымі пухірамі, растуліліся. З іх вырваўся крык, ад якога задрыжала ўся Гара Хворых, а ў пракажоных верхняга лепразорыя захаланула кроў. У той самы момант мурын далёка адштурхнуў святога з сілай, якую мог даць толькі смяротны жах. Святы, спатыкаючыся, зрабіў некалькі крокаў назад, зваліўся на зямлю і знерухомеў, нібы зламаная лялька.

Мурын павярнуўся да Жана Маяра і сказаў некалькі слоў на сваёй варварскай мове.

Потым ён павярнуўся і кінуўся бегчы, пасылаючы праклёны небу, пад жалобны акампанемент ляскоткі.

11

Знікненне мурына быццам бы крыху супакоіла абата. Ён яшчэ раз перажагнаўся і спытаўся ў сябра:

— Што ён сказаў?

Жан Маяр адказаў не адразу. Ён стаяў збялелы. Зморшчыны на яго твары прарэзаліся яшчэ глыбей. Яму здавалася, што абрыўкі ўспамінаў, якія перад тым невыразна ўсплылі ў памяці, пачалі злівацца ў звязанае цэлае, сэнс якога ён быў ужо гатовы раскрыць. Але раней нават, чым ён паспеў зразумець і ясна выказаць разгадку гэтай таямніцы, ён скамянеў ад прадчування жахлівасці свайго адкрыцця. Ад гэтага прадчування ён страціў сваю звычайную спакойнасць. Урэшце ён загаварыў перарывістым голасам:

— Ён сказаў... праўда, я зразумеў толькі адно слова — чорны... Дайце падумаць... Так, чорны. Ён казаў пра нешта чорнае, гэта дакладна, я добра ведаю гэтае слова яго мовы. Ён часта з засмучаным выглядам паўтараў яго мне і біў сябе ў грудзі... Тады ён відавочна меў на ўвазе свой колер... Але цяпер гэта не тое.

Яго разважанні перапыніла новая хваля смуроду. Раптам ён падышоў да чужынца, які ляжаў па-ранейшаму нерухома, і сурова сказаў:

— Ты прыйшоў з горада, як ты нам казаў, і павінен ведаць, што там адбываецца. Спачатку мы думалі, што гэта нейкае вялікае свята, але...

Ён ускрыкнуў, убачыўшы твар чалавека, які ляжаў на зямлі. Твар святога зрабіўся як у мерцвяка і, здавалася, распадаўся на вачах.

— Абат, гэты чалавек памірае.

— Сапраўды свята! — прашаптаў святы з жудаснай грымасай на твары.

Ён паспрабаваў устаць, але яго галава цяжка ўпала. Ён заплюшчыў вочы і знерухомеў. Жан Маяр, забыўшыся пра ўсё, акрамя сваіх прафесійных абавязкаў, стаў на калені і прыклаў галаву да яго грудзей. Ад гэтага дотыку святы расплюшчыў вочы, яго твар ажыў, дзіўна вышчарыўся. Апошнім намаганнем ён абняў і канвульсіўна прыціснуў лекара да сябе, шэпчучы:

— Брат мой!

Жан Маяр рэзка вырваўся. На яго твары быў такі самы жах, і ноздры раздзімаліся, як у мурына. Ён яшчэ больш збялеў.

—Водар святасці рассеяўся, абат! — закрычаў ён. — Застаўся толькі смурод, такі самы, які далятае з горада. Вядома, праказа так не пахне, не можа пахнуць!

У гэты момант святы перабіў яго. Яго ахапіў магутны прыступ гарачкі, і яе хваравітая энергія раптам вылілася ў бязладны паток слоў:

— Свята, кажаце?.. Ах, якое свята! З шэсцем... шэсцем мёртвых... воз з мерцвякамі ўночы. Гэта я іх вазіў. Ніхто больш не асмельваўся. Я сам скідаў мёртвых, а часам і не зусім яшчэ мёртвых, у магілы. Толькі я ішоў прэч, як ваўкі прыходзілі разграбаць зямлю. Пасля мяне ніхто не асмеліцца хадзіць за возам... Але хіба ўсе людзі не браты?

Ён залямантаваў. Яго нечакана гучны голас разляцеўся над усёй гарой. Упершыню ён шырока раскрыў рот, развёўшы сківіцы, быццам, выканаўшы сваю місію, ён ужо не меў патрэбы стрымлівацца. Стаў відаць яго чорна-сіні, раздуты, як бурдзюк, язык, які яму ўдалося з учарашняга дня нікому не паказаць, і такое самае паднябенне, ад якога ішоў густы смурод.

— Дарагі доктар, мілы доктар, я цябе пазнаў. Калі я захварэў, ты падышоў да мяне на дзесяць крокаў, толькі на дзесяць, у недарэчнай масцы і пракураны ладанам. Гэта ты загадаў забіць мае дзверы, але ты забыўся пра акно і пакінуў нейкія свае парфумы... Ты забараніў усім набліжацца да майго жытла. Ты паставіў на ім белы крыж і напісаў: «Божа, злітуйся з нас».

— Божа, злітуйся з нас, — як рэха, прашаптаў Жан Маяр, якога нібы маланка ўдарыла.

— Ніхто не злітаваўся з мяне; але я не пабаяўся абдымаць пракажоных... і цябе, любы лекар-пракажоны. Кажаш, праказа забівае паволі?.. Ха, ха! А хіба я сам не выдатны лекар, найлепшы лекар?

— Абат, — закрычаў Жан Маяр, які выйшаў са здранцвення, — абат! Ваш святы... Наш святы!..

У парыве лютасці ён кінуўся на гэтага чалавека, які зноў адкінуўся назад і страціў прытомнасць. Некалькімі рэзкімі, ліхаманкавымі рухамі ён задраў да шыі яго доўгую рудую хламіду і сарваў сподняе. Абат убачыў, як ён пахіснуўся і адступіў на крок перад той апошняй жахлівай карцінай, якая яму адкрылася.

Страшныя пухліны, брыдкія плямы агідна чорнага колеру пакрывалі пах святога. Такія самыя злавесныя плямы былі пад пахамі і пачалі з'яўляцца ў іншых мясцінах на целе. Гэтыя плямы, якія былі ўжо вялікія і месцамі зліліся ў адно, пачалі ўбіраць цела ў пахавальны саян.

Лекар брыдка вылаяўся. Ён увесь калаціўся ад лютасці. Павярнуўшыся да сябра, ён закрычаў, паказваючы пальцам на злавесныя знакі:

— Пошасць, у сто разоў больш заразная і ў тысячу разоў страшнейшая за праказу, абат! Хвароба, ад якой паміраюць за пяць дзён! ЧОРНАЯ ЧУМА!

Джейн Веркор Маўчанне мора

Памяці забітага паэта Сэн-Поль-Ру

Да таго, як з'явіўся ён, немцы не раз прыглядаліся да нашага жытла. Перш за ўсё салдатня: два белабрысыя пехацінцы, адзін — няўклюдны, худзенечкі, другі — каржакаваты, з рукамі каменячоса. Яны агледзелі жытло з усіх бакоў. Пазней з няўклюдным пехацінцам прыйшоў унтэр-афіцэр. Яны загаварылі са мною на мове, якую, відаць, лічылі французскаю. Я не зразумеў ніводнага слова, але правёў іх па свабодных пакоях. Здалося, што немцам яны прыйшліся даспадобы.

Назаўтра раніцай у сад уехала адкрытая ваенная машына, шэрая і вялізная. Шафёр і худы салдат, малады і вясёлы, выгрузілі з яе дзве скрыні і велізарны пак, загорнуты ў брызент, і ўцягнулі ўсё гэта ў гасцёўню. Машына кудысьці паехала, а праз некалькі гадзін я пачуў на дварэ конскі тупат. Былі гэта тры кавалерысты. Адзін злез з каня і пайшоў да старой мураванай будыніны, дзе была мая майстэрня. Потым вярнуўся, і немцы павялі туды коней. Пазней я ўбачыў, што яны прывязалі коней да скабы, якую замацавалі ў дзірцы паміж камянямі ў сцяне.

Прайшло яшчэ два дні, і нічога новага не адбылося. Больш я не бачыў нікога. Кавалерысты выходзілі з коньмі на золку, вярталіся ўвечары і клаліся спаць у каморы пад лесвіцай, куды нацягалі сабе саломы.

На трэці дзень раніцай вярнулася ваенная машына. Вясёлы салдат узваліў на плечы вялікі куфэрак і занёс яго ў гасцёўню. Потым узяў свой мяшок і паклаў яго ў суседнім пакоі. Сышоў уніз і на правільнай французскай мове загадаў маёй пляменніцы прынесці пасцельную бялізну.

Калі пачуўся стук, адчыняць дзверы пайшла пляменніца. Як звычайна, яна толькі што падала мне кубак кавы, якую я п'ю перад сном. Я сядзеў у самым куце, далёка ад лямпы. Дзверы адгэтуль выходзяць у сад, а ўздоўж усяго дома цягнецца выкладзены пліткаю тратуар. Мы пачулі стук абцасаў па тратуары. Пляменніца паглядзела на мяне і паставіла кубак. Я трымаў свой у руках.

Было цёмна, не вельмі холадна. Леташні лістапад увогуле не быў халодны. Я ўбачыў велізарны сілуэт, плоскую фуражку, плашч, накінуты на плечы нібыта палярына.

Пляменніца моўчкі адчыніла дзверы. Стала, прыціснуўшыся да сцяны, апусціла вочы. Я ж маленькімі глыткамі піў каву.

— Прабачце, — сказаў чалавек у дзвярах і пачціва схіліў галаву.

Здавалася, ён спрабаваў зразумець наша маўчанне. Пастаяўшы крыху, афіцэр увайшоў.

Плашч саслізнуў яму на руку. Ён аддаў нам чэсць і зняў фуражку. Павярнуўся да пляменніцы, элегантна пакланіўся ёй, амаль няўлоўна ўсміхнуўся. Пасля з прыкметнай павагай пакланіўся мне.

— Мяне завуць Вернер фон Эбрэнак.

У галаве мільганула: «Імя гучыць не па-нямецку. Нашчадак эмігранта-пратэстанта?»

— Я вельмі вам спачуваю, — павольна дадаў афіцэр.

Апошняе слова нібыта ўпала ў наша маўчанне. Пляменніца зачыніла за афіцэрам дзверы. Яна ўсё яшчэ стаяла каля сцяны і глядзела перад сабою. Я не зварухнуўся з месца. Павольна паставіў пусты кубак на фісгармонію, сашчапіў пальцы і стаў чакаць.

Афіцэр загаварыў зноў:

— Я проста вымушаны быў стаць вашым кватарантам. Іншага выйсця ў гэтых умовах няма. Спадзяюся, што мой ардынарац забяспечыць вам спакой.

Ён стаяў пасярэдзіне пакоя — высачэзны і тонкі. Рукою ён мог бы дастаць да столі.

Галава ў яго была крыху нахілена ўперад, і таму ўражанне было такое, што яна ішла не з шыі, а з грудзей; ён здаваўся згорбленым. Сцёгны і плечы — сухарлявыя. Прыгожы худы твар. Глыбока запалыя вочы, здаецца, блакітныя, цяжка было разгледзець. Зачасаныя назад валасы, бялявыя і шаўкавістыя, мякка блішчалі ў святле люстры.

Маўчанне было, як туман на досвітку — густое і нерухомае, а нашы застылыя постаці рабілі яго яшчэ цяжэйшым, быццам налівалі свінцом. Разгублены, такі ж нерухомы, стаяў і афіцэр. Урэшце я ўбачыў, як на яго вуснах пачала з'яўляцца ўсмешка — сур'ёзная, без намёку на іронію. Ён зрабіў нейкі рух рукою, сэнсу якога я не зразумеў. Вочы яго спыніліся на пляменніцы, што застыла каля сцяны, і я добра разгледзеў яго мужны твар, вялікі тонкі нос. Прыкмеціў, што адзін зуб быў залаты. Урэшце афіцэр адвёў вочы, паглядзеў на полымя ў каміне і сказаў:

— Я вельмі паважаю людзей, якія любяць сваю радзіму. — Потым рэзка падняў галаву і ўгледзеўся ў скульптурку анёла над акном. — Я мог бы падняцца цяпер у свой пакой, але не ведаю як.

Пляменніца адчыніла дзверы на лесвічку і пачала падымацца па прыступках, не гледзячы на афіцэра, нібыта нікога побач з ёю і не было. Немец ішоў следам. Тут я ўбачыў, што адна нага ў яго не згінаецца.

Я пачуў, як яны прайшлі праз пярэдні пакой; крокі афіцэра то гучнелі, то заціхалі. Адныніліся і зачыніліся дзверы. Пляменніца вярнулася, узяла свой кубак і пачала піць каву. Я распаліў люльку. Некалькі хвілін мы маўчалі.

— Дзякуй богу, здаецца, чалавек ён прыстойны, — сказаў я.

Пляменніца паціснула плячыма. Паклала на калені маю вельветавую куртку і пачала латаць локаць.

Раніцай, у снеданне, афіцэр сышоў уніз. У кухню вяла другая лесвіца, і я не ведаю, ці пачуў немец нашы галасы, ці пайшоў так.

— Я добра выспаўся. Спадзяюся, і вы таксама, — сказаў ён і спыніўся ля дзвярэй. Потым з усмешкай агледзеў прасторны пакой. У нас было не дужа багата дроў і яшчэ менш брыкету, таму мы вырашылі перайсці на зіму ў кухню. Я яе перафарбаваў, яшчэ мы ўпрыгожылі яе розным медным і іншым даўнім посудам, перанеслі сюды сёе-тое з мэблі. Ён разглядваў усё з той самай ледзь прыкметнаю ўсмешкаю, і я ўбачыў вузенькую палоску белых зубоў. Яшчэ я ўбачыў, што вочы ў яго не блакітныя, як мне здалося спачатку, а зеленаватыя. Урэшце ён прайшоў праз пакой і адчыніў дзверы ў сад. Ступіў два крокі і павярнуўся да нас, каб паглядзець на доўгі і нізкі дом з цёмным чарапічным дахам, увесь увіты вінаградам. Пасля задаволена ўсміхнуўся.

— Ваш стары мэр абяцаў мне, што я буду жыць у замку, — сказаў ён, углядаючыся ў шыкоўны будынак на ўзгорку, што віднеўся скрозь аголеныя дрэвы. — Я падзякую маім падначаленым за тое, што яны не памыліліся. Гэты замак куды лепшы.

Потым зачыніў за сабою шкляныя дзверы, пакланіўся нам і пайшоў.

Вярнуўся ён вечарам, у той самы час, што і напярэдадні. Мы пілі каву. Ён пастукаўся, але не чакаў, пакуль да дзвярэй падыдзе пляменніца, адчыніў іх сам.

— Баюся, што не ў пару, — сказаў ён. — Калі хочаце, я буду хадзіць праз кухню, тады вы зможаце замыкаць гэты пакой. — Ён падышоў да дзвярэй, спыніўся на хвіліну, агледзеў памяшканне. Урэшце пачціва пакланіўся, сказаў: — Дабранач, — і выйшаў.

Мы так і не замкнулі ні разу пакой. Я не ўпэўнены, што ўсё, што мы тады рабілі, было нам ясна і зразумела. Маўкліва пагадзіўшыся, мы вырашылі нічога ў нашым жыцці не мяняць, ніводнае дэталі — і жылі так, быццам афіцэра не было, нібыта ён быў які прывід. Але магло быць і так, што з гэтым рашэннем зжылося ў маім сэрцы і нейкае іншае пачуццё: я не ўмею, не пакутуючы сам, пакрыўдзіць чалавека, нават ворага.

Даволі доўга — больш за месяц — гэта сцэна паўтаралася штодзень. Афіцэр стукаўся і ўваходзіў, гаварыў пра надвор'е ці яшчэ што, так, што можна было яму не адказваць. Ён заўсёды спыняўся каля дзвярэй, абводзіў поглядам пакой, нас. Лёгкая ўсмешка перадавала задавальненне, якое яму, як мне думаецца, даваў гэты агляд. І так кожны раз: агляд і задавальненне. Ён узіраўся ў твар пляменніцы за вязаннем або шытвом, заўсёды стрыманай і абыякавай, а калі ўрэшце адводзіў вочы, я бачыў у яго ўсмешцы нешта спачувальнае, нейкую пахвалу. Кланяючыся, ён заўсёды казаў: «Дабранач».

Усё нечакана змянілася ў адзін вечар. На дварэ ішоў дождж з невялікім снегам, было страшэнна сыра і холадна. Я падкладаў у камін тоўстыя палены, якія бярог менавіта на такія халады, і неяк непрыкметна пачаў думаць пра афіцэра, уяўляць сабе, як ён ідзе па вуліцы, як зараз увойдзе, увесь заснежаны. Але ён не прыйшоў. Час, калі ён вяртаўся, даўно мінуў, і я злаваў, што не магу прагнаць гэтых думак. Пляменніца засяроджана вязала.

Урэшце пачуліся крокі. Але чамусьці зверху. Па іх няроўным стуку я здагадаўся, што гэта афіцэр. Відаць, ён увайшоў праз другія дзверы, а цяпер спускаўся да нас. Вядома, яму не хацелася, каб мы бачылі яго ў прамоклай форме, таму ён і пераадзеўся.

Крокі па лесвіцы, то цяжкія, то лёгкія, набліжаліся. Дзверы адчыніліся, і афіцэр увайшоў — у цывільным. На ім былі штаны з тоўстай шэрай фланелі і куртка са сталёва-блакітнага цвіду з рудаватымі пражылкамі, шырокая і свабодная; швэдар з тоўстай нябеленай шэрсці хораша прыставаў да яго статнага мускулістага торса. Ва ўсёй яго паставе адчувалася нейкая вытанчаная грэба да таго, што ён насіў.

— Прабачце. Не магу сагрэцца. Прамок дашчэнту, а ў пакоі вельмі холадна. Пагрэюся колькі хвілін каля вашага агню.

Ён грузна прысеў на кукішкі перад камінам, працягнуў да цяпла рукі.

— От добра!.. Добра!.. — прыгаворваў ён задаволена.

Пасля павярнуўся да агню спінаю, абхапіў калена рукамі. Пачакаўшы яшчэ крыху, загаварыў:

— Ну, гэта яшчэ нічога. Зіма ў Францыі мяккая. А ў нас яна вельмі суровая. Лясы ў нас сасновыя, густыя, узімку снегу на іх — процьма. А тут і дрэвы нейкія пяшчотныя, і снег на іх, што тыя карункі. Наша прырода — усё роўна як дужы, прысадзісты бык, створаны для барацьбы за выжыванне. А ваша — дух, узнёслая паэтычная думка.

Акцэнт у Эбрэнака быў лёгкі, прыкметны хіба што на цвёрдых зычных, голас — даволі глухі, амаль без тэмбру, так што гаворка яго нагадвала нейкае пявучае гудзенне.

Ён устаў, паставіў локаць на камінную палічку, прыціснуўся лобам да рукі. Гэты немец быў такі высокі, што яму прыходзілася нахіляцца нават там, дзе я і блізка не даставаў галавою.

Ён стаяў так даволі доўга — маўклівы і нерухомы. Пляменніца механічна вязала. Яна не глянула ў яго бок ні разу. Я курыў, седзячы ў ёмкім крэсле, і думаў, што нішто не можа парушыць нашага гнятучага маўчання, адно чакаў, калі ўжо афіцэр адкланяецца і пойдзе.

Але пявучае глухое гудзенне пачулася зноў, і дзіўна, адно ж здавалася, яно не парушала маўчання, а ці не ўзнікала з яго.

— Я заўсёды любіў Францыю, — сказаў ён, не зважаючы на нашу абыякавасць. — Заўсёды. У мінулую вайну я быў яшчэ маленькі, і пра тое, што я думаў тады, успамінаць не варта. Але потым я любіў яе заўсёды. Толькі здалёку, нібыта прынцэсу Мару.

— Праз бацьку, — дадаў ён задуменна, потым засунуў рукі ў кішэні курткі і прытуліўся да каміна. Час ад часу ён павольна цёрся аб карніз патыліцаю, — у гэты момант ён нагадваў мне аленя. Побач з ім стаяла крэсла, трэба толькі было зрабіць адзін крок. Але ён застаўся на месцы. Да апошняга дня ён так і не сеў у гэтае крэсла — ні разу. Мы яго сесці не запрашалі, ён жа ніколі не рабіў таго, што магло падацца фамільярнасцю.

— Праз бацьку, — паўтарыў ён. — Ён быў сапраўдны патрыёт. Паражэнне стала для яго асабістым горам. І ўсё ж ён любіў вашу краіну, Брыяна, верыў у Веймарскую рэспубліку, у тое, што Брыян з'яднае Гермянію і Францыю ў адну непарушную сям'ю, верыў, што сонца ўрэшце ўзыдзе над Эўропай... Яго энтузіязму хапіла б на многіх...

Расказваючы, Эбрэнак не зводзіў вачэй з пляменніцы. Але глядзеў на яе не як мужчына на жанчыну, а так, як глядзяць на статую. Ды яна і была статуя. Жывая, а ўсё-такі статуя.

— Але Брыяна перамаглі. Бацька зразумеў, што ў вас гаспадараць людзі, падобныя на Вэндэля, Анры Бардо, старога маршала Пэтэна — уся гэта пражэрлівая буржуазія. Тады ён і сказаў мне, што я змагу ступіць на зямлю Францыі толькі ў касцы і ботах. Я быў вымушаны паклясціся яму ў гэтым, таму што ён быў пры смерці. І вось да вайны я аб'ездзіў усю Эўропу, апроч Францыі.

Немец усміхнуўся і дадаў:

— Я ж музыкант.

З каміна выпала палена, вакол рассыпалася вуголле. Немец нагнуўся, падабраў яго, пасля загаварыў зноў:

— Кампазітар. У музыцы ўсё маё жыццё, і ці не дзіўна, што я салдат?.. І ўсё ж я не шкадую, што ідзе гэтая вайна. Я веру, што яна — пачатак вялікіх спраў...

Ён выпрастаўся, выняў рукі з кішэняў і, не апускаючы іх, дадаў:

— Прабачце мне: можа быць, я чымсьці вас параніў. Але ж я веру, усім сэрцам веру ў тое, што вам сказаў. Я веру ў гэта ад любові да вашае краіны. Вайна стане пачаткам вялікіх спраў і для Германіі і для Францыі. Як і бацька, я перакананы, што над Эўропаю будзе свяціць сонца.

Ён зрабіў два крокі, пакланіўся і, як заўсёды, сказаў, перад тым як выйсці:

— Дабранач.

Я моўчкі дакурыў люльку. Кашлянуўшы, сказаў:

— Можа, бесчалавечна адмаўляць яму ў такой дробязі, як адно слова?..

Пляменніца ўзрушана паглядзела на мяне. Вочы яе блішчалі ад абурэння. Я адчуў, што чырванею.

З гэтага дня яго візіты сталі інакшыя. Цяпер мы вельмі рэдка бачылі яго ў форме. Ён пераадзяваўся, а потым ужо ішоў да нас. Ці рабіў ён так, каб мы не бачылі варожага мундзіра? Ці каб мы забыліся, што ён яго носіць, і прызвычаіліся да кватаранта? Хутчэй за ўсё справа была і ў тым, і ў другім. Ён стукаўся і ўваходзіў, не чакаючы адказу, бо ведаў, што яго не будзе. Рабіў ён гэта вельмі проста і натуральна: прыходзіў пагрэцца каля каміна. Ён і хаваць не спрабаваў зручную ўмоўнасць гэтае заўсёднае падставы.

Прыходзіў ён, праўда, не кожны вечар, але ж не помню, каб хоць раз пайшоў ад нас, не сказаўшы ні слова. Грэючы то рукі, то спіну, ён ціхенька пачынаў сваё пявучае гудзенне. Усе гэтыя доўгія вечары ён вёў няспынны маналог на тэмы, што запаланілі ўсю яго душу: радзіма, музыка, Францыя... Ніводнага разу не спрабаваў ён дамагчыся ад нас адказу, ухвалы ці нават позірку. Ніколі не заставаўся ў нас так доўга, як у першы вечар. Расказваў што-небудзь пакрысе, то падзяляючы думкі маўчаннем, то зліваючы іх у адну няспынную манатонную малітву. То стаяў каля каміна нерухомы, як карыятыда, то, гаворачы, падыходзіў да якой-небудзь рэчы ці малюнка на сцяне. Потым змаўкаў, кланяўся і выходзіў, сказаўшы заўсёднае: «Дабранач».

— У чым розніца між гэтым агнём і тым, што палае ў каміне майго жытла? — сказаў ён у адзін з першых вечароў. — Вядома, і дровы, і полымя, і камін усюды аднолькавыя. Але ж толькі не водсвет гэтага полымя! Бо водсвет яго нясе ў сабе кавалачак душы тых рэчаў, якія полымя асвятляе, людзей, што жывуць яго цяплом, мэблі, сцен, кніг на паліцах...

— Чаму я так люблю гэты пакой? — сказаў ён задуменна. — Не такі ўжо ён прыгожы — выбачайце!.. — Ён засмяяўся. — Я хачу сказаць, што гэта не музей. Пра вашу мэблю ніяк не скажаш, што гэта цуд мастацтва!.. Але ж у гэтага пакоя ёсць душа. Усё гэта жытло — жывое.

Ён стаяў перад паліцамі з кнігамі, з ласкавай лёгкасцю праводзіў пальцамі па пераплётах.

— ...Бальаак, Барэс, Бадлер, Бамаршэ, Буало, Бюфон... Шатабрыян, Карнэль, Дэкарт, Фенелон, Флабэр... Лафантэн, Франс, Гацье, Гюго... Якія мастакі! — сказаў ён,і ўсміхнуўшыся. — А гэта ж усяго толькі некалькі паліц..» Ёсць яшчэ Мальер, Рабле, Расін, Паскаль, Стэндаль, Вальтэр, Мантэнь і ўсе астатнія... — Час ад часу ён здзіўляўся — мусіць, тады, калі сустракаў нечаканае імя.

— Гаворачы пра Англію, перш за ўсё ўспамінаюць Шэкспіра, пра Італію — Дантэ, пра Гішпанію — Сервантэса. Бяруцца за нас — зараз жа кажуць: Гётэ. А потым трэба корпацца ў памяці. А калі гаворка заходзіць пра Францыю? Хто прыгадаецца адразу? Мальер? Расін? Гюго? Вальтэр? Рабле? Хто? Не ведаеш, каго і выбраць.

Ён павярнуўся да нас і дадаў сур'ёзна:

— Але што да музыкі — тут ужо пашукайце ў нас: Бах, Гендэль, Бетховен, Вагнер, Моцарт... Якое імя вы ўспомніце першае? А мы ваюем!.. — сказаў ён сумна. Пасля вярнуўся да каміна і з усмешкаю паглядзеў на пляменніцу. — Але гэтая вайна апошняя! Больш ваяваць мы не будзем: мы з'яднаемся. — Каля вачэй у яго з'явіліся маршчынкі, на шчоках — ямачкі, бліснулі белыя зубы, і ён весела сказаў: — З'яднаемся, — пасля пацвердзіў свае словы лёгкім рухам галавы і дадаў, памаўчаўшы: — Калі мы ўвайшлі ў Сэнт, я быў проста шчаслівы, так добра нас сустракалі. Думаў, што ўсё будзе лёгка. Адно ж пасля зразумеў, што гэта была баязлівасць. — Ён пасур'ёзнеў. — Я стаў пагарджаць гэтымі людзьмі, пачаў баяцца за Францыю. Думаў: няўжо яна так змянілася? Але не! Яна не змянілася! Я зразумеў гэта пазней, і цяпер мяне робіць шчаслівым яе строгі і стрыманы твар.

Ён паглядзеў на мяне, — я адвёў вочы, — потым вакол сябе, і ўрэшце погляд яго зноў спыніўся на бязлітасна абыякавым твары пляменніцы.

— Я шчаслівы, што сустрэў тут старога чалавека з пачуццём годнасці. І маўклівую дзяўчыну. Трэба перамагчы гэтае маўчанне Францыі. Мне гэта люба.

Ён глядзеў на пляменніцу, на яе ўпарты, замкнёны і чысты твар, глядзеў моўчкі, з сур'ёзнаю настойлівасцю, але ў гэтай настойлівасці таілася нейкая ўсмешка. Пляменніца адчувала гэта. Я ўбачыў, як яна пачырванела, між яе бровамі з'явілася маршчынка. Пальцы занадта таропка цягнулі іголку — здавалася, нітка вось-вось парвецца.

— Вядома, — зноў загудзеў ён, — так будзе лепш. Намнога лепш. Мы створым непахісны саюз — саюз, у якім кожны набудзе веліч... Ёсць цудоўная казка для дзяцей, якую чытаў я, чыталі вы, чытаў увесь свет. Не ведаю, як у вас, а ў нас яна называецца «Das Tier und die Schone» — «Страшыдла і Прыгажуня». Бедная Прыгажуня — бяссільная нявольніца Страшыдлы, якое бязлітасна не адпускае яе ад сябе ні на хвіліну... Прыгажуня горда і мужна пераносіць свае пакуты... Але Страшыдла лепшае, чым здаецца. Яно не ведае вытанчаных манер! Яно нязграбнае, прыкрае, проста пачварнае побач з Прыгажуняй. Але ў Страшыдлы ёсць сэрца, у яго ёсць душа, і ў гэтай душы жывуць высокія імкненні. Толькі б Прыгажуня захацела яго зразумець!.. Але ж не, яна гэтага не хоча. Аднак ідуць дні, і яна спакваля пачынае прыкмячаць у вачах ненавіснага турэмшчыка душэўнае святло, штосьці падобнае на малітву і каханне. Яна ўжо не так балюча адчувае на сабе цяжар лапы Страшыдлы, лягчэй пераносіць аковы свайго палону... Яе кранае яго пастаянства. Яна перастае ненавідзець Страшыдлу, падае яму руку — і раптам знікаюць вядзьмарскія чары, пад пачварнаю ўладай якіх быў рыцар... Перад Прыгажуняй рыцар — прыгожы і чысты, лагодны і выхаваны. А кожны пацалунак Прыгажуні аздабляе яго новымі адмысловымі вартасцямі... Найвышэйшае шчасце спадарожнічае іх шлюбу. Дзеці іх, у якіх усё больш прыгажэе суквецце бацькоўскіх талентаў, — самыя цудоўныя з усіх, каго нараджала зямля... Вам даспадобы гэтая казка? Я заўсёды яе любіў. Часта перачытваў. Плакаў над ёю. Асабліва кранала мяне Страшыдла: я так добра разумеў яго пакуты... Нават сёння хвалююся...

Ён змоўк, удыхнуў з усяе сілы паветра і пакланіўся:

— Дабранач.

Аднойчы вечарам, падняўшыся да сябе па тытунь, я пачуў гукі фісгармоніі. Гэта былі «Восьмая прэлюдыя і фуга», якія пляменніца развучвала яшчэ да разгрому. Ноты так і засталіся адкрытыя на той самай старонцы: да гэтага вечара пляменніца не рашалася зноў падысці да фісгармоніі. Музыка выклікала ўва мне і задавальненне і здзіўленне: якая ўнутраная неабходнасць падштурхнула пляменніцу да інструмента?

Але іграла не яна. Пляменніца, як заўсёды, вязала на сваім звычайным месцы. Позірк яе сустрэўся з маім, яна нешта хацела сказаць мне вачыма, але што — я не зразумеў. Я разглядваў высокую постаць каля інструмента, галаву, якая над ім схілілася, доўгія рукі. Тонкія, нервовыя пальцы дакраналіся да клавішаў, нібыта жывыя істоты.

Ён сыграў толькі прэлюдыю. Устаў, падышоў да каміна.

— Што можа быць вышэй за гэтую музыку? — сказаў ён глуха і ціха. — Вышэй?.. Не, гэта не тое слова, не тое... Яна па-за чалавекам, па-за яго істотаю. Яна раскрывае, не, вымушае ўгадваць... не, прадчуваць... прадчуваць, што ж гэта такое — прырода... загадкавая прырода душы чалавечае... Так: прырода, боская і недаступная розуму... Не, гэта музыка не чалавечая.

Ён надоўга змоўк, пасур'ёзнеў, задуменна пакусваў вусны.

— Бах... Ён мог быць толькі немцам. Гэта ёсць у характары нашае зямлі: штосьці нечалавечае. Я хачу сказаць — далёкае чалавеку... Я люблю гэтую музыку, абагаўляю яе, яна напаўняе мяне, жыве ўва мне, нібыта бог, але... Але яна не мая. Я хацеў бы стварыць музыку, блізкую чалавеку: гэта таксама шлях да праўды. Гэта мой шлях. Я не хацеў бы, не мог бы ісці іншым шляхам. Цяпер я гэта ведаю... Ведаю цвёрда. З якога часу? З таго, як жыву тут.

Ён павярнуўся да нас спінаю. Моцна ўхапіўся за палічку каміна і глядзеў на агонь між сваіх рук, нібы праз пруты кратаў. Голас яго пацішэў, паглушэў:

— Цяпер я не магу без Францыі. Але ж я патрабую многага: я хачу, каб яна мяне прыняла. І не як чужынца — вандроўніка ці пераможцу. Не. Гэтыя ад яе не атрымаюць нічога, яна ім нічога не дасць... Багацце яе, велізарнае багацце не захопіш. Трэба, каб яна сама аддала яго са сваім малаком, сама, як маці, прыгарнула да грудзей... Я добра разумею, што гэта залежыць ад нас... Але і ад яе таксама. Трэба, каб яна згадзілася зразумець нашу прагу, згадзілася яе спатоліць... згадзілася з'яднацца з намі.

— А мне, — ён выпрастаўся, голас яго пазванчэў, — мне трэба тут жыць. Жыць доўга. У такім жытле, як гэта. Жыць, як сыну такое вёскі... Мне гэта трэба...

Ён змоўк. Павярнуўся ўрэшце да нас. Ён глядзеў на пляменніцу і ўсміхаўся, але ўсміхаліся яго вусны, толькі не вочы.

— Перашкоды будуць пераадолены, — сказаў ён. — Шчырасць заўжды пераадольвае перашкоды. Дабранач.

Я не магу прыпомніць цяпер усё тое, што пачулі мы ад яго за гэтыя сто з лішкам зімовых вечароў. Але тэма не мянялася ніколі. Гэта была доўгая рапсодыя яго адкрыцця Францыі: любові да яе здалёку, да таго, як ён спазнаў яе, і любові, якая спела ў ім з кожным днём з таго часу, як лёс, на шчасце, прывёў яго сюды. Дальбог, я яго паважаў. Паважаў за тое, што ён не страціў цярпення. За тое, што яго ні разу не спакусіла жаданне разбіць гэтае няўмольнае маўчанне якім-небудзь злым словам... Наадварот, калі, бывала, маўчанне, як цяжкі газ, запаўняла наш пакой, кожны куточак, здавалася, што з нас траіх лягчэй за ўсіх дыхалася, вядома, яму. Тады ён глядзеў на пляменніцу, выказваючы тую асаблівую ўхвалу — адначасова і сур'ёзную і іранічную, — якую мы прыкмецілі на яго твары яшчэ ў першы дзень, а я бачыў, як мітусіцца душа пляменніцы ў турме, якую яна сама сабе збудавала, і самай першай прыкметай яе хвалявання было лёгкае дрыжанне пальцаў. І калі ўрэшце Вернер фон Эбрэнак мякка і спакойна парушаў гэта маўчанне сваім ціхім пявучым гудзеннем, здавалася, што і мне дыхаць было ўжо лягчэй. Ён часта расказваў пра сябе:

— Наша жытло стаіць у лесе; там я нарадзіўся, хадзіў у школу. Я нікуды не выязджаў да тае пары, пакуль не паехаў у Мюнхен здаваць экзамены, а потым у Зальцбург — вучыцца музыцы. Вярнуўшыся адтуль, я стаў дамаседам. Я не любіў вялікіх гарадоў. Ні Лондан, ні Вена, ні Рым, ні Варшава, ні нямецкія гарады не спадабаліся мне... Я толькі вельмі любіў Прагу — ніводзін горад не мае такой душы — і асабліва — Нюрнберг. Кожнаму немцу гэта горад, дзе растае яго сэрца: там ён знаходзіць дарагія яму прывіды, там кожны камень захоўвае памяць пра тых, хто быў гонарам старое Германіі. Я думаю, што французы адчуваюць тое ж самае перад Шартрскім саборам: блізкасць продкаў, вытанчанасць іх душы, веліч веры, высакароднасць. Лёс прывёў мяне ў Шартр. Як я там расхваляваўся, калі ўбачыў, як над спелай збажыной у блакіце далёкае смугі ўзнікае гэты сабор-прывід! Я ўяўляў сабе пачуцці тых людзей, што калісьці сцякаліся да яго пехатою, конна, на калёсах... У думках ішоў з імі, перажываў тыя ж пачуцці, што і яны, і любіў гэтых людзей... І як хацелася мне быць ім братам!..

Твар яго стаў змрочны.

— Вядома, цяжка чуць такія словы ад чалавека, які прыехаў у Шартр у браніраванай машыне... Аднак гэта праўда. Столькі супярэчнасцей поўніцца ў душы ў немца, нават у самага лепшага! І як бы ёй хацеў, каб яго вылечылі ад гэтае хваробы... — Ён зноў ледзь прыкметна ўсміхнуўся. Твар яго пасвятлеў.

— У суседнім з нашым маёнтку, — гаварыў Эбрэнак, — жыве дзяўчына, вельмі прыгожая і лагодная. Мой бацька быў бы шчаслівы, калі б я ажаніўся з ёю. Калі ён памёр, мы былі амаль заручаныя, нам нават дазвалялі гуляць удваіх і падоўгу.

Пляменніца парвала нітку. Ён спыніўся. Вушка было надта маленькае, і дзяўчына доўга не магла ўцягнуць нітку ў іголку.

— Аднойчы мы гулялі з ёю ў лесе. Хараство было незвычайнае: зайцы, вавёркі, птушкі, усялякія краскі — нарцысы, гіяцынты, амарылісы... Ад радасці яна расчырванелася. «Я шчаслівая, Вернер! Як я люблю гэтыя боскія дарункі!..»

Я таксама быў шчаслівы. Мы прылеглі на моху сярод папараці і моўчкі любаваліся лесам. Раптам яна закрычала: «Маленькая дрэнь, брыдкі камар, ён укусіў мяне ў падбародак! — Пасля ўзмахнула рукою. — Я злавіла аднаго, Вернер! Глядзіце, як я зараз яго пакараю! Я адарву яму ножкі — адну, цяпер другую...» — і зрабіла гэта... На шчасце, у яе было багата жаніхоў. Сумленне мяне не мучыла. З таго часу я пачаў баяцца нямецкіх дзяўчат.

Ён задуменна паглядзеў на свае далоні і сказаў:

— Такія ж і нашы палітыкі. Вось чаму я ніколі не хацеў лезці ў палітыку, нягледзячы на маіх таварышаў, якія ў лістах заклікалі мяне далучыцца да іх гуртаванняў. Не, я заўсёды быў дамаседам. Вядома, гэта не павялічвала поспеху маёй музыкі, але што такое поспех у параўнанні са спакойным сумленнем?! Я перакананы, што мае сябры змагаюцца разам з фюрэрам за самыя вялікія і высакародныя ідэі. Але ж я перакананы і ў тым, што яны здольныя адрываць камарам ножкі. Так заўсёды ў немцаў, калі яны застаюцца ў поўнай адзіноце: тады гэта проста непазбежна. А хто больш адзінокі, як не людзі, што становяцца гаспадарамі зямлі? На шчасце, цяпер яны ўжо не адзінокія: яны ў Францыі. Гэта краіна іх вылечыць. І скажу вам: немцы гэта ведаюць. Веліч і чысціня Францыі будуць ім лекамі.

Ён пайшоў да дзвярэй і ціха сказаў, нібыта сабе:

— На гэта патрэбная любоў...

Ён спыніўся на імгненне і азірнуўся. Паглядзеў на пляменніцу, якая схілілася над вязаннем, на яе кволую, бледную шыю з завіткамі валасоў колеру цёмнага чырвонага дрэва, спакойна і рашуча дадаў:

— ...Любоў, якая падзяляецца.

Пасля адвярнуўся і, зачыняючы дзверы, сказаў як звычайна:

— Дабранач.

Насталі доўгія веснавыя дні. Цяпер афіцэр прыходзіў да нас, калі ўжо дагарала сонца. Як і зімою, ён насіў шэрыя фланелевыя штаны, але куртку змяніў на лягчэйшую вязаную, а швэдар — на кашулю з адкрытым каўняром. Аднойчы вечарам ён сышоў уніз з кніжкаю ў руках, трымаючы палец між старонак. На твары ў яго была радасная ўсмешка, як у чалавека, што смакуе наперад задавальненне, якое ён з кімсьці зараз падзеліць.

— Я прынёс гэта вам. Старонка з «Макбета». Божа! Як велічна!

Ён разгарнуў кнігу.

— Надыходзіць канец. Магутнасць выслізгвае з Макбетавых рук разам з прыхільнасцю тых, хто ўрэшце ўбачыў яго агідную, пыхлівую сутнасць і расчараваўся ў ім. Дваране, якія абараняюць гонар Шатландыі, чакаюць яго падзення. Адзін з іх апісвае трагічныя прыкметы набліжэння катастрофы...

Ён падняў галаву і засмяяўся. Я здзіўлена падумаў, ці не мае ён на ўвазе таго ж тырана, што і я. Але ён сказаў:

— Ці не праўда, што менавіта гэты неспакой не дае спаць вашаму адміралу Дарлану? Дальбог, я шкадую гэтага чалавека, нягледзячы на пагарду, якую адчуваю да яго, як і вы. Падпарадкоўваюцца яму ўжо не ад любові, а ад страху. Правадыр, ад якога адвярнуліся паплечнікі, — проста вартая жалю марыянетка... Але... але... ці можна было жадаць чаго-небудзь іншага? Хто, як не такі ж змрочны славалюб, як ён, узяў бы на сябе гэтую ролю? А зрабіць гэта трэба было. Нехта павінен, але, нехта павінен быў здрадзіць сваёй радзіме, таму што ні сёння, ні яшчэ доўга Францыя не зможа самахоць кінуцца нам у абдымкі, не страціўшы пачуцця сваёй вартасці. Часам самая брудная зводніца стварае найвыдатнейшы саюз.

Ён імкліва загарнуў кнігу, сунуў яе ў кішэню курткі і неяк машынальна паляпаў па кішэні далонню. На яго доўгім твары з'явілася шчаслівая ўсмешка.

— Павінен папярэдзіць, — сказаў ён, — што мяне не будзе два тыдні. Я еду ў Парыж і радуюся гэтаму. Надышла мая чарга ісці ў адпачынак, і я ўпершыню прабаўлю яго ў Парыжы. Гэта вялікі дзень для мяне. Самы вялікі дзень у чаканні другога, які, я спадзяюся ўсёю душою, абавязкова настане, і калі трэба, я буду чакаць яго гады. Маё сэрца ўмее доўга чакаць. Я думаю, што сустрэну ў Парыжы сяброў, многія з якіх, дбаючы пра стварэнне цудоўнага саюзу нашых двух народаў, прысутнічаюць на перагаворах з вашымі палітычнымі дзеячамі. Такім чынам, я стану маленькім сведкам гэтага вялікага шлюбу... Мушу дадаць, што я шчаслівы за Францыю, раны якой дзякуючы гэтаму загояцца вельмі хутка, але яшчэ больш я радуюся за Германію і за сябе! Ніхто яшчэ так не выйграваў ад добрае справы, як выйграе Германія, вярнуўшы Францыі яе былую веліч і волю! Дабранач.

Мы не бачылі, як ён вярнуўся.

Мы ведалі, што ён тут, бо прысутнасць у доме чужынца пазнаецца па шмат якіх прыкметах, нават тады, калі ён і нябачны. Але многа дзён — больш за тыдзень — мы яго не бачылі.

Ці прызнацца мне? Яго адсутнасць не давала мне спакою. Я думаў пра яго; не ведаю, ці адчуваў я спагаду і хваляванне. Мы не заводзілі гутарку пра яго. Але калі часам мы чулі над сабою ўвечары глухі стук яго няроўных крокаў, то па ўвазе, з якою пачынала вязаць пляменніца, па некаторых ледзь прыкметных рысах, што надавалі яе твару выраз адначасова ўпарты і засяроджаны, я адчуваў, што яна падзяляе мае думкі.

Аднойчы мне прыйшлося пайсці ў камендатуру на нейкі выклік. Калі я запаўняў паперы, Эбрэнак выйшаў са свайго кабінета. Спачатку ён не заўважыў мяне і загаварыў з сяржантам, што сядзеў за столікам каля вялікага люстэрка на сцяне. Я пачуў яго глухі і пявучы голас і, хоць мне ўжо не было чаго рабіць у камендатуры, не ведаю чаму, застаўся — я хваляваўся, нібы чакаў нейкае развязкі. Я ўбачыў у люстэрку яго бледны і змарнелы твар. Вочы яго ўзняліся і сустрэліся з маімі, мы глядзелі адзін на аднаго колькі хвілінак, пасля ён павярнуўся тварам да мяне. Вусны яго растуліліся, ён павольна і лёгка падняў руку і адразу ж яе апусціў. Ледзь прыкметна, не адводзячы ад мяне погляду, пакруціў галавою з нейкай усхваляванай нерашучасцю, нібы казаў сабе «не». Пасля пакланіўся, апусціў вочы і, пакульгваючы, пайшоў у свой кабінет.

Я нічога не сказаў пляменніцы. Але жаночая здагадлівасць — неверагодная. Увесь вечар яна адводзіла вочы ад вязання, кожную хвіліну ўглядалася мне ў твар, быццам спрабавала прачытаць на ім што-небудзь, пакуль я старанна распальваў люльку, з цяжкасцю захоўваючы спакой. Урэшце яна апусціла рукі, робячы выгляд, што стамілася, адклала вязанне. Пацерла пальцамі лоб, быццам адганяла мігрэнь, і сказала мне, пацалаваўшы, што пойдзе спаць. Мне здалося, што ў яе прыгожых шэрых вачах стаяць папрок і сум. Яна пайшла, і я адчуў, што мяне апаноўвае недарэчны гнеў: я сердаваў і на сваю безразважлівасць і на сваю безразважлівую пляменніцу. Што гэта яшчэ за вар'яцтва?! Але адказаць сабе на гэта я не мог. Калі ўжо гэта і было вар'яцтва, то яно мела глыбокія карані.

Толькі праз тры дні пачулі мы зноў знаёмыя няроўныя крокі, якія гэтым разам, бясспрэчна, набліжаліся да нас. Мы якраз канчалі каву. Я ўспомніў раптам той зімовы вечар паўгадавое даўнасці, калі мы ўпершыню пачулі гэтыя крокі, і падумаў, што сёння таксама дождж. Моцны дождж сек з самага ранку. Роўны і настойлівы, ён затапіў усё наўкол і нават жытло напоўніў нейкай халоднай няўтульнасцю. Пляменніца накінула на плечы шаўковую хустку з малюнкам Жана Както: дзесяць рук, поўных унутранай трывогі, млява паказваюць адна на адну. Я саграваў люлькаю пальцы — і гэта быў ліпень!

Ён прайшоў праз пярэдні пакой, пасля зарыпелі прыступкі лесвіцы. Спускаўся ён усё цяжэй і цяжэй, але ж не ваганне адчувалася ў гэтым, а воля чалавека, што рашыўся на вельмі цяжкае выпрабаванне. Пляменніца глядзела на мяне ўвесь гэты час так, быццам нічога не бачыла, быццам на ўсё забылася. Калі рыпнула апошняя прыступка і настала доўгая цішыня, пляменніца адарвала ад мяне вочы, і я ўбачыў, як пацяжэлі яе павекі, як схілілася галава. Урэшце яна стомлена адкінулася на спінку крэсла.

Наўрад ці гэтая цішыня стаяла больш за некалькі хвілінак, але хвіліны гэтыя былі надзвычай доўгія. Мне здавалася, што я бачыў, як чалавек за дзвярыма стаіць з паднятаю рукою і ўсё аддаляе той момант, калі ён адным стукам паставіць на карту сваю будучыню... Урэшце ён пастукаў. У гэтым стуку не было ні лёгкасці вагання, ні раптоўнасці пераадоленай нясмеласці. Ён пастукаў тры разы — выразна, упэўнена і спакойна, быццам адганяў апошнія сумненні. Я чакаў, што, як і раней, ён зараз жа ўвойдзе. Але ён не адчыняў дзвярэй, быццам чакаў, што мы гэта зробім самі, і тады мяне ахапіла неверагоднае хваляванне: супрацьлеглыя, нерашучыя жаданні змяшаліся ў ім з мноствам пытанняў; з кожнаю хвілінай, што імчаліся, як мне здавалася, усё хутчэй і хутчэй, быццам лавіна, адчуванне гэтае рабілася ўсё цяжэйшае, усё больш безвыходнае. Ці трэба адказваць? Адкуль, з якой нагоды гэта перамена? Чаму ў гэты вечар наш кватарант чакаў, што мы ўрэшце парушым маўчанне, стойкасць якога ён так ухваляў да гэтага часу ўсімі сваімі паводзінамі? Што загадвала мне ў гэты вечар — у гэты час — пачуццё годнасці?

Я паглядзеў на пляменніцу, каб знайсці ў яе вачах ухвалу альбо які іншы знак, але яна сама глядзела на клямку. Глядзела тым нечалавечым пільным позіркам, які ўжо аднойчы ўразіў мяне — быццам нічога іншага і не бачыла, быццам на ўсё забылася. Яна была вельмі бледная. Потым я прыкмеціў, як растуліліся яе вусны і агалілася ў пакутнай грымасе тонкая лінія зубоў. Якімі ж простымі здаліся мне мае ваганні ў параўнанні з гэтай душэўнай драмай, што раскрылася так раптоўна. Я страціў апошнюю сілу. У гэты момант пачуліся два новыя ўдары — толькі два, два слабыя таропкія ўдары, — і пляменніца сказала:

— Ён зараз пойдзе...

Сказала ціха, з такім адчаем, што я не стаў больш чакаць і выразна сказаў:

— Уваходзьце, васпане.

Чаму я дадаў гэтае «васпане»? Каб падкрэсліць, што запрашаю чалавека, а не варожага афіцэра? Ці, наадварот, каб паказаць, што я ведаю, хто стукае, і звяртаюся таму менавіта да яго? Не ведаю. Няважна. Але ўсё ж такі я гэта сказаў, і ён увайшоў.

Я думаў, што ўбачу яго ў цывільным, але ён быў у мундзіры. Я сказаў бы нават, што адчуванне было такое, быццам ён быў у мундзіры неяк больш, чым калі-небудзь раней: я мушу дадаць гэтым тое, што мне здалося, нібыта на гэты раз ён надзеў форму таму, што вырашыў вымусіць нас звярнуць на яго ўвагу. Ён расчыніў дзверы да самае сцяны і спыніўся на парозе — такі высачэзны і важны, што я ўжо пачаў быў сумнявацца, ці ён гэта перада мною. Я ўпершыню прыкмеціў, як падобны ён на аднаго славутага акцёра. Ён стаяў так некалькі хвілінак, — расставіўшы трохі ногі, апусціўшы рукі, — маўклівы і самавіты. Здавалася, што на твары яго, халодным і неверагодна абыякавым, не засталося ніякага пачуцця.

Але я сядзеў у глыбокім крэсле і добра бачыў яго левую руку. Я так і не змог адарваць ад яе вачэй, так хвалявала мяне відовішча гэтае рукі, якая выкрывала ўвесь фальш яго позы...

Я зразумеў у той дзень, што назіральнаму чалавеку рукі могуць расказаць не менш за твар, калі не больш, бо яны не так падуладныя волі. Пальцы гэтай рукі згіналіся і разгіналіся, сціскаліся і расціскаліся, міміка іх была надзвычай выразная, у той час як твар і цела заставаліся напружліва нерухомыя.

Потым вочы яго, здалося, аджылі, затрымаліся на імгненне на мне — бліскучыя вочы з шырока раскрытымі і нерухомымі павекамі, стомленымі і набрынялымі, як у чалавека, што даўно не спаў. Мне здалося, што мяне цікуе сокал. Але позірк яго спыніўся на пляменніцы і ўжо не пакідаў яе больш.

Урэшце рука яго замерла, пальцы расшчапіліся, упіліся ў далонь, і ён разявіў рот з прыдыханнем, падобным на гук, з якім вылятае з бутэлькі корак. Голас у яго быў яшчэ глушэйшы, чым звычайна:

— Я мушу сказаць вам нешта важнае.

Пляменніца сядзела насупраць яго, апусціўшы галаву. Яна намотвала на пальцы шэрсць з клубка, які, размотваючыся, круціўся па канапе. Мусіць, толькі гэтая, без ніякага сэнсу работа была яшчэ ёй па сіле і памагала ўтойваць пачуцці.

Афіцэр загаварыў зноў — здавалася, ён рабіў намаганні, якія каштавалі яму ці не жыцця:

— Усё, што я гаварыў гэтыя паўгода, усё, што чулі сцены гэтага пакоя... — ён удыхнуў паветра, як астматык, і затрымаў на момант дыханне... — трэба... — ён выдыхнуў, — трэба забыць.

Дзяўчына павольна апусціла рукі, і яны так і засталіся вісець нерухома, як лодкі, выкінутыя на пясок. Пасля гэтак жа павольна падняла галаву і тады ўпершыню — упершыню! — паглядзела на афіцэра сваімі сумнымі вачыма.

Ён сказаў так ціха, амаль прашаптаў, што я ледзьве яго пачуў:

— Oh, welch ein Licht!*

* О, якое святло! (ням.)

І нібыта напраўду вочы яго не маглі перанесці гэтага святла — ён прыкрыў іх рукою. На дзве хвілінкі. Потым адвёў руку, але павекі яго былі апушчаныя, і больш ужо ён вачэй не ўзнімаў — утаропіўся ў падлогу...

Вусны яго расстуліліся, і ён вельмі глуха сказаў:

— Я бачыў гэтых пераможцаў.

Пасля, праз некалькі хвілін, дадаў яшчэ цішэй:

— Я гаварыў з імі.

І ўрэшце шэптам, з горкаю маруднасцю:

— Яны смяяліся з мяне.

Ён паглядзеў на мяне і тройчы ледзь прыкметна пакруціў галавою. Потым заплюшчыў вочы і сказаў:

— Яны сказалі мне: «Хіба вы не зразумелі, што мы іх дурым?» Вось, яны сказалі менавіта так: «Wir рrеllеn sіе». Яны рагаталі. «Вы, вядома, не думаеце, што мы, бы дурні, дазволім аднавіцца Францыі каля нашай мяжы? Га?» Весела ляпалі мяне па спіне, смеючыся ў твар: «Мы не музыканты!»

На апошніх словах у голасе пачулася пагарда. Я не зразумеў, што ён хацеў перадаць гэтым: альбо тон суайчыннікаў, альбо свае пачуцці да іх.

— Тады я пачаў пераконваць іх — захоплена і доўга. А яны ўсё прыцмоквалі языкамі: «Палітыка — гэта не летуценні паэта. Дзеля чаго, вы думаеце, вялі мы вайну? Дзеля іх старога маршала? — І зноў я чуў іх смех. — Мы не вар'яты, не пустадомкі, і як ужо нам выпала нагода знішчыць Францыю, то мы яе знішчым. І не толькі адну яе моц, але і яе душу. Душу асабліва. Менавіта ў ёй — найвялікшая пагроза. Вось дзе зараз наша галоўная праца, і не трэба ашукваць сябе, галубок! Мы толькі разбэсцім душу нашымі ўсмешкамі і цырымонным абыходжаннем. Нам трэба зрабіць з краіны пакорлівую служанку».

Эбрэнак змоўк. Здавалася, ён задыхаўся. Ён з такою сілаю сціскаў сківіцы, што я ўбачыў, як на шчоках у яго ўсхадзіліся жаўлакі, а на скроні пульсавала жылка, пукатая і звілістая, як чарвяк. Раптам уся скура на яго твары заварушылася, быццам ад нейкага ўнутранага дрыжання — як возера пасля лёгкага ветрыку, як пенка на малацэ, што закіпае. Ён угледзеўся ў вялікія сумныя вочы пляменніцы і сказаў ціха, невыразна, пакутліва:

— Надзеі няма, — і яшчэ цішэй, яшчэ глушэй, яшчэ больш марудна, быццам спапяляў сябе гэтым страшным прызнаннем: — Няма надзеі. Надзеі няма. — І раптам нечакана высокім і моцным голасам, надзіва ясным і звонкім, як ражок гарніста, як крык: — Надзеі няма!

Запала маўчанне.

Мне здалося, што ён смяецца. На яго напружаным ілбе склаліся глыбокія барозны. Вусны ў яго дрыжалі — ліхаманкавыя і бяскроўныя вусны хворага.

— Яны сердавалі і лаялі мяне: «Вось бачыце! Бачыце, як вы яе любіце! Вось яна, вялікая пагроза! Але мы вызвалім Эўропу ад гэтай чумы! Мы вынішчым гэту атруту!» Яны мне ўсё растлумачылі... О, яны нічога не ўтаілі ад мяне! Яны хваляць вашых пісьменнікаў, і ў гэты ж час — у Бельгіі, у Галандыі, ва ўсіх краінах, занятых нашымі войскамі, яны ўжо паставілі загароды. Ніводнае французскае кнігі не прапусцяць праз мяжу, нічога, апроч тэхнічных выданняў, падручнікаў па якой-небудзь дыёптрыцы ці інструкцый па цэментаванні... Ніводнага літаратурнага твора. Ніводнага!

Вочы яго блукалі па пакоі і натыкаліся на куты, што спалоханыя птушкі ўначы. Урэшце, ён, здалося, супакоіўся — пасля позірку на цёмныя кніжныя паліцы, дзе выстраіліся ў рад Расін, Рансар, Русо. Не адрываючы вачэй ад кніг, ён зноў загаварыў захопленым, поўным роспачы голасам:

— Нічога, нічога, нікога! — І як быццам мы яшчэ не зразумелі, не змералі ўсёй жахлівасці пагрозы: — Не толькі вашых сучаснікаў! Не толькі вашых Пегі, Прусаў, Бергсанаў... Але і ўсіх астатніх! Усіх! Усіх! Усіх!

Позірк яго яшчэ раз з роспаччу і пяшчотаю слізгануў па пераплётах, што мякка блішчалі ў цемнаце.

— Яны патушаць агонь назаўжды! —крыкнуў ён. — Эўропу больш не асвеціць гэтае святло! — і глыбокім, цяжкім голасам, працягла, як усхваляваную жалобу, сказаў толькі два словы, што знайшлі ў маіх грудзях нечаканы і надзвычайны водгук:

— Nеvеr mоrе!*

* Болей ніколі! (англ.)

Зноў, у які ўжо раз, настала маўчанне, але ж якое яно было цяпер змрочнае і напружлівае! Раней у хвіліны цішыні я бачыў пад спакойнаю паверхняю вады хваляванне падводнага жыцця, сутычку марскіх жыхароў, іх затоеных пачуццяў, супрацьлеглых жаданняў і думак. Але за сённяшнім маўчаннем не было нічога, апроч жахлівай прыгнечанасці...

Урэшце голас яго тужліва і ціха парушыў цішыню:

— У мяне быў сябар. Мой брат. Мы разам вучыліся. Жылі ў адным пакоі ў Штутгарце, у Нюрнбергу. Мы нічога не рабілі адзін без аднаго. Я іграў яму свае творы, ён чытаў мне свае паэмы. Ён быў чуллівы і рамантычны. Але ён пакінуў мяне. Гэта ён няспынна пісаў мне з Мюнхена, каб я далучыўся да іх, гэта менавіта яго бачыў я ў Парыжы з новымі сябрамі. Ведалі б вы, што яны з яго зрабілі!

Ён павольна пакруціў галавою, нібыта з пакутай адмаўляўся слухаць чыюсьці просьбу.

— Ён быў самы няўрымслівы! У ім ужываліся і лютасць і смех. То глядзеў на мяне гарачымі вачыма і крычаў: «Гэта атрута! Трэба выпусціць атруту з жывёліны!» То тыкаў мяне ў грудзі пальцам: «Яны цяпер да смерці напалоханыя, ха-ха! Дрыжаць за свае кішэні і жыццё — за свой гандаль і прыбыткі. Толькі пра гэта і думаюць! А тых, хто з'яўляецца рэдкім выключэннем, мы падманем ліслівасцю, ха-ха!.. Гэта зусім не цяжка!» Ён смяяўся, твар яго ружавеў: «Мы купім іх душу за сачавічную поліўку».

Эбрэнак перавёў дыханне:

— Я ім сказаў: «Ці разумееце вы, што робіце? Ці разумееце?!» А ён мне адказаў: «Ты думаеш, гэта нас засмуціць? Наша рашучасць іншага гарту!» Я спытаў: «Значыць, вы закрыеце гэту труну? Назаўсёды?» Ён адказаў: «Гэта пытанне жыцця і смерці. Каб перамагчы, дастаткова сілы, каб уладарыць — не! Мы добра ведаем, што ніякая армія не можа ўтрымаць уладу».

«Але ж не такою цаною! — закрычаў я. — Не цаною забойства духу!» — «Дух ніколі не памірае, — сказаў ён, — дух многае бачыў. Ён узнікае з свайго ж попелу. Мы павінны будаваць на тысячагоддзі наперад. Але спачатку трэба зруйнаваць». Я глядзеў на яго. Я ўглядаўся ў яго ясныя вочы. Ён быў шчыры, і гэта страшней за ўсё.

Вочы яго шырока раскрыліся, нібыта пры ім адбывалася гнюснае забойства.

— Яны зробяць тое, пра што гавораць! — закрычаў ён, быццам баяўся, што мы яму не паверылі. — Метадычна і настойліва! Я ведаю гэтых раз'юшаных д'яблаў!

Ён страсянуў галавой, як сабака, у якога баліць вуха. Праз яго сціснутыя зубы вырваўся нейкі гук, нудны і гарачы, як стогн падманутага каханка.

Ён не зварухнуўся. Па-ранейшаму напружліва і нерухома стаяў каля дзвярэй з апушчанымі кулакамі, нібыта пальцы яго былі налітыя свінцом. Ён быў бледны, але не васковаю бледнасцю, а нейкаю шэравата-зямлістаю, як старая тынкаваная сцяна.

Я ўбачыў, як ён павольна нахіліўся, узняў руку, пасля сціснуў пальцы і патрос кулаком — вочы яго напоўніліся нейкай шалёнай энергіяй. Вусны яго растуліліся, і мне здалося, што вось зараз ён кіне нам нейкі кліч — ці не да паўстання?! Але мы не пачулі нічога. Ён сціснуў рот, заплюшчыў вочы, выпрастаўся і ўзняў рукі да твару, робячы нейкія дзіўныя рухі, якія прыгадалі мне фігуры з культавых яванскіх скокаў. Пасля прыкрыў далонямі скроні і лоб, сціснуў павекі выцягнутымі мезенцамі.

— Яны мне сказалі: «Гэта наша права і абавязак!» Наш абавязак! Шчаслівы той, хто так лёгка і ўпэўнена знаходзіць шлях да свайго абавязку!

Ён апусціў рукі.

— На ростанях вам кажуць: «Ідзіце вось гэтай дарогай». — Ён пакруціў галавою. — А ты бачыш, што дарога гэтая вядзе не да светлых вяршыняў, а ўніз, у злавесную лагчыну, у душную цемру змрочнага лесу!.. О божа! Пакажы мне, дзе мой абавязак!

Ён сказаў, амаль крыкнуў:

— Гэтая барацьба — вялікая бітва між тым, што адыходзіць, і тым, што жыве вечна!

Ён пільна і тужліва ўгледзеўся ў драўлянага анёла над акном. Натхнёна ўсміхаючыся, той выпраменьваў нябесны спакой.

Раптам позірк яго, здалося, памякчэў. Цела расслабілася. Ён апусціў на нейкі момант вочы, потым зноў глянуў. «Я скарыстаў сваё права, — сказаў ён проста. — Папрасіў дазволу далучыцца да баявой дывізіі. Мне зрабілі ўрэшце гэтую ласку. Заўтра я ад'язджаю».

І ўдакладніў:

— У пекла.

Мне здалося, што на вуснах у яго мільганула нешта накшталт прывіднай усмешкі.

Рука паказвала на ўсход — у бок абшараў палёў, да будучы хлеб узыдзе на трупах.

Я падумаў: «Вось і ён падпарадкаваўся. Адзінае, што яны ўмеюць рабіць. Яны ўсе падпарадкоўваюцца. Нават гэты».

Мне стала балюча, калі я зірнуў на твар пляменніцы. Ён быў бледны, як у мерцвяка. Вусны яе, падобныя на бакі апалавай вазы, растуліліся, і твар застыў у трагічнай нерухомасці грэчаскіх масак. Я ўбачыў, як на лобе ў яе пырснулі — так, не з'явіліся, а менавіта пырснулі — кропелькі поту.

Я не ведаю, ці ўбачыў гэта Вернер фон Эбрэнак. Зрэнкі, здалося, злучыліся са зрэнкамі дзяўчыны нейкай нябачнай напружлівай ніццю. Немагчыма было ўявіць, што гэтая ніць зараз жа парвецца. Эбрэнак схапіўся адною рукою за клямку і сказаў:

— Дабранач.

Голас у яго быў вельмі невыразны.

Я падумаў: зараз ён зачыніць дзверы і пойдзе. Ажно ж не. Ён усё яшчэ глядзеў на пляменніцу. Пасля дадаў, не, прашаптаў:

— Бывайце.

Ён стаяў зусім нерухомы, і на яго застылым напружлівым твары вочы здаваліся яшчэ больш нерухомымі і напружлівымі. Яны глядзелі ў вялікія чыстыя вочы пляменніцы. Гэта цягнулася да тае пары, пакуль дзяўчына не разамкнула вусны. Вочы ў Эбрэнака бліснулі.

Я пачуў:

— Бывайце.

Трэба было лавіць гэтае слова, каб пачуць яго, але ўсё ж такі я яго пачуў. Пачуў яго і Эбрэнак. Ён выпрастаўся. Твар яго і цела раптам супакоіліся.

Ён усміхнуўся, і ўсмешка гэтая засталася апошнім успамінам пра яго. Дзверы зачыніліся, і крокі заціхлі ў глыбіні дома.

Яго ўжо не было, калі я спусціўся выпіць кубак малака. Пляменніца, як звычайна, гатавала сняданак. Мы моўчкі пілі. На дварэ праз туман прасвечвала бледнае сонца. Мне здалося, што вельмі холадна.

Кастрычнік, 1941

Барыс Віян Ваўкалак

Ён жыў у лесе Фос-Рэпоз, пад Пікардзійскім узгоркам, вельмі прыгожы чорны дарослы воўк з вялікімі чырвонымі вачыма. Звалі яго Дэні. Найболей яму падабалася назіраць з лесу за тым, як аўтамабілі, што імчаліся па дарозе з Віль-д'Аўрэй, прыбаўлялі газу перад залітым сонцам адхонам, на якім лівень пакінуў толькі што аліўкавы адбітак высачэзных дрэў. Яшчэ ён любіў гуляць летнімі вечарамі па лесасецы і падглядаць за барацьбой нецярплівых закаханых з нялёгкімі эластыкавымі гарнітурамі, з якіх, на жаль, складаецца звычайна ў наш час бялізна. Ён, як філосаф, сузіраў вынікі ўпартых намаганняў, якія часам завяршаліся поспехам, і адыходзіў, цнатліва пакручваючы галавою, калі якой-небудзь ахвяры прыходзілі, як кажуць, капцы. Нашчадак многіх пакаленняў цывілізаваных ваўкоў, Дэні харчаваўся травою і блакітнымі гіяцынтамі, прыпраўляючы іх восенню адборнымі шампіньёнамі, зімою ж вымушаны быў красці малако ў бутэльках з вялікага жоўтага грузавіка малочнай фірмы; жывёльны смак малака быў проста жудасны, і воўк з лістапада да лютага кляў бязлітаснасць сезона, з-за якога псаваў сабе страўнік.

Дэні жыў у згодзе з суседзямі, якія дзякуючы яго сціпласці нават не здагадваліся пра існаванне ваўка. Ён знаходзіў сабе прытулак у маленькай пячоры, што выкапаў шмат гадоў таму назад адзін золаташукальнік. Зазнаючы праз усё жыццё адны няўдачы, той страціў урэшце апошнія надзеі знайсці калі-небудзь свой маленькі «кошык апельсінаў» (як сказаў Луі Бусенар) і вырашыў на схіле дзён прадоўжыць пошукі, такія ж марныя, як і маніякальныя, у зоне ўмеранага клімату. Дэні зрабіў сабе ў гэтай пячоры камфартабельнае жытло, упрыгожыў яго патроху каўпакамі колаў, гайкамі і іншымі аўтамабільнымі дэталямі, падабранымі на дарозе пасля даволі частых тут аварый. Ён увогуле моцна захапіўся механікай і нярэдка, перабіраючы трафеі, марыў пра сваю майстэрню. Чатыры шатуны з лёгкай сталі, на якія ён паклаў верх дарожнага чамадана, замянялі стол, ложак быў зроблены са скураных сядзенняў старога «Амількара», што калісьці ўрэзаўся ў вялікі каранасты платан на павароце, а дзве шыны сталі шыкоўнымі рамамі на партрэты даўно і пяшчотна любімых бацькоў; усё гэта густоўна спалучалася з рэчамі больш банальнымі, якія некалі сабраў золаташукальнік.

У адзін жнівеньскі вечар Дэні, як і штодня, прагульваўся па лесасецы дзеля лепшага стрававання. Ён набліжаўся ўжо да дуба, пасля якога звычайна паварочваў назад, як раптам па волі лёсу спаткаў на сваім шляху Эцьена Пампля, вядомага больш па мянушцы Сіямскі Маг, і зацягнутую ім у гушчар малышку Лізэт Кашу, чарнявую афіцыянтачку з рэстарана «Гранэй». На Лізэт быў новы файны гарсэт маркі «Насланнё», знішчэнне якога каштавала Магу шасці гадзін амаль няспыннае барацьбы, — менавіта таму і адбылася ў Дэні гэтая позняя сустрэча.

На няшчасце Дэні, абставіны былі выключна неспрыяльныя. Стаяла поўнач, і Сіямскі Маг заходзіўся ад злосці ў прыпадку антрапаліцыі*. З'яўленне Дэні, які, зрэшты, папрасіўшы ціха прабачэння, далікатна адышоў убок, неверагодна раз'юшыла Мага. Дужа расчараваны ў Лізэт і перапоўнены энергіяй, якой трэба было неадкладна даць выйсце, ён кінуўся на бязвіннага ваўка і з усяе сілы ўкусіў яго за лапатку. Дэні пабег з трывожным віскам. Ледзь дацягнуўшыся да пячоры, ён зваліўся на зямлю і заснуў цяжкім сном, які ўвесь час праціналі жахлівыя трызненні.

* Вар'яцтва, пры якім хвораму здаецца, што ён воўк ці іншая жывёліна.

Але патроху ён забыўся пра сваю ліхую прыгоду, і дні пацяклі, як і раней, розныя і аднолькавыя. Набліжаўся верасень, Дэні аб'ядаўся груздамі і баравікамі, хапаў часам колькі апенек і, як чумы, баяўся цяжкіх для стрававання свінушак. Цяпер увечары людзі гулялі ў лесе нядоўга, і ён клаўся спаць раней. І ўсё ж здавалася, што адпачываў ён ад гэтага не лепш. Разбіты і змораны, нашпігаваны кашмарамі, Дэні прачынаўся ўжо на золку. Яго перастала цікавіць нават механіка, і часам ён да самага паўдня задуменна праседжваў з анучаю ў лянівай лапе над пазелянелай латуннай трубкай, якую зранку збіраўся нацерці да бляску. Сон яго рабіўся ўсё больш неспакойны, і Дэні дзівіўся з таго, што не знаходзіў гэтаму тлумачэння.

У ноч поўні ён раптам прачнуўся, трасучыся ад ліхаманкі і холаду. Быў ён сам не свой і таму, падняўшыся, запаліў, каб паглядзець, у чым жа справа, файную фару, што засталася яму колькі месяцаў назад ад разбітага «мерседэса». Святло заліло ўсе закуткі пячоры. Дэні ледзь дайшоў да аўтамабільнага люстэрка, што вісела над яго туалетным столікам. Спачатку, адчуўшы, што ён стаіць на задніх лапах, Дэні здзівіўся, і толькі, але калі ўбачыў у люстэрку свой твар, проста збянтэжыўся: на яго глядзела штосьці незвычайнае, белаватае, голае — хіба што прыгожыя рубінавыя вочы нагадвалі яшчэ былы яго выгляд. Ён застагнаў, агледзеў сябе з усіх бакоў і зразумеў нарэшце, чаму так працінаў яго ледзяны холад. Яго багатая чорная шэрсць знікла, і быў ён такі ж нязграбны і даўжэзны, як усе тыя істоты, неспрактыкаванасць якіх у любоўных справах адно выклікала ў яго смех.

Трэба было ўцякаць адсюль як мага хутчэй. Дэні кінуўся да чамадана з розным старым хламам, таксама патроху падабраным на дарозе. Інстынкт падказаў яму выбраць элегантны шэры ў белую палоску касцюм, аднатонную ружовую кашулю і бардовы гальштук. Як толькі Дэні адзеўся, усё яшчэ не разумеючы, як гэта ён стаіць на задніх лапах, яму стала крыху лягчэй — ён нават перастаў ляскаць зубамі. Пасля ён разгублена, са слязьмі на вачах паглядзеў на маленькую кучку чорнае шэрсці каля свайго ложка і адразу ж неверагодным намаганнем волі саўладаў з сабой.

Трэба было, не марудзячы, абдумць, што рабіць далей. Ён шмат чаго ведаў са старажытных кніг, і карціна здавалася яснай: Сіямскі Маг быў ваўкалак, а ён, Дэні, перакінуўся пасля яго ўкусу ў чалавека.

Зразумеўшы, што жыць яму цяпер у невядомым свеце, Дэні адчуў спачатку неверагодны жах. Чалавек сярод людзей — якія ж толькі небяспекі не чакаюць яго цяпер! Ужо адзін успамін пра тую марную барацьбу, якую днём і ноччу вялі між сабою шафёры на Пікардзійскім узгорку і якая здавалася яму вельмі сімвалічнай для жыцця людзей, дазваляў Дэні адчуць жудасны смак таго існавання, законам якога прыйдзецца яму цяпер падпарадкоўвацца. Але потым ён падумаў, што калі чарнакніжнікі не маняць, то жыццё яго ў чалавечай шкуры не павінна было вельмі ўжо задоўжыцца. Чаму ж тады не пакарыстацца гэтакім выпадкам і не зрабіць падарожжа па гарадах? Трэба сказаць, што не ўсе сцэны, якія воўк бачыў у лесе, выклікалі ў яго агіду, да таго ж, аблізаўшыся, ён прыкмеціў, што язык яго, нягледзячы ні на што, застаўся прыгожа завостраным. Ён падышоў да люстэрка і ўгледзеўся ў сябе: рысы яго не былі такія страшныя, як ён меркаваў. Дэні разявіў рот і з задавальненнем канстатаваў, што паднябенне яго было таго самага прыемнага чорнага колеру, пасля пераканаўся, што ён, як і раней, мог варушыць вушамі, якія, праўда, былі для чалавека крыху задоўгія і валасатыя. Але чысты прадаўгаваты твар і белыя зубы рабілі яго, прынамсі, даволі сімпатычным (ва ўсякім выпадку, Дэні мог так меркаваць пра сваё аблічча, успамінаючы твары людзей, якіх ён сустракаў у лесе). Урэшце, заставалася толькі падпарадкавацца непазбежнаму і набыць у выніку вопыт на будучыню. Аднак асцярожнасць усё ж такі перамагла і вымусіла Дэні перад тым, як выйсці, прыхапіць чорныя акуляры, якія затушылі крыху ружаваты воўчы бляск вачэй. Ён узяў таксама плашч і, ускінуўшы яго на руку, упэўнена пайшоў да дзвярэй. Праз некалькі хвілін ён стаяў ужо з лёгкай валізай каля дарогі і ўдыхаў ранішняе паветра — нюх яго, відаць, пагоршыўся, бо пахаў вакол стала куды менш, чым раней. Прыкмеціўшы першы аўтамабіль, Дэні спакойна ўзняў руку. Вопыт падказваў яму, што аўтамабілі рэдка спыняліся на пад'ёме і ахвотна на спуску, бо сіла цяжару рабіла тады ход пасля прыпынку лягчэйшым, — і Дэні абраў парыжскі кірунак.

Шафёр не спяшаўся. Дэні спадабаўся яму сваёй элегантнасцю, і ваўкалак, ямчэй уладкаваўшыся на сядзенні, пачаў смела разглядваць прадстаўніка невядомага свету. Праз дваццаць хвілін няхуткай язды Дэні выйшаў на плошчы Оперы. Дзень быў ясны і лагодны, а вулічны рух даволі мерны. Ваўкалак рашуча выйшаў на пешаходную дарожку і пайшоў па бульвары да гатэля «Скрыб», дзе заплаціў за двухпакаёвы нумар з ваннай. Пакінуўшы валізу парцье, ён пайшоў у краму купляць ровар.

Раніца прайшла нібыта ў сне: разгублены, Дэні ніяк не мог справіцца з роварам. Ён адчуваў у глыбіні душы вялікае жаданне пакусаць якога-небудзь ваўка, ды, ведаючы, што знайсці тут сабе ахвяру не так ужо і лёгка, трымаў сябе ў руках і стараўся менш успамінаць парады чарнакніжнікаў. Дэні, безумоўна, мог спадзявацца, што калі яму крыху пашэнціць, то ён здолее дабрацца да заапарка, але разлічваў пайсці на такое хіба што ў крайнім выпадку. Усю сваю ўвагу ён накіраваў на ровар і хутка адчуў вартасці гэтай нікеліраванай машыны, якая магла стаць вельмі карыснай па дарозе назад у пячору.

Апоўдні Дэні паставіў ровар каля гатэля. Гледзячы на тое, як ён гэта рабіў, парцье дзівіўся, і толькі, але, мусіць, элегантнасць ваўкалака і яго рубінавыя вочы адбівалі ў людзей ахвоту рабіць яму заўвагі. З лёгкай душою Дэні выправіўся шукаць рэстаран і з многіх выбраў неблагі на выгляд, але сціплы і нешматлюдны: у другі магло падысці пазней занадта многа народу, а Дэні трохі баяўся, што манерам яго, нягледзячы на высокую агульную культуру, яшчэ ўласцівы лёгкі правінцыялізм. Ён выбраў столік у далёкім кутку і сказаў афіцыянту, каб той паспяшаўся.

Ды ці ж мог ён ведаць, што ў гэты такі ціхі на першы погляд рэстаранчык хутка пачнуць збірацца на штомесячнае пасяджэнне гурманы з клуба аматараў галаўня па-рамбалітанску? Толькі яму прынеслі абед, як у залу адзін за адным пацягнуліся ружовашчокія мужчыны. Яны ўмомант занялі сем столікаў на чатырох чалавек кожны. Гэты раптоўны наплыў вымусіў Дэні нахмурыцца, а неўзабаве, як і трэба было чакаць, да яго століка падышоў ветлівы метрдатэль.

— Выбачайце, мсье, калі ласка, — сказаў гэты гладка паголены франт Дэні, — ці не маглі б вы дазволіць нам пасадзіць побач з вамі мадэмуазель?

Дэні паглядзеў на дзяўчыну і зноў нахмурыўся.

— Мне было б вельмі прыемна, — адказаў ён, прыўзняўшыся.

— Дзякую, мсье, — праспявала дзяўчына музычным голасам. Голасам музычнае пілы, калі ўжо быць дакладным.

— Калі ўжо дзякуеце вы, — адказаў ёй Дэні, — то што застаецца мне, як не аддзякаваць вам?

— Гэта лёс, — зноў падала голас прыгажуня і адразу ўпусціла сумачку, якую Дэні злавіў на ляту.

— О! — ускрыкнула дзяўчына. — У вас неверагодная рэакцыя!

— Але, — згадзіўся Дэні.

— У вас вельмі дзіўныя вочы, — дадала яна хвілін праз пяць. — Яны нагадваюць... нагадваюць...

— Ну што вы, — крыху саромеўся Дэні.

— Гранаты, — скончыла дзяўчына.

— Што зробіш, вайна, — пачаў быў адказваць Дэні.

— Я вас не зусім разумею.

— Я думаў, — удакладніў Дэні, — што, гледзячы на мае вочы, вы прыгадаеце рубіны, але ж вы сказалі ўсяго толькі пра гранаты, і я адразу падумаў пра абмежаванні, якія прыносіць з сабой вайна, і пра суадносіны выніку і прычыны.

— Вы скончылі Вышэйшую школу палітычных навук? — спыталася чарнявая лань.

— Каб ніколі больш туды не вяртацца.

— А вы хлопец што трэба, — кінула камплімент дзяўчына, якая мела звычку з кожным новым знаёмым прыкідвацца нявінніцай.

— Я ахвотна сказаў бы тое самае і пра вас, — ветліва адказаў Дэні.

Яны разам выйшлі з рэстарана. Ашуканка сказала ваўкалаку, што мае непадалёку, у гатэлі «Выціскалка грошай», шыкоўны пакойчык.

— Хадзем паглядзім мае японскія эстампікі, — шапнула яна Дэні на вуха.

— А ці ж можна? — занепакоіўся Дэні. — Ці не патурбуем мы каго з вашых родных?

— Я, можна сказаць, сірата, — уздыхнула малышка, выціраючы слязінку кончыкам танюсенькага пальчыка.

— Як мне шкада вас! — ветліва паспачуваў ёй галантны кавалер.

Ідучы за ёю ў гатэлі, Дэні заўважыў, што парцье ў калідоры чамусьці не было, а ружовы плюш, якога тут было надта ўжо багата, надаваў установе даволі падазроны выгляд. Але ўзнімаючыся па лесвіцы, ён дазволіў усё ж дзяўчыне, каб разгледзець як след яе жаночыя вартасці, апярэдзіць сябе на некалькі прыступак.

Думка аддацца распусце з жанчынаю здалася яму спачатку агіднай, пасля смешнай, але ўспамін пра здарэнні ў лесе адагнаў сумненні, і неўзабаве ваўкалак пачаў на практыцы ажыццяўляць тыя веды, якія набыў візуальна. Прыгажуня прытворна стагнала, выказваючы неверагоднае задавальненне, але наіўны, малаадукаваны ў гэтай навуцы Дэні не прыкмеціў фальшу.

Ледзь ён апрытомнеў (дарэчы, даволі абыякавы да ўсяго таго, што адчуў з жанчынаю), як раптам зазвінеў гадзіннік. Усё яшчэ бледны, нібы мярцвяк, ён, цяжка дыхаючы, расплюшчыў вочы і са здзіўленнем убачыў, што дзяўчына, нахіліўшыся і павярнуўшыся да свайго кавалера, з вашага дазволу, задам, спрытна корпалася ў кішэнях яго пінжака.

— Вы шукаеце маю фотакартку? — спытаўся ён раптам у яе.

Адразу гэтая здагадка ўсцешыла яго, але па тым, як здрыганулася дзяўчына, Дэні зразумеў, што ён дужа памыляўся.

— Э-э... але... але, мой любы, — сказала прыгажуня, не разумеючы, ці смяецца ён, ці гаворыць сур'ёзна.

Дэні нахмурыўся. Ён устаў, падышоў да яе і праверыў свой партфель.

— Я бачу, вы адна з тых брыдотных самак, пра непрыстойнасць якіх можна даведацца з раманаў мсье Марыяка! — зрабіў выснову Дэні. — Сцерва.

Ашуканка збіралася адказаць як след гэтаму ёлупу, трасца яму ў бок, сказаць, вылаяўшыся не раз, што ён абрыдаў ёй і што яна на яго плявала, бо не такая яна дурная, каб класціся ў ложак з такім недаробкам дзеля задавальнення, але замест гэтага анямела ад бляску вачэй ачалавечанага ваўка. Маленькія чырвоныя праменьчыкі праціналі і паралізоўвалі чарнявую прыгажуню.

— Зрабіце ласку, адзеньцеся і выйдзіце хутчэй вон! — загадаў ёй Дэні.

Ваўкалак вырашыў раптам, каб павялічыць эфект, завыць. Ён ніколі гэтага не рабіў, але, нягледзячы на нявопытнасць, завыў вельмі жудасна.

Напалоханая да смерці прастытутка моўчкі мігам апранулася і выскачыла з нумара. Дэні застаўся адзін — і засмяяўся. Ён адчуваў у сабе штосьці распуснае, нешта такое, што распальвала яго.

— Гэта смак помсты, — сказаў ён сам сабе.

Ён прывёў сябе ў парадак і выйшаў. Была ноч, і бульвар залівала цудоўным святлом.

Не зрабіў Дэні і двух крокаў, як да яго падышлі тры мужчыны ў занадта ўжо кідкіх светлых касцюмах, новых капелюшах і да бляску наваксаваных чаравіках.

— Пагаворым? — сказаў худзейшы, смуглявы, з тонкімі вусікамі.

— Не прыкідвайся дурнем, — працадзіў праз зубы другі, чырвоны і квадратны.

— Зойдзем сюды, — прапанаваў смуглявы, калі яны праходзілі міма бара.

Дэні зайшоў. Заінтрыгаваны, ён усё яшчэ думаў, што прыгода гэтая была толькі жартам.

— Вы гуляеце ў брыдж? — спытаўся ён у мужчын.

— Зблытаеш нашы карты, атрымаеш па зубах — будзе тады табе брыдж, — змрочна адказаў чырвоны квадратны. Здавалася, што ён быў дужа раз'юшаны.

— Вось што, шаноўны, — сказаў смуглявы адразу пасля чырвонага, — вы толькі што даволі няветліва абышліся з дзяўчынаю.

Дэні зарагатаў.

— Ды ён здзекуецца з нас, морда! — сказаў чырвоны. — Нічога, зараз яму стане сумна.

— Бачыш, — дадаў смуглявы, — мы крыху сябруем з гэтай дзяўчынкай.

Дэні зразумеў усё.

— Бачу, — сказаў ён. — Вы — «каты».

У сутэнёраў ажно твары выцягнуліся ад такой знявагі: нячаста ім даводзілася чуть гэтую пагардлівую мянушку людзей іх занятку.

— Ты не жартуй! — пагрозліва папярэдзіў Дэні квадратны.

Дэні паглядзеў на іх.

— Здаецца, зараз я раззлуюся, — сказаў ён рашуча. — Такое са мной упершыню, але я пазнаю гэта пачуццё. Я шмат чытаў пра яго.

На тварах у сутэнёраў застыла збянтэжанасць.

— Ты што, фраер, думаеш нас напалохаць? — спытаўся чырвоны.

Трэці гаварыў мала, а сціснуў кулак і замахнуўся, але не паспеў данесці яго да падбародка Дэні, як ваўкалак ухіліўся, злавіў мужчыну за руку і сціснуў запясце. Пачуўся хруст.

На галаву Дэні цяжка апусцілася бутэлька — ён заморгаў і адступіў.

— Мы цябе зараз прыдушым, — сказаў смуглявы.

Бар апусцеў. Дэні пераскочыў столік і квадратнага мужчыну. Збянтэжаны, той разявіў рот, але ўсё ж такі паспеў ухапіцца за замшавы ваўкалакаў чаравік.

Адбылася кароткая бойка. Дэні падышоў да люстэрка. Каўнер у кашулі быў разарваны, праз шчаку цягнуўся шрам, пад вокам свяціўся «ліхтар». Ён жвава паклаў нерухомыя целы пад сядзеннямі каля стойкі. Сэрца проста выскоквала з грудзей. Ён крыху супакоіўся, ды раптам зірнуў на насценны гадзіннік. Было ўжо адзінаццаць.

«Чорт! — падумаў ён. — Трэба ўцякаць».

Ён хутка насунуў чорныя акуляры і пабег да гатэля.

Яго душу перапаўняла нянавісць, але Дэні разумеў, што трэба неадкладна вярнуцца ў лес.

Разлічыўшыся за нумар, ён узяў валізу, ускочыў на ровар і стартаваў — нібыта чэмпіён свету па гонках на роварах.

***

Дэні пад'язджаў да моста Сен-Клу, як раптам яго спыніў паліцэйскі.

— У вас што, ліхтара няма? — спытаўся ў ваўкалака гэты маленькі, нічым не прыкметны чалавечак.

— Ліхтара? — здзівіўся Дэні. — А нашто ён мне? Я і так усё добра бачу.

— Нашто? Вы-то бачыце, — адказаў паліцэйскі, — але ж ці бачаць вас? А што, калі з-за вас здарыцца аварыя?

— Аварыя? — сказаў Дэні. — Можа быць. Але ж як яго запаліць, гэты ліхтар?

— Вы што, смеяцеся? — спытаўся збянтэжаны «фараон».

— Паслухайце, — адказаў Дэні, — я сапраўды вельмі спяшаюся і не маю часу смяяцца.

— А штраф заплаціць не хочаце? — сказаў занудлівы ахоўнік парадку.

— Вы мне абрыдлі, — адно адказаў ваўкалак.

— Выдатна! — сказаў раззлаваны паліцэйскі. — Плаціце!

Ён палез у кішэню па нейкую кніжку і ручку і апусціў на імгненне вочы.

— Прозвішча, — спытаўся ён, узнімаючы вочы.

І адразу засвістаў у свісток, бо ўбачыў Дэні ўжо далёка ад сябе — той націснуў на педалі і кінуўся на штурм адхону.

Дэні імчаўся. Ашаломлены асфальт не вытрымаў яго раз'юшанага націску. Прайшло колькі хвілін — і адхону ўжо як і не было. Пасля Дэні імгненна пранёсся ўздоўж парку Мантрэту і збочыў налева — да Чорнага моста і Віль-д'Аўрэй. Вынырнуўшы з гэтага прыстойнага гарадка перад рэстаранам Кабасю, ён адчуў, што за ім нехта едзе, націснуў на педалі з апошняе сілы — і стралою вылецеў на лясную дарогу. Час падганяў. Раптам недзе ўдалечыні гадзіннік на вежы прабіў дванаццаць.

Ужо пасля першага ўдару Дэні зразумеў, што справы яго кепскія. Ён ледзь дацягваўся да педаляў, бо ногі яго, здаецца, пачалі карацець. Нейкі час ён яшчэ па інерцыі ехаў па камяністай прасёлачнай дарозе, залітай месячным святлом, пакуль не ўбачыў свой цень — доўгую морду, вушы тырчком — і адразу грымнуўся вобзем: воўк, пэўна, не можа трымаць на ровары раўнавагу.

Грымнуўся на сваё шчасце. Ледзь прызямліўшыся, ён адразу кінуўся ў лясны гушчар, і ў гэты ж час матацыкл паліцэйскага са скрыгатам раструшчыў ровар.

Толькі Дэні зноў стаў ваўком, як адразу, прадзіраючыся праз гушчар да сваёй пячоры, пачаў са здзіўленнем думаць пра тое, што ён, такі мяккі, спакойны, быў гэтакі неўтаймаваны ў чалавечай шкуры. Чаму забыўся ён раптам на ўсе свае добрыя прынцыпы, куды падзелася яго лагоднасць? Адкуль з'явілася ў ім тая неверагодная раз'юшанасць, ахвярамі якой сталі сутэнёры (дарэчы, адзін з іх, мусім мы дадаць на апраўданне ўсіх іншых сутэнёраў, быў платным агентам паліцыі па барацьбе з распаўсюджваннем наркотыкаў)? Ды што там: успамін пра помсту хваляваў яго і цяпер! Дэні адно пакруціў галавою. Якая ж бяда — гэты ўкус Сіямскага Мага! На шчасце, падумаў воўк, ён будзе перакідацца ў чалавека толькі ў дні поўні, і за тое дзякуй лёсу. Але ж заставалася ўсё-такі ў ім ад перажытага і штосьці новае — і гэтая незразумелая злосць, прага рэваншу вымушалі яго непакоіцца.

Андрэ Вюрмсэр Маўчанне

Падарожжа доўжылася 34 дні. Ужо мінуў месяц, як там, у далёкім бязмежжы, яны пакінулі дзяржаўны сцяг сваёй краіны. Так завяршалася першае міжпланетнае касмічнае падарожжа.

Радасць членаў экіпажа была б поўнай, калі б не перарвалася сувязь з Зямлёй. Гэта адбылося акурат у момант набліжэння карабля да планеты Х — мэты экспедыцыі. Ніхто з астранаўтаў не мог успомніць пра падобную аварыю, і ўсе вырашылі, што гэта часовая з'ява. Кожны дзень зноў і зноў рабіліся спробы аднавіць сувязь... Але апараты зацята маўчалі.

Не так проста было справіцца з пачуццём трывогі гэтым дзецям Зямлі, пакінутым на волю лёсу ў бясконцай касмічнай прасторы: кожны момант магла спатрэбіцца дапамога, кансультацыя спецыялістаў. І ўсё ж радасць перамогі, маладосць узялі сваё. Урэшце, яны жывыя, здаровыя, карабель іх слухаецца; як толькі яны ўвойдуць у верхнія пласты зямной атмасферы, спрацуе аварыйная сістэма сувязі, і яны прызямляцца там, дзе іх будуць чакаць. З цягам часу да астранаўтаў нават прыйшло нейкае ап'яненне ад таго, што ўся адказнасць за працяг палёту цалкам лягла на іх. І хутчэй прывычка, чым патрэба прымушала іх выходзіць час ад часу ў эфір: «Гаворыць LBW 7...»

Праўда, камандзір карабля ўсё ж нерваваўся: яго жонка павінна была нарадзіць, а яму давядзецца цяпер чакаць прызямлення, каб нарэшце даведацца, хто ў яго: дачушка ці сынок? З камандзіра пасмейваліся, жартавалі. У членаў экіпажа хапала часу і на гэта, і на тое, каб прыгадаць сваё зямное жыццё-быццё, памарыць пра будучыню. Гледзячы на бесклапотнасць экіпажа, наіўны старонні чалавек мог падумаць, што карабель сам вяртаецца на Зямлю, нібы той конь, які вязе соннага гаспадара дахаты. У кабіне, жартам названай «рэзідэнцыяй», астранаўты бавілі час, вялі гутаркі, калектыўна ўзнаўлялі ў памяці напалову забытыя вершы. Старшы пілот іграў на нейкім дзіўным інструменце, які нагадваў губны гармонік. Доктар любіў пагаварыць пра іх будучае падарожжа па ўсіх сталіцах свету.

— Ты быў у Парыжы?

Ніхто з іх там не быў.

— А Лондан? У Лондане хто-небудзь бываў?

І, як згаварыўшыся, астранаўты ўглядаліся ў ілюмінатары, нібы спрабуючы адгадаць, дзе на той сярэбранай манетцы мог знаходзіцца Вестмінстэрскі палац...

Як хутка ні ляцеў карабель, Зямля па-ранейшаму заставалася манеткай, акружанай прыгожым блакітным арэолам. Нічым ява не адрозвівалася ад іншых нябесных кропак... Але ж гэта яна загубіла Ікара, гэта яна «завярцелася» пасля Галілея, гэта яна паслала астранаўтаў...

Спатрэбіліся мільёны тысячагоддзяў, каб з'явіўся чалавек з яго розумам і свядомасцю, пакінуўшы за сабой амёбаў, рыб, пачвараў, жывёл. І толькі за апошнія 50 гадоў чалавецтва імкліва пашырыла далягляды інтэлекту, назапасіла больш ведаў, чым за дзесяць стагоддзяў свайго дагістарычнага развіцця...

Адзін з членаў экіпажа — малады цемнаскуры вучоны, з якога часам кпілі за яго дзіцячую інтанацыю, калі ён гаварыў пра сваю маці, — часта паўтараў: «А ведаеш, маміна бабуля нарадзілася яшчэ пры рабстве! А я...»

Многа гаварылі астранаўты і пра жыхароў Вялікай Зямлі. Ці варта туды пераносіць разлады расколатага грамадства? А можа, лепш, каб у аснове новай цывілізацыі былі законы, якія назаўжды пакладуць канец чалавечаму авантурызму?.. Той, Вялікай Зямлі, дзе лунае пакінуты імі сцяг, астранаўты супрацьстаўлялі Малую Старую, да якой цяпер спяшаўся карабель. Яны былі перакананыя, што чалавек занадта рана прыходзіць у свет, а той заўсёды спазняецца ў сваім развіцці...

Часта паўтаралі яны: шчасце...

А што гэта значыць: шчасце?

Старшы пілот, які за час падарожжа нарэшце здзейсніў сваю запаветную мару — адгадаваў бараду, сказаў: «Шчасце — гэта нараджэнне дружбы. Гэта... калі людзі разумеюць адзін аднаго. Калі ты знаходзіш сілы ўстаць пасля таго, як цябе ашукалі. Гэта... калі ў цябе ёсць так многа сказаць чалавецтву, што не хопіць і жыцця».

Доктар ціха прашаптаў: «Шчасце — гэта цішыня перад выкананнем «Оды да радасці» Бетховена. Гэта святло, што льецца праз вокны на палотнах Вермеера. Гэта лінія, якая ідзе ад шыі да стану ў Венеры Мілоскай...»

— Вітаю вас, планеты! — пасмейваўся барадач. — Спяшайцеся наведаць Зямлю і яе гісторыю. Сен-са-цый-ны маршрут: ад выкапнёвага чалавека да касманаўта. А па дарозе — Фідый, Рэмбрант, Моцарт, Пушкін, Эйнштэйн...

— Пачакайце, крывадушнікі! — крыкнуў малады цемнаскуры. — Няўжо вы не разумееце, што шчасце — гэта калі ў люстэрку сустракаюцца нашы позіркі і я чытаю ў яе вачах тое, што яна прачытала маё жаданне, і яна ўсміхаецца.

— Ну вы, балбатуны! — спыніў усіх камандзір. — Шчасце — гэта прыйсці да перамогі ўсім разам!

Карабель увайшоў у зямную атмасферу — адзіную, якую ведалі Архімед, Ньютан, Жаліо-Кюры...

Зямля была падобная на геаграфічную карту, намаляваную не вельмі здольным школьнікам. Цяпер толькі наладзіць сувязь, і прызямленне не будзе праблемай!..

Уключылася аварыйная сістэма сувязі. Зямля маўчала. Ужо добра былі відаць яе абрысы, моры, снежныя вяршыні гор. Вось хутчэй за ўсё Кардыльеры...

Але што рабіць далей? Як арыентавацца, калі няма інфармацыі, інструкцый?.. Яшчэ адна спроба звязацца хоць з якой-небудзь наземнай службай: «Гаворыць LВW 7... Гаворыць LВW 7...» — Маўчанне.

Зямля набліжалася. Ужо можна было назіраць яе праз тэлескоп... Камандзір моўчкі адарваўся ад акуляра тэлескопа, даючы магчымасць зірнуць туды іншым...

Ля ракі валяліся груды металу, бетону. Мост разбураны. Вада дымілася. Вакол рэдкіх металічных каркасаў — белы, шэры, чорны попел. Ішшых колераў ужо не было. Пад ненатуральна яркім сонцам клубіліся воблакі туману і пылу. Над незлічонымі кратэрамі віднеліся ватныя слупы. Многія з іх яшчэ захоўвалі грыбападобную форму.

П'ер Гамара Любоў ганчара

Шуміць над зямлёю вецер, гоніць перад сабой апалае лісце, маршчыніць свінцовую гладзь сажалкі. Даўно ўжо скінулі сваё залатое ўбранне кусты акацыі. Сумна кружаць над шэрымі барознамі вароны, незадаволена пакрыкваюць, нібы скардзяцца на прыход восені. Віецца, губляецца ў паветры дымок. Прынясі ахапак вінаграднай лазы ды падкінь у печку. Вось ужо і сцямнела. Дрэмле ў хляве жывёла. Сабакі і каты туляцца бліжэй да чалавечага жытла. Добра ў такі час пагаварыць, памарыць... Весела патрэсквае агонь, праганяючы з кухні начны змрок, а на столі, на сценах ажываюць доўгія цені...

Я раскажу табе пра ганчара Відаля. Яго дом зусім недалёка, вунь там, у даліне, за дубовым гаем. Трапіць туды вельмі проста. Пройдзеш па вуліцы, потым па дарозе, што цягнецца паміж сенажаццю і жытнёвымі палеткамі. Там перад самай гарой будзе сцежка, якая вядзе ў дубовы гай. Вось па гэтай сцежцы ты і выйдзеш на прасторны двор. Убачыш там дрывотню, ганчарную печ і доўгі невысокі дом з блакітным фасадам. Гэта і ёсць Відалева сядзіба...

Аднойчы цёплым летнім вечарам на гэтым двары стаяў сам гаспадар. Вакол панавала цішыня. Замерлі ў спакоі птушкі, дрэвы, расліны. Чулася толькі далёкае стракатанне конікаў...

Доўгую дарогу давялося адмераць Відалю, перш чым трапіў ён на родны надворак. Стаяла ўжо поўнач, калі гэты стомлены чалавек у заношаным вылінялым шынялі з'явіўся ў вёсцы. За плячыма ў яго быў рэчавы мяшок. Вёска ўжо даўно спала. У кожным доме былі шчыльна зачыненыя аканіцы. На плошчы пад платанамі Відаль пачуў знаёмыя гукі фантана. Адразу ўспомнілася дзяцінства. Малы Відаль любіў гэтае месца. Бывала, ён садзіўся на лаўцы, заплюшчваў вочы і, нібы зачараваны, слухаў, як спявае, выводзіць сваю бясконцую песню фантан. І здавалася хлопчыку, што не струменьчыкі вады падаюць у чашу фантана, а жамчужынкі, якія сыплюцца і сыплюцца з рук жаночых скульптурных фігур...

Час, здавалася, не крануў гэтага месца. Усё тут выглядала так, як дзесяць — дваццаць гадоў таму назад. І нідзе так лёгка не дыхалася, як тут, пад платанавымі шатамі, ля гранітнай чашы фантана. Відаль спяшаўся дадому, але ўсё ж такі на хвілінку затрымаўся ля гаманлівага фантана і ўдыхнуў у сябе начное паветра. Месячнае святло лашчыла стрэхі будынкаў. Відаль лёгка пазнаваў абрысы царквы, школу, мэрыю, галантарэйную краму мадэмуазель Галі, мясную крамку Феліцыяна, тытунёвы кіёск. Лёгкі ветрык данёс да чалавека знаёмыя з маленства пахі анісу, мяты, кропу і свежага інжыру. У гэтым букеце Відаль з радасцю распазнаваў водар начной расы і пах гліны, які быццам спецыяльна сустракаў і вітаў ганчара...

Ніхто яшчэ ў вёсцы не ведаў, што Відаль быў першы, хто вяртаўся з палону. Ніхто не бачыў, як шыбуе ён цяпер па залітай месячным ззяннем дарозе да сваёй сядзібы. А калі б хтосьці з вяскоўцаў спаткаў яго, то, напэўна, усклікнуў бы: «Відаль! Гэта ты?! Пачакай! Перадыхні, напіся вады! Ты ж так здарожыўся! Давай, брат, пагамонім трохі...»

Але ніхто не выйшаў насустрач Відалю, ніхто не паклікаў яго, і ён ішоў адзін, прыслухоўваючыся да музыкі ветру і стракатання конікаў. Зрэдку ганчар кідаў гаспадарскія позіркі на прыдарожныя палеткі. Сам сабе адзначыў, што зжалі сёлета рана, што лета было гарачае, бо і цяпер яшчэ сям-там на зямлі віднеліся трэшчыны. Кукуруза, вядома, не ўрадзіла, а вось вінаград, напэўна, будзе салодкі. Віна з такога шмат не возьмеш, затое якое гэта будзе віно!..

Усё бліжэй і бліжэй родная сядзіба, родная зямля! Відаль з прыемнасцю адчуў адметны пах жоўтай гліны, якой спрадвеку карысталіся яго продкі...

Па праўдзе кажучы, Марыс Відаль ужо не займаўся ганчарствам і быў звычайным земляробам. А з глінай калі і меў справу, то толькі дзеля забаўкі ці штукарства. Прафесія ганчара перадавалася ў сям'і з пакалення ў пакаленне. Але гэтая традыцыя перапынілася на бацьку Марыса, які памёр у 30-я гады. Зрэшты, і бацьку цяжка было зводзіць канцы з канцамі: хіба мог вясковы рамеснік вытрымаць націск велізарных фабрык. Далёка ішла слава пра бацькавы гаршкі і збанкі, ды толькі ніхто іх ужо не купляў. А слава?.. Што слава, хіба яна накорміць?!.. Стары так і памёр, пакінуўшы пасля сябе даўгі ды аблогі здзірванелай зямлі. І калі Марыс вярнуўся са службы ў вёску, то перш-наперш узяўся за плуг, каб давесці да ладу гадамі не чапаную зямлю. Душа, вядома, прасілася да ганчарнага круга, да гліны, але іншага выйсця не было. І ўсё ж, калі выдавалася вольная часіна, Марыс спрабаваў брацца за любімую справу, і тады ў аднавяскоўцаў з'яўляліся маленькія размаляваныя фігуркі з гліны. Заробак з гэтага быў нікчэмны, а на шыі ў Марыса віселі дзве сястры, хворая маці. (Бедная кабета памерла перад самай вайной.) Таму давялося Відалю надоўга пакінуць сямейную прафесію. Тым часам ён ажаніўся. Жонка разам са сваёй маці пераехала да яго ў «ганчарню» (людзі па-ранейшаму так звалі Марысаву сядзібу, а яго самога — ганчаром). І атрымалася, што назва колішняга забытага занятку стала сямейнай мянушкай.

Жонка Відаля — Адэта — да замужжа жыла з маці ў беднай перакошанай хаціне, што стаяла ў канцы вёскі. Маці з дачкой наймаліся на сезонныя работы. З таго і жылі. Адэта была прыгожая, ладна скроеная дзяўчына. На яе твары вылучаўся зграбны роцік, які вабіў да сябе, нібы спелая вішня. Выразныя цёмна-каштанавыя вочы ўдала акрэсліваліся доўгімі вейкамі, якімі Адэта ўмела намякаць то на сваё какецтва, то на наіўнасць, то на хітрасць. Яе лічылі сур'ёзнай дзяўчынай, хоць сёй-той неяк двухсэнсоўна ўсміхаўся, гаворачы пра прыгажуню Адэту, брунетачку Адэту, ну, тую птушачку Адэту, што жыве ў канцы вёскі, — няўжо вы не ведаеце...

Марыс пазнаёміўся з ёю на вечарынцы. Пасля службы ў арміі пачаў сустракацца часцей і часцей, і хутка ўжо ніхто не сумняваўся, што Марыс-ганчар закахаўся ў Адэту. Ну а яна? Тут ніхто нічога не мог прадказаць. Відаль не вылучаўся ні сваёй прыгажосцю, ні красамоўствам. Высокі, худы, няскладны, здавалася, гэты чалавек пры кожным руху можа раскідацца на часткі. Нехлямяжы, касцісты твар ніяк, вядома, не мог уратаваць гэты партрэт. І тым не менш людзі з сімпатыяй ставіліся да вуглаватага сарамлівага Відаля, цэнячы ў ім адкрытасць, дабрыню і шчырасць. Яму ветліва ўсміхаліся пры сустрэчы: «А, гэта ты, Відаль! Ну як жывецца-можацца? Чуў я, што ты насадзіў новыя вінаграднікі. А ці праўду кажуць, што ты заараў тое поле, дзе некалі была люцэрна?.. Во, гэта, брат, куды лепш, чым губіць час на збанкі ды гаршкі! А вось ажэнішся, то яшчэ весялей усё пойдзе!..»

Неяк вярнуўшыся з вечарынкі, Марыс расказаў сваёй маці, што Адэта згадзілася стаць яго жонкай, калі ён забярэ з сабой і яе маці.

— А чула я ўжо, сынок, ад людзей чула, — з усмешкай сказала старая. — Моцна яна цябе прываражыла, гэтая Адэта...

— Ніхто мяне не прыварожваў, — паспрабаваў апраўдвацца сын.

— Ну што ты, што ты, сынок! Ты ж тут гаспадар, дык і рабі, як сабе хочаш... Але не пра такую жонку табе я марыла... У іх жа ні кала ні двара... Пра пасаг я нічога не кажу, але ж і мы не багацеі...

Чым жа не спадабалася Адэта Марысавай маці? Ніякіх прамых папрокаў да будучай нявесткі ў яе не было. Наўрад ці былі тут прычынай і сякія-такія плёткі, што хадзілі пра дзяўчыну па вёсцы. На самай справе старой хацелася, каб у дом прыйшла багатая нявестка, бо кожны лішні грош ох як быў патрэбен у гаспадарцы. А зямля радзіць не будзе без новых машын, без угнаення, без добрага насення...

Сын настойваў на сваім: гаспадарцы патрэбны таксама і рабочыя рукі, а Адэта з маці працаваць умеюць і любяць.

— Але ж столькі жанчын пад адным дахам, — не здавалася старая, — хіба гэта добра? І невядома, як твае сёстры зладзяць з гэтай Адэтай і яе маці?!

Вяскоўцы нямала жартавалі, калі даведаліся пра заручыны Марыса з Адэтай: «Вось табе і ганчар! Будзе цяпер камандаваць жаночай батарэяй!..»

А Марыс меркаваў па-свойму: старэйшая сястра збіраецца пайсці замуж у суседнюю вёску. Пройдзе час — тое ж зробіць і малодшая. Давядзецца, вядома, падзяліцца з сёстрамі. Ну, а пакуль што ўсе будуць працаваць: на жніве, малацьбе, зборы вінаграду лішніх рук ніколі не бывае.

Згулялі вяселле. Адэта з маці пераехалі ў ганчарню, і для ўсіх пачалося новае жыццё. Злыя языкі пагаворвалі, што Адэта зажурыцца, засумуе ў ганчара, ды пралічыліся. Марыс сам бачыў, як радасна і весела жылося жонцы ў яго вялікім сапраўдным доме. Хіба можна было параўноўваць гэтыя прасторныя пакоі, застаўленыя старадаўнімі шафамі, напіцаванымі посудам і бялізнай, з той перакошанай хаткай, дзе нават мэблю бралі ў арэнду?!. Добра пачувала сябе тут і цешча, якая разам з дачкою старалася ва ўсім дагадзіць сваім новым сваякам.

Так у лагадзе і згодзе прайшло некалькі гадоў. Гаспадарка Відаля набіралася моцы. Добрыя ўраджаі дазволілі сплаціць бацькавы даўгі. Марыс абнавіў свае сеялкі, бароны, плугі, купіў пару дужых быкоў. Як ён і думаў, старэйшая сястра выйшла замуж у вёску, што знаходзілася кіламетраў за дзесяць ад іх. Тады ўсе разам ездзілі на вяселле ў тую вёску. Два дні балявалі. А было гэта ў канцы лета 1937 года.

Часта ўспамінаў той баль ганчар. Перад вачыма паўставала Адэта ў новай прыгожай сукенцы, вясёлы загарэлы твар, доўгія цёмныя валасы, што пагойдваліся ў такт танцу...

— А хто ж яна, гэтая прыгажуня? — пыталіся госці, з захапленнем гледзячы на Адэту.

— Гэта жонка ганчара Відаля, брата нявесты, — чулася ў адказ.

Наслухаўся тады Марыс кампліментаў. Праўда, яго маці гэта трохі насцярожыла. Больш таго, праз некалькі дзён пасля вяселля яна выказала сыну свае сумненні наконт таго, што нявестка занадта шмат танцавала з адным прыгожым маладым чалавекам. Звалі яго Альфонс. Марыс тады не надаў гэтаму ніякага значэння, бо добра ведаў, што маці недалюблівае сваю нявестку. Разумеў ён і тое, што і ў самім вяселлі не ўсё падабалася маці: як-ніяк сястры трэба было рыхтаваць пасаг. І Марыс, не шкадуючы, выдзеліў ёй кругленькую суму грошай. «Сястру аддаём у багаты дом, а з пустымі рукамі туды не пойдзеш», — растлумачыў ён маці сваё рашэнне. А тая разанула:

— Яно-то так, сынок, але сам жа ты з чым узяў Адэту?!

— Ну, я... — паціснуў плячыма Марыс, — у яе ж не было ні бацькі, ні брата...

У хуткім часе Адэта нарадзіла мёртвага хлопчыка. Гэта вельмі засмуціла Марыса. Яму ўсё больш і больш падабаўся яго новы земляробскі занятак, і хацелася, вядома, каб хутчэй нараджаліся ды падрасталі дзеці, каб хутчэй прывыкалі да зямлі. Ажаніўся ён рана і таму меў надзею, што не давядзецца чакаць да глыбокай старасці, пакуль сыны стануць на ногі.

Балюча перажывала няшчасце з нованароджаным і маці Відаля, якая крадком мармытала сабе пад нос: «Во выбраў, дык выбраў сабе жоначку! Дзіця і то нарадзіць не можа!..»

Вядома, часу, каб паправіць бяду, у маладых заставалася шмат, але маці прадчувала, што не дачакаецца ўнукаў. І не памылялася. Памерла яна ўзімку 38-га года. Атмасфера ў доме паступова пачала мяняцца. Гаспадыняй стала Адэта, што само па сабе было натуральна. Ды толькі маці Адэты ўсё часцей і часцей падгаворвала дачку распараджацца самой, што купляць, што прадаваць, што сеяць. Сястра Марыса адчула гэта адразу, але не вельмі спяшалася саступаць новай гаспадыні. Паміж жанчынамі сталі ўсчынацца сваркі, якія, праўда, адразу заціхалі, варта былопаявіцца Марысу. Гаспадар адчуваў, што паміж сястрой і жонкай расце сцяна непрыязнасці. Але памірыць іх ён не паспеў. Краіну скаланулі грозныя падзеі: мабілізацыя, а потым вайна. Наваксаваў тады свае боты Марыс і паехаў... І вось цяпер, праз 5 гадоў, гэты чалавек спяшаўся дадому, да сям'і, пра лёс якой ён ужо больш як год нічога не ведаў.

***

Ніколі не забудзе Відаль дзень свайго ад'езду. Адбылося гэта перад самым зборам ураджаю. Шчодрай была ў тое лета зямля. І было ў ёй штосьці агульнае з прыгожай, сакаўной жанчынай. Звісалі долу цяжкія гронкі вінаграду. Яблыні аж патрэсквалі пад цяжарам налітых пладоў. Урадлівая зямля тым летам Марысу нагадвала, вядома, Адэту. Тоненькая, кволая дзяўчынка ператварылася ў самавітую жанчыну. Загар яе моцных рук хораша спалучаўся з залатым колерам першых жнівеньскіх персікаў. Бронзай свяціўся жончын твар. Агонь яе цёмна-каштанавых вачэй страціў сваю першародную свежасць, затое цяпер ён гарэў новым, яшчэ гарачэйшым полымем.

І вось прыйшоў час, калі ўсё трэба было пакінуць: гэтую жонку ў росквіце сваёй прыгажосці, гэтую зямлю з яе небывалымі дарамі, гэтую гаспадарку, куды пакладзена столькі сілы і часу... Праўда, Марыс лічыў, што развітваецца з усім гэтым на некалькі тыдняў, ну сама болей — на некалькі месяцаў. За гэты час нічога не здарыцца з гаспадаркай: жанчыны ўправяцца і без яго...

Раненька ўстаў Відаль у дзень свайго ад'езду. Выйшаў на двор, агледзеў будынкі, занёс ахапак люцэрны трусам, сыпнуў жменю зярнят курам, зайшоў у ганчарню. Даўно ўжо нічыя рука не дакраналася да ганчарных інструментаў. Калісьці іх сабралі і склалі ля сцяны, каб вызваліць месца для кузні і сталярнага варштата. Ганчарны круг пакрыўся слоем пылу. Раней, бывала, Марыс хоць зрэдку ў нядзелю садзіўся за ганчарны круг ды бавіў час, робячы статуэткі, попельніцы, маленькія вазы. Але калі тое было!.. Прафесія продкаў спачатку стала забаўкай, а потым і зусім забылася. Зрэшты, Відаль і не шкадаваў пра гэта. У кагосьці продкі былі пекарамі, у кагосьці — цеслярамі, а жыццё мяняецца, распараджаецца па-свойму, і нічога тут не зробіш... Але чамусьці ў тую, апошнюю сваю раніцу Марыс неяк па-новаму глядзеў на бацькавы інструменты. Які цудадзейны занятак! Бярэш звычайную гліну, месіш, песціш яе, і пад тваімі пальцамі нараджаюцца абрысы вазы, талеркі, фігуркі... І безаблічная гліна ў цярплівых, спрытных руках пачынае гаварыць, спяваць... І чуйнае вуха ўловіць тут галасы продкаў, іх доўгі сказ пра жыццё-быццё... Аднак Відаль мусіў адарвацца ад гэтых мрояў.

Усе яшчэ спалі. Пачынала світаць. Вакол цішыня і спакой. Пачуліся першыя птушыныя галасы...

***

Вось і прыйшоў Відаль да роднага дому. Увесь двор заліты халодным месячным святлом. Лісце яблынь, смакоўніц, бэзу пакрылася дрыготкім срэбраным пылам. Нібы ў сне, глядзеў чалавек на сваё жытло, якое ў гэтую начную пару мела штосьці таямнічае і фантастычнае. Пахла зелянінай і мядовым водарам.

Відаль спыніўся. Прывычным рухам паправіў мяшок і ўсміхнуўся. Вось і ўсё. К чорту цяпер гэты мяшок! Досыць бадзяцца па свеце! Досыць галадаць! Канец прыйшоў чаканню і адзіноце! Войска, лагер, холад, бомбы — усё цяпер засланіў гэты сонны дом!

О Відаль! Твой дом драмаў сабе пад срэбраным месячным святлом, а ты, як заварожаны, не мог адарваць ад яго вачэй. Вінаградная лаза пяшчотна атуліла дзверы, сцены, аканіцы.

Дом спаў. Спалі яго насельнікі. Спалі людзі. Спала жывёла. І ніхто не ведаў, што вярнуўся гаспадар, вырваўся з лап немцаў і стаіць вось цяпер перад родным парогам. Не відно сабакі: напэўна, спусцілі валацугу нанач.

Недзе далёка вохкнула сава. Відаль павярнуўся, глянуў на сцежку, што гублялася сярод дубоў і кустоў акацыі. На зорным небасхіле цьмяна вылучаліся авальныя абрысы вагоркаў. Велізарны месяц спакойна плыў па начным небе. Чалавек глыбока ўздыхнуў і пакрочыў да дзвярэй. Спачатку — быў ён акурат пасярод надворка — узнікла спакуса крыкнуць: «Гэй, дом! Гэта ж я, Марыс! Я вярнуўся!» І тады, напэўна, адчынілася б акно і ён убачыў бы яе, Адэту. Спрасонку тая здзіўлена паглядзела б на гэтага салдата ў лахманах і ўсклікнула б: «Гэта ты?! А божа мой!.. Нарэшце!..»

Але Відаль вырашыў пачакаць. Захацелася пагладзіць шурпатыя дошкі дзвярэй, дакрануцца да невядома калі зробленай клямкі. А потым ён пастукае і пакліча Адэту. Вось тады над яго галавой сярод пахучых гронак вінаграду скрыпнуць завесы і адчыніцца акно...

Ад дзвярэй яго аддзяляюць толькі дзве каменныя прыступкі. Запахла прэлым сенам і энаёмым хатнім дымком. Зноў пачуўся глухі савіны крык. Відаль пагладзіў далонямі сцяну роднага дома... Пастукаў у дзверы. Там, за дзвярыма, былі шырокія сені, выкладзеныя чырвонай патрэсканай пліткай. Яшчэ раз пастукаўся, падаў голас:

— Адэта! Гэта я, Марыс...

Прыклаў вуха да дзвярэй. Цішыня. Ніякіх прыкмет жыцця. Дома нікога не было.

Але Відаль усё стукаў і стукаў, крычаў... Гучна аддаваўся ў начной цішыні яго хрыпаты голас... Нарэшце чалавек замоўк і сеў на парог. У апошнім пісьме жонка пісала, што ўсё ідзе больш-менш добра. Але з таго часу мінула больш як год. У тым пісьме жонка расказвала яшчэ, што малодшая сястра замуж пакуль не збіраецца, што ў сорак другім прадалі яны быкоў, бо не хапіла кармоў. Загінулі тады і вінаграднікі, таму што не ўдалося дастаць купарвасу... Каму тады жылося лёгка? Бяда не мінала нікога. Хапіла гора і жонцы, і цешчы, і сястры...

Відаль яшчэ раз падаў свой голас, каб зноў пераканацца, што дома нікога няма. Устаў, падышоў да хлява, паспрабаваў адчыніць дзверы. Яны былі замкнёныя. Чалавек успомніў, што ключы заўсёды хавалі пад цаглінкай каля калодзежа. Вось і калодзеж. Высокая лебяда, крапіва надзейна маскіравалі тайнічок, дзе Відаль знайшоў тры заржавелыя ключы: ад хаты, ад хлява і ад майстэрні.

Чалавек задумаўся, пачаў прыкідваць, што магло здарыцца, куды падзелася сям'я. Раз жанчыны сышлі з дому — значыць, былі на тое прычыны. Сястра, можа, выйшла замуж, а жонка з маці пераехалі ў сваю хату... Але чаму? Можа, тут было небяспечна заставацца? Немцы? Партызаны?..

***

Марыс адамкнуў дзверы і зайшоў у дом. Усё пераканаўча гаварыла, што тут даўно ніхто не жыў: кругом пыл, цвіль, беспарадак, цяжкі непрыемны дух. Спачатку ён падумаў, што, можа, тут пабывалі зладзеі. Але не, здаецца, нічога не ўкрадзена. Адчыніў шафу: адзежа, бялізна на месцы, толькі бялізны чамусьці стала менш... А напэўна, сястра, выходзячы замуж, забрала сваю долю. На месцы быў яго шлюбны касцюм, пара старых штаноў, абутак. Ложак не засланы. Пабітая на дзіркі коўдра валялася на матрацы... Вось толькі нідзе не было відаць жончыных сукенак, спадніц, кофтачак. Зніклі статуэткі, што стаялі на камодзе. Над ложкам заўсёды вісела вясельная фатаграфія. Цяпер яе там не было. Яна валялася на пыльнай падлозе. Шкло ў рамцы пабілася.

Відаль прайшоў на кухню. Адчыніў акно, каб хоць трохі асвяжыць паветра. Сеў за старасвецкі стол, закурыў і задумаўся. Доўга нерухома сядзеў гаспадар. Вось ужо першыя сонечныя промні асвяцілі пагоркі. Як жа не хацелася ісці ў вёску. І дарэмна ён сябе пераконваў: «Дурань! Які я дурань! Была ж нейкая прычына. І, напэўна, сур'ёзная...» Баяўся Відаль, што выйдзе ён з дому, сустрэне каго з аднавяскоўцаў, а той сумна ўсміхнецца, паківае галавой ды скажа: «Вось як бывае, дарагі Відаль... Не пашанцавала, брат, табе...»

***

А між тым так яно ўсё і выйшла. У першай жа хаце, куды трапіў Марыс, яму расказалі ўсю горкую праўду. Гаспадары чакалі, не маглі дачакацца з фронту свайго сына і з несхаванай радасцю спаткалі Відаля.

— Сядай за стол, дарагі! Ты ж, пэўна, не снедаў. Трэба было ноччу адразу да нас і заходзіць. Ты, брат, самы першы, хто адтуль вяртаецца. Паслухай, а ў Тулузе ты доўга быў?

Відаль растлумачыў, што да Тулузы ён не даехаў, сышоў з цягніка раней, бо хацеў як мага хутчэй дабрацца дадому, трохі пад'ехаў на машыне, а потым ішоў пехатой.

Дзядзька Дзюплян — так звалі гаспадара — схіліў сваю сівую галаву над кубачкам цемнаватай гарачай вадкасці, якая тады, пасля вайны, была за каву, і пачаў свой нетаропкі расказ.

У вёсцы хутка зразумелі, што згоды ў доме Відаля няма. Асабліва гэта стала відаць пасля ад'езду Марыса. Адэта з маткай цалкам узялі ўладу ў свае рукі. Нанялі хлопца-падлетка, каб лягчэй было ўпраўляцца з гаспадаркай. Той, аднак, доўга тут не затрымаўся, і неўзабаве ў доме з'явіўся сталы мужчына. Вось тады і папаўзлі па вёсцы чуткі. Справа ў тым, што парабкам аказаўся той самы Альфонс, з якім калісьці вытанцоўвала на вяселлі Адэта. Па праўдзе кажучы, вяскоўцы не вельмі памыляліся, бо ў хуткім часе Альфонс і Адэта ўжо нават не рабілі сакрэту з таго, што жывуць як муж з жонкай. Маці, вядома, ва ўсім падтрымлівала Адэту. А вось жыццё Марысавай сястры стала невыносным. Аж да сорак трэцяга года пакутавала дзяўчына, пакуль не вярнуўся з палону яе жаніх і яна выйшла замуж. Пра замужжа Відаль нічога не ведаў: жонка ў пісьме ні словам не абмовілася пра гэта. Магчыма, сястра сама яму пісала, ды дзе тыя пісьмы маглі адшукаць яго, калі Марыс працаваў то на заводзе ў Гамбургу, то на ферме ў баўэра, то зноў на заводзе і год з гакам ніякіх звестак пра сям'ю не меў...

— Ды ты еш, еш, — казаў стары Дзюплян, падкладваючы Відалю вяндліну, закручаную ў марлю. — Хавалі ўсё сыну, але якая цяпер розніца... Бяры ды рэж...

Відаль механічна жаваў і слухаў гаспадара. Той паспеў ужо выпіць пару шклянак віна, і язык яго патроху развязваўся.

— Так што сястра твая малодшая ніводнага дня з мужам у ганчарні не заставалася. Адразу і паехала. І цяпер ужо ніхто не замінаў тваёй жонцы. Якая ганьба!

Стары адкашляўся і казаў далей:

— Ганьба не табе, Марыс, а ёй! Ты, бедалага, пакутаваў там, а яна сабе прыгрэла гэтага Альфонса. Колькі разоў я ўсё збіраўся зайсці туды і сказаць усё, што было ў мяне на сэрцы. Ды як ты пойдзеш... У кожнага свой клопат, свая бяда. Балела ў мяне душа, брат, гледзячы на ўсё гэта. Я ж цябе з маленства ведаю і з бацькам тваім сябраваў. А тут, такі сорам!.. Пэўна, і яны адчувалі, што робяць не па-людску, бо ў вёсцы амаль не паказваліся. Гэта ж трэба, жонка палоннага і да чаго дакацілася!..

Відаль задуменна паківаў галавой:

— Вось яно як... Што тут цяпер гаварыць... Такіх, як я, нямала вайна нарабіла...

— Хіба гэта апраўданне — вайна, — перапыніў яго стары. — Бачыш, як яны цябе сустрэлі!..

— А чаму яны ўсё ж такі паехалі з ганчарні?

— Ведаеш, неяк прыехала да іх твая старэйшая сястра з мужам. Ну, і тады, напэўна, распуснікі пачулі ўсё, што пра іх думаюць людзі... Ды хоць каб талковы чалавек быў... А то гэты Альфонс, гэты гультай і няўмека... Дык гэта... я казаў, што прыехала ў ганчарню твая старэйшая сястра. Што яна ім гаварыла, я не чуў, ды толькі праз месяц Адэта з Альфонсам, забраўшы сякія-такія пажыткі, паехала. Кажуць, што ў Тулузу. А так яно ці не — казаць не буду. Чуткі ўсялякія пра іх ходзяць... Я, брат, плётак не люблю і кажу толькі тое, што сам ведаю... Дом твой, дзякуй богу, на месцы, зямля на месцы, адно была б сіла...

Нізка апусціў Відаль сваю галаву і горка заплакаў. Стары Дзюплян змоўк і толькі пакусваў вусы. Гаспадыня завіхалася ля пліты...

***

Вось так і пачаў Відаль-ганчар сваё самотнае пасляваеннае жыццё ў пустым закінутым доме. Адзін: ні сабакі, ні каровы, ні курыцы ў двары. Добра, што хоць птушкі не цураліся яго сядзібы...

У першыя дні часта сюды наведваліся суседзі: баяліся, каб чалавек не зрабіў з сабой чаго благога. Той запросіць да сябе ў госці, той проста пагаворыць, і Відалю патроху адлягала на душы. Ачнуўшыся ад цяжкага ўдару, Марыс пачаў памалу працаваць: паправіў плот, доўга корпаўся на градах, дзе буяла крапіва з лебядою.

Калі хто з вяскоўцаў падыходзіў да Відаля, ён спакойна вітаўся, не хаваючы сваёй сумнай усмешкі. Здавалася, ганчар змірыўся са сваёй доляй, хоць упартая памяць зноў і зноў раніла сэрца, калі ў думках вяртаўся ён да свайго даваеннага жыцця...

Стары Дзюплян прывёў яму сабаку, а таксама даў некалькі курэй і пару трусоў. Тым часам вярнуўся з вайны Дзюплянаў сын, і цяпер стары мог часцей заходзіць у ганчарню.

Прыязджалі да Марыса абедзве сястры. Але што маглі яны дадаць да расказу Дзюпляна?! Адэта кінула яго. Паехала сабе з другім. І пра што тут больш гаварыць?! Жонка — кабета маладая, прыгожая, гарачая. Надарыўся чалавек — вось і не стрымалася! Не такую, мусіць, трэба было выбіраць сабе жонку. Не раз успамінаў Відаль матчыны словы пра тое, што Адэта — не надта надзейная дзяўчына.

— Нічога ты яшчэ не страціў, — супакойваў Марыса стары Дзюплян. — Ты яшчэ малады, здаровы. Маеш гаспадарку, маеш зямлю, а гаспадыню сабе знойдзеш...

Відаль толькі паціскаў плячыма, і ніхто не мог здагадацца, як ён сам глядзеў на сваю будучыню. У вёску ён прыходзіў рэдка. Булачнік тройчы на тыдзень завозіў яму хлеба, а масла, соль і іншую дробязь прыносіла Дзюплянава жонка.

Цяпер ганчар працаваў на гаспадарцы з нейкай прыглушанай зацятасцю. Дзюплян пазычыў яму быкоў, як мог сам памагаў.

— Вось і добра, Відаль, — казаў задаволена стары. — Праз год ты, брат, станеш на ногі. А там і пра новую сям'ю трэба будзе думаць. Перш-наперш аформіць развод...

Стары Дзюплян не вельмі здзівіўся, калі заўважыў, што Відаль не-не ды і замыкаўся ў майстэрні: рамяство продкаў клікала да сябе. Сусед добра ведаў, што Марыс і раней часам забаўляўся з глінай. У сябе дома ён меў добры дзесятак смешных фігурак, зробленых Відалем. Гэта былі то сяляне на кірмашы, то п'яніца, які з пяшчотай пагладжваў недапітую бутэльку, то спакуснік-д'ябал. Ніхто не сказаў бы, што гэтыя фігуркі былі вельмі зграбныя і дасканалыя, але ў іх дыхала само жыццё і створаны яны былі дасціпным, назіральным майстрам.

Аднойчы ў нядзелю пасля абеду стары Дзюплян ціхенька зазірнуў у майстэрню і застаў Відаля за работай. Той стаяў спінай да ўвахода і над нечым шчыраваў. Калі стары зусім блізка падкраўся да Марыса, той здрыгануўся і паспешліва засланіў сабой сваю работу. Стары не звярнуў на гэта ніякай увагі.

— Забаўляешся, — усміхнуўся ён. — Ану, што ты тут нам наляпіў?..

— А так, нічога такога, — прамармытаў Відаль.

— Ага, галава... Значыцца, за скульптуру ўзяўся...

І тут старому цюкнула, што яго жартаўлівы тон зусім не да месца: ён пазнаў галаву Адэты. Той самай Адэты, якая здрадзіла і пакінула ганчара.

Стары сумеўся і выйшаў следам за гаспадаром на двор.

***

Бедны Відаль, кахаў, па-ранейшаму кахаў ён сваю Адэту. Воблік каханай мроіўся яму то ў пустых пакоях, то ў акне асірацелай кухні, дзе залатыя сонечныя промні лашчылі яе прыгожыя аголеныя рукі. А нядаўна знаёмы авальны твар сустрэў яго ля ўвахода ў сад, пад таполямі. Доўгімі бясконцымі начамі не раз бачыў Відаль, як у цемры вырысоўваўся жончын сілуэт. Яе густыя мяккія валасы спадалі да самых плячэй. Ён працягваў рукі, і здавалася, ужо дакранаўся, гладзіў яе валасы, адчуваў, як дрыжаць пад пальцамі яе гарачыя плечы... Але раптам навальваўся нейкі чорны змрок і дарагі сілуэт знікаў...

Так, Відаль кахаў сваю Адэту, але нікому, нават дзядзьку Дзюпляну, не адважваўся расказаць пра сваё каханне. Не ад цяжкай хлебаробскай працы, якой цяпер цалкам аддаваўся Відаль, балела яго сэрца. Душа стагнала ад непапраўнай страты. Які б стомлены ні клаўся спаць Марыс, ноччу яго зноў і зноў чакаў знаёмы прывід. І новыя пакуты...

— Бяры ты, брат, развод, — усё часцей раіў стары сусед, — ды жаніся. І зажывеш так, што яшчэ ўсе зайздросціць будуць...

Відаль маўчаў, а ў глыбіні душы думаў: «На свеце ёсць толькі адна-адзіная жанчына, якую я не забыўся і не забуду ніколі...»

Неяк надвячоркам ён рашучым крокам зайшоў у майстэрню. «На гэты раз начны прывід на ўцячэ ад мяне, — паўтараў сабе Відаль, — досыць з мяне зданяў і сноў...»

Вось рукі дакрануліся да гліны, і душэўны спакой пачаў авалодваць Марысам. Спакой гэты ішоў не ад сытай самазадаволенасці, а ад цвёрдай перакананасці, што цяпер-то яму ўдасца стварыць вобраз той, хто стаў прычынай яго нуды і няшчасця.

І вось пад умелымі пальцамі сталі нараджацца плечы, шыя, валасы, авал твару... Нястомна, рупліва працаваў Відаль. Часам ён адыходзіўся назад, заходзіў справа, злева, прыглядаючыся да кожнай драбніцы, потым зноў вяртаўся і схіляўся над сваёй скульптурай. Аднойчы вусны яго так блізка апынуліся ля вуснаў каханай, што толькі пах гліны прымусіў яго апамятацца і ўстрымацца ад пацалунку...

У тую самую нядзелю, калі стары Дзюплян знянацку зайшоў у майстэрню, Відаль перанёс гліняны бюст у свой пакой. Цяпер гаспадыня зноў была з ім. Цяпер ніякі змрок, ніякая цемра не зможа адабраць яе... Асабліва любіў Відаль глядзець на сваю працу вячэрнім прыцемкам, калі гліна страчвала свой бязлікі колер. І тады здавалася яму, што скульптура ажывае і па яе жылах цячэ цёплая кроў, а ўсярэдзіне б'ецца чалавечае сэрца...

Вось так амаль забыты занятак продкаў вярнуў да жыцця яшчэ адно чалавечае сэрца. Пакаленні Відаляў ляпілі з гліны гаршкі ды міскі і, пэўна, не здагадваліся нават, што гэтая ж гліна валодае яшчэ і жыватворнай сілай.

Бывалі, аднак, моманты, калі Марыс, нібы адыходзячы ад сну, разважаў так: «Ды што ж гэта са мной робіцца? Няўжо я трачу розум? Па вёсцы ж можа пайсці погаласка, што гэты ганчар зусім з глузду з'ехаў, жыве сабе з глінянаю фігурай і ведаць нікога не хоча... Стары Дзюплян, відаць, праўду кажа... Няўжо я не магу сабе знайсці другую жонку, раз першая... Адэта... Дзе яна?.. Чаму ні разу не дала пра сябе знаць? Трэба ж неяк паставіць апошнюю кропку ў нашых адносінах...»

І ён зноў паварочваўся да скульптуры. Яна жыла. Відаль у роспачы хаваў свой твар у далонях і горка плакаў. «Як жа я яе кахаў і цяпер кахаю, божа мой...» — чулася ў цемры...

Ніхто, акрамя старога Дзюпляна, не бачыў тае скульптуры. І невядома, захаваў яе Відаль ці не. Але несумненна, што была яна прыгожая і мела падабенства з Адэтай. Сёй-той, вядома, можа засумнявацца ў гусце старога. Як бы там ні было, а ён пазнаў Адэту і яе валасы, яе губы, яе вочы... Што ж, Відаль помніў кожную рысачку сваёй жонкі і здолеў стварыць яе цудоўны скульптурны партрэт...

Бачыш той дом у даліне, за дубовым гаем. Гэта і ёсць ганчарня. Спрадвеку жылі там ганчары Відалі. Іх збаны, талеркі, вазы ты знойдзеш тут у кожнага. Але ці ведалі, ці гадалі продкі Марыса, што яму будзе наканавана самім лёсам укласці сваё сэрца ў гліняны бюст. Бо разумееш, тое чалавечае сэрца, што білася ў скульптуры, было яго, Марысава, сэрца. Стомленае сэрца пакутніка...

Ды толькі...

***

Спакойная летняя ноч стаяла над зямлёю. Па небе зноў плыла поўня. Аднекуль данёсся пранізлівы крык савы. На досвітку ўсхадзіўся вецер. Да самага золку ўсё глядзеў і глядзеў Відаль на сваю скульптуру. Акно было расчынена насцеж. Гукі ночы ўліваліся ў пакой. Вось-вось зоймецца зара. Зашапацела лісце, і Марыс адчуў свежы подых паветра. Недзе з боку саду заварушылася ад ветру кукуруза. Калі вецер гуляе ў кукурузе, заўсёды здаецца, што там нехта ходзіць. Відаль прыслухаўся. Так, вецер...

Пачынала світаць. Ужо можна было разгледзець абрысы плота і змейку-сцежку, што вядзе ў вёску.

І толькі цяпер сон падступаўся да ганчара. Цэлы дзень без перадышкі працаваў ён у полі, а заснуць вось усё не мог, усё думаў, успамінаў сваю Адэту, углядаючыся ў яе скульптурную выяву. Але стома ад працы, перажыванняў брала сваё, і ўжо набліжаўся момант, калі Відаль пакладзе галаву на падушку, вольна раскіне рукі, а вочы заплюшчацца самі...

Ад ветру шамацела лісце, парыпвалі веснічкі ў плоце, варушылася кукуруза... Ды не!.. Ад якога ветру?!. Хтосьці ішоў па надворку... Відаль падышоў да акна... У золаце першых сонечных промняў ён убачыў твар сваёй жонкі. Жывы твар! Гліна ажыла?! Пры чым тут гліна?! Тая, што ішла, была сапраўдная, жывая Адэта! Вось яна спынілася насупраць акна і глядзіць на Відаля.

— Гэта ты! Ты! — толькі і змог прашаптаць чалавек і кінуўся да дзвярэй...

Цяпер ён абдымаў рукамі жонку, чыё сэрца білася разам з ягоным. Ён нічога не пытаўся... Яна вярнулася на покліч яго верных рук.

Бачыш той дом у даліне, за дубовым гаем. Гэта дом ганчара Відаля, дом яго кахання і любові...

Ражэ Грэнье «Дарагая, мілая мадам...»

На вуліцы дэ Клеры, акурат ля газетнага выдавецтва, я спаткаў свайго старога сябра Луі Рэнье. Такую падзею, вядома ж, нельга было не адзначыць. Зрэшты, сустракаемся мы з ім амаль штодня і кожны раз адзначаем нашы спатканні. Заходзім у бістро, якое тут ведае кожны, таму што там падаюць цудоўнае белае вінаграднае віно сансэр. Але сёння вельмі горача, і мы заказваем піва. Мы якраз дапівалі свае бакалы, як да стойкі падышоў сутулаваты стары чалавек. І тут Рэнье штурхае мяне і ціха пытаецца:

— Ты ведаеш яго?

— Не.

Перакананы, што цяпер кожнае яго слова будзе для мяне цікавай нечаканасцю, Рэнье працягвае:

— Ды гэта ж ён вядзе рубрыку свецкай хронікі ў газеце «Ві галуаз». А псеўданім у яго — Фрынэ.

Мы глядзім, як Фрынэ адным махам выпівае шклянку віна і хуценька падаецца да выхаду.

Я заказваю яшчэ піва.

— Ну і Фрынэ, — паўтарае Рэнье і весела смяецца.

А мяне агортвае цяжкі, дакорлівы, неадчэпны ўспамін... Чамусьці заўсёды летам, калі ад спякоты няма паратунку ні на дварэ, ні дома, ні ў бюро, калі замірае жыццё ўсяго горада і тыранія штодзённых бясконцых клопатаў адыходзіць на задні план, нібы ў марыве паўстаюць перада мной эпізоды мінулага. Мяне хіліць да меланхоліі. З горыччу пачынаеш думаць, што і ты сам, і ўсё вакол цябе — такое самае, як і год назад: тое самае бістро, той самы субяседнік, тое самае піва...

Дык вось, гэты Фрынэ, які вымушаны лгаць сваім чытачам нават пра сябе самога (а што зробіш, калі трэба жыць, зарабляць, плаціць за свае рэдкія радасці, як тая шклянка віна), — гэты стары ўжо чалавек, які ва ўяўленні тысяч чытачоў кожны тыдзень паўстае перад імі ў новай іпастасі: то таямніча-загадкавай, то экзальтаванай, то разбэшчанай натурай, што спалучае ў сабе антычную бессаромнасць з парыжскай фрывольнасцю, — гэты наіўна-хітраваты падзёншчык нечакана прымусіў мяне ўспомніць пра Галабэра.

Шмат агульнага ў гэтых тыпаў. Як цяпер бачу перад сабой Галабэра: непрыгожы перакошаны твар, аднавокі, ускудлачаныя нячэсаныя валасы, зашмальцаваны, пакамечаны касцюм... І вось — такому чалавеку даручылі весці жаночую рубрыку на радыё. Што прывяло яго на гэтую пасаду? Выпадковасць? Чыясьці спагада? А можа, насмешка лёсу? Як бы там ні было, гэтае бяздарнае пудзіла, якое цудам пазбегла жабрацкай долі, кожны раз пачынала сваю перадачу з адной і той жа сакраментальнай фразы: «Дарагая, мілая мадам...» І паверце, ён зусім не жартаваў. Чалавек стараўся як мог...

Зрэшты, я і сам тады яшчэ верыў у радыё. У тую пару я быў адказным за падрыхтоўку радыёперадач для насельніцтва аднаго вострава, які знаходзіцца ў Індыйскім акіяне. Сёння я толькі паціскаю плячыма, калі ўспамінаю, з якой стараннасцю, з якой любоўю карпеў я тады над апошнімі паведамленнямі, прыдумваў новыя рубрыкі, падбіраў музыку, кампанаваў перадачы. Паўтаруся: тады я верыў у радыё.

Спачатку праграмы непасрэдна ішлі ў эфір на кароткіх хвалях. З прычыны аддаленасці вострава і розніцы ў часе наша перадача пачыналася ў чатыры гадзіны раніцы. Два гады давялося мне недасыпаць, уставаць ні свет ні зара і несціся ў студыю. А потым высветлілася, што наш перадатчык мог пасылаць радыёсігналы не далей чым на 50 кіламетраў ад Парыжа...

Пасля гэтага мы пачалі запісваць перадачы на грампласцінкі, якія дастаўляліся на востраў і ўжо там, на месцы, перадаваліся ў эфір. Колькі клопату мелі мы ад гэтай праклятай «сінхранізацыі» — гэта значыць стыкоўкі пераходаў з адной пласцінкі на другую. Не буду хваліцца, але работа гэтая патрабавала неверагоднай дакладнасці і спрыту.

Пазней я даведаўся, што перадачы нашы выпускаліся ў эфір з васьмі гадзін раніцы па мясцовым часе. А паколькі на востраве рана ўставаць не вельмі любяць, то ставіць нашы пласцінкі даручылі прыбіральшчыцы-мурынцы. Яна і ставіла іх, як ёй хацелася. І каму была патрэбна наша «сінхранізацыя»?!

Але прагрэс браў сваё. Мы сталі запісваць перадачы на магнітафон, а плёнкі самалётам адпраўляліся на востраў. Неўзабаве рэдакцыя атрымала ўдзячнае пісьмо: «Шчыра дзякуем вам, што дасылаеце чыстую плёнку. У нас, ведаеце, гэта вялікі дэфіцыт». Аказалася, што самалёт, пералятаючы тропікі, кожны раз трапляў у магнітныя буры, якія сціралі ўсе нашы запісы.

Ну а што ж было потым? — спытаецеся вы.

А справа ў тым, што ніякага «потым» не было, бо востраў атрымаў сваю незалежнасць.

— Пачакайце, а Галабэр?..

Высока пад столлю вялізныя лопасці вентылятара перамешваюць душнае, цяжкае паветра... Сумна, змрочна на душы. Слухаю балбатню Рэнье, а сам толькі і думаю пра Галабэра...

Дык на чым жа гэта я спыніўся? А, рыхтаваў я, значыцца, тыя радыёперадачы, якія не мелі слухачоў. Радыёстудыя тады знаходзілася побач з Елісейскімі палямі. Я дакладна ніколі не ведаў, на сёмым ці на восьмым паверсе была наша рэдакцыя, бо будынак вечна то рамантавалі, то штосьці надбудоўвалі, то штосьці перагароджвалі, і паступова ён ператварыўся ў нешта такое, да чаго нават сам Дэдал*, напэўна, не змог бы дадумацца. Каб трапіць да нас у студыю, трэба было падняцца па знадворнай жалезнай лесвіцы, прайсці па доўгім звілістым калідоры, спусціцца на некалькі прыступак, зрабіць паварот, зноў падняцца і нарэшце адолець яшчэ адну лесвіцу, якая вяла ў цесную пракураную каморку. Гэта і быў мой рабочы пакой.

* Дэдал — персанаж старажытнагрэчаскай міфалогіі, які ўвасабляў тып універсальнага генія.

Зрэшты, у чэраве гэтай пачварнай будыніны знаходзілася яшчэ нейкая рэдакцыя. Праўда, калі я прыходзіў на работу, супрацоўнікі гэтай рэдакцыі ўжо збіраліся дамоў і жыццё там замірала.

Калі ж канчаўся мой працоўны дзень, я з цяжкасцю пераадольваў бясконцыя калідоры і лесвіцы, якія адгароджвалі мяне ад навакольнага свету, спускаўся ўніз і шукаў у зацемненым холе дзверы на выхад. Звычайна тут, ля выхаду, у крэсле спаў нейкі чалавек. Я лічыў, што гэта начны вартаўнік. Аднойчы я заўважыў, што ён не спіць, і павітаўся з ім, нібы са старым знаёмым. Ён кіўнуў у адказ.

— Я вось адстраляўся ўжо, а вам доўга яшчэ? — запытаўся я.

І тут толькі я звярнуў увагу, што адно вока ў яго заплюшчанае, нават тады, калі ён не спіць.

— Я і сам не ведаю... Цяпер мне ўсё роўна... Усё скончана... — з болем вымавіў чалавек.

— Як... усё скончана? — не зразумеў я.

— Як? Як? Закрылі нашу газету. Здалі апошні нумар. Вось і ўсё.

Цяпер толькі да мяне дайшло, што гэта ніякі не вартаўнік, а бедалага-журналіст.

Я спытаўся, што ён тут робіць начамі.

— Сплю, — адказаў ён.

— Гэта я і сам бачу.

— Я жыву за горадам. Калі мая работа заканчваецца, электрычкі ўжо не ходзяць. Пакой у гатэлі мне не па кішэні, вось я і чакаю тут першай электрычкі.

— А новай работы вы сабе не падшукалі?

— Не.

— Дрэнь вашы справы...

— Ды куды ўжо горш, — пагадзіўся ён і зручней прымасціўся ў крэсле. — Усяго вам добрага, — горка ўсміхнуўся ён. — Я так перахваляваўся, што не магу заснуць.

Я запрасіў яго выпіць па шкляначцы, і мы рушылі ў адзіны бар, які быў адчынены ў гэтым квартале ў такі позні час. Акрамя нас, у бары сядзелі некалькі вадзіцеляў грузавікоў ды нейкі ціхі п'яніца. Новы беспрацоўны расказаў мне пра сваё жыццё. Быў ён з тых журналістаў, хто прыносіць няшчасце. У рэшце рэшт паверыў у гэта і я. Бываюць такія людзі: варта толькі ўзяць іх на работу, і праз два-тры месяцы газету ці часопіс закрываюць. Мой новы спадарожнік меў непасрэднае дачыненне да ўсіх парыжскіх выданняў, якія закрыліся ў апошнія дзесяць гадоў. Зрэдку яму давалі мізэрную кампенсацыю, а найчасцей ён заставаўся ні з чым.

Я паспрабаваў прыкінуць, ці нельга было б падшукаць які-небудзь занятак майму новаму знаёмаму ў нас на радыё. Але нейкае цьмянае нядобрае прадчуванне стрымлівала мяне. Як-ніяк я меў справу з чалавекам, які стаў жывым увасабленнем бяды і няшчасця. А можа, прычынай маёй насцярожанасці быў яго непрыемны выгляд? Я ўжо гаварыў пра малапрывабную знешнасць гэтага бедака. А тут яшчэ гэтая яго лёкайская ўсмешачка! Я заўважаў у ім нейкае амаль няўлоўнае адхіленне ад нормы, якое, бадай, можна растлумачыць яго заўсёднымі няўдачамі, — зрэшты, і ад такога тлумачэння яно не рабілася менш агідным.

Галава ў мяне разбалелася, думкі блыталіся. Непрыемнае, трывожнае пачуццё ахапіла ўсю маю істоту, і я пачынаў ясней і ясней усведамляць, што ў маіх адносінах да такіх людзей, як Галабэр, было штосьці фарысейскае. Вось так нечакана адкрыў я для сябе яшчэ адну істотную рысу, а можа, і самы галоўны недахоп маёй натуры.

— Самае сумнае, — працягваў мой субяседнік, — што я не адзін. У мяне жонка і дванаццацігадовы сын. Дзякуй богу, хлопчык жыве ў пансіёне і не бачыць усяго гэтага.

І тут Галабэр дастаў з кішэні шпільку і пачаў засяроджана калупацца ў зубах...

Мы развіталіся, а мне ўсё больш было не па сабе ад думкі, што я ў нечым вінаваты перад гэтым чалавекам.

У наступную ноч, скончыўшы перадачу, я зноў убачыў яго ў холе. Ён сядзеў у тым самым крэсле і на гэты раз спаў глыбокім сном. Мяне гэта так здзівіла, што я адразу пабудзіў яго. Ён незадаволена расплюшчыў сваё адзінае вока.

— Добры вечар, — павітаўся я. — Што вы тут робіце?

Ён выціснуў з сябе ўхмылачку і адказаў:

— Ну што ж, так і быць, вам я магу ўсё расказаць. Мая жонка страшэнна раззлавалася, калі пачула, што я зноў страціў работу. Мы пасварыліся, і яна выгнала мяне з дому. Мне не было куды падацца, і я зайшоў сюды.

— Але ж вы ні ў чым не вінаваты, — разгублена сказаў я.

— Канешне. Ды ведаеце, у яе з нервамі не ўсё ў парадку. Як-ніяк столькі адпакутавала... Ну, а цяпер вось ёй чамусьці здалося, што я спецыяльна нешта раблю, каб мяне звальнялі з работы... Вось і ўсё, — недарэчна ўсміхнуўся ён.

Ад гэтай жахлівай усмешкі я ажно здрыгануўся. Я ўявіў сабе, як пад градам жончыных папрокаў Галабэр вось так усміхаецца. А гэта, напэўна, прыводзіць у яшчэ большую лютасць і без таго нервовую асобу. Такія сямейныя сцэны, відаць, даўно сталі для яго настолькі звычайнымі, што без іх ён і не ўяўляе сабе нармальнага жыцця. Выкаваў сабе ахоўную браню і сустракае цяпер жончыны наскокі, можа, нават з нейкай патаемнай асалодай.

Доўга я думаў, сумняваўся, ці не занадта шмат на сябе бяру, а ўсё ж такі паабяцаў, што паспрабую пашукаць яму якую-небудзь работу, і папрасіў зайсці на наступны дзень.

— Можаце так і перадаць жонцы: я зраблю ўсё, каб дапамагчы вам.

Галабэр прызнаўся, што ў яго няма нават ста франкаў, каб даехаць дамоў. Пакуль я прыкідваў, як лепш даць яму грошай, каб пры гэтым не пакрыўдзіць чалавека, ён сказаў:

— Прашу вас, не судзіце строга маю жонку. Яна не такая ўжо і дрэнная. Толькі што трохі нервовая, але гэта ў яе ад хваробы. Калісьці гэта была цудоўная дзяўчына. Зрэшты, і цяпер яна вельмі прыгожая.

Атрымлівалася, што і прычынай жончынай хваробы быў гэты цыклоп.

Я прапанаваў яму грошы. Ён узяў іх без усялякіх цырымоній. Штодзённая нястача забівае сарамлівасць. Я шчыра хацеў дапамагчы Галабэру, але раптам мне стала вельмі няёмка: я ж даў яму грошы іменна пасля слоў аб прыгажосці ягонай жонкі...

Буду расказваць карацей і не спыняю ўвагу чытача на тым, як мне ўсё ж такі ўдалося ўгаварыць назаўтра дырэкцыю, што мне патрэбен новы супрацоўнік. Я павінен быў прыдумаць і пераканаць у гэтым дырэкцыю, чаго ж не хапае маёй перадачы для далёкіх астравіцян, і не знайшоў нічога лепшага, чым жаночая рубрыка.

Трэба было мець неверагодную фантазію, каб хоць на секунду ўявіць, як гэты бадзяга будзе нешта плесці пра капрызы парыжскай моды. Вось ён у сваім зашмальцаваным касцюме сядзіць перад мікрафонам — адно вока заплюшчана, твар за ноч зарос цёмным шчаціннем, — а дзесьці там, на другім канцы свету, зграбныя крэолачкі, бестурботна пагойдваючы ножкай, слухаюць яго меркаванні пра апошнія знаходкі парыжскага заканадаўцы мод Балянсьяга. У рэшце рэшт, суцяшаў я сябе, яны ж яго бачыць не будуць. Тады я не ведаў яшчэ, што нас яны да таго ж і не чуюць.

Рэкамендуючы адміністрацыі Галабэра, я найбольш націскаў на тое, што ў яго прыгожая жонка, а значыць, і сам ён не па чутках ведае, што такое хараство, мода, элегантнасць, сучаснасць і г.д.

Такім чынам мая перадача ўзбагацілася жаночай рубрыкай. Не скажу, што мой новы калега з асаблівым бляскам рабіў сваю справу, але ён вельмі стараўся, бо свята верыў ва ўсемагутнасць слова. Пачынаў Галабэр заўсёды так: «Дарагая, мілая мадам...» Гэтая бяздарная фраза за час перадачы па два-тры разы злятала з малакрасамоўных вуснаў Галабэра і мела такі ашаламляльны эфект, што я нават не спрабаваў прасіць яго зняць гэты пусты трафарэт. Цяпер кожную ноч даводзілася мне быць сведкам непаўторнага спектакля: Галабэр не проста чытаў сваё выступленне, а дэкламаваў, суправаджаючы кожнае слова самымі непрадказальнымі жэстамі і грымасамі.

Акрамя мяне і Галабэра, у нашай рэдакцыі былі яшчэ два чалавекі: пануры, змрочны тып, адданы прыслужнік урада (ён працаваў палітычным каментатарам), і адна дама, якая вяла літаратурныя агляды. Гэтая дама ніколі не разлучалася са сваёй вуалеткай, нават тады, калі выступала перад мікрафонам. Ах, як хацелася ёй схаваць ледзь прыкметныя вусікі, якімі няўмольны час упрыгожваў яе тварык! А была ж пара, калі гэты тварык мог натхніць самога Райнера Марыя Рыльке*, а разам з ім і аднаго з заснавальнікаў дадаізму**, які так заўчасна пакінуў гэты свет у шчаслівыя дваццатыя гады...

* Райнер Марыя Рыльке — выдатны аўстрыйскі паэт (1875-1826).

** Дадаізм — ад фр. dada — конік — на мове маленькіх дзяцей. Напрамак у літаратуры і мастацтве, які ўзнік у 1916 г. у Швейцарыі. З 1919 г. цэнтрам дадаізму становіцца Парыж. Сваю асноўную задачу дадаісты бачылі ў татальным адмаўленні ад традыцыйных форм выяўлення.

Усе астатнія абавязкі ў рэдакцыі ляжалі на мне. Палітычны каментатар і літаратурная супрацоўніца адбарабаньвалі перад мікрафонам свой тэкст і спяшаліся дамоў. Мне здаецца, што яны нават ніколі не заўважалі Галабэра.

Я зусім забыўся: у той час з намі працаваў гукааператар — малады бледнатвары чалавек з бясколернымі вачыма, якога я сам сабе назваў Бастар Кітан*. Зрэшты, быў ён, бадай, яшчэ больш бледны і халодны, чым сам Бастар Кітан, і было б дакладней назваць яго статуяй вядомага коміка.

* Бастар Кітан (1896-1966) — амерыканскі акцёр, сцэнарыст і рэжысёр, адзін з вядомых комікаў нямога кіно.

У нашай мышалоўцы-студыі панавалі строгія, я нават сказаў бы, манастырскія парадкі і норавы. Ад аператара мы чулі толькі тры словы: «Прывітанне», «Да пабачэння» і «Запіс», — на большае, здавалася, гэты чалавек быў няздатны. І ніхто з нас ніколі не бачыў на яго твары хоць якіх-небудзь прыкмет весялосці ці журбы. Але варта толькі было нашаму новаму супрацоўніку вымавіць: «Дарагая, мілая мадам...», як Бастар, не адрываючыся ад свайго пульта, ледзь чутна кудахкаў. Такая нечаканая выява пачуццяў, якая ішла ад гэтай каменнай істоты, прыносіла мне асаблівае задавальненне. І гэта было як узнагарода за маю дабрачыннасць.

Так прайшоў тыдзень. Неяк увечары Галабэр падышоў да мяне і ціха папрасіў:

— А ці нельга было б змяніць маю рубрыку. Ды не... не таму, што яна мне не падабаецца... Проста гэта немагчыма...

Ён яшчэ нешта шчабятаў і шчабятаў, нібы стараўся адцягнуць той момант, калі загавару я і пекану яму як след.

— Гэта чаму — немагчыма?

— Вы ведаеце... мая жонка... — Тут ён запнуўся, і я пастараўся падбадзёрыць яго. — Ну... жонцы не падабаецца, — сказаў ён.

— Што не падабаецца?

— Мая рубрыка.

Гэтага толькі і не хапала! Цяпер гэты сукін сын уявіў сябе непрызнаным геніем! Што ж, мне ўсё гэта знаёма. Кожны няўдачлівы муж лічыць сябе Моцартам.

— Пачакайце, Галабэр! Але ж хіба гэта прычына, каб мы памянялі рубрыку? І потым, майце на ўвазе, што больш нічога прапанаваць я вам не магу.

І я адвярнуўся ад яго.

Назаўтра ён з'явіўся ў студыю, як пабіты сабака. Убачыўшы мяне, выпрастаў плечы і ўсміхнуўся амаль што з выглядам уласнай перавагі:

— Я не падрыхтаваўся да перадачы. Я вас папярэджваў.

Не ў маім гэта характары, але тут я не вытрымаў і выліў на яго ўвесь свой гнеў. Асабліва абурыла мяне яго ўсмешка. Ведаю, што паводзіў сябе не лепшым чынам, але тады з раўнавагі выбіла мяне вось якая думка: «Выцягнуў нягодніка з гразі, а ён цяпер перада мной нос задзірае».

— Ды вы проста тупіца і гультай, — закрычаў я. — І я разумею, чаму вас адусюль гналі. Ды які дурань даверыць вам сур'ёзную работу?!. Папярэджваю, калі яшчэ раз вы не падрыхтуеце сваю перадачу, можаце адразу шукаць сабе іншае месца. Пры ўсім маім жаданні я вам дапамагчы нічым не змагу: ёсць начальства, а яно з вамі цырымоніцца не будзе. — І дадаў: — Магу сабе ўявіць, як вы надакучылі сваёй жонцы...

У гэты момант з'явіўся Бастар Кітан, мне чамусьці стала сорамна за мае словы, і я змоўк. Галабэр ні слова ў адказ не прамовіў. Ён даседзеў у студыі да самага канца перадачы і пайшоў разам з усімі.

Пасля гэтага скандальнага выпадку Галабэр спраўна вёў сваю рубрыку. Часам ён задумваўся, падшукваў патрэбнае слова, нават запінаўся, але перадача ішла адразу ў эфір, і яму нічога не заставалася рабіць, як выходзіць са становішча самому: разлічваць на дапамогу бясстраснага і строгага Бастара — нашага маўклівага суддзі — было нельга.

Ад нашай былой дружбы з Галабэрам (калі, вядома, гэта можна назваць дружбай) не засталося і следу. Мае пагрозы, напэўна, патушылі тую іскрынку даверу, якая мільгала ў душы Галабэра. Цяпер я быў для яго толькі начальнікам. «Ну і можаш сабе крыўдаваць, — думаў я, — затое ў цябе ёсць работа, а ў канцы месяца сёе-тое знойдзецца і ў касе, каб уратаваць жонку з сынам ад галечы».

Зрэшты, я не раз спрабаваў сабе ўявіць, якая жанчына магла выйсці за такога абармота.

Аднойчы ўвечары ён з'явіўся з рассечанай шчакой — ад скроні да падбародка.

— Ведаеце, няшчасны выпадак, — прамармытаў ён.

— Што вы кажаце?! — з'едліва перапытаў я — такім дурным здалося мне яго тлумачэнне.

— Так, няшчасны выпадак, — адчаканіў ён, нібы даючы клятву.

Пасля гэтага Галабэр увесь час маўчаў, пакуль не падышла яго чарга ісці да мікрафона.

З таго дня ён перастаў галіцца, спадзеючыся, што шчацінне прыкрые рубец на шчацэ. Паступова Галабэр зарос неахайнай жоўта-рудою барадой, і ад гэтага яшчэ больш дзікім здаваўся яго блукаючы позірк. А што да яго перадач, то яны станавіліся ўсё больш і больш недарэчнымі. Урэшце я мусіў сказаць яму пра гэта. Асцярожна падбіраючы словы, каб, крый бог, не пакрыўдзіць чалавека, я далікатна папрасіў яго выказвацца карацей, прасцей, гаварыць толькі пра канкрэтныя рэчы, і галоўнае — ніякіх ідэй. Ідэі — гэта зусім не тое, што патрэбна на радыё. Не помню добра, якія выразы я ўжываў, але чамусьці пасля гэтай размовы я зноў адчуў сябе вінаватым. Адзінае, што ён дазволіў сабе адказаць:

— Я ўлічу вашы парады.

У голасе прагучала такая сляпая пакорлівасць, што я прасякся да яго ціхай нянавісцю.

На другі дзень ён не прыйшоў на работу ў прызначаны час. Я нават падумаў, што ён увогуле больш сюды ніколі не пакажацца. Але тут адчыніліся дзверы, і ў рэдакцыю, ледзьве дыхаючы, убег Галабэр. Нельга было губляць ні секунды. Літаратурная супрацоўніца акурат прыкончвала аднаго ангельскага раманіста, і столькі злосці было ў яе голасе, што лепшага слова, чым «прыкончыць», тут і не прыдумаеш. Я падштурхнуў Галабэра ў студыю:

— Ваша чарга. І галоўнае, не забывайцеся пра тое, што я вам учора казаў: прастата, праўдзівасць, выразнасць...

Век помніць буду тое, што давялося мне пачуць праз некалькі хвілін.

Для пачатку, бегучы да мікрафона, ён перакуліў крэсла. Да мяне данёсся страшэнны грукат. Потым ён усеўся, дастаў з кішэні свае запісы, і ў дынаміку пачулася шамаценне паперы. І так і гэтак круціў ён свае нататкі, нібы развучыўся чытаць, і ўсё разгублена паўтараў: «Дарагая, мілая мадам... дарагая, мілая мадам...»

Я глянуў на Бастара Кітана. Той спакойна сачыў за сваімі стрэлкамі, быццам усё ішло нармальна. Як толькі Галабэр вымаўляў сваё «Дарагая, мілая мадам...», стрэлка ўзроўню гуку ўздрыгвала, а потым зноў падала да нуля.

Нарэшце ён рашыўся:

— Дарагая, мілая мадам, ад мяне патрабуюць, каб я гаварыў з вамі проста, але жыццё маё зусім няпростае. Сёння я раскажу вам, правільней, павінен быў расказаць пра адзін парыжскі судовы працэс, які, напэўна, вас усіх зацікавіць. Гэта вельмі хвалюючая гісторыя, калі так можна сказаць... Сёння пасля абеду я заняў сваё месца ў ложы прэсы ў трынаццатай зале пасяджэнняў, дзе, як вядома, заслухоўваюцца крымінальныя справы. Працэс ішоў пад старшынствам месьё Жэрара, пра дабрыню якога па горадзе ходзяць легенды. Праз акуляры ён, як заўсёды, паглядваў у залу сваімі добрымі і адначасна хітраватымі вачыма, за што і атрымаў прозвішча новага Саламона*, калі так можна сказаць... Раптам устае адна прыгожая маладая жанчына са страшэнна бледным тварам і ідзе проста да... калі так можна сказаць... ідзе... калі можна так... Ды што я буду выдумляць? Не быў я на гэтым працэсе. Шэф пасылаў мяне, а я туды не змог пайсці. Перашкодзілі мне. Брыжыта перашкодзіла. Сёння ў яе зноў быў прыпадак, і яна не захацела нікуды адпускаць мяне. Яна ўбіла сабе ў галаву, што ў мяне завялася палюбоўніца. Я ніяк не мог вырвацца з дому. Калі мяне выганяць з работы, не будзе чым заплаціць за пансіён, і тады нашага сына адправяць дамоў. Хлопчыку давядзецца жыць разам з намі, у гэтым пекле. Я спрабаваў вылезці праз акно. Вышыні я не баюся. Але ніяк не мог адкрыць зашчапку, і пакуль я з ёю поркаўся, Брыжыта накінулася на мяне і выхапіла мой кашалёк. Яна дастала адтуль дзве асігнацыі па тысячы франкаў — гэта ўсё, што я меў, — і парвала іх на дробныя кавалачкі. «Вось цяпер-то ты нікуды не паедзеш», — крычала яна. У адчаі я ўдарыў яе. Яна ўпала, а я тым часам выскачыў праз акно і ўцёк. Спадзяваўся даехаць у Парыж на спадарожнай, але ніхто не ўзяў мяне. Чорт яго ведае, можа, гэта мая барада наводзіць страх на людзей... Як так атрымалася, што я ўдарыў яе? Яна ж ні ў чым не вінаватая. Але ў той момант я сам не ведаў, што раблю. У нас і так было мала грошай, а яны ж так патрэбныя... Перш-наперш для сына, каб трымаць яго ў пансіёне. Навошта яму бачыць, як мы жывём... У рэшце рэшт пайшоў я пехатой. Дарога не блізкая — добрых 15 кіламетраў, але гадзіны за 3, думаў, зайду. Што і казаць: гэта ж смеху варта — цягнуцца пешшу, у той час калі ёсць электрычкі, аўтобусы, таксі!.. Ішоў я, ішоў і ніяк не мог супакоіцца. А тут бачу: не паспяваю на перадачу. Ну, думаю, цяпер-то я палячу з работы. «Божа, — хацелася мне крыкнуць, — за што на мяне такое насланнё?!» Бывае, часам і ў мяне з'яўляюцца думкі, якія прыносяць спакой і суцяшэнне. І мне падумалася: рана ці позна яна памрэ — і я ўсёй душой жадаю, каб яна памерла, — гэтая жанчына, якую я з такой цяжкасцю заваяваў, так кахаў, так песціў... Але тут жа я спыніў сябе: а што, калі я памру першы?.. Дык якая мне карысць — спадзявацца на яе смерць... Я пакуль што яшчэ не дадумаўся да забойства, але ў тыя хвіліны, калі яе вочы наліваюцца не то злосцю, не то вар'яцтвам, я па-сапраўднаму ненавіджу яе... Прыпадкі ў яе становяцца ўсёцяжэйшыя, асабліва з таго часу, як я перайшоў на радыё. Калі яна бачыць, як я рыхтуюся да перадачы і пішу тэкст выступлення, яна шалее. Неяк яна прачытала першы сказ майго выступлення: «Дарагая, мілая мадам...» і адразу падумала, што я пішу любоўнае пісьмо сваёй каханцы. Другім разам, калі яна застала мяне за работай, яна накінулася на мяне з нажом. Я паспеў прыкрыцца локцем, і лязо распаласавала мне толькі правую шчаку. Таму я цяпер і не галюся, а мая барада перапалохала сёння ўсіх шафёраў. Скончылася тым, што дома я больш нічога не пішу. Іду сабе на авеню Мантэня, саджуся на лаўку і крэмзаю свае перадачы. Сёй-той з прахожых аглядваецца на мяне, асабліва паліцэйскія. «Цікава: валацуга, а бач, нешта творыць!» — відаць, думаюць яны. Але, на шчасце, у Парыжы жывуць абыякавыя людзі: праходзяць сабе міма і хоць бы вокам на лаўку маю павярнулі. На ўсё ім напляваць. Але ж я-то іх бачу, і яны перашкаджаюць мне засяродзіцца. Думка збіваецца, я пачынаю блытацца ў доўгіх сказах, а мой шэф патрабуе, каб я гаварыў як мага прасцей. На мяне нападае страх, што я страчу работу, і тады адзінае, што мне прыходзіць у галаву, — гэта кінуцца пад машыны, якія сваім дымам і шумам паралізуюць мой мозг. Найчасцей я так незадаволены сваім тэкстам і так баюся застацца без работы, што мне проста неабходна парэпеціраваць, пачытаць сваё выступленне ўголас. Тады я іду ў якую-небудзь вялікую кавярню на Елісейскіх палях, зачыняюся ў туалеце і чытаю сваю пісаніну, быццам перад мікрафонам. А каб ніхто не пачуў, я ўвесь час спускаю ваду. Аднойчы нейкі нецярплівы кліент пачаў біць нагамі ў дзверы... Так і не супакоіўшыся, я звычайна бадзяюся па вуліцах, сам сабе паўтараю сваё выступленне і чакаю чатырох гадзін раніцы. Але сягоння мне давялося адмераць 15 кіламетраў пехатой, нідзе я не паспеў пабыць і нічога я не запісаў... А мне так хочацца працаваць, так хочацца, каб не адпраўлялі дамоў майго Тамаса, каб ён толькі не бачыў нашага пекла... іменна пекла — нічога лепшага, чым гэтае старое, зацёртае слова, я не знаходжу. Бо хіба інакш можна назваць наша жыццё, калі адна бяда змяняецца другой, калі на кожным кроку нас падсцерагае новая небяспека і кожную гадзіну, кожную секунду мы задыхаемся ад нервовых стрэсаў... І так будзе заўсёды, пакуль не памрэ яна або я... Але ж мы яшчэ маладыя, здаровыя, і таму канца гэтаму пеклу няма, няма, няма...

* Саламон (970-931 да н.э.), цар Ізраіля, вядомы сваёй выключнай мудрасцю.

Разоў дваццаць я збіраўся націснуць на кнопку і адключыць эфір — гэта потым лёгка было б растлумачыць тэхнічнымі прычынамі — аднак алімпійскі спакой гукааператара, які незалежна і абыякава пазіраў на стрэлкі прыбораў, кожны раз спыняў мяне. Калі Галабэр змоўк, я не ведаў, што рабіць і што казаць... Крыху апамятаўшыся, я даў аператару знак уключыць запіс канцоўкі перадачы. Пасля гэтага мы патушылі ў студыі святло і пайшлі дамоў, а знясілены, ушчэнт разбіты Галабэр застаўся сядзець перад мікрафонам, абхапіўшы галаву рукамі.

На другі дзень ён не прыйшоў, і больш мы яго не бачылі. А праз некалькі дзён да мяне завітаў інспектар паліцыі. Я акурат пачынаў засынаць. Інспектар і паведаміў мне аб смерці майго супрацоўніка... Бедалага, на гэты раз не змог ён ухіліцца ад нажа...

Доўга не выходзіў у мяне з галавы гэты выпадак... Што ж, думаў я, прынамсі, хоць адзін раз у жыцці чалавеку ўдалося выкласці ўсё, што гадамі ад'ядала душу і цяжкім грузам ляжала на сэрцы. А ці быў у гэтым які сэнс? Не, вядома. А зрэшты, хто ведае, можа, там, на далёкім востраве, за тысячы кіламетраў, знайшлася хоць адна чалавечая істота, якая не засталася раўнадушнай да гэтай перадсмяротнай споведзі Галабэра...

Пазней я даведаўся, што ніхто так і не пачуў нашай перадачы і голас Галабэра назаўсёды згубіўся ў эфіры. А колькі яшчэ такіх няшчасных, як ён, паміраюць з адчайным крыкам аб спагадзе і дапамозе, але свет — глухі, і малітвы іх разбіваюцца аб сцяну абыякавага маўчання...

Анры Гуго Нябожчыкі і прывіды

12 верасня 1322 года манах Сікрэ, сакратар суда Святой інквізіцыі горада Тулузы, вёў пратакол допыту Жана Цісрана. Справа была самая звычайная, калі не сказаць дробная. Пра гэта сведчыла і спакойная абстаноўка, якая панавала на працэсе. Праўда, Жан Цісран абвінавачваўся ў даволі рэдкім злачынстве, аднак здзейснена яно было без умяшання сатаны, і таму, напэўна, галоўны абвінаваўца епіскап Турб'е — хударлявы суровы чалавек не надта багатага, але надзвычай вострага розуму — лагодна, амаль што па-бацькоўску вёў допыт. Такую лагоднасць у наш час зрэдку дазваляюць сабе камісары паліцыі, калі маюць справу з маладымі неспрактыкаванымі злачынцамі. Падобна было на тое, што змірыўся са сваёй няшчаснай доляй і Жан Цісран, які ўсё жыццё быў парабкам і наймаўся на службу да заможных людзей. Вось якія паказанні ён даў на судзе:

— Перад самым вялікаднем з волі боскай і міласці пробашча царквы св. Эцьена быў я прыняты на службу. Занятак мой быў вельмі просты: штодня пасля вячэрняй службы павінен я быў прыбраць, падмесці і памыць падлогу ў царкве. Неяк апоўначы, калі ўсе ўжо даўно разышліся, я заўважыў каля калоны чалавека ў багатай дарагой вопратцы. Ён паказаў мне знакам падысці бліжэй. Я падышоў, асвяціў ліхтаром яго твар і не паверыў сваім вачам: перада мной стаяў пан Гіём Даві — знатны купец, у якога я калісьці служыў. Усю маю істоту ахапіў жудасны страх, бо я добра ведаў, што пан Гіём Даві паўгода таму назад памёр. Я ўпаў на калені і пачаў маліцца, ні на секунду не сумняваючыся, што перада мной прывід нябожчыка.

Ён ціхенька папрасіў мяне ўстаць і сказаў вось гэтыя словы:

«Дарагі Жан, перад табой здань мая, якая вярнулася з таго свету, каб папрасіць цябе зрабіць мне адну паслугу. Незадоўга да маёй смерці я пазычыў чатыры залатыя экю ў свайго дваюраднага брата Арно, якога ты добра ведаеш. Не паспеў я вярнуць гэты доўг. Таму прашу цябе: сёння ж зайдзі ў мой дом. Там, у матрацы на маім ложку, ты знойдзеш кашалёк. Вазьмі яго і занясі Арно. Папрасі ў яго прабачэння за такую затрымку і перадай, што я яму вельмі ўдзячны».

Я паабяцаў пану Гіёму, што зраблю ўсё, як ён прасіў. Трохі пасмялеўшы, запытаўся ў яго, ці даводзілася яму сустракаць на тым свеце анёлаў і д'яблаў. Ён неяк жаласна паглядзеў на мяне, нічога не адказаў і знік з маіх вачэй. Больш я яго ніколі не бачыў.

— А ці ведаеш ты, сын мой, — з усмешкай спытаўся епіскап Турб'е (ох, як добра я сабе ўяўляю гэтую паблажлівую епіскапскую ўхмылачку), — ці ведаеш ты, сын мой, што не ў каталіцкім гэта звычаі — сустракацца з нябожчыкамі? Маці наша царква вучыць, што месца нябожчыкаў дзе? Або пекла, або чысцец, або рай. Ніякіх прывідаў і зданяў нябожчыкаў мы не прызнаём, а значыць, бачанні твае, сын мой, ерэтычныя.

З пакорлівай наіўнасцю, уласцівай беднякам, Жан стаў прасіцца:

— Няхай бог бароніць мяне ад ерасі, монсеньёр! Усё жыццё быў я адданы царкве. І цалкам пагаджаюся з вамі, што бачанні мае не да твару сапраўднаму каталіку. Прашу вас, монсеньёр, лічыце, што ніякіх бачанняў у мяне не было.

— Але ж, — зноў загаварыў епіскап Турб'е, — пан Арно засведчыў нам, што нябожчык Даві быў вінаваты яму чатыры залатыя экю, якія ты яму і вярнуў. Якім жа чынам даведаўся ты, што Гіём Даві пазычыў гэтыя грошы ў Арно?

— Монсеньёр, я пра гэты доўг нічога не ведаў. Ды і як мог я пра гэта ведаць, калі ўжо два гады не служу ў Гіёма Даві?!

...На гэтым пратакол допыту Жана Цісрана заканчваецца. Хутчэй за ўсё інквізітар стаміўся ад шчырых прызнанняў сваёй ахвяры, спыніў усе размовы і засудзіў бедака на дзесяць гадоў ссылкі.

Жан мусіў пакінуць горад і стаў бадзягам. Сляды гэтага чалавека згубіліся б канчаткова, калі б яго не падабраў адзін вясковы святар. Жан ужо гатоў быў памерці з голаду і холаду. Гэты святар прыняў споведзь бадзягі і палічыў яго душэўныя пакуты такімі надзвычайнымі, што апісаў іх на пергаменце. Вось што гаворыцца ў гэтым дакуменце, які нядаўна быў знойдзены ў руінах адной пірэнейскай царквы археолагам Жэрменам Солісам:

«Я, Жан Цісран, прызнаюся, што ў 1322 годзе ў царкве святога Эцьена бачыў прывід майго былога гаспадара, нябожчыка Гіёма Даві. За тое, што я з хрысціянскае міласэрнасці згадзіўся выканаць адну невялікую просьбу вышэйпамянёнага прывіда, мяне судзілі, прызналі ерэтыком і епіскап Турб'е выслаў мяне з Тулузы. Без грошай, без харчу, без добрай вопраткі доўга бадзяўся я па краіне і нарэшце дайшоў аж да міжземнаморскага ўзбярэжжа. Тут і заспела мяне зіма. Чаго я нацярпеўся, колькі гора хлебануў — аднаму богу вядома. Як не хацелася мне паміраць на чужыне! Шмат перадумаў я, доўга сумняваўся і такі адважыўся парушыць закон ды вярнуцца ў Тулузу. І вось па дарозе ў родныя мясціны даведаўся я, што некалькі месяцаў таму назад епіскап Турб'е аддаў богу душу. Скажу шчыра: навіна гэтая мяне зусім не засмуціла. Я нават падумаў тады, што сам лёс нарэшце ўсміхнуўся мне, і смялей рушыў дамоў. Ды дарога была не блізкая. А галодны, зняможаны, я ўжо ледзьве валок ногі. Ох, як няпроста было дапрасіцца ў людзей хоць лустачку хлеба! Аднаго разу спыніўся я вечарам на начлег у нейкай пустой аўчарні. Сеў на парозе, загараваў, задумаўся і раптам бачу: ідзе да мяне высокі хударлявы чалавек у мантыі, вышытай золатам. Баючыся, што перада мной зноў прывід, я заплюшчыў вочы, каб, не дай божа, яшчэ раз не ўпасці ў ерась. І тут пачуўся знаёмы лагодны голас:

— Жан Цісран, паглядзі на мяне, я не зраблю табе нічога благога.

Я расплюшчыў вочы: перада мной стаяў епіскап Турб'е! Ад жудасці я задыхнуўся і ледзь здолеў прашаптаць:

— А-а-а, хіба вы не нябожчык?!

— Так яно і ёсць, сын мой, — горка прамовіў епіскап. — Мне патрэбна твая дапамога.

— Монсеньёр, — у адчаі заенчыў я, — я столькі адпакутаваў з вашай ласкі! Не ўблытвайце мяне ў вашы справы! Малю вас!

Тады ён папрасіў мяне дараваць яму, што я ахвотна і зрабіў. Ён хацеў, каб я вярнуўся ў Тулузу і сустрэўся там з адной знакамітай дамай, імя якой я не хацеў бы называць. Даме гэтай мне трэба было перадаць, каб яна пры зручнай нагодзе зайшла ў епіскапскі дом і ў адным патаемным месцы, якое падрабязна было мне апісана, узяла пэўную суму грошай на выхаванне сына, якога яна мела... ад епіскапа... Ніколі не ўзнікала ў мяне жадання выканаць гэтае даручэнне. Ад цяжкай хваробы паміраю я ў гэтым прыветным доме і дзякую богу, што не ерэтыком, а шчырым каталіком адыходжу ў свет лепшы...»

На гэтым споведзь абрываецца. Пергамент, на якім яна была запісана, быў надзейна схаваны. Пра гэта паклапаціўся бедны вясковы святар, які ў цяжкую гадзіну даў Жану прытулак у сваім доме. Я сказаў: бедны. Гэта не зусім так. Справа ў тым, што бедным ён ужо не доўга заставаўся. Ён сам выканаў тое, што даручалася Жану. Але толькі напалову. Свяшчэннік (мы ведаем нават яго прозвішча: Сары) наведаў епіскапскі дом у Тулузе і забраў з тайніка грошы, прызначаныя на выхаванне незаконнанароджанага сына Турб'е. За тыя грошы ён купіў сабе ў хуткім часе сан епіскапа. Шмат хто лічыць, што такім чынам сам бог аддзячыў яму за дабрачыннасць і любоў да бліжняга. Можа, яно і так... А яшчэ праз некалькі гадоў атрымаў ён пасаду галоўнага абвінаваўцы ў судзе Святой інквізіцыі...

Марыс Друон Начны патруль

Афіцэрам было забаронена хадзіць вечарам па баявых пазіцыях.

Лейтэнант Сэрваль закончыў агляд сваіх фарпостаў і выйшаў з адзінокага закінутага хутарка, дзе размясцілася група сяржанта Дэршо.

— Халера! Як хутка цямнее, — сказаў Сэрваль.

— Я паклічу колькі чалавек. Яны правядуць вас, — прапанаваў сяржант.

— Не, не, Дэршо. Не трэба. Ужо тры ночы ніхто з вас не спаў. Людзі стаміліся. Я вярнуся адзін.

— Гэта небяспечна, лейтэнант. Тут столькі патрулёў, — настойваў Дэршо.

— Не хвалюйцеся, сяржант. Дарогу я ведаю. Яшчэ трохі відно. І потым, у мяне кольт...

Прывычным рухам ён паляпаў па кабуры.

Стаяла цёмная студзеньская ноч, і толькі ад снегу адбіваліся цьмяныя водбліскі. Сэрваль накінуў на гімнасцёрку кажушок і пайшоў па канаве, што цягнулася ўздоўж дарогі. Ісці было хоць і цяжэй, чым па дарозе, затое не так чутна была хада.

«Два кіламетры — дробязь, — думаў ён. — А байцам давялося б адмераць усе чатыры...»

Кожны раз, калі пад яго ботамі патрэсквалі камякі змерзлай травы, афіцэр міжволі ўздрыгваў. Ісці па цаліку ды ў такой цемры было няпроста.

«За букам будзе хатка, за хаткай — белы слуп, за ім — паварот...»

Сэрваль бачыў, як з цемры памалу набліжаліся да яго гэтыя знаёмыя арыенціры.

Паварот быў самаю небяспечнаю мясцінаю на гэтым маршруце. Ужо многа разоў былі там сутычкі з патрулямі. Сэрваль на хвіліну спыніўся, агледзеўся.

Нічога падазронага.

Зноў пайшоў. Спераду ў яго вісеў кольт. Кабура на ўсякі выпадак адшпіленая.

Сэрваль вельмі любіў гэты буйнакаліберны пісталет. Ім карыстаўся яго бацька яшчэ ў мінулую вайну. Можа, праўда, грувасткі і зацяжкі...

«Калі ты пацэліш хоць бы ў руку, чалавек упадзе ад страшэннага болю, — тлумачыў маёр Сэрваль, аддаючы кольт сыну. — Беражы яго. Ён двойчы выратаваў мяне. Вярніся з ім, як гэта зрабіў калісьці я. Гэта ўсё, чаго я табе жадаю».

Сэрваль на хаду паклаў руку на шурпатую рукаяць пісталета.

Паварот застаўся ззаду. Не варта было так хутка ісці і баяцца.

Цяпер перад сабою Сэрваль бачыў плот. За плотам павінна быць разбураная сцяна.

За некалькі метраў да сцяны лейтэнант упаў на зямлю і выхапіў пісталет.

Злева ад яго бліснуў праменьчык электрычнага ліхтарыка. Гэтага было дастаткова: «Варожы патруль». Сэрваль здзівіўся, што прашаптаў гэтыя два словы, быццам папярэджваючы некага, хто быў за ім.

Паспрабаваў вызначыць дыстанцыю: каля ста метраў. Патруль не мог заўважыць яго, бо за паваротам хаваў яго плот. Ён перачакае колькі хвілін, а потым зноў пойдзе. Абы толькі гэты патруль.

Зноў бліснуў ліхтарык. На гэты раз ужо бліжэй. Патруль, відаць, ішоў якраз на яго. Колькі ж там чалавек? З цяжкасцю ўдалося разгледзець, што па полі рухаліся тры чалавечыя постаці. Тры згорбленыя цені ішлі адна за адной. Яшчэ пучок святла. Непадалёку ад дарогі, адразу за сцяной, стаяла сіласная вежа. Патруль і выйдзе недзе адтуль. Сэрваль, лежачы ў канаве, думаў, што яго не заўважаць: аўчына ў снезе.

«Перавага ў таго, хто стрэліць першы», — сказаў сам сабе Сэрваль.

Ён, нібы драпежнік, які вось-вось нападзе на сваю ахвяру, увесь сціснуўся ў кулак.

У цвёрдым поступе ценяў адбылося нейкае замяшанне. Потым — зноў упэўненыя крокі. Патруль знік за сцяною.

Цяпер уся Сэрвалева ўвага была скіравана на сцяну. Ён чуў, як білася яго сэрца, хоць страху не было.

«Адны людзі баяцца толькі спачатку, другім страшна ў час самога здарэння, да трэціх страх прыходзіць аж тады, калі ўсё ўжо адбылося. Да апошніх належу і я».

Ва ўсякім разе, ён быў упэўнены, што зможа ўлажыць гэтых трох. Абы... абы толькі не з'явіўся новы патруль, каб агледзець сцяну з другога боку. А такі варыянт таксама мог быць. Сэрвалю вельмі карцела азірнуцца. Аднак адзіны рух мог выдаць яго, і ён глыбей загробся ботамі ў снег, каб патруль не згледзеў на падэшвах плешак ад цвікоў.

Метраў за 30 ад яго зноў з'явілася постаць. Цяпер ужо добра былі відаць плечы, каска. Постаць зрабіла рух рукой і падалася ўніз па схіле. Тут жа да яе далучыліся яшчэ дзве.

Патруль праставаў да яго канавы. Снег парыпваў пад ботамі ў людзей.

«Ну, я ім! Я ім зараз пакажу!»

З гэтага моманту Сэрваль ужо не думаў, што можа з'явіцца другі патруль; ім завалодала прадчуванне паядынку. Добры стралок, ён усё прыкідваў свае шанцы:

«Іх трое. У мяне 9 куль. Плюс элемент нечаканасці».

У постацяў нешта бразнула. Сэрваль здрыгануўся.

«Дурань!» — падумаў ён абыякава.

«Няхай яны толькі дойдуць да канца сцяны. Толькі не страляць раней...»

Цалкам была відаць толькі першая постаць, дзве другія паказваліся то тулавам, то каскай, то нагою.

«Калі б яны ішлі не ланцужком...»

І вось нібы спецыяльна, як і хацеў Сэрваль, постаці перагрупаваліся: цяпер спераду, плячо ў плячо, ішлі двое.

«На вуглу... выпускаю 4 кулі. Потым выскокваю... яшчэ 3 кулі. Эх, каб яшчэ аднаго і ў палон захапіць...»

Момант выстралу набліжаўся.

«На вуглу», — паўтараў Сэрваль, стрымліваючы сваё нецярпенне.

Ён пачаў цэліцца, прыкрываючы кольт левым рукавом.

Ціканне наручнага гадзінніка было невыноснае. Сэрваль адчуў, што правае перадплечча нібы акамянела. Спатрэбілася напружыць усю сілу, каб вывесці яго з гэтага здранцвення. Палец быў на курку. Яшчэ чатыры метры... тры...

Людзі спыніліся і сталі шаптацца.

Сэрваль ужо збіраўся стрэліць, як постаці нечакана скіравалі на дарогу, перасеклі яе і сышлі ў канаву з другога боку дарогі.

Лейтэнант зразумеў, што яго акружаюць і перавага перайшла да ворага. Але падняўшы галаву, ён убачыў, як постаці аддаляліся.

Бліснуў ліхтарык, яшчэ раз... і цені зніклі ў маўклівым заснежаным полі...

Да сваіх Сэрваль вярнуўся страшэнна раззлаваны. Расказаў пра здарэнне.

— І як, дурань, я залішне доўга чакаў. А яны ўцяклі з-пад самага носа.

— Эх ты... Ляснула твая падзяка! — сказаў яму, смеючыся, малодшы лейтэнант Дзюманцье.

Праз некалькі дзён афіцэры паставілі недалёка ад сталоўкі мішэнь...

— Сэрваль, ану, паспрабуйце! Уявіце, што перад вамі тыя вашы постаці, — сказаў яму капітан.

Лейтэнант стаў метраў на 15 ад мішэні. Падняў да ўзроўню пляча свой кольт, прыцэліўся... Пачуўся моцны шчаўчок.

Дзюманцье павярнуўся.

— Ну, дарагі, з такім трэскам вас маглі б тады засекчы...

Сэрваль збялеў, рукі дрыжалі.

— Што здарылася? Вы не будзеце страляць, Сэрваль? — папытаўся капітан. — Што здарылася, лейтэнант?

— На мяне напаў такі страх. Кольт не страляе.

І, дастаўшы нож, Сэрваль нервова пачаў адвінчваць рукаяць пісталета. Там была зламаная спружына.

Альбэр Камю Госць

Настаўнік глядзеў, як да школы набліжаліся двое. Адзін быў на кані, другі ішоў пешкі. Яны яшчэ не падышлі да пагорка, на стромым схіле якога тулілася школа, і марудна, з цяжкасцю прабіраліся наперад па прыцярушаным снегам каменні, раскіданым на неабсяжным абшары высокага і пустэльнага ўзгор'я. Час ад часу конь спатыкаўся і пырхаў. Гукаў яшчэ чуваць не было, але кожны раз настаўнік бачыў, як з конскіх ноздраў вырываюцца воблачкі пары. Адзін з тых, прынамсі, ведаў тутэйшыя мясціны. Яны рухаліся дакладна па сцяжыне, хоць вось ужо некалькі дзён яна была прыхаваная снегам і гразёю. Настаўнік разлічыў, што на пагорку яны будуць не раней як праз паўгадзіны. Было холадна, ён вярнуўся ў школу па вязаны нацельнік.

Ён прайшоў праз пусты і настылы класны пакой. На чорнай дошцы ўжо трэці дзень цяклі да сваіх вусцяў чатыры галоўныя ракі Францыі, намаляваныя каляроваю крэйдай. Снег выпаў у сярэдзіне кастрычніка, знянацку, раптам, адразу пасля васьмі месяцаў засухі, хоць перад тым не было ніводнага дажджу. Дзесяткі два вучняў, што жылі ў навакольных вёсках, рассыпаных па ўзгор'і, цяпер не прыходзілі. Трэба было чакаць пагоды. Дару паліў гэтыя дні толькі ў адным пакоі побач з класам, дзе жыў. За вокнамі, якія выходзілі на ўсход, таксама шырылася ўзгор'е. Толькі адно акно, як і класныя, глядзела на поўдзень — там, за некалькі кіламетраў ад школы, узгор'е пачынала паступова зніжацца. У яснае надвор'е адсюль можна было ўбачыць цьмяныя груды скал, за якімі адчынялася брама ў пустэльню.

Дару ўжо трошкі сагрэўся і падышоў да акна, адкуль першы раз заўважыў двух незнаёмцаў. Іх не было відаць. Значыць, яны ўжо падымаліся па адхоне. Неба цяпер было не такое хмурнае, як учора: уначы снег перастаў, і раніца занялася шэрым, золкім святлом. Але добра так і не развіднела. А другой гадзіне, калі хмары падняліся вышэй, дзень, можна сказаць, толькі пачынаўся. Зрэшты, і гэта было добра — мінулыя тры дні снег валіў суцэльнай сцяной у апраметнай цемры, і часам падвойныя дзверы ў класе скаланаліся ад рэзкіх удараў ветру. Дару гадзінамі сядзеў тады ў сваім пакойчыку і адно зрэдку выходзіў пад павець, каб дагледзець курэй ці ўзяць вугалю. На шчасце, за тры дні да навалы грузавічок з Таджыда, найбліжэйшай вёскі на поўнач ад школы, прывёз прадукты. Праз сорак восем гадзін ён меўся прыехаць ізноў.

Дару, праўда, і так было з чым пераседзець аблогу. У яго маленькім пакоі ляжаў таўшчэзны мех пшаніцы, якую кіраўніцтва пакінула яму ў запас, каб ён раздаваў яе вучням з тых сем'яў, што найбольш пацярпелі ад засухі. А пацярпелі ўсе, бо ўсе яны былі бедныя. Штодзень Дару даваў малым па жменьцы зерня. І цяпер, у гэтыя ліхія дні, ім вельмі яго не ставала. Мабыць, увечары прыйдзе чый-небудзь бацька ці старэйшы брат — тады ён зможа даць зерня ім. Трэба было неяк перакідацца да наступнага ўраджаю, пра іншае гаворкі не было. З Францыі цяпер прыходзілі караблі са збожжам, і самае цяжкае ўжо засталося ззаду. Але забыцца на гэтую галечу, на гэтыя натоўпы прывідаў у рыззі, якія бадзяліся па спаленых сонцам, згалелых узгор'ях, дзе глеба трэскаецца і пражыцца ад спёкі, а камень пад нагой ператвараецца ў пыл, — забыцца на ўсё гэта было немагчыма. Авечкі тады гінулі тысячамі, паміралі і людзі — тут і там, паўсюль, хоць паведамлялі пра гэта не заўсёды.

У гэтай занядбанай школе ён жыў амаль як манах, зрэшты, задаволены сваім суровым жыццём і тым малым, што ў яго было. А цяпер, калі паўсюль была такая галеча, ён наогул адчуў сябе панам, маючы чатыры мураваныя сцяны, вузкую канапу, паліцы з габляваных дошак, студню і штомесячнае забеспячэнне ежай і пітною вадой. І вось раптам — гэты снег, без папярэджання, без дажджу, са спёкі ў холад. Такая гэта была краіна — жорсткая сама па сабе, нават без тых людзей, што яе насялялі, хоць і з людзьмі было не лягчэй. Але Дару тут нарадзіўся. І ў любым іншым месцы ён адчуваў бы сябе ў выгнанні.

Ён выйшаў на пляц перад школай. Двое былі ўжо на сярэдзіне схілу. Ён пазнаў конніка, гэта быў стары жандар Бальдучы, з якім настаўнік даўно быў знаёмы. На доўгай вяроўцы Бальдучы вёў араба, які ішоў ззаду са звязанымі рукамі, апусціўшы галаву. Жандар прывітаўся жэстам, але Дару не адказаў, пільна прыглядаючыся да незнаёмага. Араб быў апрануты ў доўгі, некалі сіні халат, на нагах паверх шкарпэтак з грубай нячэсанай воўны былі прывязаныя шлапакі, а галаву абвінаў вузкі кароткі шматок анучы. Яны рухаліся марудна, Бальдучы прытрымліваў каня, каб не параніць араба.

Калі яны наблізіліся настолькі, што можна было пачуць словы, Бальдучы крыкнуў: «Цэлую гадзіну ўбіў, каб прайсці тры кіламетры ад Эль-Амёра!» Дару не адказаў. Ён стаяў, квадратны і каржакаваты ў сваім вязаным нацельніку, і глядзеў, як яны падымаюцца па схіле. Араб ні разу не ўзняў галавы. «Прывітанне, — сказаў Дару, калі яны падышлі да пляца. — Хадзіце пагрэйцеся». Не выпускаючы вяроўкі, Бальдучы марудна злез з каня. Ён усміхнуўся настаўніку сваімі натапыранымі вусамі. Яго маленькія цёмныя вочкі пад навіслым смуглявым ілбом і пасечаны зморшчынамі рот надавалі яму руплівы і ўважлівы выгляд. Дару ўзяў лейцы, завёў каня пад павець і вярнуўся да прышлых, якія ўжо чакалі яго ў школе. Ён правёў іх у пакой. «Зараз напалю ў класе, — сказаў ён. — Там будзе лацвей». Калі настаўнік вярнуўся ў пакой, Бальдучы сядзеў на канапе. Ён ужо развязаў вяроўку, на якой прывёў араба, і цяпер той мясціўся на кукішках каля грубкі і глядзеў у акно. Рукі ў яго былі па-ранейшаму звязаныя, накручаная на галаву ануча з'ехала на патыліцу. Спачатку Дару ўбачыў толькі яго вялізныя вусны, тоўстыя і гладкія, амаль як у мурына, аднак нос быў прамы і вочы блішчалі, нібы ў ліхаманцы. З-пад турбана відаць быў упарты лоб, і ўвесь яго твар, прапалены сонцам і крыху збялелы на холадзе, выяўляў адначасна трывогу і непакорнасць. Араб павярнуўся і глянуў настаўніку проста ў вочы. Яго выгляд уразіў Дару. «Ідзіце туды, — сказаў ён, — я зараз зраблю вам гарбаты з мятай». — «Дзякуй, — адказаў Бальдучы. — Ну і работка, ліха яе. Хутчэй бы ўжо пенсія». І ён звярнуўся па-арабску да арыштанта: «Гэй ты, хадзем». Араб устаў і, трымаючы перад сабой звязаныя кулакі, паволі пайшоў у клас.

Разам з гарбатай Дару прынёс адно крэсла. Але Бальдучы ўжо сядзеў за першай вучнёўскай партай, а араб туліўся каля настаўніцкага памоста, павярнуўшыся тварам да печкі, што стаяла паміж пісьмовым сталом і акном. Падаючы арыштанту шклянку з гарбатай, Дару збянтэжана зірнуў на яго звязаныя рукі. «Можа, яго ўжо развязаць?» — «Вядома, — адгукнуўся Бальдучы. — Гэта я толькі так, на дарогу». Ён ужо хацеў быў падняцца. Але Дару паставіў шклянку на падлогу і ўкленчыў перад арабам. Той моўчкі глядзеў на яго сваімі ліхаманкавымі вачыма. Калі рукі вызваліліся, араб пацёр набраклыя запясці, узяў шклянку і пачаў сёрбаць пякучую гарбату хапаткімі глыткамі.

— Так, — сказаў Дару. — Ну і куды гэта вы кіруеце?

Бальдучы выцягнуў вусы са шклянкі:

— Сюды, сынку..

— Вось дык вучні! Будзеце тут начаваць?

— Не. Я зараз вяртаюся ў Эль-Амёр. А ты даставіш таварыша ў Тынгіт. Там яго чакаюць у акруговым судзе.

Бальдучы глядзеў на Дару з лёгкай сяброўскай усмешкай.

— Ты што гэта надумаў? — сказаў настаўнік. — Ты часам не кпіш з мяне?

— Не, сынку. Такі загад.

— Загад? Ды я ж не... — Дару запнуўся, ён не хацеў пакрыўдзіць старога карсіканца. — Урэшце, гэта не мой абавязак.

— Гэх! Ну дык што з таго? На вайне даводзіцца выконваць усе абавязкі.

— Тады я пачакаю, пакуль аб'явяць вайну.

Бальдучы паківаў галавой.

— Добра. Але загад ёсць загад, і цябе ён датычыцца таксама. Яны, здаецца, пачынаюць варушыцца. Ходзяць чуткі, што неўзабаве будзе паўстанне. Так што ўсе мы, можна лічыць, мабілізаваныя.

У Дару быў па-ранейшаму ўпарты выгляд.

— Слухай, сынку, — сказаў Бальдучы, — ты мне вельмі падабаешся, але ж ты разумей. Нас у Эль-Амёры нейкі тузін, а вартаваць мы павінны па ўсёй акрузе. Мне трэба вярнуцца. Мне сказалі даверыць гэтага шалахвоста табе і адразу вяртацца. Мы не маглі яго трымаць у сябе. Яны там, у ягонай вёсцы, пачалі хвалявацца і хацелі яго ў нас адбіць. Таму ты заўтра ж павінен завесці яго ў Тынгіт. Што такому асілку, як ты, нейкія дваццаць кіламетраў. А потым — вернешся, і будуць у цябе зноў твае вучні і спакойнае жыццё.

Было чуваць, як за сцяной пырхае і стукае капытамі конь. Дару глядзеў праз акно. Надвор'е прыкметна лепшала, па заснежаным узгор'і разлівалася святло. Калі ўвесь снег растане, сонца запануе зноў і будзе гэтак жа паліць каменныя прасторы. І зноў дзень за днём спякотнае неба будзе сляпіць задушлівым святлом самотны абшар, дзе нічога не нагадвае пра існаванне чалавека.

— Слухай, — сказаў настаўнік і павярнуўся да Бальдучы, — а што ён такое зрабіў? — І раней, чым жандар разявіў рот, запытаўся: — Ён гаворыць па-французску?

— Не, ніводнага слова. Мы шукалі яго больш за месяц, але ён хаваўся. Гэты шчанюк забіў свайго стрыечнага брата.

— Ён супраць нас?

— Не думаю. Але хто іх ведае...

— За што ж ён забіў?

— Крэўныя справы, па-мойму. Здаецца, адзін быў вінаваты другому зерня. Але гэта яшчэ не пэўна. Карацей, зарэзаў свайго брата, як авечку, ведаеш — так, нажом: ш-шах!..

Бальдучы зрабіў рух, нібы праводзіць сабе лязом па горле, і гэта прыцягнула ўвагу араба, які з трывогай зірнуў на жандара. І раптам Дару апанаваў гнеў, ён ненавідзеў гэтага араба, ён ненавідзеў усіх людзей за іх агідную злосць, за іх неспатольную лютасць, за іх прагу крыві.

Але на печы ў гатавальніку зашумела вада. Дару наліў Бальдучы яшчэ шклянку, потым нерашуча спыніўся, гледзячы на араба, але наліў гарбаты і яму. Той пачаў піць з ранейшаю прагай. Калі ён узняў рукі, крыссе халата трошкі разышлося, і Дару ўбачыў яго худыя і жылаватыя грудзі.

— Дзякуй табе, хлопча, — сказаў Бальдучы. — Ну, цяпер я пабег.

Ён устаў і рушыў да араба, выцягваючы з кішэні матузок.

— Што ты хочаш рабіць? — суха запытаўся Дару.

Бальдучы збянтэжана паказаў вяроўку.

— Не варта.

Стары жандар нерашуча сказаў:

— Як сабе хочаш. Але, спадзяюся, у цябе ёсць зброя?

— Паляўнічая стрэльба.

— Дзе?

— У чамадане.

— Я б табе раіў трымаць яе побач з ложкам.

— Навошта? Мне няма чаго баяцца.

— Дурны ты, сынку? Калі яны ўздымуцца, літасці нікому не будзе: для іх мы ўсе аднаго поля ягадкі.

— Я абаранюся, у мяне будзе час, каб заўважыць іх яшчэ здалёк.

Бальдучы засмяяўся, але раптам яго яшчэ белыя зубы схаваліся за шчэццю вусоў.

— У цябе будзе час? Ну-ну. Што я і кажу. Ты заўсёды быў трошкі ненармальны. За гэта я цябе і люблю, мой сын быў такі самы.

Кажучы гэта, ён выцягнуў рэвальвер і паклаў яго на стол.

— Вазьмі сабе. Каб даехаць да Эль-Амёра, мне два не спатрэбяцца.

Рэвальвер блішчаў на чорнай фарбе стала. Бальдучы павярнуўся да настаўніка, і той адчуў, як ад жандара тхне скурай і конскім потам.

— Слухай, Бальдучы, — нечакана сказаў Дару, — мне агідна ўсё гэта, і гэты твой хлопец — перш за ўсё. Але я яго не павяду. Біцца — няхай, я згодны, калі тое спатрэбіцца. Але не гэта.

Стары жандар стаяў побач і строга глядзеў яму ў твар.

— Ты кажаш глупства, — павольна прамовіў ён. — Мне гэта таксама не падабаецца. Вязаць чалавека вяроўкай не прывыкнеш ніколі, ніякія гады тут не дапамогуць. І часам нават робіцца сорамна, так, сорамна. Але ж нельга дазволіць ім рабіць усё, што яны хочуць.

— Я не павяду яго, — паўтарыў Дару.

— Гэта загад, сынку. Я паўтараю табе: загад.

— Я чую. Дык паўтары ім тое, што сказаў табе я: я яго не павяду.

Было відаць, як Бальдучы напружыўся, шукаючы слоў. Ён пазіраў то на араба, то на Дару і нарэшце вырашыў:

— Не. Я нічога ім не скажу. Калі хочаш падкласці нам свінню, калі ласка, я цябе не выдам. У мяне ёсць загад даставіць арыштаванага табе, што я і зрабіў. Зараз ты мне падпішаш паперку.

— У гэтым няма патрэбы. Я не буду адмаўляць, што ты пакінуў араба ў мяне.

— Не крыўдуй. Я ведаю, што ты скажаш праўду. Ты ж тутэйшы, і ты сапраўдны мужчына. Але трэба падпісаць — такое правіла.

Дару выцягнуў шуфляду, дастаў маленькую кантовую бутэлечку з фіялетавым чарнілам, чырвоную драўляную ручку са звычайным вучнёўскім пяром, якім карыстаўся, каб выводзіць узоры прыгожых літар, і паставіў подпіс. Жандар акуратна згарнуў паперу, паклаў яе ў пулярэс і пайшоў да дзвярэй.

— Я правяду цябе, — сказаў Дару.

— Не трэба, — адмовіўся Бальдучы. — Цяпер ужо не варта паказваць сваю ветлівасць. Ты звяважыў мяне.

Ён зірнуў на араба, які нерухома сядзеў на тым самым месцы, сумна ўздыхнуў і павярнуў да дзвярэй. «Бывай, сынку», — сказаў ён. Дзверы грукнулі. Бальдучы прайшоў пад акном і знік. Снег прыглушаў яго крокі. За перагародкай павеці страпянуўся конь, заквакталі куры. Праз нейкі час Бальдучы зноў прайшоў пад акном, ведучы за лейцы каня. Ён ішоў да стромы і не азіраўся. Неўзабаве ён знік, потым схаваўся і конь. Было чуваць, як па строме пакаціўся вялізны камень. Дару вярнуўся да вязня. Той сядзеў па-ранейшаму нерухома, не зводзячы з настаўніка вачэй. «Чакай», — сказаў Дару па-арабску і рушыў да пакоя. Ужо збіраючыся пераступіць цераз парог, ён перадумаў, вярнуўся да стала, узяў рэвальвер і засунуў яго ў кішэню. Потым не азіраючыся пайшоў да сябе.

Ён доўга ляжаў на канапе, назіраючы, як неба паступова пачынае цямнець, і прыслухоўваўся да цішыні. Першыя дні, калі ён прыехаў сюды пасля вайны, яму цяжка было адчуваць гэтую цішыню. Ён прасіў месца ў маленькім гарадку каля падножжа спічастых вяршынь, што аддзялялі пустэльню ад высокіх узгор'яў. Там ішла мяжа з вечным летам, накрэсленая скалістымі мурамі, зялёнымі і чорнымі з поўначы і ружовымі і бэзавымі з поўдня. Яму далі месца болей на поўнач, на гэтым узгор'і. Спачатку ён цяжка пераносіў самоту і беспрытульнасць гэтых голых абшараў, дзе жылі адны камяні. Барозны часам маглі навесці на думку, што некаму прыйшло ў галаву займацца тут земляробствам, але разоры рабіліся толькі дзеля таго, каб нарадзіць у нейкі дзень новы камень, прыдатны на будаўніцтва. Тут аралі, каб пасля збіраць каменне. Іншы раз, калі ў навакольных лагчынах збіраўся тонкі слой глебы, мясцовыя жыхары саскрабалі яго, каб угноіць зямлю ў чэзлых садках сваіх вёсак. І так было паўсюль, каменне займала тры чвэрткі гэтай краіны. Тут нараджаліся, квітнелі і потым знікалі гарады, жылі, любілі ці ненавідзелі і ўрэшце паміралі людзі. У гэтай пустэльні ніхто, ні ён, ні гэты араб не значылі нічога. І ўсё ж Дару ведаў, што далёка ад гэтых краёў, на чужыне, яны не здолелі б знайсці сабе людскага жыцця.

Дару ўстаў, з класнага пакоя не даносілася ніякіх гукаў. Настаўнік здзівіўся той шчырай радасці, якая ахапіла яго пры адной толькі думцы, што араб уцёк, што ён зноў застаўся адзін і яму нічога не трэба вырашаць. Але вязень быў на месцы. Ён толькі лёг і выпрастаўся на ўвесь рост паміж печчу і сталом. Ён ляжаў з расплюшчанымі вачыма, утаропіўшы позірк у столь. У такой паставе яго тоўстыя вусны асабліва кідаліся ў вочы і надавалі яму насуплены і незадаволены выгляд. «Хадзі, — паклікаў Дару. Араб устаў і падаўся за ім. У пакоі настаўнік паказаў яму на крэсла, што стаяла побач са сталом, каля акна. Араб сеў, па-ранейшаму гледзячы на Дару.

— Есці хочаш?

— Хачу, — адказаў вязень.

Дару паставіў на стол дзве талеркі, паклаў відэльцы. Потым узяў мукі, алею, замясіў у місе і запаліў маленькую газавую плітку. Пакуль праснак пёкся, ён пайшоў пад паветку, прынёс сыру, яек, смокваў і згушчанага малака. Праснак быў гатовы. Ён паклаў яго астыць на падаконнік і падагрэў разведзенае вадой малако. Разбоўтваючы ў малацэ яйкі, ён выпадкова крануў рэвальвер, які ляжаў у правай кішэні. Тады ён адставіў місу, прайшоў у класны пакой і засунуў рэвальвер у шуфляду пісьмовага стала. Вярнуўшыся, ён заўважыў, што на дварэ пачынае цямнець. Ён запаліў святло і паклаў арабу яечні. «Еш», — сказаў ён. Той узяў кавалак праснака, хацеў ужо есці, але не стаў.

— А ты? — спытаўся ён.

— Еш. Я зараз таксама буду.

Тоўстыя вусны трошкі растуліліся, араб вагаўся. Але нарэшце рашуча ўкусіў праснак.

Падсілкаваўшыся, ён зноў глядзеў на настаўніка.

— Гэта ты — суддзя?

— Не, ты ў мяне застанешся да заўтра.

— Чаму ты ясі са мной?

— Таму, што галодны.

Араб змоўк. Дару падняўся і выйшаў. Ён прынёс з-пад павеці раскладны ложак, паставіў яго перпендыкулярна да свайго, паміж сталом і грубкай. З вялізнага чамадана, які стаяў у куце замест паліцы пад розныя паперы, ён дастаў два прасцірадлы і паслаў іх на прынесеным ложку. Потым выпрастаўся, адчуў, што цяпер можна адпачыць, і сеў на канапу. Усё было зроблена, усё было падрыхтавана. Заставалася адно: глядзець на араба. І ён глядзеў, намагаючыся ўявіць сабе яго твар у гневе. Яму гэта не ўдавалася. Ён бачыў толькі яго цёмныя і адначасова бліскучыя вочы і вялікі, нібыта ў жывёліны, рот.

— Чаму ты яго забіў? — спытаўся Дару і здзівіўся варожасці свайго голасу.

Араб адвёў вочы.

— Ён хацеў уцячы. Я пабег за ім.

Ён зноў зірнуў на настаўніка, і ў яго вачах можна было прачытаць нешта накшталт пакутлівага пытання.

— Што цяпер са мной зробяць?

— Табе страшна?

Араб увесь напружыўся і зноў адвёў вочы.

— Ты шкадуеш, што забіў?

Араб зірнуў на Дару, разявіўшы рот. Было відаць, што ён не разумее. Дару гэта пачынала злаваць. Але разам з тым ён адчуваў сябе неяк няёмка, ненатуральна, заціснутым сваім дзябёлым целам паміж двух ложкаў.

— Кладзіся, — нецярпліва сказаў ён. — Гэты ложак табе.

Араб не варухнуўся. Ён гукнуў Дару:

— Скажы...

Настаўнік зірнуў на яго.

— Жандар заўтра вернецца?

— Не ведаю.

— А ты пойдзеш з намі?

— Не ведаю. Чаму цябе гэта цікавіць?

Вязень устаў і лёг проста на прасцірадлы нагамі да акна. Святло ад лямпачкі біла яму ў вочы, і ён іх адразу заплюшчыў.

— Чаму цябе гэта цікавіць? — паўтарыў Дару, устаўшы з ложка.

Араб расплюшчыў вочы і глядзеў на яго, намагаючыся не міргаць пад яркім электрычным святлом.

— Хадзем з намі, — сказаў ён.

Была сярэдзіна ночы. Але Дару ўсё яшчэ не спаў. Перад тым як легчы ў ложак, ён цалкам раздзеўся, бо звычайна спаў голы. Аднак калі ён застаўся без вопраткі, яго чамусьці апанавала нерашучасць. Ён адчуў сябе безабаронным, і яму захацелася адзецца зноў. Урэшце ён толькі паціснуў плячыма: з ім здаралася ўсякае, і калі спатрэбіцца, ён скруціць гэтага араба ў абаранак. Ён мог назіраць за ім са свайго ложка і бачыў, як араб па-ранейшаму нерухома ляжыць на спіне і рэзкае святло б'е яму ў заплюшчаныя вочы. Дару патушыў лямпачку, і ўвесь пакой адразу патануў у сляпым чорным змроку. Але патроху ноч зноў ажыла за акном, дзе ціха плыло бяззорнае неба. Хутка настаўнік разгледзеў распасцёртае побач цела араба. Той па-ранейшаму не варушыўся, але здавалася, што вочы ў яго расплюшчаныя. Лёгкі ветрык гуляў вакол школы. Мабыць, ён разгоніць хмары, і тады зноў вернецца сонца.

Уначы вецер памацнеў. Крыху паквакталі куры, потым сціхлі. Араб павярнуўся на бок, спінай да Дару, і настаўніку здалося, што ён застагнаў. Дару пачаў прыслухоўвацца да яго дыхання, якое зрабілася больш роўным і глыбокім. Ён чуў яго блізкі подых і мроіў, хоць так і не мог заснуць. Яго бянтэжыла прысутнасць гэтага араба ў пакоі, дзе вось ужо год ён спаў адзін. Яна бянтэжыла яго і таму, што азначала пэўную еднасць з арыштантам, еднасць, якую ён не мог прыняць у гэтых абставінах і якую добра ведаў. Людзі, якім даводзіцца спаць у адным пакоі, салдаты ці вязні, злучаюцца паміж сабою дзіўнаю, таямнічаю сувяззю; скінуўшы з сябе разам з вопраткай свае абарончыя даспехі і нягледзячы на ўсю сваю рознасць, яны нібыта яднаюцца ў адзінай спрадвечнай суполцы стомы і сну. Але Дару схамянуўся, яму не падабалася ўсё гэта глупства, трэба было спаць.

Але і трошкі пасля, калі араб ледзь прыкметна варухнуўся, настаўнік яшчэ не спаў. Вязень варухнуўся другі раз, і Дару з трывогай напружыўся. Араб павольна, нібы ў сне, узнімаўся на руках. Ён сеў на ложку і знерухомеў, не паварочваючы галавы да Дару, быццам да нечага прыслухоўваўся, напружыўшы слых. Дару не варушыўся, у галаве ў яго адно пранеслася думка, што рэвальвер застаўся ў шуфлядзе пісьмовага стала. Лепш за ўсё дзейнічаць трэба было адразу. Але настаўнік усё сачыў за вязнем, які гэткім жа мяккім рухам спусціў ногі на падлогу, трошкі счакаў і пачаў павольна ўставаць. Дару ўжо збіраўся яго аклікнуць, калі араб, гэты раз нармальнай хадою, раптам пайшоў. Надзвычайна ціха ён кіраваў да дзвярэй, што вялі пад паветку. Ён асцярожна павярнуў ручку, выйшаў і прычыніў за сабой дзверы, але не шчыльна, каб не бразнуў замок. Дару не варухнуўся. «Хоча ўцячы, — адно падумалася яму. — Ну і дзякуй богу!» Ён прыслухаўся. Курэй чуваць не было: значыць, той ужо быў на ўзгор'і. У гэты момант да настаўніка даляцеў слабы гук, нібыта лілася вада, але ён так і не ўцяміў, што б гэта магло быць, пакуль араб не ўзнік у дзвярах. Вязень акуратна зачыніў дзверы і зноў бясшумна ўлёгся на ложку. Тады Дару павярнуўся да яго спінай і заснуў. Крыху пазней праз сон яму здалося, што нехта крадучыся ходзіць вакол школы. «Гэта мне сніцца, сніцца», — сказаў ён сабе. І спаў далей.

Калі ён прачнуўся, неба было чыстае. Праз незачыненае акно цягнула ядраным, халодным паветрам. Араб спаў. Цяпер ён скурчыўся пад прасцірадлам і ляжаў з разяўленым ротам у поўным забыцці. Але калі Дару патрос яго за плячо, ён спалохана падскочыў, зірнуў на настаўніка шалёнымі вачыма і, відаць, не пазнаў. У яго быў такі напалоханы выгляд, што Дару ступіў крок назад. «Не пужайся. Гэта я. Трэба пад'есці». Араб кіўнуў галавой у знак згоды. Яго твар зноў стаў спакойны, але захоўваў яшчэ нейкую адлучанасць і няўважнасць.

Кава была гатовая. Яны пілі яе, седзячы на раскладным ложку, і заядалі праснаком. Потым Дару завёў араба пад павець і паказаў кран, пад якім мыўся. Вярнуўшыся ў школу, ён згарнуў прасцірадлы, склаў ложак, прыбраў на канапе і спарадкаваў у пакоі. Пасля гэтага ён прайшоў цераз клас і апынуўся на земляным пляцы перад школай. На блакітным небе ўжо падымалася сонца, мяккае, вясёлае святло залівала ўзгор'е. На строме сям-там пачынаў раставаць снег. Хутка пакажуцца камяні. Настаўнік сядзеў на кукішках над стромай і пазіраў на голы абшар. Ён думаў пра Бальдучы. Сапраўды, ён пакрыўдзіў старога, абышоўся з ім няветліва, нібы хацеў паказаць, што той яму не раўня. У яго вушах яшчэ гучалі развітальныя словы жандара, і ён, сам не ведаючы чаму, адчуваў унутры нейкую спустошанасць і бездапаможнасць. У гэты момант з-за школы пачуўся кашаль араба. Дару машынальна прыслухаўся, але раптам раззлавана схапіў камень і з усяе моцы шпурнуў яго са стромы. Камень свіснуў у паветры і ўрэзаўся ў снег. Яго вар'явала гэта дурное забойства, але выдаць араба паліцыі было здрадай гонару, пры адной толькі думцы пра гэта ён шалеў ад абурэння і праклінаў усіх: і сваіх — за тое, што яны падкінулі яму гэтага араба, і араба — за тое, што ён адважыўся забіць і не здолеў уцячы. Дару ўстаў, прайшоўся кругам па пляцы, пастаяў яшчэ нейкі час і нарэшце зайшоў у школу.

Пад павеццю, схіліўшыся над цэментаванай падлогай, араб двума пальцамі чысціў зубы. Дару паглядзеў на яго і сказаў: «Хадзі». Арыштаваны падыбаў за ім у пакой. Настаўнік нацягнуў паверх нацельніка паляўнічую куртку, надзеў паходныя чаравікі, выпрастаўся і стаў чакаць, пакуль араб закруціць свой турбан і прывяжа на ногі шлапакі. Потым яны зайшлі ў клас, і настаўнік, паказаўшы свайму спадарожніку на дзверы, сказаў: «Ідзі». Той не варухнуўся. «Я даганю», — сказаў Дару. Араб выйшаў. Дару вярнуўся ў пакой, узяў мяшэчак і паклаў у яго сухароў, смокваў і цукру. Потым на нейкую секунду нерашуча затрымаўся каля пісьмовага стала, але павярнуўся, пераступіў цераз парог і замкнуў дзверы. «Нам тудой», — сказаў ён арабу і рушыў на ўсход, арыштаваны пайшоў за ім. Але калі яны трошкі адышліся, настаўніку здалося, што ззаду пачуўся нейкі шум. Ён вярнуўся да школы і агледзеў усё вакол будынка: нікога не было. Араб глядзеў на яго і, відаць, не разумеў, што здарылася. «Хадзем», — сказаў Дару.

Яны ішлі ўжо гадзіну і нарэшце спыніліся перадыхнуць пад спічастай вапняковай скалой. Паўсюль хутка раставаў снег, сонца імгненна высмоктвала лужыны і на вачах падмятала ўзгор'е, якое патроху сохла і пачынала дрыжаць у сонечных промнях, як і само паветра. Калі яны зноў рушылі ў дарогу, зямля звінела ў іх пад нагамі. Час ад часу, з радасным крыкам разразаючы паветра, перад імі праляталі птушкі. Дару дыхаў глыбока, набіраючы поўныя грудзі свежых струменяў сонца. Калі ён глядзеў на гэты шырокі, так добра вядомы яму абшар, які ўжо амаль цалкам жаўцеў пад блакітным купалам неба, у ім нараджалася ні з чым не параўнанае захапленне. Яны ішлі яшчэ з гадзіну, увесь час спускаючыся на поўдзень, і нарэшце апынуліся на невялікім пляскатым пагорку са старых патрушчаных скал. Адсюль узгор'е пачынала спускацца і на ўсходзе пераходзіла ў нізкую раўніну з рэдкімі кволымі дрэўцамі, а на поўдні дыбілася няўклюдным нагрувашчваннем скал, якія надавалі краявіду расшкуматаны і здратаваны выгляд.

Дару агледзеўся. Над даляглядам было толькі неба, нідзе не было відаць ніводнай жывой душы. Ён павярнуўся да араба, які глядзеў на яго і нічога не разумеў. Дару падаў яму мяшэчак. «На, — сказаў ён. — Тут смоквы, хлеб і цукар. Табе хопіць на два дні. І вось яшчэ тысяча франкаў». Араб узяў мяшэчак і грошы і разгублена прыціснуў іх дагрудзей. «Цяпер глядзі туды, — сказаў настаўнік і павярнуўся, паказваючы на ўсход. — Гэта дарога ў Тынгіт. Датуль дзве гадзіны хады. У Тынгіце — прэфектура і паліцыя. Цябе там чакаюць». Араб глядзеў на ўсход, па-ранейшаму прыціскаючы да грудзей мяшэчак і грошы. Дару ўзяў яго за руку і бесцырымонна павярнуў на дзевяноста градусаў. Каля падножжа пагорка, на якім яны стаялі, была відаць ледзь прыкметная сцяжынка, якая вяла на поўдзень. «Гэтая сцяжынка перасякае ўзгор'е. Праз дзень ты дойдзеш да палёў і знойдзеш там качэўнікаў. Паводле сваіх законаў яны прымуць цябе і дадуць прытулак». Араб павярнуўся да Дару, і на твары ў яго ўзнікла нешта накшталт панікі. «Слухай», — сказаў ён. Але Дару пакруціў галавой. «Маўчы, не трэба нічога казаць. Цяпер я пакідаю цябе аднаго». Ён павярнуўся спінаю да араба і ступіў некалькі крокаў да школы, потым спыніўся, яшчэ раз нерашуча зірнуў назад і нарэшце пайшоў. Нейкі час ён чуў толькі гук сваіх крокаў па мёрзлай зямлі. Ён не азіраўся. Але праз некалькі хвілін усё ж не вытрымаў і павярнуў галаву. З апушчанымі рукамі араб стаяў на тым самым месцы на краі пагорка і глядзеў настаўніку ўслед. Дару адчуў, як да горла падкаціў камяк. Але ён толькі нервова вылаяўся, шырока махнуў рукой і рушыў далей. Ён ужо быў далёка, калі спыніўся і паглядзеў зноў. На пагорку нікога не было.

Дару занепакоіўся. Сонца ўзышло даволі высока і пачынала ўжо прыпякаць. Настаўнік павярнуў назад. Спачатку ён ішоў нерашуча, але потым усё хутчэй, і пакуль дабраўся да пагорка, увесь уваўрэў. Ён стрымгалоў узляцеў на вяршыню і спыніўся, пераводзячы дых. На поўдні скалістыя палі рэзка акрэсліваліся на фоне блакітнага неба, а на ўсходзе па-над раўнінай ужо пачынала ўзнімацца спякотнае мроіва. І недзе там, у гэтай празрыстай смузе, Дару з болем у сэрцы ўбачыў араба, які марудна цягнуўся па дарозе ў выгнанне.

Пазней, у класе, настаўнік стаяў каля акна і глядзеў кудысьці перад сабой, не заўважаючы зыркага жоўтага святла, якое абрыналася з высокага неба і запаўняла ўвесь горны абшар. Ззаду на чорнай дошцы між звілін французскіх рэк чыясьці няўмелая рука накрэмзала крэйдаю надпіс, які ён толькі што прачытаў: «Ты выдаў нашага брата. Ты заплаціш за гэта». Дару глядзеў на неба, на ўзгор'е і туды, дзе за даляглядам нябачныя землі распасціраліся да самага мора. У гэтым бязмежным краі, які ён некалі так любіў, ён быў адзін.

Бэрнар Клавэль Бізун

Мішэлю Борвічу

Цырк братоў Зэпіно прыехаў на плошчу якраз раніцай. Поль Нанервіч бачыў, як выплылі фургончыкі на рагу Гран-ру і дарогі на Раан і спыніліся потым ля тытунёвай крамы. Ён падышоў бліжэй. Была субота, і плошча хутка напаўнялася людзьмі. У натоўпе Поль пазнаў некалькі рабочых з цагельні. Побач з ім стаяў стары Перэс, які трымаў у руках гаспадарчую сумку, адкуль вытыркаліся цыбуліны. Стары Перэс працаваў разам з Полем у адным цэху на абпалцы цэглы. Амаль за 30 гадоў працы цела Перэса набыло нейкі шэры, зямлісты колер. Чалавек высах, і нават на яго вачах ужо не было ніякіх прыкмет вільгаці, а калі яго павекі варушыліся, то здавалася, што вось-вось пачуеш шоргат пясчынак. Поль нячутна наблізіўся да Перэса і дакрануўся да яго сумкі. Стары павярнуўся і ўсміхнуўся.

— Здароў, палячок.

У вуснах Перэса гэтае слова не мела нічога абразлівага. Поль ведаў гэта і таксама ўсміхнуўся.

— Дык што, — працягваў стары, — пойдзеш у цырк вечарам?

Поль паціснуў плячамі.

— Гэта ж не цырк, а так, вандроўнікі.

— Ну чаму, проста маленькі, але ўсё ж цырк.

— Ды яно, відаць, так.

— Вось да вайны часта прыязджаў цырк. У іх тады былі добрыя нумары. Цяпер, мусіць, ім стала цяжэй. Цяпер — тэлевізар, кіно, а ім гэта не на руку.

Чацвёра мужчын і дзве жанчыны выйшлі з трох даволі няўклюдных фургончыкаў. Разам з дарослымі было трое ці чацвёра дзяцей, якія нешта не падзялілі і сварыліся.

У натоўпе чуліся дасціпныя рэплікі наконт паважанага ўзросту фургончыкаў і мажнасці жанчын.

— Калі яны будуць рабіць трапецыі, то за гэта варта і заплаціць.

— Або хадзіць па канаце...

— Не хацеў бы толькі я быць унізе ў гэты момант.

Хтосьці груба засмяяўся.

— Урэшце, — заўважыў стары Перэс, — гэта такія ж гаротнікі, як і мы. Ім трэба добра завіхацца, каб зарабіць пару су.

Поль Нанервіч маўчаў. Яго позірк спыніўся на адным з артыстаў цырка. Той складаў у штабель дошкі, якія яму падавалі з фургончыка напарнікі. Чалавек увесь час рухаўся, і цяжка было сачыць за яго тварам. Гэта быў здаровы, дужы, шырокі ў плячах мужчына. Яму было гадоў 45. На ім былі штаны з сіняй тканіны, шатландская кашуля, у якой пераважаў чорны колер, і невялікая бэжавая кепка, якая адкрывала высокі лоб. З-за грукату дошак і размоў у натоўпе Поль не мог чуць, пра што гаварыў чалавек, але, відаць, ён жартаваў са сваім таварышам, бо абодва часта смяяліся.

— Я ўпэўнены, што ведаю таго чалавека, які складвае дошкі, — сказаў Поль.

— Можа, дзе бачыў у іншым цырку?

— Наўрад.

— Часам можа здацца...

— Не, я ўпэўнены.

— Ну, тады пагавары з ім.

Паляк вагаўся, паглядзеў на старога гішпанца, на цыркача і сказаў:

— Не, не варта.

Два жаданні змагаліся ў душы ў Поля: першае — падысці, павітацца з цыркачом; другое — хутчэй пакінуць гэтае месца, вярнуцца дадому і замкнуцца.

— Пайшлі, — сказаў Перэс, — кульнём па шкляначцы. Што, мы не бачылі, як ставяць лаўкі?

Яны зайшлі ў кафэ на вуліцы Фюмэ. Заказалі бутэльку белага віна. Стары ўсё расказваў пра даваенны цырк.

— Ты, — казаў ён, — ты не памятаеш таго часу, бо ты быў яшчэ малады. Дый ці быў той цырк у тваёй Польшчы?

Поль нічога не адказаў, і стары працягваў расказваць з такой жа стараннасцю, як і працаваў каля печы ў цагельні. Поль слухаў яго не надта ўважліва. Твар цыркача, яго аблічча, яго паходка не давалі яму спакою. Чым больш ён думаў пра гэта, тым больш пераконваўся, што ведае гэтага чалавека. Ведае добра і блізка. Яму здавалася нават, што іх знаёмства адбылося не так ужо даўно.

Ён паспрабаваў сабраць свае ўспаміны пра цырк, але так нічога і не сказаў. Не хацеў перабіваць старога.

Апоўдні Поль прыйшоў дадому. Прыгатаваў сабе абед. І акурат у гэты час з вуліцы данесліся гукі бубна і трубы. Ён падышоў да акна. Па вуліцы памалу рухаўся цыркавы фургончык. За рулём сядзела адна з тых мажных жанчын, якіх Поль бачыў на плошчы. Разам з ёю былі два музыканты, хлапчук у паношаным сурдуце і з вялізным чорным цыліндрам на галаве. Ён вырабляў розныя фокусы. Як толькі музыканты рабілі паўзу, чацвёрты чалавек паведамляў праз рупар:

— Сёння вечарам, роўна ў 20 гадзін, на плошчы...

Ён расказваў пра міжнародны цырк Зэпіно, пра яго звярынец, пра яго каралёў эквілібрыстыкі, жангліравання, пра Заро — караля бізуна...

Чалавек, якога Поль нібыта ведаў, біў у бубен. На ім была тая самая вопратка. Аднак добра разгледзець яго з другога паверха было немагчыма. Чалавек схіліўся над бубнам і, здавалася, быў цалкам захоплены сваёй справай. У Поля ўзнікла жаданне хутчэй спусціцца па лесвіцы, дагнаць фургончык, які ехаў так марудна... Аднак ён, як прыбіты, застаўся стаяць ля акна. Яго ахапіла тое ж адчуванне, што і раніцай на плошчы: зноў — унутраная напружанасць, зноў — боль у сэрцы.

Ён вярнуўся да стала і хуценька скончыў свой абед. Прыбраў са стала, навёў парадак на кухні і пайшоў у кафэ Платан. Кожную суботу ён любіў заходзіць сюды, каб пагуляць з сябрамі ў шарыкі. Наведнікаў яшчэ не было, і Поль прысеў за неасветлены столік. Да самага вечара ніяк не выходзіў з галавы барабаншчык. Ніколі так бяздарна не гуляў Поль. Яго партнёры страшэнна раззлаваліся, бо тройчы па яго віне вымушаны былі плаціць за пачастунак. Пасля ўсяго сапернікі прапанавалі ім рэванш, але Поль устаў з-за століка.

— Мне трэба дадому.

У адказ пачуўся смех, колкія жарты. Поль усміхнуўся, хацеў штосьці растлумачыць, але тут жа зразумеў, што ў такім шуме яго слоў ніхто не пачуе.

Але замест таго каб ісці дадому, ён накіраваўся да плошчы. Ён яшчэ не ведаў, ці пойдзе ў цырк. Такое пытанне нават і не паўставала перад ім. Аднак нейкая невядомая сіла, супраць якой ён нічога не мог зрабіць, цягнула яго на плошчу.

Цырк асвятляўся дзесяткам ліхтароў, што гайдаліся на дроце. Зверху ніякага брызенту не было, толькі вакол арэны і лавак для гледачоў была нацягнута тканіна. Людзі заходзілі ў гэтую імправізаваную залу. Хлапчукі спрабавалі як-небудзь пралезці пад тканіну, але жанчына з цырка сачыла пільна і адганяла іх ад агароджы. Чалавек з рупарам зноў і зноў паўтараў вартасці каралёў свайго цырка.

Поль падышоў да ўвахода і паспрабаваў паглядзець, што адбывалася ў зале. Яму ўдалося ўбачыць толькі куток арэны, дзе яго «знаёмы» правяраў, як нацягнуты канаты. Зноў Полю захацелася і зайсці ў залу, і тут жа, як злодзею, уцячы адсюль. На нейкі момант ён пашкадаваў, што пайшоў з кафэ. Машынальна рука намацала ў кішэні некалькі манет. Поль дастаў іх, паглядзеў і... зноў паклаў на месца. Доўга яшчэ ў нерашучасці мучыўся чалавек, пакуль нарэшце не адрэзаў:

— А, было — не было!

Ён дастаў грошы і наблізіўся да ўвахода. Сеў у першым радзе і пачаў шукаць барабаншчыка. Але таго нідзе не было. Прадстаўленне пачалося, а ён так і не з'явіўся. Поль без увагі назіраў за падзеямі на арэне. Ён усё шукаў і шукаў таго чалавека ў шатландскай кашулі. Нарэшце, калі маленькая дзяўчынка пакідала арэну на веласіпедзе з адным колам, чалавек з рупарам паведаміў:

— А зараз на арэне Заро! Кароль бізуна, вялікі маэстра ласо!

Ужо па сілуэце Поль пазнаў таго, каго шукаў. Цяпер цыркач быў апрануты ва ўсё чорнае. На галаве вялікі чорны капялюш. Ніжняя частка твару прыкрыта чорным кашнэ. Адны толькі вочы караля бізуна заставаліся адкрытымі.

Заро сапраўды па-майстэрску валодаў ласо: яно імкліва кружылася над яго галавой, ляцела ўправа, улева, назад, уперад, узнімалася, апускалася, каб зноў узляцець...

Калі ў ласо, нібы ў гняздзе, пачала скакаць дзяўчынка, ён падбег да дзвярэй і ўзяў падрыхтаваны для яго бізун. Гэта быў вельмі доўгі бізун, і Заро пачаў спрытна размахваць і страляць ім. У руках Заро бізун вырабляў такія складаныя і рэзкія піруэты, што ад яго адрываліся і падалі ўніз шматкі. Ад гэтых стрэлаў Поль здрыгануўся. Па спіне пабеглі дрыжыкі.

Перад Заро з'явілася дзяўчына. Яна брала ў рукі газету, якая тут жа разляталася на кавалкі ад трапных удараў Заро. Адным узмахам бізуна Заро тушыў запаленую свечку, збіваў з галавы дзяўчыны карабок запалак... Калі Заро сваім бізуном перабіў папалам цыгарэту ў губах у дзяўчыны, чалавек з рупарам закрычаў:

— Заро, кароль бізуна, ніколі не дапускае прамашкі! Калі сярод прысутных ёсць смелы чалавек, ён можа выйсці на арэну і заняць месца дзяўчыны! Ніякай рызыкі не будзе!

Публіка ўсхвалявана загула. Адны смяяліся, другім здавалася жахлівай нават думка наблізіцца да гэтага страшнага бізуна, які ўсё страляў і страляў...

Рупар працягваў:

— Чакаем! Чакаем адважнага чалавека! Ён будзе трымаць не цыгарэту, а газету! Гэта далёка ад твару! Маленькі жарт, паверце!

Поль ужо не валодаў сабой. Яго цела падпарадкоўвалася гэтаму невядомаму голасу, што даносіўся з рупара. А можа, позірку караля бізуна...

— А вось і смелы чалавек! Давайце павітаем яго!

Чалавек з рупарам пачаў расхвальваць Поля. А па зале пакацілася новая хваля ўзрушэння. Полю здалося, што да яго даляцелі словы старога Перэса:

— Брава, палячок!

Але ён ужо нікога не слухаў. Ён узяў у рукі згорнутую газету, якую перадала яму дзяўчына, і стаў на яе месца. Ён чакаў, трымаючы збоку газету, у поўнай нерухомасці. Нібы чорная ноч навалілася на Поля, калі перад ім спыніўся Заро.

Цішыня.

Неверагодная доўгая цішыня. Затым першы ўдар бізуна, які праляцеў дзесьці побач з газетай. Ад гэтага ўдару Поль адчуў правай рукой рух паветра і ў яго лопнула барабанная перапонка. Магчыма, гэты ўдар і прывёў яго ў прытомнасць. Поль нібы прыкаваў сябе позіркам да гэтага чалавека ў чорным, і з губ міжволі вырвалася прозвішча:

— Пайчэнман!

Чалавек з бізуном не мог гэтага пачуць, аднак погляд у яго цяпер быў іншы. Па той іскрынцы святла, што зляцела з-пад чорнага капелюша, Поль адчуў, што і яго таксама пазналі. І за некалькі секунд перад вачамі ясна праплылі рэальныя карціны.

Пайчэнман! Чалавек з бізуном. Эсэсавец жудаснага канцлагера ў Львове. Эсэсавец з бізуном, які прымушаў распранацца палонных і хвастаў іх на свой любімы манер. О, гэта быў мастак садызму. Артыст, нават ужо тады. Ён мог хлёсткім ударам адарваць сасок грудзей, выбіць вока, адсекчы вуха. Там, у канцлагеры, кожны эсэсавец меў сваю спецыялізацыю, але ніхто не дасягнуў такіх вяршынь. Пайчэнман быў сапраўдны геній бізуна.

І цяпер ён тут. Насупраць. У яго руках.

Поль Нанервіч, былы вязень гэтай фабрыкі смерці, усміхнуўся. Чалавек з бізуном стаяў перад ім і дрыжаў. Гэта можна было заўважыць і па руцэ, і па спалоханым позірку. Поль Нанервіч трымаўся спакойна. Ён чакаў. З яго нібы спаў цяжкі груз, калі ён змог сказаць сабе прозвішча гаспадара гэтага твару. Поль ужо ясна ўсведамляў, што адбудзецца, калі ён зробіць хоць адзін жэст, скажа хоць адно слова. Там, ля дзвярэй, стаяць два жандары. Яны ведаюць усю яго гісторыю і, безумоўна, арыштуюць былога эсэсаўца. Поль іх добра ведаў. Потым будзе працэс. Суддзі. Сведкі... Адно яго слова можа змяніць усё існаванне гэтага чалавека, жыццё цырка, праграму сённяшняга вечара... Адно слова, адзін жэст — і гэты круглы цырк, абгароджаны нікчэмнай тканінай, стане тэатрам драмы. Ці будзе эсэсавец абараняцца? Ён не зможа зрабіць гэта: яму страшна. Ці ў стане ён толькі дакладна зрабіць свой удар бізуном?

Пры гэтай думцы Поль сціснуў зубы. «Што ж, я дару табе твой шанц. Калі ты мяне зачэпіш...»

Публіка з нецярплівасцю чакала. З залы даносіліся шэпты. Не адводзячы позірку ад Пайчэнмана, Поль бачыў, як да іх набліжаецца чалавек з рупарам. Ён нават ясна пачуў:

— Чаго ты чакаеш?

І спакойна, але дастаткова гучна, каб пачуў Пайчэнман, Поль таксама спытаўся:

— Сапраўды, гер Пайчэнман, чаго вы чакаеце?

Двойчы, раз за разам, стрэліў бізун. Ад другога ўдару папера парвалася ў руцэ паляка. Пачуліся апладысменты. Чалавек з бізуном, здавалася, скамянеў на месцы.

Вяртаючыся ў залу, Поль Нанервіч падышоў да караля бізуна і ціха сказаў па-нямецку:

— Брава, гер Пайчэнман! А вы не пастарэлі...

П'ер Куртад Канец Італіі

Аўтобус пад'язджаў да Рыма.

— Мадам і месье, — пачуліся словы гіда, які сядзеў побач з шафёрам, давяральна схіліўшыся над мікрафонам, — мы цяпер едзем па так званай Кампанія Рамана*. Хутка вы ўбачыце сем пагоркаў Вечнага Горада. Мы знаходзімся ў кутку свету, які быў апеты найвялікшымі паэтамі і даў сюжэты для славутых карцін. Гэты ўрадлівы да самага канца існавання Рымскай імперыі край выглядае цяпер спустошаным, але тым не менш велічным...

* Назва мясцовасці, якая ляжыць на поўдзень ад Цібра, паміж морам і Апенінамі.

«Вось яна, гэтая Кампанія Рамана, — падумаў Арман, — над якой ліў слёзы Шатабрыян, над якой Гётэ... над якой Стэндаль... і столькі іншых, і столькі фраз, слоў...»

— У цябе ёсць Стэндаль?

— Ёсць, любы, — сказала маладая жонка Армана, з якой яны былі ў вясельным падарожжы.

Лора, як і ён, скончыла філалагічны факультэт, і таму яны былі ўпэўненыя, што, працуючы ўдваіх, змогуць жыць спакойна. Яны мелі ўсё, каб быць шчаслівымі.

Арман адгарнуў «Старонкі Італіі», выдадзеныя Марціно, на 232 старонцы і ціха, усхваляваны гукам уласнага голасу, прачытаў: «За тры ці чатыры лье ад Рыма пачынаеш заўважаць гэтае поўнае бязлюддзе, гэтае цудоўнае запусценне, пра якія гаварылі столькі падарожнікаў. Калі б такому вялікаму манарху, як Напалеон, удалося акультурыць гэтыя землі, Рым страціў бы тры чвэрці сваёй прыгажосці. Я еду і бачу краявіды, якія выклікаюць захапленне, гэта значыць сумныя, спакойныя, грандыёзныя, якія глыбока кранаюць душу...»

— Што з табой, дарагая?

— Не, нічога, — сказала яна. — Гэта спёка. Зараз пройдзе...

Але гэта не праходзіла. Трэба было спыніць аўтобус. Лорын твар пазелянеў. На лбе блішчалі буйныя кроплі халоднага поту. Арман падтрымліваў ёй галаву над адной з тых канаў, што бачылі рымскія легіёны і самога Стэндаля, які, паміраючы ад суму, пакідаў Чывітавек'я. Горад гэты можна было бачыць і цяпер, адлюстраваны на сценках паліўных рэзервуараў, знемагаючы ў белым святле.

— Мне лепш, — сказала яна, — ужо лепш. Не хвалюйся... Зараз паедзем, я заплюшчу вочы, паспрабую заснуць.

— Але ты нічога не ўбачыш, — сказаў Арман.

— Нічога, ты мне раскажаш. Я ўбачу ўсё тваімі вачыма...

Гэта кранула Армана да слёз. Лора не была прыгожай, але між імі існавала вялікая інтэлектуальная блізкасць. Да таго ж наперадзе ў іх было ўсё жыццё.

Яны селі ў аўтобус. Яна прыпала тварам да яго пляча. Ён прыкрыў вочы рукой. Яна сказала: «Расказвай».

Арман глядзеў на пралысіны ўзгоркаў, на вялізныя яркія рэкламныя шчыты, што ўзвышаліся тут і там і настойліва патрабавалі ад аўтамабілістаў ужываць аперытыў Бранка і машыннае масла Эсо.

«Але, зрэшты, — падумаў ён, — Стэндалю, магчыма, спадабалася б сустрэць у гэтым поўным бязлюддзі і цудоўным запусценні рэкламу тканін фірмы...»

Ён меў на ўвазе букеты чырвоных металічных ружаў, разоў у дваццаць большых за звычайныя, прымацаваныя на слупах, якія стаялі на роўнай адлегласці ўздоўж дарогі.

— Ведаеш, любая, гэта вельмі прыгожа. Але вельмі цяжка пра гэта гаварыць, менавіта таму, што вельмі прыгожа. Таму, што нічога і няма. У сутнасці, гэта прыгажосць успамінаў. Я задаю сабе пытанне, што павінны думаць тыя, хто не атрымаў класічнай адукацыі? Асабіста я згадваю падручнік лаціны і граматыку Крузэ. Гід сказаў, што мы ўедзем у Рым праз браму Народа, якую перабудаваў Мікеланджэла. Я якраз успомніў, што Стэндаль піша, як ён уязджаў праз гэтую самую браму Народа і мытнікі сваімі адміністрацыйнымі прычэпкамі прымусілі яго пачакаць. Гэта неверагодна, як адна дэталь можа ўсё сапсаваць. Ты Стэндаль, ты прыязджаеш у Рым, збіраешся завесці сабе тут каханку... і ты рвеш горла з «фараонамі», якія прымушаюць цябе гібець у пыле!

— І ты таксама, — сказала яна, — ты едзеш у Рым са сваёй няшчаснай жонкай, у якой баліць сэрца, у аўтобусе, і яна не дае табе жыцця. Сапраўды, адна дэталь можа ўсё сапсаваць...

— Не будзь дурніцай, — сказаў Арман, — я не Стэндаль. Вось і пагоркі. Сем пагоркаў. На іх растуць прыморскія хвоі.

Арман адной рукой знайшоў у Стэндаля фразу пра прыморскія хвоі, у той час як другой гладзіў мокры Лорын лоб. «Маркотныя хвоі вянчаюць з усіх бакоў пагоркі Вечнага Горада».

— Цікава, які эфект можа мець простая фраза. Я сказаў бы: «Вось сем пагоркаў, увянчаных прыморскімі хвоямі...» А «маркотныя хвоі» і «Вечны Горад» усё мяняюць...

— Мне лепш, — сказала Лора.

Вулічны рух зачараваў іх. Цьмяны бляск пазелянелых помнікаў прымусіў іх забыцца пра ўсе нягоды, якія выпалі на апошнюю частку падарожжа. Турыстычнае агенцтва забраніравала для іх так званы «пакой маладажонаў» з адным вялікім ложкам у гатэлі, што ўзвышаўся над горадам на вяршыні пагорка Авянцін, які меў у іхніх вачах такую вартасць, што ім цяжка было паверыць, што тут могуць быць кавярні, гандляры, паштоўкі.

Яны заўсёды ўяўлялі Авянцін як вялізную сцэну, дзе ідзе вечнае прадстаўленне вялікіх пачуццяў трагедыі, якую выконваюць акторы ў масках. Іх здзівіла, што яны знайшлі там твары, падобныя на іхнія.

Арман назіраў, як Лора парадкавала свае рэчы ў шафе іхняга пакоя для маладых. Маладая жанчына зачынілася ў ваннай на засаўку, нібы ёй трэба было чагосьці асцерагацца. Арман выцягнуўся на ложку і слухаў спеў птушак, якія пераляталі па галінах хвой. Да гэтага спеву дадаваліся глухія ўдары — гэта на тэрасе выбівалі дываны. Ён уявіў іх яркія колеры, колеры раскошы і задавальнення. Калі Лора выйшла, ён з непрыемнасцю адзначыў, хоць і так добра гэта ведаў, што яна была ўсяго толькі нізенькай жанчынай, даволі пагляднай, але ўжо пабляклай і занадта тоўстай. Але не трэба было думаць пра будучыню.

— Ну што, дарагая, — сказаў ён, — пойдзем вячэраць? Так?

Яна адказала: «Вядома». Яна чакала не гэтага. Яна не ведала, чаго яна чакала, але не гэтага.

Яна паклала свае прычындалы ў белую сумку, якую ён купіў ёй у Бардзігера, на граніцы, калі яны былі шчаслівыя, паўтараючы адно аднаму, што яны ў Італіі, і іх забаўлялі каўбасы і сыры ў форме каўбас, пляшкі з к'янці, падвешаныя за горла і аплеценыя саломай. Яна знайшла дзве паштоўкі, якія яны купілі ў Пізе, на Кампа Санта, пасля таго як з захапленнем любаваліся падаючай вежай. Яны сталі разглядаць іх разам. На паштоўках быў намаляваны д'ябал, рагаты, прышчавы, закаваны ў жалеза. Сваімі рукамі ён, як спрут, абвіваў мноства голых цел нявольнікаў, якія поўзалі на карачках, паказваючы зад. Верхам на іх сядзелі меншыя дэманы і гналі іх праз пакуты.

— Фантастыка, — сказала Лора.

— А, — сказаў Арман, — гэта не супадае з тым, што ўсе думаюць пра Італію як пра шчаслівую краіну... Я ўпэўнены, што тут людзі не могуць сур'ёзна верыць у д'ябла.

Ён абняў яе.

— Я кахаю цябе, — сказаў ён.

— Праўда? Ты кахаеш мяне? Ты ўпэўнены?

— Але, — сказаў ён, — я кахаю цябе.

— Не, любы, — сказала яна. — Я не люблю гэтага святла.

— Тады пойдзем пагуляем, павячэраем, — сказаў ён.

Спачатку яны пайшлі выпіць гаркаватага аперытыву на тэрасе кавярні на вуліцы Віторыа Венета. Гэта была летняя кавярня, якія бываюць на беразе мора. Яе белы, зялёны і блакітны колеры вылучаліся на цёмна-чырвоным фоне будынкаў. Арман праводзіў вачыма маладых жанчын, што праходзілі міма. Амаль усе яны былі прыгожыя, большасць загарэлыя, аднак некаторыя былі і вельмі бледныя, амаль белыя, захаваўшы сваю белізну ў ценю кватэр, дзе сцены былі з ружовага мармуру. У іх былі вельмі высокія грудзі.

— А жанчыны тут прыгожыя...

— Не ведаю, неяк не задумвалася...

— Праўда, — сказаў Арман, — гэта бясспрэчна. Яны частка пейзажу. Яны створаны якраз для гэтых вуліц...

Лора неяк няўпэўнена ўсміхнулася.

— А я, — сказала яна, — я не створана для гэтай краіны?

Арман пяшчотна абхапіў яе за плечы.

— Ты? — сказаў ён. — Я кахаю цябе...

Ён заўважыў, што на левай ноздры ў яе ўскочыў прышч, і яго раптам ахапіла пачуццё абавязку, якое немагчыма было растлумачыць.

Яны купілі ў кіёску кухарскую кнігу за дзвесце лір, багата ілюстраваную, бо Лора вырашыла, што, калі яны вернуцца і ўсталююцца, яна дзеля забавы будзе гатаваць ім простыя італійскія стравы, хоць асаблівай ахвоты гатаваць яна не мела. Як казала яна сама, гаспадыня з яе была даволі кепская.

«Якое гэта мае значэнне? — сказаў Арман. — Я кахаю цябе».

Яны знайшлі аўтобусную станцыю, з якой хадзілі аўтобусы да Альбінскіх гор, і хацелі паехаць павячэраць на беразе возера Нэмі, дзе ў старажытнасці адбываліся марскія баі гладыятараў. Лора шмат пра гэта ведала, але было надта позна, і не было ўпэўненасці, што яны паспеюць на аўтобус, каб вярнуцца.

Урэшце паехалі на таксі ў Трастэвэрэ.

Яны ўспаміналі, якую ролю адыгрываў гэты квартал, калі там жыў няўрымслівы плебс. Менавіта тут выспявалі змовы. Адсюль выляталі, размахваючы мячамі і паходнямі, раз'юшаныя натоўпы і кідаліся на штурм замка Святога Анёла*.

* Рымская цытадэль, адна з папскіх рэзідэнцый.

Апусцілася ноч, да таго ж месячная.

Яны вячэралі ва ўнутраным двары, абсаджаным невысокімі апельсінавымі дрэвамі, праз лісце якіх прабівалася святло чырвоных лямпачак. Яны былі ў захапленні ад белізны абрусаў і хлеба.

Музыкант, граючы на акардэоне, хадзіў ад стала да стала і спяваў песні, падобныя да андалузскіх. Лора сказала, што, напэўна, гэта спадчына гішпанскага панавання, спадчына Борджыа*. Яны сталі гаварыць пра італійскае Адраджэнне, яго нястрымныя страсці, прагу да бурлівага, шалёнага жыцця ў гэтых людзей, якія былі не выкладчыкамі калежаў, а мастакамі, палітыкамі, салдатамі адначасова.

* Славуты італійскі род гішпанскага паходжання.

— Якая адвага! Які віхор! — сказаў Арман. — І, разам з тым, заўваж, калі ўзяць жыццё хаця б таго ж Макіявелі, то яно было сумнае і не ўдалося. Зрэшты, што такое Макіявелі? Бацька шматлікай сям'і, у жыцці якога не было нічога, акрамя прыкрасці, намеснік загадчыка канцылярыі муніцыпалітэта Фларэнцыі, які ледзь зводзіў канцы з канцамі.

— Гэта праўда, — сказала Лора, — і,магчыма, у многіх з гэтых людзей, каму мы прыпісваем незвычайнае жыццё, балелі ногі ці была непрыгожая жонка, і ім даводзілася перажываць бог ведае што, каб сплаціць даўгі. Бо, зрэшты, даўгі трэба было сплочваць ва ўсе часы. Макіявелі плаціў свой доўг. Цэзар Борджыа, мажліва, і не, але гэта ўжо іншая справа.

Арман засмяяўся. Ён быў рады бачыць Лору забаўнай і па-ранейшаму поўнай ідэй. Ён пяшчотна пляснуў яе па левай далоні.

— Паслухай, — сказаў ён, — не чапай гэтага прышча. З ім усё ў парадку, а ты можаш зрабіць толькі горш.

Яны перасталі гаварыць пра Адраджэнне. Памаўчалі. Потым Лора раптам сказала, што ёй хацелася б убачыць vіа Аnnіа* пры месячным святле. Афіцыянт, які раней працаваў у Парыжы і выдатна размаўляў па-французску, сказаў, што, вядома, было б лепш, калі б у іх была машына, а так яны могуць праехаць на тралейбусе да Брамы, а адтуль прайсці пешшу. Гэта будзе цудоўная прагулка, асабліва для закаханых і асабліва пры месячным святле.

* Апіева дарога. Пабудавана ў IV стагоддзі да н.э. з ініцыятывы рымскага цэзара Клаўдзія Апія і захавалася да нашых дзён.

Яны яшчэ трохі пасядзелі, дапіваючы з маленькіх шклянак з тоўстага зялёнага шкла белае віно Шато Рамэн з лёдам. Гэтыя шклянкі былі падобныя да лампад, што гараць перад абразамі Божай маці. Акардэаніст цяпер іграў неапалітанскія мелодыі. За сталом насупраць сядзела жанчына, адна з чатырма мужчынамі. Афіцыянт сказаў, што гэта вельмі вядомая актрыса, але яны яе не ведалі. Рысы яе твару былі настолькі правільныя, што выклікалі захапленне. Гладкі і горды рымскі твар. Яна міргала доўгімі вейкамі на прыплюшчаных вачах. Арман звярнуў увагу, што на ёй была лёгкая сукенка з выразам. Да Лоры ў яго быў толькі адзін ці два раманы, калі ён толькі пачынаў сталець. Гэта былі студэнткі, сціплыя і цнатлівыя, якім ён пасылаў лісты, дзе пісаў пра іх вучобу і наогул пра жыццё.

Але гэтая дзяўчына насупраць была менавіта такою, з якой яму хацелася б пайсці на vіа Аnnіа.

Незнаёмая вельмі свабодна трымалася са сваімі кавалерамі, трое з якіх былі ўжо ў гадах, а адзін малады. На іх былі светлыя касцюмы, белыя накрухмаленыя кашулі і вельмі строгія белыя шаўковыя гальштукі. Яны смяяліся, падлівалі ёй у шклянку ці гладзілі яе чорнага кашлатага сабаку, што адзываўся на мянушку Напалеон, якую яны вымаўлялі на італійскі манер.

Фраза Стэндаля «Маркотныя хвоі вянчаюць з усіх бакоў пагоркі Вечнага Горада» пачынала зноў адзывацца ў сэрцы Армана. Ён зірнуў на Лору як бы збоку. «Але ж я кахаю яе, — сказаў ён сабе, — я кахаю яе... Аднак што гэта значыць, я яе кахаю?» Яму захацелася зараз жа пакінуць Італію і вярнуцца ў Каэн, куды яны атрымалі прызначэнне. У Каэне Лора будзе на сваім месцы, там рэальнае жыццё, не тое, што тут, сярод гэтага дэкору, які ёй не пасаваў.

— Не чапай носа, — сказаў ён, але на гэты раз рэзка, знервавана. — А то будзе яшчэ горш.

— Што значыць — будзе яшчэ горш? — спыталася Лора. Яна ўзяла яго за руку. Ён моцна сціснуў яе руку, потым пагладзіў. Яна заплюшчыла вочы. Яны далі акардэаністу сто лір.

Vіа Аnnіа купалася ў месячным святле. Ад кіпарысаў на брук, у якім антычныя вазы прарэзалі дзве паралельныя каляіны, клаліся блакітныя цені. На фоне бледнага неба над магілай Цэцыліі Мэтэла ўздымалася вялізная рэкламная аўтапакрышка з дрэва. Ноч была чароўная. Паабапал шашы, якой было ўжо не адна тысяча гадоў, стаялі, як коні на прывязі, мотаролеры, чакаючы сваіх седакоў: парачак, схаваных у цемры вясковай ночы, аглушаных звонам цвыркуноў і шчаслівых у абдымках адно ў аднаго.

— Як прыгожа, — сказала Лора.

У іх было мала часу. Апошні тралейбус адыходзіў праз чвэрць гадзіны. Яны, трымаючыся за рукі, селі на тумбу дарожнага знака. Арман загаварыў першы.

— Якая незвычайная цывілізацыя, — сказаў ён. — Калі думаеш, што па гэтай дарозе ездзілі ў Неапаль ужо дваццаць стагоддзяў назад...

— Сапраўды, — сказала Лора, — мы пра ўсё гэта чыталі, усё гэта ведаем, але самае незвычайнае — убачыць потым, што гэта не штосьці з кніг, што гэта рэальна існуе.

Яна глядзела на мотаролеры і думала пра каханкаў, якія ляжалі за магіламі рымскіх патрыцыяў. Арман абняў яе і доўга цалаваў у вусны, але цяпер яму здавалася, што ў ёй больш не было ніякай таямніцы.

— Трэба вяртацца, — вельмі пяшчотна сказаў ён. — Ты, напэўна, стамілася? Табе было зусім кепска ў аўтобусе.

— О! Ты быў такі мілы, такі цярплівы.

— Ну што ты, любая, гэта ж такая дробязь...

— Але я назаляла табе, не давала спакойна любавацца... Мне б не хацелася быць абузай. Я не надта табе перашкаджала, не?

— Ды не, — сказаў ён, — якая ты дурніца! Я кахаю цябе.

— Я таксама кахаю цябе, — сказала яна.

— І добра! Гэта ж вельмі добра...

Яны прабылі ў Рыме два дні, каб абавязкова наведаць усе вартыя ўвагі мясціны.

Ім вельмі спадабаліся сады вілы Баргезэ. Бессаромнасць Паліны Банапарт* зачаравала Армана, які неўпрыкмет гладзіў голыя грудзі мармуровай статуі Кановы. Яны елі марожанае пад хвоямі, якія зблізу выглядалі не так маркотна, як апісаў Стэндаль. Мілыя, святочна апранутыя дзеці з гувернанткамі, якія гаварылі па-нямецку, гулялі вакол іх.

* Паліна Банапарт (1780-1825) — сястра Напалеона, была замужам за князем Камілам Баргезэ.

Сабор Святога Пятра ім не спадабаўся. Яны вырашылі, што ён падобны на тэатр, з якога толькі што выйшлі гледачы. Арман параўнаў ксяндзоў, семінарыстаў і служак з апранутымі ў сутаны рабочымі сцэны.

— Досыць жахліва, гэта праўда, — сказала Лора.

Але раптам яна ўспомніла, што вянчалася ў царкве, і змоўкла.

— Гэта месца без душы, — сказаў Арман.

— А можа, мы ў гэтым вінаватыя? — сказала Лора. — Можа, гэта з-за таго, што мы нічога не прыносім сюды?

Вечарам, калі яны вярталіся ў нумар, ногі ў іх гулі, а ў галаве ўсё перамяшалася: захад сонца, мітры, голыя багіні, марскія ракавіны і распяцці.

Арман маўчаў.

— Пра што ты думаеш? — пыталася Лора. — Пра што ты думаеш? Цябе нешта турбуе?

— Не, — казаў Арман, — нічога. Я цябе кахаю.

— Тады ты павінен быць вясёлым. Ты не вельмі вясёлы...

— Я больш чым вясёлы, я шчаслівы.

— У цябе ўсё ў парадку?

— Так, — адказваў ён.

Раніцай таго дня, калі яны павінны былі выехаць аўтобусам на Капры, як было прадугледжана праграмай Сусветнага агенцтва, яны адчулі палёгку, хоць самі сабе ў гэтым не прызнаваліся. Згодна з праграмай турыстычнага агенцтва яны павінны былі правесці пяць дзён на чароўным востраве. Бо яны не сумняваліся, што як бы там ні было, а Капры яны будуць успамінаць усё жыццё.

На жаль, надвор'е выдалася надзіва дажджлівае для гэтай, звычайна сонечнай, пары. Кампанія здалася ім чымсьці накшталт Нармандыі. Яны пілі цёплую каву з тэрмаса. Лора больш не хварэла, але маленькі прышч на носе зацвярдзеў, пачырванеў і нарваў. Арман супакоіўся. Ён з пяшчотнай пакорлівасцю глядзеў на пышныя вінаграднікі, на пагоркі, ахутаныя туманам. Сонца заззяла якраз тады, калі яны прыехалі ў Неапаль, дзе павінны былі прабыць толькі гадзіну перад тым, як адплыць на батэла* на Капры. Гэтага было дастаткова, каб пераканацца, што ім не схлусілі, і гэта сапраўды, як казаў адзін пасажыр іхняга аўтобуса, варта было таго, каб прыехаць сюды. Дзеля таго, каб пабачыць Везувій, варта было прыехаць. Не таму, што гэта быў нейкі незвычайны вулкан, асабліва пасля таго, як ён патух, а таму, што адна назва будзіла думкі пра іншыя такія самыя вулканы: Этну, Папакатэпельт, Фудзіяму, Кіліманджара. Дождж вымыў фасады будынкаў, і гэта падкрэсліла язвы бедных кварталаў, але затое надало ўсяму нейкі расквітнелы, вясновы выгляд. Сонца прыпякала, і над горадам курылася пара. Арман і Лора гаварылі пра «пачуццёвасць» Неапаля. Хлапчукі паспрабавалі прадаць ім аўтаручкі і гадзіннікі, купленыя ў амерыканскіх маракоў. Іх цяжкія караблі з гарматамі ў белых чахлах віднеліся на брудных водах порта.

* Параходзік (іт.).

— Мне не цярпіцца ўбачыць Капры, — сказала Лора.

Гэтая назва, Капры, нагадвала ёй пра Тыберыя*, значыць, пра мурэн, смаляныя паходні і жоўтыя амфары ў шафранавым пяску.

* Тыберый I, другі рымскі імператар (42 г. да н.э. — 37 г. н.э.), свае апошнія гады правёў на Капры.

Арман абхапіў яе за плечы і прыціснуў да сябе. Але на параходзіку, што плыў да вострава, яму раптам захацелася буры, туману, няважна чаго, абы яно змяніла гэты дэкор з недарэчных раманаў на звычайны пейзаж для звычайных людзей.

З верхняга прыпынку фунікулёра, адкуль порт быў ледзь відаць, праз гэтае нагрувашчанне залітых сонечным святлом кашолак, стракатых, яркіх колераў шаляў і караляў з ракавін іх разам з іншымі турыстамі правялі да гатэля. Абапал дарогі ўзвышаліся тэрасы з садамі, перапоўненымі чырвонымі кветкамі. З вокнаў іх пакоя відаць былі бухта і купалы манастыра, пабудаванага ў маўрытанскім стылі. Навокал панавала ціша, якую зрэдку парушалі траскатня цыкад, гук парасона, які раскрывалі, ці шамаценне пры подыхах марскога ветру сухога лісця на алівах. Сады крута спускаліся да самага заліва. Вада, як і ўсё іншае, была цудоўная: блакітная, празрыстая на вялікую глыбіню. Маторка пакідала на ёй доўгі пенны след.

— Гэта краіна, аб якой мараць, — сказала Лора. — Мажліва, гэта дэкор, але цудоўны! Ах, я хацела б застацца тут на некалькі месяцаў...

— Ты ўпэўнена, што табе не захацелася б у Кабур* ці нават у Каэн?

* Курорт у Нармандыі.

— Чаму ты мне гэта кажаш?

— Не чапай свайго носа, дарагая, бо, гарантую, ты дагуляешся да таго, што там сядзе вялікая скулячка, якая не дасць табе спакою да канца падарожжа...

— Ты думаеш, што я непрыгожая?

— Мне ты самая прыгожая.

Ён заплюшчыў вочы і пацалаваў яе ў вусны.

— Ты здурэў, — сказала яна, калі перавяла дых.

— Зусім не.

Дзень яны прысвяцілі класічнай экскурсіі па ўсім востраве. Яны нанялі гіда і не пашкадавалі. Ці знайшлі б яны самі словы, каб апісаць «гэтае дзіўнае пачуццё эйфарыі, якое вялікія аматары вострава называюць «ла какаіна» дэ Капры* і якое, мажліва, выклікана кантрастам паміж страшэннай прыгажосцю скалаў, пакрытых дзікай расліннасцю, і ціхім хараством вузенькай, добра забрукаванай дарогі, абсаджанай прыватнымі садамі з квітнеючымі ружамі, гваздзікамі, гліцыніямі, міндалем?

* Какаін Капры (іт.).

Яны не даведаліся б, што славуты грот Мітраманіа — гэта былы храм бога Мітры і што ў доме вядомага пісьменніка Курцыа Канацьеры пасярод вялізнага салона, які мае шаснаццаць метраў у даўжыню, ёсць камін, спод якога зроблены з вогнеўстолівага крышталю, праз які можна бачыць мора.

Яшчэ больш карысным для іх гід аказаўся ў тым плане, што даў ім нейкае ўяўленне пра свецкае жыццё. Яны даведаліся, што ў Канцонэ дэль Марэ*, «які ў апошнія гады прыцягвае ўвагу арыстакратыі ўсяго свету, дзякуючы басейну з лазурнай вадой і ўсёй яго раскошы, пасля абеду заўсёды ёсць некалькі незанятых сталоў для гульні ў канастру**».

* Назва гатэля, у перакладзе з італійскай «Песня мора».

** Гульня ў карты.

Аднак з канца раніцы другога дня, калі яны загаралі на тэрасе гатэля, слухаючы, як гудуць мухі і кудактаюць куры, радуючыся знесенаму яйку, як звоняць званы ў манастыры, Арман адчуў патрэбу процідзеяць таму, што гід назваў «какаіна дэ Капры». Ён быў па горла сыты гэтым жыццём, якое асуджала яго на адзіноту, глыбіню якой ён толькі што зразумеў. Спектакль, які ён убачыў у міндалевым садзе, вывеў яго са здранцвення: мажны педэраст, увесь у блакітным, з белай вышыванай шыйнай хусткай, якога прагульваў на пазалочаным паску бульдог з высалапленым языком; ён раздаваў ангельскім дзецям, якія тоўпіліся вакол яго, высушаных марскіх канькоў, загорнутых у шаўкавістую паперу.

— А што, уласна мы тут робім? — сказаў ён.

— Табе не дагодзіш. Што з табой, любы? Мне здаецца, пасля Рыма ты нешта ад мяне хаваеш.

— Ну што ты, дарагая, не. Гэта аніяк не звязана ні з табой, ні з намі... Але я лічу, што тут ёсць нешта абсурднае. Я не ведаю... Але ўсё гэта фальшывае. Ну, ты разумееш, фальшывае...

— Але неба, мора, міндаль не фальшывыя...

— І ўсё гэта становіцца фальшывым. Урэшце стане фальшывым з-за гэтых людзей...

— Але ж мы не такія, як яны.

— Не, — сказаў ён. — Калі мы тут, мы такія самыя, як і яны. Такія, як гэты прыдурак з яго сабакам у садзе. Ведаеш, калі б не расклад нашага падарожжа, я б зараз жа паехаў адсюль.

— А куды? Ты хацеў бы вярнуцца ў Францыю?

— Не ведаю, магчыма. Гэтая краіна не для нас.

— А можа, ты лічыш, што яна не для мяне? Ты так думаеш? Скажы праўду...

— Ты гаворыш глупства, золатка маё. Я хачу сказаць, што гэтая краіна не мае нічога агульнага з намі, з нашым звычайным жыццём.

— Не, — сказала яна, — ты не гэта хацеў сказаць...

Дзень цягнуўся кепска, да таго моманту, калі пад вечар з блакітнай вады купальняў Тыберыя зусім побач з Арманам вынырнула маладая жанчына, якую ён бачыў з чатырма кавалерамі ў рымскім рэстаране ў Трастэвэрэ. Белы купальнік і сонца не зрабілі яе менш таямнічай і не змянілі ганаровага выразу на яе твары, гладкім і правільным, які так уразіў Армана.

— Гэта ж актрыса, якую мы бачылі ў Рыме, — сказаў ён.

— Ну вось, — сказала Лора, — я думаю, што яна прыехала знарок дзеля цябе.

Ён засмяяўся, але смех гэты стаў раптам шчыры. Ён з задавальненнем і нават з пяшчотай паглядзеў на белыя сталы рэстарана, які размяшчаўся ў двары антычнай вілы, на чырвоны квадрат ветразя ўдалечыні, потым на тлусты твар загарэлага таўстуна, які, прыжмурыўшы вочы, прымаў сонечную ванну, расцягнуўшыся на блакітным з жоўтымі палосамі халаце.

Нехта сказаў па-французску: «Глянь, ды гэта ж Марыя Паска, актрыса. Яна сапраўды чароўная».

— Яна сапраўды вельмі прыгожая, — сказаў Арман.

— Так, што да прыгажосці, то яна прыгожая. Але ці можа, па-твойму, мужчына пакахаць такую дзяўчыну? Я лічу, што ў ёй ёсць нешта жорсткае...

— Але яна з тых жанчын, — сказаў Арман, — на якіх глядзяць, а не кахаюць. Жанчыны, якіх кахаюць, зусім іншыя.

У гэты момант ён успомніў, што гід распавядаў, як замежныя турысты забаўляліся некалькі гадоў таму ў гроце Мітраманія, аднаўляючы рытуалы пакланення Мітры.

У кампаніі двух тыпаў Марыя Паска накіравалася да бара, размешчанага пад руінамі балкона, з якога Тыберый кідаў рабоў мурэнам. Арман зірнуў на Лору. Прышч на носе вырас. Вада і вецер раскудлацілі ёй валасы, і яе чырвоны твар абрамляў чорны, нібы драцяны, парык.

— Ты не павінна так сушыць валасы. Ты іх сапсуеш.

Лора не адказала.

У бары Марыя Паска моцна смяялася з тымі двума тыпамі ў белым.

— А што, калі мы тут паабедаем? — спытаўся Арман.

— Гэта будзе вельмі дорага, а ў гатэлі з нас усё роўна вылічаць за абед...

— Так, сапраўды. У сутнасці, гэтая сістэма арганізаваных падарожжаў ідыёцкая...

— Але ўсё ж, любы, мы можам тое-сёе ўбачыць. І паколькі мы ўсё гэта бачым разам, то, як па мне, нічога больш і не трэба.

— Дарагая... — сказаў ён.

— Аднак я не ведаю, што з табой. Мне здаецца, што ты не рады.

— Ды не, я рады. Якая ты дурненькая, мая Лора. Чаму табе такое ўбілася ў галаву? Ты лічыш, што я шмат гляджу на жанчын? — Ён засмяяўся: — Уяві сабе такое: «Выкладчык Каэнскага ліцэя кінуў маладую жонку пад час вясельнага падарожжа і збег са славутай італійскай актрысай Марыяй Паскай!»

Яна засмяялася.

— Ты не хочаш пайсці выпіць чындзаніна ў рэстаране, перад тым як вярнуцца ў гатэль?

— О не, не, я хачу вярнуцца ў гатэль... Вось і катэр.

— У наш шмат часу, мы можам сесці на другі катэр.

— Мой любы, я крыху стамілася.

Яна раптам уся збялела пад сваімі драцянымі валасамі. Ад гэтага прышч на носе стаў асабліва яркім.

— Прабач мне, я стала такой страшнай.

Арман прыклаў шчаку да яе спатнелага лба.

— Гэта як у аўтобусе пад Рымам, — сказаў ён, — нічога, пройдзе. Качанятка маё. Дарагая... дарагая...

Яна не расплюшчвала вачэй.

— Я думаю, — сказала яна, — ці я... ці я не цяжарная.

Арман глянуў на мора.

Ён глядзеў на мора і раптам падумаў, што гэта мора — каб смяяцца, усе людзі, што сабраліся тут, — каб смяяцца.

— А ты ўпэўненая?

— Не, але гэта магчыма.

Ён узяў яе за руку, потым раптоўна нахіліўся і пацалаваў яе ў вусны, дакранаючыся да прышча на носе і адчуваючы яго гарачыню. Ён таксама заплюшчыў вочы.

— Ты быў бы рады? — спыталася яна. — Ведаеш, я добра разумею, што гэта не палегчыць нам жыццё, але ўбачыш, усё ўладзіцца. Галоўнае, каб ты змог спакойна падрыхтавацца да конкурсу на месца выкладчыка. Мне ўжо лепш, — сказала яна, — Гэта як прыходзіць, так і праходзіць.

— Не хочаш пайсці выпіць?

Яна не адказала. Да самага рэстарана ён не адпускаў яе руку. Ён пасадзіў яе і спытаўся, што яна будзе піць. Яна адказала, што выпіла б чындзаніна.

— А ты ўпэўненая, што табе можна алкаголь?

Яна засмяялася.

— Вядома, мой дарагі, калі крышачку, то гэта не страшна.

Ён паглядзеў на Марыю Паску, якая сядзела на высокім табурэце каля стойкі бара. Белы купальнік так шчыльна аблягаў цела маладой жанчыны, што яна была нібы голая, бліскучая, як статуя Паліны Банапарт з вілы Баргезэ. Маркотныя хвоі з усіх бакоў вянчаюць пагоркі Вечнага Горада.

— Мне непрыемна, што гэта здарылася пад час нашага падарожжа, — сказала Лора, — але мы яшчэ вернемся.

— О не, — сказаў Арман, — толькі не ў Італію.

Андрэ Маруа Жыццё людзей

урыўкі з Усеагульнай гісторыі, выдадзенай у 1992 годзе ўніверсітэтам Тамбукту

РАЗДЗЕЛ CXVIII

1954 — надзвычайныя здарэнні на Зямлі. 1959 — выданне «Жыцця людзей» на Ўране. 1982 — першае выданне на Зямлі.

Як толькі ў канцы 1970 года паміж Зямлёй і большасцю вялікіх планет наладзіліся дружалюбныя адносіны, зямным вучоным захацелася параўнаць свае гіпотэзы і дактрыны з навуковымі працамі іншапланетных калег.

Рабіць гэтае параўнанне часта было даволі цяжка, бо, як вядома, найбольш слынныя фізікі Венеры, Юпітэра і Марса не ўспрымаюць ні святла, ні гукаў і жывуць у свеце радыяцый, пра якія мы дагэтуль нічога не ведалі. Але сёння, у 1992 годзе, дзякуючы хуткаму развіццю тэорыі пачуццёвых эквівалентаў, можна сказаць, што мы здольныя перакласці на зямную мову ўсе мовы планет, акрамя Сатурна.

Адным з самых цікавых адкрыццяў нашай эпохі сталі працы, што напісалі пра нас, жыхароў Зямлі, вучоныя іншых планет. Людзі і падумаць не маглі, што натуралісты з Марса, Венеры і нават Урана мільёны гадоў назіраюць за Зямлёй пры дапамозе куды больш дасканалых інструментаў, чым нашы. Зямная навука далёка адстала ад дасягненняў вучоных з суседніх планет. А паколькі нашы органы не ўспрымаюць радыёактыўных выпрамяненняў, якімі карысталіся назіральнікі, то мы і не здагадваліся, што нават у самыя патаемныя моманты нашага жыцця мы маглі апынуцца пад уважлівым вокам нябеснага ўльтрамікраскопа.

Цяпер кожныадукаваны чалавек можа пазнаёміцца з гэтымі працамі ў Бібліятэцы Таварыства планет. Яны цікавыя самі па сабе, выклікаюць пачуццё павагі і таму будуць асабліва карысныя тым маладым людзям, якія вырашылі прысвяціць сябе вавуцы. Калі заўважаеш неверагодныя памылкі ў меркаваннях такіх разумных істот, якія да таго ж мелі выдатную даследчую тэхніку, міжволі задумваешся і над нашымі ўласнымі меркаваннямі і сам у сябе пытаешся: а ці не глядзім мы на расліны і жывёл так, як на нас глядзелі марсіяне?

Найбольшай увагі, як нам здаецца, варты А.Е.-17 — уранскі вучоны, які ў 1959 годзе апублікаваў «Жыццё людзей». Да міжпланетнай вайны гэтая кніга карысталася папулярнасцю як на Ўране, так і ў жыхароў Венеры і Марса. Яна даступная і нам, бо ўранцы — адзіныя іншапланетныя жахары, якія, як і мы, адораны разуменнем жыцця, а таму іх слоўнікавы запас досыць блізкі да нашага. Да таго ж свае эксперыменты яны праводзілі так, што іх вынікі добра адчуваліся на Зямлі на працягу 6 месяцаў. Пра гэта можна прачытаць у нашых зямных газетах і хроніках таго часу. А цяпер мы паспрабуем:

1. Коратка апісаць некаторыя факты, якія мелі месца на нашай планеце ў 1954 годзе.

2. Паказаць, як вядомы вучоны А.Е.-17 расцаніў вынікі сваіх эксперыментаў.

НЕЗВЫЧАЙНАЯ ВЯСНА

Пачынаючы з сакавіка 1954 года многія назіральнікі адзначалі, што іх здзіўляе стан атмасферы ў паўночным паўшар'і. Хоць надвор'е было добрае, нечакана ў вельмі абмежаваных зонах пачыналі бушаваць навальніцы. Капітаны караблёў, а таксама пілоты паведамлялі на Цэнтральную метэастанцыю, што час ад часу компасы давалі адхіленні без усялякай на тое прычыны. У многіх месцах людзі бачылі, як па зямлі праходзіла нешта накшталт ценю ад вялізнай хмары, між тым як неба заставалася ясным і ніякай хмары не было відаць. Газеты друкавалі інтэрв'ю з вучонымі-метэаролагамі, якія сцвярджалі, што гэтыя з'явы імі прадугледжваліся, што яны выкліканы плямамі на Сонцы і знікнуць з надыходам перыяду прыліваў Месяца ў час раўнадзенства. Аднак гэты перыяд настаў і прынёс яшчэ больш дзіўныя праявы.

ЗДАРЭННЕ Ў ГАЙД-ПАРКУ

Трэцяя нядзеля красавіка 1954 года. Мноства людзей сабралася на алеі, што вядзе да Мармуровай аркі, каб паслухаць дакладчыкаў-энтузіястаў. Нечакана ўсе ўбачылі, як на іх навальваецца цень ад нейкай нябачнай перапоны, якая пагрозліва ўстала між Зямлёй і Сонцам. Праз некалькі імгненняў зямля на ўчастку 300 ці 400 ярдаў, ад агароджы да сярэдзіны парку, раптам паднялася, пападалі вырваныя з карэннем дрэвы, некаторых людзей засыпала, а тыя, што былі блізка каля гэтага ўчастка, з жудасцю ўбачылі, як у зямлі ўтварылася яма, глыбінёй не менш за 100 ярдаў, а з выкапанай зямлі стварыўся ўзгорак такой жа вышыні.

Назаўтра паліцэйскі дакладваў начальству: «Усё выглядала так, нібы нейкі гігант капануў у парку вялізнай рыдлёўкай». І гэта было праўдападобна, бо адзін бок ямы быў прамы і гладкі, між тым як са схілу капца зямля асыпалася, адкрываючы знявечаных людзей.

Засыпала больш як 300 чалавек. Ледзь выкарабкаліся наверх тыя, каму пашчасціла апынуцца пад тонкім пластом зямлі. Некаторыя з іх, раптоўна звар'яцеўшы, з жудаснымі крыкамі збягалі ўніз па стромкім адхоне свежага капца. А на яго вяршыні нечакана з'явіўся капітан Уард — адзін з прапаведнікаў пратэстанцкай арганізацыі «Армія Выратавання» — і з незвычайнай разважлівасцю пачаў крычаць, вытрасаючы пры гэтым пясок з валасоў і адзежы:

— Я папярэджваў аб гэтым, брацці! Вы верыце ў фальшывых багоў, і ўсявышні разгневаўся на свой народ, і перст яго занесены над намі...

Гэтая невытлумачальная падзея так моцна нагадвала боскія пакаранні, апісаныя ў Бібліі, што многія скептыкі з прысутных ад гэтага моманту паверылі ў бога і сталі шчырымі веруючымі на ўсё жыццё.

Здарэнне дало магчымасць ацаніць вартасці лонданскіх паліцэйскіх. Трое з іх апынуліся сярод ахвяр. Неўзабаве прыбылі яшчэ 12 чалавек. Яны смела ўзяліся наводзіць парадак. Адразу ж выклікалі конную гвардыю і пажарнікаў. Суперінтэндант паліцыі Кларквэл узначаліў сілы дапамогі, і не прайшло і чатырох гадзін, як парк меў свой звычайны выгляд. На жаль, загінула 200 чалавек.

Вучоныя розна тлумачылі гэтае здарэнне. Калі не звяртацца да чагосьці звышнатуральнага, то цікавай магла стаць толькі гіпотэза пра землятрус, хоць і яна была малаверагодная, бо сейсмографы не зарэгістравалі ніякіх штуршкоў. Людзі ўвогуле супакоіліся, калі даведаліся, што гаворка ідзе пра землятрус з незвычайнай прыродай паходжання. Сейсмолагі назвалі гэта «вертыкальным манаформным сейсмам».

ДОМ НА ВУЛІЦЫ ВІКТОРА ГЮГО (ПАРЫЖ)

Пасля выпадку ў Гайд-парку шмат дзе адбыліся падобныя здарэнні. Яны не так звярталі на сябе ўвагу, бо не мелі смяротных вынікаў. Аднак то тут, то там на нашай планеце з аднолькавай хуткасцю ўзнікалі гэтыя загадкавыя капцы. Некаторыя з іх існуюць нават і цяпер. У прыватнасці, я назаву капцы на Эенскай раўніне (Францыя), у Перыгордзе, у Рошнаве (Валахія, Румынія) і ў Ітапуры (Бразілія).

Але гэтая містычная рыдлёўка, якая нібы практыкавалася толькі на незаселеных участках зямлі, цяпер збіралася перакінуцца і на будынкі. 24 красавіка, апоўдні, прахожыя былі здзіўлены нейкім незразумелым гукам, які адны параўноўвалі са свістам шаблі, другія — тонкага і вельмі моцнага струменю пары. Гэта адбылося ў парыжскім квартале, між Трыумфальнай аркай, авеню дэ ля Гранд-Армэ, авеню Марсо і авеню Анры-Мартэн.

Той, хто знаходзіўся насупраць будынка нумар 66 на авеню Віктора Гюго, бачыў, як на ім з'явілася вялікая крывая расколіна; дом два ці тры разы страсянуўся, і паверх з мансардамі, дзе былі пакоі для абслугі, раптам спляскаўся, нібы ад моцнага націску. У вокнах, на балконах з'явіліся спалоханыя жыхары. На шчасце, дом не абваліўся, хоць і нагадваў пераламаную папалам літару. Пасярод лесвіцы выратавальнікі ўбачылі шчыліну, зробленую нейкім нябачным інструментам. І здавалася нават, што нейкае лязо прайшло па прамалінейнай траекторыі праз дрэва сходаў, дываны, жалеза парэнчаў.

Мэбля, дываны, карціны — усё на яго шляху акуратна было разрэзана папалам. Цудам ніхто не пацярпеў. Пакоі абслугі былі пустыя, бо якраз быў час абеду. Адна дзяўчына з трэцяга паверха адчула штуршок і ўбачыла, як яе ложак чымсьці няроўна рассекла. Ёй не забалела, толькі здалося, нібы яе ўдарыла слабым электрычным разрадам.

Усё гэта выклікала нямала меркаванняў. Зноў загаварылі пра сейсм. Некаторыя газеты абвінавачвалі архітэктара і домаўладальніка ў тым, што яны пабудавалі дом з нядобраякасных матэрыялаў. Ад парламента патрабавалі тлумачэння. Урад абяцаў прыняць меры, каб такія здарэнні больш не паўтараліся, адначасова паставіўшы пытанне аб даверы. Ён быў пацверджаны галасаваннем.

ПАДАРОЖНІКІ

Як і пасля выпадку ў Гайд-парку, за падзеямі на авеню Віктора Гюго адбылося нямала вельмі падобных здарэнняў. Пра іх мы не будзем расказваць, аднак, як нам сёння здаецца, разумны назіральны чалавек павінен быў дапусціць ва ўсім гэтым нейкую замаскіраваную дзейнасць з пэўнай мэтай. Невядомая нябачная сіла парассякала вялікія і малыя дамы ў многіх краінах. То ў Масачусетсе (ЗША), то ў Даніі, то ў Гішпаніі гэтая сіла падымала ў паветра, а потым кідала ўніз сялянскія хаты, разбіваючы іх разам з жыхарамі. У Нью-Йорку на Мэдысан авеню папалам рассекла будынак. Чалавек 50 загінула ў выніку гэтых здарэнняў, але паколькі ўсё гэта адбывалася ў розных краінах і кожны асобны выпадак меў усяго некалькі ахвяр, пра гэта стараліся шмат не гаварыць, тым болей што ніхто нічога не мог разумна растлумачыць.

Аднак новыя прыгоды ў маі — чэрвені 1954 года незвычайна ўсхвалявалі ўсю планету. Першай ахвярай стала маладая мурынка з Хартфарда (Канектыкут, ЗША).

Паштальён — адзіны сведка гэтага здарэння — расказваў, што мурынка якраз выходзіла з дома сваіх гаспадароў, калі яе раптам падхапіла і пачало падымаць угору. Са страшэнным крыкам яна ўзляцела на метраў 100, а потым разбілася аб зямлю. Паштальён сцвярджаў, што не бачыў над ёй ніякіх паветраных апаратаў.

Другім «паветраплавальнікам» стаў адзін таможнік з Кале (Францыя). Людзі бачылі, як яго таксама вертыкальна падняло ў паветра і хутка панесла цераз праліў да ангельскага берага. Праз некалькі хвілін яго звайшлі на ўзбярэжжы каля Дуўра (Англія). Таможнік быў мёртвы, хоць і не меў бачных раненняў. Здавалася, што ён быў асцярожна апушчаны на зямлю. Ён пасінеў, нібы вісельнік.

Пасля гэтага пачаўся так званы перыяд удалых падарожжаў. Першым чалавекам, які закончыў сваё «падарожжа» жывы, быў стары жабрак. Нябачная рука схапіла яго ў той момант, калі ён прасіў міласціну на цвінтары сабора Парыжскай Багамаці. Праз 10 хвілін ён апусціўся акурат пад ногі аслупянеламу паліцэйскаму на плошчы Пікадзілі-Сэркус (Лондан). Вандроўка не зрабіла яму ніякай шкоды, і ён меў такі выгляд, нібы падарожнічаў у зачыненай кабіне, куды не даходзілі ні вецер, ні святло. Сведкі пачатку падарожжа расказвалі, што жабрак знік з вачэй, як толькі адарваўся ад зямлі. Такія «падарожжы» часам працягваліся некалькі тыдняў. Цяпер іх лічылі даволі камічнымі, бо ведалі, што яны не з'яўляюцца небяспечнымі. Здавалася, што самая багатая фантазія кіруе нябачнай рукой. Аднойчы маленькая дзяўчынка з Данвера (Каларада, ЗША) апынулася сярод расейскай раўніны. А зубны ўрач з Сарагосы (Гішпанія) аказаўся ў Стакгольме. Найболей гаварылі пра падарожжа месьё Марка Лефо — ганаровага старшыні французскага Сената, які ўзляцеў у Люксембургскім садзе (Парыж) і быў дастаўлены на бераг возера Антарыо (Канада). Ён скарыстаў гэта, каб зрабіць падарожжа па Канадзе. Калі ён вярнуўся на радзіму, яго з трыумфам сустрэлі на вакзале Буа-дэ-Булонь. Магчыма, гэтая міжвольная рэклама шмат паспрыяла таму, што яго ў 1956 годзе выбралі прэзідэнтам Рэспублікі.

Заўважылі, што адзенне ўсіх «падарожнікаў» пасля прызямлення было ў плямах ад нейкай чырванаватай вадкасці. Гэта, бадай, было адзінай нязручнасцю ўвогуле бяскрыўдных прыгод. Праз 2 месяцы падарожжы спыніліся, каб даць месца новым, яшчэ больш загадкавым падзеям. Пачатак ім паклаў эпізод, якому далі назву «дзве сям'і».

ПРЫГОДЫ ДЗВЮХ СЕМ'ЯЎ

Першая сям'я — маладая французская пара — жыла ў невялікім доме ў гарадку Нэі-сюр-Сэн, паблізу Парыжа. Жак Мартэн, муж, эрудыт, аўтар дысертацыі аб жыцці вядомага французскага пісьменніка і дыпламата Поля Марана, чалавек спартыўнага складу, — працаваў у ліцэі Пастэра. Жак меў чацвёра дзяцей. 3 ліпеня апоўначы мадам Мартэн толькі паспела заснуць, як пачула той свіст, пра які мы ўжо расказвалі. Яна адчула лёгкі штуршок, і ёй падалося, нібы яна з вялікай хуткасцю ўзнімаецца ў паветра. Расплюшчыўшы вочы, яна здзівілася, убачыўшы свой пакой, заліты блакітным месячным святлом. У пакоі, аднак, не хапала адной сцяны. Потым мадам Мартэн заўважыла, што яна ляжыць на краі ложка, рассечанага папалам, а злева, там, дзе некалькі секунд назад ляжаў яе муж, — бездань, над якой зіхацяць зоркі. У жудасці яна адкінулася на той край ложка, які яшчэ стаяў трывала. Ложак меў толькі 2 ножкі, але не хістаўся. Гэта здзівіла і разам трохі супакоіла мадам Мартэн. Потым яна адчула, што больш ужо не падымаецца, а хутка перамяшчаецца па прамой лініі; урэшце ёй кальнула ў сэрца так, як гэта бывае, калі апускаешся ў ліфце, і яна здагадалася, што пачала зніжацца. Мадам Мартэн уявіла, як яна ўпадзе і насмерць разаб'ецца, і ўжо заплюшчыла вочы, чакаючы фатальнага прызямлення. Аднак усё адбылося інакш: яна мякка асела на зямлю, паглядзела вакол сябе і нічога не ўбачыла. У пакоі стаяла цемра. Вось працяг яе расказу:

«Здавалася, бездань зноў зачынілася. Я паклікала мужа. Думала толькі, што я выйшла з нейкага кашмару. Я страшэнна хвалявалася. Мне хацелася пра ўсё расказаць мужу. Я працягнула руку, наткнулася на мужчынскае плячо і пачула моцны незнаёмы голас чалавека, які гаварыў па-ангельску:

— Оh! Dаrlіng!* Як ты мяне напалохала...

* О! Дарагая! (англ.)

Я рэзка адсунулася і хацела запаліць святло, але ніяк не магла знайсці выключальніка.

— Што з табой? — прамовіў незнаёмы.

Ён сам запаліў святло. Мы абое адначасова ўскрыкнулі. Перада мной быў малады ангелец. Бландзін з невялікім кароткім носам, крыху блізарукі, ён быў у піжаме і яшчэ добра не прачнуўся. Пасярод ложка была шчыліна. Коўдры, матрац, падушка — усё было рассечана папалам. Адна частка ложка была вышэйшая за другую на 5-10 сантыметраў. У гэтых складаных абставінах паводзіны майго суседа, як толькі ён зусім прачнуўся, прымусілі мяне прасякнуцца павагай да брытанскай нацыі. Лёгка даравальнае ўтрапенне цягнулася ўсяго толькі нейкі момант, пасля ангелец вёў сябе проста, натуральна, карэктна, нібы мы былі ў салоне. Я гаварыла па-ангельску і сказала яму сваё імя; ён назваў сябе: «Джон Грэхем». Мы знаходзіліся на поўдні Англіі ў горадзе Рычмандзе. Агледзеўшыся, я заўважыла, што палавіна майго пакоя была са мной. Я пазнала сваё акно, свае занавескі вішнёвага колеру, фатаграфію мужа, якая была на куфры. Я пазнала таксама столік з кнігамі каля майго ложка; на кнігах ляжаў мой гадзіннік. Другая палова была мне незнаёмая. На начным століку стаяў партрэт прыгожай жанчыны, ляжалі фатаграфіі дзяцей, часопісы, пачак цыгарэт. Джон Грэхем доўга ўглядаўся ў мяне, вывучаў рэчы, разам з якімі я з'явілася перад ім, а потым з усёй сур'ёзнасцю спытаўся:

— А што вы тут робіце, місіс Мартэн?

Я адказала яму, што сама не ведаю, і, паказаўшы рукой на партрэт, сказала:

— Гэта мой муж.

У сваю чаргу, кіўнуўшы на фатаграфію, ён прамовіў:

— Гэта мая жонка.

Яна была вельмі прыгожая, і я з трывогай падумала, што, магчыма, у гэты момант яна ў абдымках Жака.

— Ці лічыце вы, — спыталася я, — што палова вашага дома была перавезена ў Францыю ў той час, як наша палавіна адпынулася тут?

— Чаму?

Ён мяне раздражняў. Чаму? Пра гэта я і сама нічога не ведала. Можа, таму, што ва ўсёй гэтай гісторыі былі элементы нейкай прадуманай сіметрыі.

— Туманная гісторыя, — паківаў галавою мой субяседнік, — і як яно так зрабілася?

— «Як! Як!..» — сказала я. — Гэта...

У гэты момант мы пачулі стогны з верхняга паверха і разам падумалі: «Дзеці!»

Джон Грэхем саскочыў з ложка і босы кінуўся да дзвярэй. Праз адчыненыя дзверы я пачула крыкі, кашаль і голас ангельца, які то супакойваў, то сварыўся на дзяцей. Я хуценька ўстала, паглядзелася ў люстэрка. Твар быў як звычайна. Крыху паправіла валасы. Заўважыўшы, што дэкальтэ маёй начной кашулі занадта выразнае, я пашукала вачамі кімано і тут жа ўспомніла, што павесіла яго ў другой палавіне пакоя, якая засталася ў Францыі.

Я ўсё яшчэ была перад люстэркам, як пачула за спіной збянтэжаны голас.

— Дапамажыце, калі ласка! — папрасіў Джон Грэхем.

З дзіцячага пакоя чуліся моцны плач і крыкі.

— Ахвотна. А ў вас не знойдзецца жаночага халата і тапачак?

— Безумоўна, знойдзем.

Ён даў мне чысты халат і паказаў, як прайсці ў дзіцячы пакой. Гэта былі цудоўныя малыя. Яны хварэлі на коклюш. Найбольш, відаць, мучыўся самы меншы — мілы белабрысы хлопчык. Я ўзяла яго за руку, і ён крыху супакоіўся.

Так у гэтым пакоі прабылі мы дзве гадзіны. Абое страшэнна хваляваліся, ангелец ад думак пра жонку, я — пра мужа.

Я спыталася ў Джона, ці можна пазваніць у паліцыю. Ён паспрабаваў пазваніць і зразумеў, што тэлефон пашкоджаны. Антэну радыёпрыёмніка перарэзала папалам. Як толькі пачало світаць, Джон Грэхем выйшаў з дому. Дзеці паснулі. Праз некалькі хвілін Джон вярнуўся і папрасіў мяне выйсці разам з ім. Трэба было бачыць фасад дома! Невядомы чараўнік, відаць, хацеў падабраць два дамы аднолькавай вышыні, якія можна было б падзяліць больш-менш аднолькава. І гэта яму ўдалося. Аднак наш цагляны дамок у Нэі быў даволі просты, з высокімі вокнамі, акружанымі каменнымі карнізамі, а перад намі ж стаяў чорна-белы катэдж з шырокімі паўавальнымі вокнамі. Спалучэнне гэтых зусім непадобных частак нарадзіла дзіўны архітэктурны ансамбль. «Арлекін» Пікасо ў архітэктуры — дый годзе!

Я папрасіла містэра Грэхема, каб ён даў тэлеграму ў Францыю і даведаўся, што сталася з яго жонкай. У адказ пачула, што тэлеграф адчыняецца толькі ў 8 гадзін. Ён быў такі флегматык і нават у гэтых надзвычайных абставінах дапусціць не мог, што можна было б парушыць распарадак і пабудзіць тэлеграфіста. Дарэмна я старалася яго разварушыць, адказ быў адзін:

— Тэлеграф працуе з 8 гадзін!

Нарэшце а палове восьмай, калі Джон Грэхем збіраўся ісці на тэлеграф, мы ўбачылі, што да дома на кані пад'ехаў паліцэйскі. Ён здзіўлена паглядзеў на дом і перадаў нам тэлеграму ад прэфекта парыжскай паліцыі. У тэлеграме было пытанне, ці знаходжуся я па гэтым адрасе, і адначасова паведамлялася, што місіс Грэхем — жывая і здаровая — знаходзіцца ў Нэі.

Няма патрэбы далей цытаваць гэты тэкст. Дастаткова адзначыць, што місіс Грэхем з такой жа руплівасцю клапацілася пра дзяцей мадам Мартэн, як і яна сама — пра дзяцей ангелькі. Абедзьве сям'і былі ў захапленні ад далікатнасці сваіх спадарожнікаў у гэтых прыгодах і моцна сябравалі між сабой да канца дзён сваіх. Яшчэ 10 гадоў назад мадам Мартэн жыла са сваёй сям'ёй у Шамбурсі (Сена і Ўаза).

Рамкі гэтага раздзела не дазваляюць нам спыніцца на аналагічных прыгодах, якія здзіўлялі людзей на працягу ўсяго мая 1954 года.

Серыя «рассечаных дамоў» цягнулася яшчэ даўжэй, чым «перамяшчэнні людзей». Больш як 100 сем'яў было абменена. І гэтыя абмены сталі ўлюбёнымі тэмамі для пісьменнікаў і кінематаграфістаў. Тут было нешта фантастычнае, што кранала пачуцці і вельмі падабалася публіцы. Дарэчы, даволі пацешна было бачыць (і гэта адбылося на самай справе), як каралева прачынаецца ў ложку жандара, а расейская танцоўшчыца раніцай здагадваецца, што яна ў алькове прэзідэнта ЗША. Потым прыгоды з абменам рэзка спыніліся.

Настаў час новых прыгод. Здавалася, што таямнічыя істоты, якія забаўляліся, парушаючы жыццё людзей, былі капрызныя і ім хутка надакучалі адны і тыя забавы.

ЗНЯВОЛЕННЕ Ў КЛЕТКУ

У пачатку верасня невядомая рука, чыю сілу цяпер ведае ўся Зямля, замахнулася на самых таленавітых вучоных нашай планеты. 12 чалавек, амаль усе славутыя фізікі і хімікі, адначасова былі сабраны з розных краін і дастаўлены на паляну ў лесе Фантэнбло (непадалёк ад Парыжа). Кампанія маладых людзей кожную нядзелю прыязджала сюды, каб адпачыць і пагуляць па лясных узгорках. Аднойчы яны ўбачылі, як між дрэў і камянёў журботна блукаюць старыя. Заўважыўшы іх збянтэжанасць, хлопцы хацелі ім дапамагчы. Падышоўшы бліжэй, яны здзіўлена спыніліся: ад старых іх аддзяляла нейкая празрыстая непраходная заслона. Хлопцы думалі абмінуць перашкоду, абышлі вакол і канчаткова ўпэўніліся, што старыя акружаны нябачнай сцяной. Некаторыя з маладых пазналі тут сваіх выкладчыкаў. Клікалі іх, але ніхто іх не пачуў. Гук, відаць, не праходзіў праз гэтую сцяну. Вядомыя прадстаўнікі навукі апынуліся ў клетцы, нібы драпежнікі.

Здавалася, яны даволі хутка змірыліся са сваім становішчам: ляглі на сонейку, дасталі з кішэняў паперу і пачалі пісаць нейкія ўраўненні, даволі весела абмяркоўваючы іх. Адзін хлопец пайшоў паведаміць уладам. Апоўдні сабраўся натоўп цікаўных. Між тым вычоныя, відаць, пачыналі хвалявацца. Яны падыходзілі да нябачнай сцяны і, разумеючы, што іх галасоў ніхто не чуе, паказвалі на мігі, каб ім далі есці.

У натоўпе было некалькі афіцэраў, і адзін з іх паабяцаў перадаць ежу гэтым няшчасным з самалёта. Задумка была выдатная. Праз дзве гадзіны пачуўся гул матора. Пралятаючы над гэтай нябачнай клеткай, лётчык спрытна, акурат усярэдзіну, выкінуў пакеты з правіянтам. На жаль, калі да зямлі заставалася метраў дваццаць, пакеты перасталі падаць і нібы застылі ўгары. У клетцы быў нябачны дах.

Пад вечар вучоныя мелі выгляд безнадзейных людзей. Яны ўсё паказвалі на мігі, што хочуць есці і баяцца начнога холаду. Засмучаныя гледачы нічога, аднак, не маглі зрабіць. І няўжо давядзецца глядзець на пагібель гэтых свяцілаў навукі?

Ніхто не думаў, што могуць быць якія-небудзь змены да заўтрашняй раніцы. Аднак ужо на досвітку, калі добра прыгледзецца, можна было заўважыць, што ў цэнтры клеткі з'явіўся новы дэкор. Пра гэта паклапацілася нябачная рука. Пакеты, якія кінуў лётчык, цяпер віселі на вяроўках на вышыні пяць метраў. Другі канат вісеў побач і даходзіў да самай зямлі. Кожны малады чалавек мог бы лёгка залезці па гэтым канаце і зняць выратавальныя пакеты. Але мала было надзеі, што хто-небудзь з гэтых сямідзесяцігадовых людзей адважыцца на такую гімнастыку. Яны хадзілі вакол канатаў, нават правяралі іх на трываласць, і ўсё ж рызыкантаў сярод іх не знаходзілася.

Так прайшоў увесь дзень. Надышла ноч. Цікаўныя пачалі разыходзіцца. Апоўначы адзін студэнт вырашыў паспрабаваць, ці на месцы нябачная сцяна. На яго вялікае здзіўленне, ніякай заслоны ён не адчуў і з радасным крыкам ішоў уперад. Жорсткая сіла, якая два дні насміхалася з людзей, нарэшце злітавалася. Вучоных накармілі, сагрэлі, і ніхто з іх не захварэў.

Вось тыя асноўныя факты, якія характарызавалі гэты незразумелы перыяд. Сёння, аднак, мы ведаем, што гэта быў перыяд, калі ўранскія вучоныя праводзілі свае эксперыменты. А цяпер мы падаём найбольш важныя фрагменты з кнігі славутага А.Е.-17.

Чытач зразумее, што мы былі вымушаны знаходзіць зямныя эквіваленты ўранскім словам, пераклад якіх не заўсёды быў літаральны. Час уранцы адлічваюць гадамі, якія значна даўжэйшыя, чым зямныя. Там, дзе гэта было можна, мы зрабілі пералік часу на прывычныя нам зямныя меркі. Акрамя таго, уранцы, гаворачы пра людзей, ужываюць слова, якое прыкладна азначае «бяскрылыя двухногія». Гэтае занадта складанае слова мы амаль усюды замянілі на «людзі» або «зямляне». Гэтаксама мы зрабілі з паняццем «горад», якое ўранцы азначаюць як «чалавечы мурашнік». Дарэчы, у гэтым, як нам здаецца, яны мелі рацыю. І яшчэ трэба, каб чытач не забываўся, што ўранцы, як і мы, адораны зрокам, аднак гукі ім зусім невядомыя.

Уранцы «гавораць» між сабой пры дапамозе спецыяльнага органа, які складаецца з мігатлівых каляровых лямпаў. Вядома, што ўранцы, не знайшоўшы гэтых апаратаў у людзей, тут жа вырашылі, што мы наогул няздольныя перадаваць свае думкі адзін аднаму.

Тут мы змяшчаем толькі кароткія фрагменты кнігі А.Е.-17 і настойліва раім усім студэнтам прачытаць яе поўнасцю. Ёсць цудоўнае выданне гэтай кнігі з каментарыем прафесара Пекінскага ўніверсітэта Аг-Чу.

Як ужо, відаць, здагадаўся чытач, А.Е.-17 — гэта не ўранскае прозвішча аўтара, а наменклатурны індэкс, дадзены прафесарам Аг-Чу.

ЖЫЦЦЁ ЛЮДЗЕЙ ПАВОДЛЕ А.Е.-17

Пры дапамозе звычайнага тэлескопа на паверхні малых планет, і ў прыватнасці на Зямлі, можна ўбачыць плямы. Яны настолькі вялікія, што нельга дапусціць, каб гэта былі азёры ці моры. Калі доўгі час назіраць гэтыя плямы, то можна заўважыць, што на працягу некалькіх зямных стагоддзяў яны павялічваюцца, дасягаюць максімальных памераў, потым пачынаюць меншаць, а часам нават зусім знікаюць. Многія назіральнікі лічылі, што гэта — вынік захворвання глебы. Сапраўды, гэта вельмі магло нагадваць утварэнне і рассысанне пухліны. І толькі пасля вынаходніцтва ўльтратэлемікраскопа стала зразумела, што мы маем справу са скопішчам жывой матэрыі. Першыя апараты ўсё ж не былі яшчэ дасканалыя і дазвалялі бачыць, нібы ў тумане, нешта накшталт жывога жэле. Вядомыя назіральнікі, як, напрыклад, Н.-33, сцвярджалі тады, што гэтыя скопішчы — зграі жывёлін, якія вядуць агульны спосаб жыцця. З дапамогай сучасных апаратаў удалося высветліць, што ўсё гэта не так. Цяпер не толькі былі відаць індывідуумы, але і тое, што яны адрозніваюцца паміж сабою і робяць пэўныя рухі. Плямы, якія заўважыў Н.-33, на самай справе аказаліся велізарнымі гнёздамі. Іх, бадай, можна параўнаць з уранскімі гарадамі. (Гэтым гнёздам мы далі назву «гомільеры» — «чалавечыя мурашнікі».)

У гэтых гарадах жывуць маленькія істоты — людзі. Гэта двухногія бяскрылыя млекакормячыя з нязначным валасяным покрывам на целе, якое звычайна ахінаецца штучнымі матэрыяламі. Доўгі час меркавалася, што гэту дадатковую скуру людзі ўтвараюць самі па сабе. Мае ж даследаванні даюць падставы сцвярджаць, што гэта — памылковае меркаванне, бо людзі маюць нейкі інстынкт, які вымушае іх збіраць і сплятаць раслінныя або жывёльныя валокны, каб бараніцца ад холаду.

Я сказаў: «інстынкт» і з самага пачатку гэтай працы з усёй яснасцю хачу адзначыць, што пытанне, якое ўвогуле ніколі не варта было ставіць, на працягу некалькіх гадоў абмяркоўвалася з неверагоднай лёгкасцю. Асабліва гэта датычыцца маладых натуралістаў, бо яны ўзялі сабе за моду прыпісваць гэтым зямным лічынкам розум, які па сваёй прыродзе нібыта такі, як і ў нас, уранцаў. Хай сабе іншыя разбіраюцца, наколькі жахлівая такая дактрына з рэлігійнага погляду. Я ж пакажу ў гэтай кнізе ўсю абсурднасць падобных канцэпцый толькі з навуковага пункту гледжання.

Сапраўды, калі ўпершыню назіраеш за гэтым жэле і бачыш тысячы жывых цікавых сцэн: доўгія вуліцы, па іх ходзяць людзі, яны часам спыняюцца і, здаецца, нават разумеюць адзін аднаго, або калі глядзіш на прыватнае асобнае гняздо, дзе бацькі пільнуюць сваіх малых, сочыш за арміямі на маршы ці захапляешся працай будаўнікоў, — то ўсё гэта ўяўляецца такім прыгожым спектаклем, што сапраўды можа здацца, нібы людзі такі надзелены нейкім розумам. Аднак каб дасканала вывучыць псіхічныя здольнасці гэтых жывёлін, недастаткова выкарыстоўваць толькі выпадковыя карціны, што перш-наперш паўстаюць перад даследчыкам.Трэба ставіць людзей у такія абставіны, якія найлепш будуць спрыяць даследаванню, трэба як мага больш змяняць гэтыя абставіны, карацей кажучы, трэба эксперыментаваць і ствараць навуку толькі на аснове фактаў. Менавіта так мы падышлі да справы, правёўшы вялікую серыю эксперыментаў, якія будуць апісаны ніжэй. Але перш чым распачаць наш выклад, я прашу чытача ўявіць тыя неверагодныя цяжкасці, з якімі мы сутыкаліся ў сваёй працы. Безумоўна, як толькі мы пачалі выкарыстоўваць праменні, значна лягчэй стала праводзіць эксперыменты на далёкай адлегласці, бо дзякуючы праменням мы атрымалі магчымасць падхопліваць целы, маніпуляваць імі і нават пераносіць з аднаго месца ў другое. Аднак людзі — істоты вельмі маленькія, кволыя, і выпрабаванне на іх праменняў — справа грубая і жорсткая. Таму спачатку некаторыя людзі гінўлі ў час эксперыментаў. Спатрэбіліся звышдакладныя выпрамяняльныя прылады, каб дасягаць аб'екта назірання і абыходзіцца з ім з патрэбнай асцярожнасцю. У прыватнасці, калі мы пачалі пераносіць людзей з аднаго месца ў другое, то спачатку не ўлічвалі супраціўлення гэтых істот. Мы пераносілі іх занадта хутка праз паветраныя слаі, якімі акружана Зямля, і людзі задыхаліся. Мы былі вымушаныя стварыць такую ўстаноўку, усярэдзіне якой шкодныя эфекты ад хуткасці перамяшчэння не ўспрымаліся. Праводзячы доследы па разразанню і пераносу людскіх гнёздаў, мы спачатку не ўлічвалі канструкцыі будынкаў. І толькі ў ходзе эксперыментаў навучыліся ўтрымліваць іх, выкарыстоўваючы моцны пучок праменняў.

Чытач знойдзе тут геаграфічную карту той часткі зямной паверхні, дзе мы правялі найбольш істотныя эксперыменты. Просім звярнуць увагу на два вялікія чалавечыя мурашнікі, якія мы назвалі: Хаатычны і Строгі. Гэтыя назвы потым былі прыняты ўсімі астрасацыёлагамі. А мы, даючы іх, кіраваліся тым, што гэтыя мурашнікі вельмі адрозніваюцца паміж сабой: адзін здзіўляе строгасцю свайго плана, другі ўяўляе сабой нейкае складанае перапляценне крывых вулачак. Хаатычны і Строгі мурашнікі аддзелены адзін ад аднаго нейкай бліскучай лініяй. Мы мяркуем, што гэта мора. Самы вялікі мурашнік на Зямлі — Геаметрычны. Ён яшчэ больш правільны, чым Строгі. Ад першых двух Геаметрычны аддзелены значнай бліскучай паверхняй.

ПЕРШЫЯ ДОСЛЕДЫ

Які пункт Зямлі выбраць для эксперыментаў? Як умяшацца ў жыццё гэтых істот, каб атрымаць ад іх неабходныя рэакцыі? Прызнаюся, я страшэнна хваляваўся, калі ўпершыню ўзяў даволі моцны апарат і пачаў рыхтавацца да эксперыментаў на Зямлі. Са мною былі мае чатыры вучні, якія хваляваліся не менш, чым я. Адзін за адным мы пачалі разглядаць праз ультратэлемікраскоп чароўныя малюсенькія пейзажы. Мы накіравалі наш апарат на Хаатычны мурашнік. Знайшлі там даволі адкрытае месца, каб лепш прасачыць, што будзе пасля. Маленькія дрэўцы паблісквалі ад веснавога сонца, і мы бачылі,як многія істоты зліваліся ў натоўп. Пасярод натоўпу, чамусьці асобна ад астатніх, была толькі адна асоба. Спачатку мы хацелі разгадаць гэту гульню, але гэта нам не ўдалося. Тады мы вырашылі выкарыстаць праменні. Эфект быў ашаламляльны. У зямлі ўтварылася яма; некалькі істот засыпала зямлёй; і адразу ж істоты зрабіліся надзіва актыўныя. Сапраўды, можна было падумаць, што яны арганізуюцца даволі разумна. Адны ратавалі засыпаных, другія пабеглі па падмогу. Даволі хутка ўсе пашкоджанні былі ліквідаваны. Пасля мы вырашылі выкарыстоўваць нашы праменні ў менш населеных пунктах, каб не ставіць у небяспеку гэтых істот. Мы навучыліся змяншаць магутнасць праменняў і пачалі працаваць больш асцярожна. І толькі калі ўпэўніліся ў нашай методыцы, мы вырашылі пачаць першую серыю эксперыментаў.

Маёй першай мэтай было праверыць, ці знойдзе дарогу назад адна з зямных істот, калі яе ўзяць і перанесці з роднага мурашніка зусім у іншае месца. Напачатку, як я ўжо адзначыў, мы сутыкнуліся з велізарнымі цяжкасцямі. Па-першае, істоты паміралі ў час перанясення, па-другое, мы не ўлічвалі таго, што яны маюць штучную скуру, ад якой яны лёгка могуць пазбавіцца. Таму, як толькі мы апускалі іх на зямлю, мы адразу гублялі іх з вачэй. Калі ж мы паспрабавалі зрываць гэтую штучную скуру і ставіць меткі непасрэдна на целе, то і тут нас чакала няўдача, бо, апынуўшыся на Зямлі, істота тут жа набывала новую скуру.

З цягам часу мае вучні ўсё ж навучыліся сачыць за істотамі і трымаць іх пад кантролем. Мы высветлілі, што ў 99 выпадках з 100 істота вярталася менавіта туды, адкуль мы яе бралі. Я вырашыў перанесці дзве істоты з Хаатычнага мурашніка ў Геаметрычны, якія знаходзяцца далёка адзін ад аднаго.

Праз 10 зямных дзён мой верны вучань Е.Х.-33, які сачыў за імі дзень і ноч, паказаў мне, як тыя вярталіся назад. Яны знайшлі дарогу дамоў, нягледзячы на тое, што мясцовасць, куды я іх апусціў, была ім зусім невядомая. Да таго ж абедзве істоты былі зацятымі дамаседамі (гэта мы ведалі, бо даўно сачылі за імі). Якім жа чынам знайшлі яны дарогу? Я пераносіў іх так хутка, што заўважыць маршрут яны не маглі. Чым жа яны кіраваліся? Вядома, не памяццю, а нейкай спецыфічнай якасцю, пра якую мы можам толькі гаварыць, не могучы яе вытлумачыць, бо гэта выходзіць за межы нашай уласнай псіхалогіі.

Тут жа паўстала і другая праблема. Ці пазнаюць астатнія істоты вяртальца? Здаецца, што так яно і ёсць. Звычайна калі ён вяртаўся ў сваёй гняздо, там узнікала вялікае ўзбуджэнне. Іншыя істоты пры гэтым прыкладалі да яго рукі, а часам нават губы. Разам з гэтым у некаторых выпадках, як нам падалося, вяртанне выклікала злосць і незадаволенасць.

Такім чынам, першыя эксперыменты паказалі, што бяскрылыя двухногія маюць нейкі інстынкт, дзякуючы якому яны пазнаюць свае мурашнікі.

Потым мы вырашылі даведацца, ці існуюць на Зямлі, як у нас на Ўране, такія пачуцці, як каханне, мацярынская любоў і г.д. Такое меркаванне мне здавалася абсурдным, бо да гэтых чыстых пачуццяў уранцы прыйшлі толькі праз мільёны гадоў цывілізацыі. Аднак абавязак даследчыка — працаваць над праблемай непрадузята і не загадваць вынікаў, якія могуць прынесці эксперыменты.

Ноччу істота-самец звычайна адпачывае каля сваёй самкі. Я папрасіў сваіх вучняў разрэзаць папалам гнёзды, каб аддзяліць самца ад самкі, безумоўна, стараючыся не параніць ніводнага, а потым узяць і склеіць адну палову «А» з паловай «Б» і паглядзець, ці здагадаюцца яны пра якую-небудзь перамену. Пры гэтым мы імкнуліся ствараць нармальныя ўмовы для эксперыментаў і таму падабралі падобныя гнёзды. Я раіў таксама сваім вучням падабраць менавіта такія гнёзды, дзе б колькасць дзяцей была аднолькавая, а памеры пакояў супадалі.

Нарэшце Е.Х.-33 радасна паказаў мне два гнязды, дзе было па чацвёра дзяцей. Адно гняздо было ў Хаатычным мурашніку, другое — у Строгім. Н.Х.-33 з дзівоснай далікатнасцю разрэзаў і перанёс паловы гнёздаў. Ніякіх сумненняў вынікі не выклікалі. У абодвух выпадках штучна падабраныя намі пары, прачнуўшыся, выявілі толькі лёгкае здзіўленне. Гэта, мусіць, ад пералёту і прызямлення. Потым усе яны заставаліся на месцы, захоўваючы пры гэтым самыя звычайныя ўзаемаадносіны.

Факт амаль неверагодны: адразу ж абедзве самкі без ніякага жаху ці агіды пачыналі клапаціцца аб жытле і дзецях, відаць, не разумеючы, што ўсё гэта чужое.

Мы паўтарылі эксперымент многа разоў. У 93 выпадках са 100 паводзіны самак былі аднолькавыя. Самкі маюць устойлівую прывычку да сваіх абавязкаў і зусім не думаюць, дзеля каго яны іх выконваюць. Незалежна ад таго, з чыімі дзецьмі ім даводзіцца апынуцца, яны клапоцяцца пра іх аднолькава старанна. Можна было дапусціць, што гэтая блытаніна звязана з тым, што мы падбіралі вельмі ўжо падобныя гнёзды. Аднак паступова мы ўскладнялі эксперымент і бралі, напрыклад, адну палову ад беднага, другую — ад багатага гнязда. Вынік быў той самы: чалавек не можа адрозніваць свайго жытла ад чужога.

Даказаўшы такім чынам, што па ўзроўню сваіх пачуццяў зямлянін стаіць вельмі нізка ў параўнанні з іншымі істотамі, мы вырашылі заняцца яго інтэлектуальнымі вартасцямі. Для гэтага мы змясцілі некалькі індывідаў у прамянёвую клетку. Ежу паклалі так, што дастаць яе можна было, толькі зрабіўшы больш-менш складаныя рухі. Падбіраючы для эксперыменту зямлян, я нават дазволіў узяць менавіта тых, у якіх, на думку майго калегі Х.-38, былі прыкметы навуковага інтэлекту. Дэталі гэтага эксперыменту можна знайсці ў Дадатку «В». Не пакінуўшы месца сумненням, эксперымент даказаў, што жыццё чалавека настолькі абмежаванае ў часе, што ён імгненна ўсё забывае і няздольны знаходзіць элементарныя спосабы вырашэння праблем, якія хоць крышку адрозніваюцца ад тых, да якіх ён спрадвеку прывык.

Пасля другой серыі эксперыментаў мы так добра навучыліся ўлоўліваць рухі гэтых істот, што маглі, нават не ўмешваючыся, сачыць за імі на працягу іх звычайнага жыцця. Некалькі зямных гадоў я з захапленнем назіраў жыццё аднаго мурашніка.

Паходжанне зямных грамадстваў нам невядомае. Як і чаму гэтыя істоты адмовіліся ад волі і сталі рабамі мурашнікаў? Мы пра гэта нічога не ведаем. Можна дапусціць, што, збегшыся ў мурашнікі, яны атрымалі магчымасць супрацьстаяць іншай жывёле, а таксама і сілам прыроды. Аднак плацяць за гэту магчымасць людзі страшэнна дорага. Ніхто так не пазбаўлены адпачынку і радасці, як яны. У вялікіх мурашніках, у прыватнасці ў Геаметрычным, актыўнае жыццё пачынаецца на досвітку і захоплівае нават частку ночы. Гэта яшчэ можна было б зразумець, калі б дзейнасць чалавека ішла яму на карысць. Але ж чалавек настолькі абмежаваны, настолькі ахоплены інстынктамі, што працуе і выпрацоўвае намнога больш, чым яму трэба. Дзесяткі разоў я бачыў, як у крамах збіралася так многа тавараў, што людзі самі, здавалася, гэтым былі заклапочаныя. А між тым другая група, ні на што не зважаючы, усё вырабляла тыя самыя тавары.

Мы дрэнна разумеем падзел чалавецтва на касты. Усё ж удалося высветліць, што адна група людзей апрацоўвае зямлю і амаль цалкам забяспечвае ўсіх ежай; другая група вырабляе адзенне або будуе гнёзды; а трэцяя група, здаецца, нічога не робіць, апрача таго што хутка перамяшчаецца па планеце і есць. Чаму першыя дзве групы церпяць і згаджаюцца карміць і апранаць трэцюю — гэтага мы не здолелі адгадаць.

Е.Х.-33 правёў велізарную работу, імкнучыся даказаць, што гэта цярпенне мае сексуальнае паходжанне. Ён устанавіў, што вечарамі, калі збіраюцца прадстаўнікі трэцяй касты, да іх прыходзяць і працаўнікі, каб паглядзець на паўраздетых жынчын. Такая тэорыя мне падаецца ўдалай, аднак абгрунтавана яна занадта слаба, каб да яе ставіцца сур'ёзна.

Я асабіста лічу, што каставы падзел на Зямлі трэба тлумачыць у першую чаргу дзіўнай абмежаванасцю чалавека. Увогуле, я думаю, што было б велізарнай памылкай тлумачыць дзеянні людзей, карыстаючыся нашым уранскім ладам мыслення. У сваіх дзеяннях чалавек не кіруецца свабодным розумам, а падпарадкоўваецца нейкаму фатальнаму неўсвядомленаму ўзбуджэнню. У чалавека няма выбару ў тым, што ён павінен зрабіць (бедалага-чалавек нібы слізгаецца па раней вызначаным схіле, каб прыйсці да мэты). Мне было добрай забаўкай назіраць асабістае жыццё некаторых мужчын, для якіх любоўныя прыгоды сталі галоўным сэнсам жыцця. Я бачыў, як яны, імкнучыся спакусіць жанчыну, бралі на сябе ўсе выдаткі пры будаўніцтве дома. Не задавольваючыся гэтым, мужчына ішоў шукаць другую спадарожніцу, якая таксама атрымлівала жытло! За такое каханне мужчына вядзе бясконцую барацьбу, не зважаючы ні на што. Увесь час сутыкаючыся з цяжкасцямі, мужчына ніякіх разумных вывадаў не робіць і не кідае сваіх авантур. І нават за дзесятым разам ані не разумнее.

Няздольнасць чалавека запамінаць мінулае, прадбачыць будучыню пацвярджаецца і шматлікімі войнамі, якія ўзнікаюць паміж людзьмі. У нас, уранцаў, неверагодная нават думка, што адна група ўранцаў можа атакаваць другую або кідацца прадметамі, каб параніць саперніка ці атруціць яго ядавітымі газамі.

А між тым усё гэта адбываецца на Зямлі. На працягу некалькіх стагоддзяў я назіраў, як узнікаюць сутычкі паміж велізарнымі масамі людзей то ў адным, то ў другім кутку планеты. Часам яны ваююць пад адкрытым небам, часам хаваюцца ў зямлі і імкнуцца разбурыць варожыя акопы, абрынаючы на іх цяжкія груды металу. А часам яны нават прыладжваюць прымітыўныя крылы, каб кідаць снарады зверху. Улічыце пры гэтым, што абодва бакі робяць адно і тое. Гэта жахлівае і смешнае відовішча. Сцэны тут настолькі страшныя, што, калі б людзі валодалі хоць слабой памяццю, яны б не дапусцілі іх паўтарэння на працягу многіх пакаленняў. Аднак за кароткі чалавечы век людзі два-тры разы ўвязваюцца ў гэтыя смяротныя бойкі.

Другі прыклад сляпога падпарадкавання зямлян інстынктам мы бачым у тым, што яны часам будуюць свае мурашнікі якраз у такіх месцах планеты, якія небяспечныя для жыцця і асуджаны на пагібель. Так, мы з увагай сачылі, як на адным перанаселеным востраве за 8 гадоў ад землятрусаў тройчы разбураліся ўсе дамы. Кожнаму разважліваму назіральніку ясна, што людзі павінны былі б пакінуць гэты востраў. Але дзе там! Як нічога і не было, людзі заўзята бяруцца за працу і будуюць такія самыя дамы з дрэва і жалеза. А на другі год яны зноў будуць разбураны.

«Але, — запярэчаць мне апаненты, — які б абсурдны ні быў аб'ект дзейнасці чалавека, бясспрэчна, што гэтая дзейнасць усё ж упарадкаваная, а гэта сведчыць аб існаванні на Зямлі нейкай кіраўнічай сілы, нейкага розуму».

Ізноў памылка! Паводзіны людзей пасля землятруса нагадваюць рухі газавых малекул. Кожная малекула сама па сабе апісвае даволі складаную траекторыю, аднак у сукупнасці гэтыя малекулы робяць даволі простыя дзеянні. Калі мы разбураем горад, мільёны людзей пачынаюць сутыкацца паміж сабой, замінаюць адзін аднаму, дзейнічаюць самым хаатычным чынам, — і ўсё ж такі праз нейкі час горад узнімаецца зноў.

Вось такі гэты своеасаблівы інтэлект. Цяпер стала модным разглядаць яго як нейкі водбліск нашага ўранскага розуму. Аднак мода праходзіць, а факты застаюцца. І факты прыводзяць нас да старых расказаў аб уранскай душы і яе прывілеяваным лёсе. І я быў бы рады, калі б мае эксперыменты памаглі разбіць падобныя дактрыны і паставіць зямлян на месца. Бо зямляне паводле свайго інтэлекту знаходзяцца на ўзроўні жывёлін, хоць і безумоўна цікавых для вывучэння. Людзі страшэнна наіўныя і непаслядоўныя ў сваіх дзеяннях. Усё гэта сведчыць аб тым, што неймаверная бездань ляжыць паміж уранскай душой і жывёльным інстынктам.

СМЕРЦЬ А.Е.-17

На шчасце для самога А.Е.-17, ён у пару памёр і не стаў сведкам першай міжпланетнай вайны, пасля якой наладзіліся дыпламатычныя адносіны паміж Уранам і Зямлёй. А гэта дазволіла атрымаць такія факты, якія цалкам адхілілі канцэпцыю А.Е.-17. Да канца дзён сваіх ён жыў у славе і ў пашане. Гэта быў добры ўранец. Злаваў ён толькі тады, калі яму пярэчылі.

Цікавы для нас факт: на Ўране яму паставілі манумент. На п'едэстале — барэльеф, зроблены па тэлефатаграфіі, на якой — натоўп людзей, вельмі падобны да таго, што можна бачыць на Пятай авеню.

Элен Пармелен Уяўны мастак

Іх сямёра. Не лічачы двух камерсантаў, адзін з якіх гандлюе тканінамі, а другі — вядомы ў Парыжы антыквар. Гучныя імёны людзей, што сабраліся тут, выбухнулі б магутным скандалам, які нарабіў бы нямала шкоды, калі б справа стала шырокавядомай.

Агульным у іх было тое, што яны рабілі грошы, умелі іх рабіць. Бізнес на жывапісе быў іхнім хобі. Мэтай іх хаўрусу было стаць незалежнымі ад цягу часу, несправядлівасці выпадку, усемагутнасці рэкламы. Замяніць усё гэта, самім стварыўшы мастака, які б высока цаніўся і масу карцін якога яны ўжо скупілі за бясцэнак. Зразумела, гэты мастак павінен быць чагосьці варты, каб яго мазня магла часам выклікаць ухвалу некаторых знаўцаў сучаснага мастацтва.

Сем калекцыянераў-банкіраў вагаліся паміж двума мастакамі, па дзесяць — дванаццаць карцін якіх яны купілі за бясцэнак.

— Я цалкам аддаю перавагу Дуаену, — сказаў адзін, — перш за ўсё таму, што ў яго вельмі французскае прозвішча! А гэта немалаважна. І яшчэ таму, што ў ім ёсць нешта вельмі спецыфічнае і на гэтым можна згуляць. Мажары робіць збольшага тое, што ўсе. Чаму ў такім разе ён, а не хто-небудзь іншы? А Дуаен працуе нестандартна, узяць хоць бы яго манеру размалёўваць краі карцін.

— Да таго ж, — сказаў самы малодшы, — усе вы маеце Дуаена куды больш, чым Мажары, я, дарэчы, таксама.

— Я таксама за Дуаена, — сказаў самы старэйшы з калекцыянераў. — Паверце мне, у яго ў гэтай гульні ёсць такія козыры, якіх у Мажары няма. З Мажары трэба пачынаць зусім з нуля, трэба ўсё зрабіць. Сёння гэта нам не па зубах. Няхай даспявае. Вакол яго пачынае збірацца невялікі гурт маладых крытыкаў. Гэта добра. Але ён яшчэ надта зялёны. Дуаен мае ўплывовых сяброў.

— У тым ліку сур'ёзных пісьменнікаў. І не абы-якіх. Яго дружба з Жужам і Партэнам, яго «сяброўскі дзень» раз на тыдзень — усё гэта вельмі добра. Мажары куды менш прыкметная фігура. На карысць Дуаена і тое, што ён мае падтрымку афіцыйнай асобы. Вы ведаеце, яны ваявалі разам з Правіданам і цяпер запанібрата.

— Усе згодныя?

Яны адразу ўзяліся за працу, і праз дзве гадзіны справе Дуаена быў дадзены ход.

Тым часам Дуаен рыхтаваў свой штотыднёвывечар. Гэтым разам збіраліся з нагоды мяса па-гішпанску, гэта значыць не надта тлустага, з цёртым сырам. Як казаў Дуаен, для тых, у каго слабая пячонка, гэта, напэўна, немінучая пагібель. Тым горш ім, будуць есці моркву.

Эла накрывала на стол. Жуж не прыйдзе, ён ненавідзіць людзей. Партэн таксама, ён не выносіць Муаўра. Муаўр прэтэндуе на тое, што яго продкам быў славуты Абраам дэ Муаўр, аўтар неверагоднай формулы для ўяўных лікаў. І, несумненна, з гэтай прычыны публікуе лічбавыя паэмы, як ён іх называе. Гэта ёлуп. Але яго выдаюць. Ён рыхтуе прадмову да выстаўкі Дуаена, якая мае адбыцца ў адной галерэі з досыць строгімі правіламі. Яе гаспадар перакананы, што яна з'яўляецца чымсьці накшталт Амбруаз Валяр для мастацкай эліты. Бо цяпер няма мастакоў геніяльных, ёсць толькі элітарныя. Нюанс. Таму, са згоды Дуаена, ён заказаў прадмову Муаўру, паэту невядомаму, якога цаніла вельмі невялікая эліта. У Муаўра ёсць яшчэ два месяцы, каб яе напісаць. Ён гаворыць, што працуе дзень і ноч.

Усе яны жывуць у асаблівым свеце сучаснага мастацтва, у тым ліку і Эла, якая навучылася па-свойму глядзець на палотны і знаходзіць за тым, што намалявана, розныя рэчы, якіх яна раней не бачыла.

Усе шчырыя, да вар'яцтва, да хлусні. Жуж слепа верыць, што Дуаен нічым не саступае Мікеланджэла, але выяўляе сваю веліч сучаснымі сродкамі. Партэн гатовы даць адсекчы сабе галаву, каб давесці, што Дуаен — гэта дзеяч Адраджэння 1960-х. А ўсё тое, што піша пра Дуена Муаўр, так старанна ўзважваецца і ў інтэлектуальным, і ў прафесійным плане, словы падбіраюцца так бездакорна, што зразумець гэта цяжка.

Як цяжка зразумець і жывапіс Дуаена. Эла кажа, што калі думкі-палотны Дуаена стануць даступнымі кожнаму, яны ўсе ўжо будуць у іншым свеце. На сённяшні дзень гэта самыя элітарныя творы з усіх, якія ведала мастацтва. «Таму, — кажа яна, — найбольш палкімі паклоннікамі Дуаена, акрамя некалькіх дасведчаных калекцыянераў, якія даюць яму магчымасць існаваць, з'яўляюцца Жуж і Партэн, самі пісьменнікі, вельмі цяжкія для недасведчаных, і Муаўр, вельмі перадавы паэт, не лічачы афіцыйнай асобы, Правідана, які ў свой час выкладаў філасофію».

У некаторых колах мастакоў так званага авангарду з Дуаена кпяць. Яго лічаць у жывапісе больш кухарам, чым мастаком. Гэта таксама адна з прычын замкнёнага жыцця Дуаена, бо ён, як кожны мастак, пакутаваў ад гэтага.

Сам ён верыў у сябе, але з пэўнай доляй сумнення, неабходнага чалавеку творчаму. Ён верыў у мастацтва, прасякнутае інтэлектам, якому ён служыць, як старанны рамеснік, багаты сваім надзейным рамяством. Ён апора тых ідэй, якія яго сябры выцягваюць, бы нітку з клубка, потым з яго палотнаў. Яны не зусім супадаюць з ягонымі, вельмі неакрэсленымі, якія губляюцца ў колеры і сюжэце. Ідэі яго сяброў куды багацейшыя і абцяжараныя словамі. Часам яны выклікаюць здзіўленне. Але гэтыя дапоўненыя ідэі і выразы ўвасабляліся ў наступнай карціне і гэтак далей.

Кажуць, што ўсе яго палотны падобныя адно да аднаго, але ў іх безліч варыяцый. Так ці інакш, працуе ён марудна, робіць мала. За выключэннем высокапастаўленага Правідана і яго сяброў, якім ён падарыў некалькі карцін, і яшчэ шасці-сямі калекцыянераў, кожны з якіх набыў за апошнія тры гады па некалькі яго твораў, Дуаена ведаюць толькі сярод мастакоў. У яго няма ні свайго прадаўца карцін, ні галерэі, ні кантракта. Ён зрэдку выстаўляе свае карціны ў таго гандляра карцінамі, з якім у яго ёсць дамоўленасць на выстаўку. Дзякуючы ўплывоваму Правідану некалькі яго карцін купілі замежныя музеі.

Такім чынам, у Дуаена ёсць сваё вузкае асяроддзе, якога цяпер няма ні ў аднаго мастака. Пра гэта ніколі не гавораць, як не гавораць пра старажытнаегіпецкіх багоў у Ватыкане. Усім займаецца Эла. Яна — аб'ект асаблівага захаплення, яе акружаюць павагай, ёй прыносяць невялічкія кактусы ў вазонніцах, якія яна збірае. «Што б ён рабіў без яе?» — гавораць усе. Гэта цудоўная жанчына. Жуж, Партэн і Муаўр лічаць, што ў яе ўзвышаная душа, адкрытая для тых абсягаў жывапісу, праз якія ідзе Дуаен. Яны яе вельмі шануюць. Яе бясконцая самаахвярнасць дапамагае захоўваць той клімат, у якім могуць нарадзіцца творы Дуаена.

Гэта маленькая кругленькая жанчына, якая ніколі не задае сабе пытанняў.

Дуаен трэ мускатныя арэхі ў сваю страву, якая кіпіць ужо дзве гадзіны. Мускатны арэх кладуць за гадзіну да канца варкі. Ён не вельмі задаволены зробленым за дзень. Раптам ён успомніў пра крытыка, які напісаў, што яго карціны нагадваюць цёрты мускатны арэх, і злёгку прыкусіў губу. Ён не абыякавы да крытыкі. Ён не адзінокі, яго цесна акружаюць сябры, але часам яму здаецца, што іх вельмі мала.

Ён працуе з верай і мала-памалу пачынае думаць пра сябе так, як думаюць пра яго сябры. Раней ён адчуваў сябе толькі мастаком. Цяпер ён адчувае сябе ў пэўнай меры выканаўцам нейкай місіі.

У той самы момант, калі ў майстэрні Дуаена гатуецца славутая страва, ад якой Муаўр можа трапіць на той свет і якая застанецца вядомай самымі вялікімі косткамі з мозкам, якія толькі бачылі, пачынаецца аперацыя Дуаен.

Вядомы ў Парыжы калекцыянер вядзе дзелавую размову з сярэднім уладальнікам сярэдняй галерэі. Пад час размовы ён яму кажа:

— Дарэчы, у мяне ёсць карціна Дуаена, якой я хацеў бы пазбыцца. Гэта вас не зацікавіць?

— Не, ані, — адказвае гандляр. — Гэта нічога не варта. Што я буду з ёй рабіць? Ёсць, канечне, некалькі аматараў, але на рынку гэта нуль.

— Што ж, тым горш.

— Пры нагодзе прывязіце яе да мяне. Я паспрабую яе прадаць, толькі каб зрабіць вам паслугу. Але што вы за яе атрымаеце?.. На аўкцыёне за яе шмат не дадуць.

— Добра, пабачым.

У гэты самы час яшчэ да дзесяці гандляроў звяртаюцца з падобнымі прапановамі па тэлефоне або пад час візіту. Людзі хочуць прадаць Дуаена. Іх запэўніваюць, што прадаць гэта практычна немагчыма. Ва ўсякім разе, на рынку гэта нуль.

Другая фаза. На наступны дзень тым самым гандлярам звоняць і задаюць адно і тое пытанне:

— Ці няма ў вас часам карціны або карцін Дуаена?

— Не, цяпер няма, але калі вас гэта сапраўды цікавіць, то я магу дастаць, мне якраз прапанавалі...

— Я згодны заплаціць за карціну да дзесяці тысяч франкаў, самае большае пятнаццаць, — кажа калекцыянер.

Гандляру карціць сказаць: «Вы здурэлі, яе можна купіць куды танней». Але ён кажа:

— Добра, я вам пазваню.

Дзесяць разоў паўтараецца такая самая ці амаль такая сцэна.

Дзесяць гандляроў звоняць калекцыянерам, што прыходзілі напярэдадні, і кажуць:

— У мяне ёсць пакупнік на вашага Дуаена, вязіце яго як мага хутчэй.

— Добра, але я тут пацікавіўся. Ён каштуе значна болей. Вы дазнайцеся. Я прывязу вам яго на наступным тыдні.

Дробныя гандляры адразу пачынаюць званіць адзін аднаму. Праз два дні, ніхто не ведае чаму, але пра Дуаена пачынаюць шмат гаварыць у галерэях.

На сёмы дзень да аднаго з гандляроў прыходзіць калекцыянер і за вялікія грошы купляе тое, што яго супольнік прынёс раніцай. Ён кажа збянтэжанаму гандляру:

— Пастарайцеся дастаць мне за такую цану яшчэ.

Тое самае робіцца і ў іншых галерэях. Махляры няшмат на гэтым трацяць.

Праз восем дзён Дуаен пачынае карыстацца вялікім попытам. На жаль, у Парыжы ўжо зусім нічога няма з яго карцін. Тэлефон Дуаена раптам пачынае званіць цэлы дзень. Муаўр, Жуж і Партэн заяўляюць, што ім прапаноўваюць неверагодныя сумы за яго карціны. З галерэі, дзе рыхтуецца выстаўка, звоняць без перапынку. Адзін з калекцыянераў, які мае яго карціны, сустракаецца з ім.

— Нарэшце, — кажа ён, — гэтая тупая крытыка зразумела. Я думаю, што гэта толькі пачатак. Але нельга пускаць справу на самацёк. У вас ёсць хто-небудзь, хто займаецца?.. Усімі гэтымі справамі? Вы трохі адарваны ад гэтага свету. Я вас разумею. Але хоць вы і абыякавы да ўсяго гэтага, трэба каваць жалеза, пакуль гарачае...

Ён прапаноўвае свае паслугі: «Вельмі рады дапамагчы. Не трэба дзякаваць. Зрэшты, я сам у гэтым зацікаўлены, бо маю ці мала вашых карцін, вы ж ведаеце».

Праз шэсць месяцаў замежныя музеі займаюць чаргу. Ім абяцаюць карціну Дуаена, мажліва, у наступным годзе... Карціны Дуаена ідуць па вялізнай цане. Адну з іх ацанілі на распродажы ў восем мільёнаў. Вялікую? Не, невялікую. Праўда, напачатку мафія (так іх употай называюць у некаторых сакрэтных колах, дзе іх ведаюць), дык вось, мафія выставіла на продаж дзве ці тры карціны, паказала іх і сама скупіла. Але потым у гэтым больш не было патрэбы. Гэта ўсё дабром не скончыцца, пабачыце! Шабрые (займаецца продажам карцін вядомых мастакоў, і цяпер у яго кантракт з Дуаенам) не дастаткова моцная фігура, і такіх цэн ён не вытрымае. Калі калекцыянеры пачнуць збываць карціны Дуаена, ён не зможа скупіць іх за трыццаць мільёнаў, няма чаго і казаць. Усё разваліцца, як картачны домік.

А пакуль яны грабуць грошы.

У Дуаена ўсё таксама змянілася. Яго выстаўка прайшла ў Н-скай зале, што яшчэ не ўдавалася нікому. Тут не абышлося без дапамогі высокапастаўленага Правідана, які быў у захапленні ад таго, што яго прагнозы спраўдзіліся. Да таго ж гарадскія ўлады набылі шэсць яго карцін вялікага фармату за цану, якую музеі звычайна не плацяць. Яму выдзелілі залу на выстаўцы ў X..., што праходзіла раз на тры гады, і дзве залы на У... выстаўцы, якую арганізоўвалі раз на чатыры гады, а дзесяць яго вялікіх палотнаў адправілі на штогадовую выстаўку ў ... На ўсіх трох ён атрымаў гран-пры. Шабрые траціў увесь свой час на тэлефонныя перагаворы з Нью-Йоркам. Прадмова Муаўра, якой папярэднічала біяграфія, была перакладзена на семнаццаць моў.

У каталогах была таксама зроблена невялічкая прыгожанькая ўстаўка з інфармацыяй пра аўтара прадмовы, дзе наўмысна згадвалася пра Абраама дэ Муаўра, яго продка, і яго ўяўныя лікі. Жуж і Партэн засталіся ў баку ад гэтай валтузні, калі не лічыць, што ў біяграфіях абодвух пісьменнікаў было адзначана, што яны з самага пачатку разгледзелі ў Дуаене аднаго з найвялікшых мастакоў свайго часу. Такім чынам, яны міжволі атрымалі падставы ганарыцца. У абодвух было па некалькі палотнаў Дуаена, і яны з горыччу ўсміхаліся ад думкі, што з-за людскога капрызу ў іх на сценах цяпер вісіць цэлы скарб. Яны адчувалі сябе амаль прыніжанымі, калі рынак і прэса на вачах адбіралі ў іх выключна іхняга абранніка.

Што тычыцца Дуаена, то ён нічога не памяняў у сваім жыцці, калі не лічыць, што суботнія вячэры сталі больш інтымнымі. З шасці гадзін вечара ён прымае крытыкаў, захавальнікаў музеяў, калекцыянераў, некаторых замежных гандляроў карцінамі. Арганізацыйныя пытанні ён пакінуў на антыквара. Сам жа ён займаецца тым, што кідаецца ў вочы. Напрыклад, падоўгу размаўляе па тэлефоне з Шабрые, які трымае яго ў курсе ўсяго, і з Муаўрам, які аказаўся надзіва дзелавым чалавека і прадмовы да выставак Дуаена ўжо пачынаюць гадаваць яго сям'ю. Дуаен апранаецца так, як і раней. Эла таксама. У іх няма ні машыны, ні загараднага дома. Свае грошы ён кладзе ў банкаўскі сейф, каб не плаціць падаткаў. Ён вядзе надзвычай сціплае жыццё, мала выходзіць, па суботах гатуе кус-кус, або гусь.

Часам у суботу да яго заязджае, у перапынку паміж дзвюма афіцыйнымі сустрэчамі, высокапастаўлены Правідан.

Дуаен стаў кумірам свайго кола. Усё, што ён кажа, здаецца глыбокім або выклікае нястрымны смех, усё самабытнае. На ўсім, што ён робіць, адчуваецца адбітак яго асобы. Калі раптам нехта пачынаў лаяць якога-небудзь мастака, то ён з вялікай паблажлівасцю імкнуўся давесці, што не зусім ёмка нападаць на нябожчыка. Калі здаралася, што хто-небудзь з новых гасцей хваліў каторага з жывых мастакоў, то Дуаен рабіў выгляд, што не чуе, а прысутныя глядзелі на таго з нейкім жалем. Калі ішлося пра мастака, чыя карціна шмат пацягнула на распродажы, выстаўка якога мела сенсацыйны поспех, якому была прысуджана прэмія, то пра яго распавядалі так, нібы ён належаў да іншага свету. Казалі: «Дуаен вышэй за гэта».

Тыя, хто не належаў да блізкіх сяброў Дуаена, здзіўляліся. Такі хуткі ўзлёт? Ці не махінацыі гэта гандляроў карцінамі? Гэта проста немагчыма. Доўга гэта не пратрывае. Але пакуль што гэта давала прыбытак.

Мастакі паціскалі плячыма. Казалі, што ўсё гэта падстроена дзякуючы падтрымцы Правідана. Доказам таго, што гэты жывапіс нічога не варты, казалі яны, з'яўляецца тое, што моладзь і слухаць пра яго не хоча. Да таго ж пра гэта днямі гаварылі ў адной карціннай галерэі і казалі, што ўсё гэта вельмі ненадзейна, няхай толькі іх выкінуць на продаж пяць ці шэсць адразу і гэтак далей...

Зрэшты, гэта не мастак, а рамеснік.

А тое, што ён вывешвае карціны без рам і размалёўвае краі палатна... Чаму не сцяну вакол?.. Чаму не саму сцяну, без ніякага палатна?..

А Эла? Эла сядзіць у сваім кутку майстэрні з тэлефоннай трубкай у руцэ і нясмела пытаецца:

— Гэта захавальнік X... Гэлеры. Ты будзеш з ім гаварыць?.. Не, алё, мсье, мне вельмі шкада, але цяпер ён адпачывае. Пазваніце, калі ласка, у шэсць гадзін вечара. Йес, сэр.

Сябры кажуць, што Эла такая ж цудоўная ў перыяд поспеху, якой была да таго, як яны яго спазналі.

Што да самога Дуаена, то пранікнуць у яго думкі надзіва цяжка. Нядобразычліўцы кажуць, што яму да смерці сумна, калі ён выпякае свае карціны. Але Дуаен па-ранейшаму няспешна сур'ёзны за мальбертам. Ён аналізуе тое, што робіць, заглыблены ў сваю работу, аддаецца ёй увесь. Тыя, хто прыходзіць і глядзіць, бяруцца потым вызначаць сэнс яго твораў. І ён будзе рабіць тое самае. І так без канца. Да яго прыйшла натуральная саліднасць. Ён салідны і ў сябе дома, і па-за домам. Той, каму пашанцуе сустрэць яго ў галерэі Шабрые, кідаецца хутчэй яго прывітаць.

Сямёрка лічыць, што іх выбар быў цудоўны і што лепшага ім і не знайсці было. Дуаен, сам таго не ведаючы, быў выдатнай асобай.

Праз два гады пасля той невялічкай нарады, пра якую распавядалася, сямёрка сабралася зноў. Галоўны скарбнік зрабіў справаздачу. Вынікі больш чым задавальняючыя. Дуаен прынёс ім больш, чым яны маглі спадзявацца. Сваю ролю ён сыграў геніяльна. Проста залаты прыіск.

— Ён зусім не іграў, — сказаў адзін.

— Так, — кажа другі, — ва ўсякім разе, мы ўжо ніколі не знойдзем такога прасцяка. Мы сапраўды паставілі на добрага каня. Я думаю, а што можа даць Мажары?

— Мажары? А чаму Мажары? У мяне ёсць лепшая кандыдатура, — сказаў трэці, — Кервэн. У яго, бедалагі, нервы ўжо не вытрымліваюць. Цяпер або ніколі. Колькі ў нас яго карцін? Ён вельмі хворы.

— Трыццаць дзевяць, — сказаў скарбнік.

— Трэба прыкупіць у яго. Яму патрэбны грошы. І потым, у мяне ідэя. Нельга кожны раз цягнуць Дуаена. Трэба нешта іншае.

— Да таго ж ён трошкі парадуецца перад смерцю, гэта калі не лічыць, што ён нежанаты. Сапраўдны цуд. Ніякай удавы.

— О, кузіны могуць быць яшчэ горшымі.

— Так, але што ж тады з Мажары? — сказаў нехта. — Што да Кервэна, то я цалкам згодны, гэты хлопец мне сімпатычны, ідэя мне падабаецца. Аднак як жа з Мажары? У нас ужо сабралася яго карцін. Ці не так?

— Я не супраць. Ва ўсякім разе, доўга цягнуць з Мажары не варта. Да таго ж ён нядаўна зрабіў яшчэ адно дзіця.

— Такім чынам, яму будзе на што іх гадаваць.

— Калі ён не праглыне ўсё адразу. Узяць хоць бы Дуаена. Не ў крыўду нам будзе сказана, наша маленькая фінансавая аперацыя прынесла яму не адзін мільён. Нават калі мы раптам перастанем яго падтрымліваць, то ён зможа жыць з музеяў і калекцыянераў, якія ў гэта ўцягнуліся. Проста жыць ён будзе не так добра. Між намі, я вельмі рады, што ў мяне не засталося ні адной яго карціны. Гэта, несумненна, такі жывапіс, у які я лезці не люблю. Кервэн ці Мажары — гэта іншая справа.

— Тады хай будзе Кервэн. Вось што я прапаную...

Дуаен робіць галубоў з яблыкамі. Вы печаце іх як для фазана... Побач з ім Эла. Гандляр карцінамі Шабрые глядзіць на яго.

— Гэта з-за таго, што калекцыянеры насыціліся, — сказаў Шабрые. — Гэта таксама трэба браць на ўвагу. Да таго ж эканамічны крызіс...

— Няма ніякага эканамічнага крызісу.

— Але як вы тады растлумачыце, што ваш сябар антыквар перастаў купляць? Ён нават цішком усё прадаў за вялікую цану. У Францыі і за мяжу. Дык на вас ён нічога не страціў і, кажуць, выходзіць з гульні.

— Тым лепш, — сказаў Дуаен, — але ён пакінуў хоць што-небудзь?

— Невядома. Малаверагодна.

— А вы? Таксама не пакінулі?

— У мяне яшчэ ёсць дзве ці тры... Рэшта прададзена, вам гэта добра вядома. Вы ж пастаўляеце мне зусім мала карцін.

— Тады, можа, вы мне растлумачыце, як раптам сталася, што за карціну, якая паўгода назад каштавала дзесяць — дванаццаць мільёнаў, цяпер у Друо даюць ад сілы мільён?

— Таму, што я не магу падтрымліваць такія цэны. Я не магу выкупіць карціну за дванаццаць мільёнаў, гэта немагчыма. Зрэшты, калі я куплю, то ўсе выкінуць свае карціны на рынак і ўтворыцца заганнае кола. Калі нават дапусціць, што я куплю адну ці дзве, то дваццаць купіць я не змагу.

— Але нашто тады заключаць кантракт, калі камісіянер не датрымліваецца сваіх абавязацельстваў?

— Я не магу. Іх ужо сталі мне вяртаць. Як, скажыце, я магу купляць іх за тую цану, за якую прадаў? Нават за палову цаны не магу.

— Яшчэ добра, што музеі не прадаюць, — з горыччу сказаў Дуаен.

— Так, але я вам не сказаў, што васемнаццатага мае адбыцца аўкцыён у Версалі і там будуць прадстаўлены чатыры вашыя карціны, сярод якіх «Зорны маятнік». Гэта карціна, якая яшчэ тры месяцы назад каштавала дзесяць ці дванаццаць мільёнаў.

— Каму гэтыя карціны належаць?

— Ну, я не ведаю. Гэта ўсё з калекцыі таго антыквара, які прадаў іх невядома каму. Я не разумею, чаму вас гэта турбуе. Справы могуць пайсці трохі горш, нават значна, але пры тых рэцэнзіях у друку, якія вы мелі на працягу двух гадоў, тых цэнах, якія на вас былі, і выстаўках, нават калі справы пойдуць значна горш, то ў гэтым няма нічога драматычнага. Цяпер наогул мала хто прадае.

— Сачыце за распродажам васемнаццатага, — сказаў Дуаен.

Увечары галубы з яблыкамі мелі неверагодны поспех, а калекцыя Элы папоўнілася чатырма невялічкімі кактусамі. Але Дуаену было не па сабе. Жуж званіў, што яму прапаноўваюць карціну Дуаена па не такой ужо і вялікай цане. А Муаўр з абурэннем распавядаў, што адзін маклер прапанаваў яму два мільёны за палатно, за якое летась даваў у тры разы больш.

— Я не хацеў прадаваць, — сказаў Муаўр, — нашае шчасце, што мы не практычныя людзі.

Усе замаўчалі і задумаліся. Прыйшоў Партэн, хоць ён па-ранейшаму ненавідзеў Муаўра. Ён лічыць, што трэба цясней згуртавацца. Ён чуў, што пра Дуаена кажуць небяспечныя рэчы. Хаця ўсе яны старанна трымаліся ў баку ад палітыкі, але не маглі не думаць, што нейкі час у іх на сценах віселі карціны іхняга сябра, якія сталі скарбамі і якія цяпер рабіліся тым, чым былі, ці амаль тым, калі так будзе працягвацца.

— Гэта проста жахліва, уся гэтая спекуляцыя... — сказаў Партэн. — Людзі ставяцца да мастакоў, як да акцый на біржы. Грошы не павінны ніколі быць замяшаныя тут.

— На нашых вачах нікчэмнасці, мастакі накшталт Кервэна, страшэнна падняліся ў цане, — сказаў Муаўр. — Я нічога не маю супраць бедалагі, вечны яму спакой, але ж гэты жывапіс, у сутнасці, не ўяўляе сабой нічога, нічога, нічога.

— Хто гэта? — спытаўся Дуаен.

— Яшчэ крыху соўсу? — сказала Эла.

— Дзякаваць богу, Дуаен стаіць у баку ад гэтых брудных гісторый, — сказаў Партэн. — Жуж мне сёння казаў, што, нягледзячы на ўсё, пазіцыі Дуаена моцныя. За ім стаяць усе музеі, якія набылі яго карціны. Калі цэны ўпадуць...

— Калі цэны ўпадуць, то ўпаду і я, — сказаў Дуаен. — Гэта недарэчна, але яно так. Таму я не ўпаду.

— Брава, — сказала Эла.

Яны, не без захаплення, пераглянуліся. Дуаен пацэліў у кропку. Яго нічога не пахісне, нават самая страшная спекуляцыя. Пытанне, як дзейнічаць, перад ім не стаіць. Ён ставіць палатно на мальберт. Усе садзяцца паўколам. Праз нейкі момант, вельмі насычаны, калі ўсе маўчаць, пачынаецца доўгая размова пра карціну.

З гэтага дня Дуаен пачаў скупляць уласныя карціны. Два разы на месяц ён хадзіў на аўкцыён, дзе плаціў вельмі высокія цэны. Адчуванне нейкай адрынутасці надавала цяпер суботнім вячэрам яшчэ большую палкасць захаплення, нібы Дуаен падняўся на неба ці на Галгофу і зноў спусціўся да сваіх верных вучняў. Сам ён знаходзіў таемнае задавальненне, купляючы за такую цану карціны, вельмі падобныя да тых, якія ён толькі што намаляваў. Але яны цаніліся ў Парыжы ўсё менш і менш, бо ніхто, акрамя ягоных сяброў, яго не падтрымліваў. Часам іх купляў недасведчаны або вельмі заўзяты калекцыянер. На шчасце, нягледзячы на ўсе аферы вакол мастака, нешта ўсё-такі застаецца і ад яго самога.

Калі грошы скончыліся, Дуаен стаў эканоміць, каб купляць, і нават пазычаць.

— Дзякуй богу, — казала Эла, — што гэтая гісторыя здарылася з такім чалавекам, як ён. Калі б гэта звалілася на пасрэднага мастака, той бы ўжо ніколі не падняўся.

Тым часам у Парыжы толькі і гаварылі, што пра мастака Кервэна, які памёр на дасвецці свайго поспеху і вялікая выстаўка творчасці якога рыхтавалася.

Ален Роб-Грые Сцэна

Калі заслона адчыняецца, першае, што відаць з залы — паміж чырвонымі аксамітнымі крысамі, якія паволі разыходзяцца ў бакі, — першае, што відаць, — чалавек. Ён сядзіць за рабочым сталом пасярод ярка асветленай сцэны, спінай да гледачоў.

Нерухомы, абодва локці, рукі — на стале. Галава крыху павернутая направа — градусаў на сорак пяць, — так што рысы твару не вельмі відны, адно няясны, незавершаны профіль: шчака, скроня, выпнутая сківіца, край вуха...

Рук таксама не відаць, хоць па паставе можна здагадацца, чым занятая кожная: левая ляжыць плазам на раскіданых паперах, другая — з ручкаю — на хвіліну знерухомела ў роздуме над распачатай старонкай. Абапал — бязладныя стосы тоўстых кніг; па форме і памерах — слоўнікі, хутчэй за ўсё замежнай мовы — і відаць, старажытнай.

Галава павернутая направа, крыху прыўзнятая: погляд адарваўся ад абарванага сказа і кніг. Ён глядзіць у глыбіню пакоя — туды, дзе за цяжкімі фіранкамі з чырвонага аксаміту хаваецца акно — шырачэзнае і высокае. Фіранкі доўгія, ад столі да самай падлогі. Складкі на іх вертыкальныя і роўныя, вельмі частыя, у глыбокіх выгінах — цень...

Прыцягвае ўвагу рэзкі грук — з левага боку пакоя: б'юць па нечым драўляным, даволі моцна і настойліва, адразу відаць, не першы — прынамсі, другі раз.

Але чалавек па-ранейшаму нерухомы, маўчыць. Потым, без ніякага руху ў целе, паволі, паварочвае галаву — налева. Погляд прабягае па ўсёй сцяне ў глыбіні шырокага пакоя, абсалютна голай — гэта значыць без ніякай мэблі, адно абабітай дошкамі з цёмнага дрэва, — ад акна з чырвонымі фіранкамі да зачыненых дзвярэй — звычайных памераў, калі не маленькіх. Погляд спыняецца, але грукат чуецца зноў — рэзкі, здаецца, можна ўявіць, як скаланаюцца форткі дзвярэй.

Рысы твару па-ранейшаму не відны, хоць галава ўжо павярнулася. Цяпер, пасля павароту на дзевяноста градусаў, яна займае становішча сіметрычнае таму, што было спачатку — сіметрычнае да агульнай восі пакоя, крэсла, стала. І зноў — адно незавершаны профіль: другая шчака, другая скроня, другое вуха і г. д.

У дзверы стукаюцца, яшчэ раз, але ўжо слабей, нібы з апошняю просьбай — ці нібы ўжо не спадзяюцца, ці ўжо супакоіліся, ці страцілі ўпэўненасць, ці ўсё, што хочаце яшчэ. Колькі секунд пазней чуваць цяжкія крокі — яны пакрысе аддаляюцца па доўгім калідоры.

Чалавек зноў паварочвае галаву да чырвоных фіранак, направа. Свішча праз зубы некалькі нот — відаць, урывак нейкай музычнае фразы — сумнай народнай мелодыі або песні, — але скажона, перарывіста, цяжка пазнаць.

Потым яшчэ хвіліну сядзіць нерухома і моўчкі. І нарэшце апускае вочы на твор.

Галава нахіляецца. Спіна горбіцца. Спінка крэсла — чатырохкутная рамка: абапал дзве вертыкальныя рэйкі, між імі — у цэнтры — суцэльны драўляны квадрат. І зноў чуваць свіст, колькі нотак з прыпеўкі, яшчэ цішэй, яшчэ болей разрознена.

Раптам чалавек падымае галаву — да дзвярэй, і застывае, шыя напружаная. Сядзіць так некалькі доўгіх секунд — нібыта пільнуе. У зале, аднак, не чуваць ні гуку.

Чалавек асцярожна ўстае, адсоўвае крэсла — каб не шоргнула, каб не стукнула аб падлогу, — і бязгучна ідзе да аксамітных фіранак. Адхінае крыху адзін край — той, што справа, бліжэй да залы, і глядзіць вонкі — на дзверы (налева). Цяпер было б можна ўбачыць увесь яго профіль, злева, але ён схаваны чырвонай тканінай, якую рука адвяла да шчакі. Затое на стале — відны аркушы белай паперы.

Іх даволі многа, часткова яны налазяць адзін на адзін. Куточкі ніжніх бязладна высоўваюцца ва ўсе бакі, яны спісаны акуратным почыркам, радкі шчыльныя. Верхні аркуш — адзіны, які відаць цалкам, — спісаны толькі да палавіны; сказ абрываецца на сярэдзіне радка, за апошнім словам — ніякага знака прыпынку.

Правей ад гэтага аркуша — край другога, ніжняга: вельмі выцягнуты трохкутнік, аснова — каля двух сантыметраў, вострая вяршыня накіравана да задняй часткі стала — туды, дзе слоўнікі.

Яшчэ правей — па-за гэтай вяршыняй — край іншай старонкі, але скіраваны да бакавой часткі стала; ён высоўваецца на цэлы корх, па форме — таксама трохкутнік, падобны амаль да паўквадрата, рассечанага наўскасяк. Паміж вяршыняю гэтага трохкутніка і найбліжэйшым слоўнікам, на вашчанай паверхні стала — белаваты прадмет велічынёю з кулак: адпаліраваны часам камень, выдзеўбаны ўсярэдзіне, накшталт кубка з вельмі тоўстымі берагамі — намнога таўсцейшымі за сам выдаўб, — абрыс няроўны і плаўны. У выдзеўбанай ямцы, сярод попелу — раздушаны недакурак. На цыгарэтнай паперы з незапаленага канца — выразныя сляды губной памады.

Аднак чалавек на сцэне, як відаць, — мужчына: коратка стрыжаныя валасы, пінжак, штаны. Калі перавесці позірк, можна заўважыць, што ён ужо ля дзвярэй, павярнуўся да іх тварам — гэта значыць, па-ранейшаму — спінай да залы. Здаецца, ён намагаецца нешта пачуць — тое, што адбываецца там, па той бок.

Але ў зале не чуваць ні гуку. Нарэшце не азіраючыся чалавек пачынае адыходзіць задам да рампы, не зводзіць вочы з дзвярэй. Наблізіўшыся да стала, кладзе правую руку на рог і...

— Павальней, — прамаўляе голас з залы.

Безумоўна, нехта гаворыць у рупар: слова гучыць надта моцна.

Чалавек спыняецца. Голас паўтарае:

— Павальней, той самы рух! Пачніце зноў ад дзвярэй: спачатку ступаеце адзін крок, назад — толькі адзін — і спыняецеся, секунд на пятнаццаць-дваццаць. Потым зноў, задам, адыходзіце да стала, але намнога павальней.

Ізноў чалавек ля дзвярэй, павярнуўся да іх тварам — гэта значыць, па-ранейшаму — спінай да залы. Здаецца, ён намагаецца нешта пачуць — тое, што адбываецца там, па той бок. У зале не чуваць ні гуку. Не азіраючыся, чалавек ступае адзін раз — назад — і нерухомее. Праз нейкі час — зноў, задам, пачынае адыходзіць да стала, дзе яго чакае твор, — вельмі павольна, роўнай, бязгучнай хадой, ступае дробна, не зводзіць вочы з дзвярэй. Рухаецца па прамой, увесь час з аднолькавай хуткасцю. Ногі ледзь варушацца, цела — абсалютна нерухомае, абедзве рукі — таксама, крыху разведзеныя, не датыкаюцца да бакоў, ледзь прыкметна сагнутыя.

Наблізіўшыся да стала, ён кладзе правую руку на рог і, каб абысці стол з левага боку, трошкі мяняе напрамак руху. Цяпер, мацаючы край стала, ён ідзе перпендыкулярна рампе... потым, калі мінае рог, — паралельна... і зноў сядае на крэсла, засланяе шырокаю спінай паперу, якая ляжыць перад ім.

Глядзіць на паперу, потым — на чырвоныя фіранкі акна, потым зноў — на дзверы; і, пазіраючы ў гэты бок, невыразна прамаўляе некалькі словаў, чатыры ці пяць.

— Гучней! — кажа рупар у зале.

— Тут, зноў, маё жыццё, цяпер... — прамаўляе натуральны голас — голас чалавека на сцэне.

— Гучней! — кажа рупар.

— Тут, зноў, маё жыццё, цяпер... — паўтарае чалавек, павышаючы голас.

Потым зноў схіляецца над творам.

Анры дэ Рэнье Тайна графіні Барбары

Чалавек, дзіўную споведзь якога вы зараз прачытаеце, быў з вядомай венецыянскай сям'і. Кажу — быў, таму што за некалькі тыдняў да таго, як я пазнаёміўся з дакументам, які прапаноўваю вашай увазе, аўтар яго памёр у шпіталі на востраве Сан Сэрвола, дзе ён знаходзіўся ў зняволенні доўгія гады.

Няма ніякіх сумненняў, што менавіта гэтая акалічнасць, яна, і толькі яна дазволіла пану С., шаноўнаму дырэктару лякарні, у якой знаходзіліся псіхічна хворыя людзі, пазнаёміць мяне з гэтай сімпатычнай лухтою. Праўда, я меў да яго найлепшыя рэкамендацыі маіх знакамітых старэйшых калег, і псіхамедыцынскія даследаванні, дзеля якіх я і з'явіўся ў шпіталь, былі гарантыяй маіх добрых намераў. Ён ведаў, што я не стану злоўжываць прызнаннямі нябожчыка, яго былога пансіянера. Таму ён без ваганняў задаволіў маю просьбу зняць з дакумента, які я цяпер публікую, копію.

Зрэшты, я раблю гэта, нічога не баючыся, бо падзеі, пра якія ідзе ў дакуменце гаворка, адбыліся дваццаць пяць гадоў таму. І роўна дваццаць мінула з тае пары, калі назіранні, якімі я жыў тады (пазней мною самім і спыненыя), прывялі мяне ў Горад Дожаў. У той час назіранні гэтыя да таго захаплялі мяне, што мне і ў галаву не прыходзіла любавацца маляўнічымі, паэтычнай прыгажосці выдатнасцямі Венецыі. Я спехам, мімаходзь агледзеў яе помнікі і ні разу і не падумаў аддацца салодкаму і вытанчанаму адпачынку, які прапаноўвае свайму шчасліваму госцю гэты адзіны ў свеце горад, дзе можна амаль што цалкам забыцца на сучаснае жыццё.

Сярод столькіх пекных помнікаў, якія я бачыў упершыню ў жыцці, я быў заняты толькі сваёю працай. Цяпер я гляджу на ўсё зусім інакш і, прызнаюся, з пэўнай пагардаю згадваю былога наведніка Венецыі, які жыў у ёй, як і ў любым іншым горадзе, для якога базіліка святога Марка была толькі адной з многіх падобных адна на адну мясцін і які нават Палац Дожаў акідваў няўважным позіркам. Але, я дайшоў у рэдкай сваёй абыякавасці да таго, што пасяліўся побач з вакзалам! Выбіраючы жытло, я ўлічыў толькі яго ўтульнасць і невысокую цану. З гэтых прызнанняў вы добра бачыце, што пачуццё прыгажосці было ўва мне ў тыя гады атрафіравана настолькі, што самымі цікавымі мясцінамі былі для мяне ў Венецыі кавярня Фларыяна, шэрбет якой быў вельмі мне даспадобы, Лідо, дзе я любіў купацца, і востраў Сан Сэрвола, дзе шаноўны дырэктар размешчанай на ім лякарні даваў мне, зацікаўлены маімі даследаваннямі, свае дужа каштоўныя парады.

Ах, што за мілы чалавек быў гэты сіньёр С!.. Я дагэтуль са шчымліваю асалодаю згадваю нашы гамонкі ў яго рабочым кабінеце на востраве вар'ятаў. Вокны гэтага пакоя выходзілі на тэрасу з трыма рознага росту кіпарысамі, адкуль адкрываўся шырокі від на лагуну, у накірунку Маламока і К'ёджы. Мы часта спыняліся, каб пагаварыць, менавіта на тэрасе. Там заўсёды была дзівосная цішыня, якую зрэдку парушалі крыкі з аддзялення цяжкахворых або, у гадзіны адліву, важданіна пацукоў, незлічоная процьма якіх кішэла ў ціне ля падножжа муроў.

Пад час аднае з такіх гамонак на тэрасе і перадаў мне пан С. дакумент, які вы зараз прачытаеце і які я пераклаў са зробленай копіі.

***

ЛЯКАРНЯ-ВАР'ЯТНЯ НА САН СЭРВОЛА

12 траўня 18.. года

«Цяпер, калі я пэўна і канчаткова прызнаны вар'ятам і запратораны ў гэтую лякарню, напэўна, да скону маіх дзён, нічога болей не замінае мне праўдзіва і дакладна расказаць пра падзею, пасля якой я і трапіў сюды.

Няхай, аднак, той, хто, мусібыць, стане чытаць гэтыя радкі, не думае, што мае справу з адным з маньякаў, якія бясконца складаюць скаргі, указваючы на памылку дактароў, ахвярай якое яны сталі, альбо выкрываючы змрочныя сямейныя інтрыгі і інтымныя драмы, праз якія аўтары гэтых скаргаў страцілі сваю свабоду. Не, я зусім не скарджуся на свой лёс і не збіраюся пратэставаць супраць мераў, прынятых у дачыненні да мяне! Ніводнага разу, з тае пары, як я тут, не спрабаваў я абдумаць хоць якісьці план, каб уцячы адсюль. Наадварот, келля мая на Сан Сэрвола — не турма мне, а пажаданы прытулак. У ёй я магу адчуваць сябе ў бяспецы, якой нідзе больш не знайду, і таму я не маю ніякага жадання пакінуць яе. Я бласлаўляю тоўстыя муры і надзейныя краты, якія ахоўваюць мяне, ды яшчэ назаўсёды, ад людзей, асабліва тых, чыя прафесія — судзіць чалавечыя ўчынкі.

І на самай справе, калі нават гэтыя радкі і трапяць на вочы ўладам, дык не будуць мець для іх аніякага значэння і не створаць мне небяспекі: з той простай і дастатковай, мяркую, прычыны, што медыцынаю і судом я залічаны ў вар'яты. Становішча гэтае дае мне поўную магчымасць гаварыць свабодна. Маё вар'яцтва — мая ахоўная грамата. Бо ў момант майго прыбыцця сюды я зрабіў усё належнае, каб конча ўпэўніць дактароў у слушнасці іх меркавання адносна майго псіхічнага стану. Я качаўся па зямлі, рабіў выгляд, што хачу задушыць санітара, вёрз усялякую лухту — з дбайнасцю і спрытам, якія маглі падмануць мяне самога.

І ці ж памыляўся я, умацоўваючы сваё новае status quo дзеля таго, каб спакойна карыстацца той перавагаю, якую яно мне даравала?

Бо вы ўжо ўгадалі, я ўпэўнены: аўтар гэтых радкоў зусім не вар'ят, а толькі ахвяра жудаснага здарэння, аднаго з тых здарэнняў, якім людзі адмаўляюцца даць веры і якія ўсё ж бываюць на гэтым свеце, хоць і не паддаюцца асэнсаванню нашым слабым розумам. Выслухайце ж маю гісторыю, а пасля ўжо мяркуйце аб ёй.

Першым няшчасцем у маім жыцці было тое, што я нарадзіўся бедным, другім — тое, што прырода стварыла мяне гультаём. Бацькі мае знатнага роду, але лёс ім не спрыяў. Аднак яны далі мне адмысловае выхаванне. Я быў накіраваны пансіянерам у адну з найлепшых прыватных венецыянскіх школ. У ёй вучыліся многія сыны знакамітых сем'яў горада. Там я і пазнаёміўся з графам Адаарда Грыманэлі, пра якога пойдзе далей гаворка.

Поспехі мае ў занятках былі пасрэдныя, і калі я закончыў сяк-так навучанне, бацькі запатрабавалі, каб я выбраў сабе прафесію. У гэты час ува мне загаварыла мая лянота. Яна аказалася непераможнай, і ў гэтым сэнсе я сапраўдны венецыянец. Навошта я нарадзіўся ў найцудоўнейшым горадзе свету, калі і тут, як і ўсюды, трэба працаваць? Венецыя ўжо сама па сабе была для мяне дастатковым заняткам. Я меў ад яе насалоду і ў цяпершчыне і ў мінуўшчыне. Я з радасцю бавіў бы ўвесь час у яе старажытных гістарычных архівах, але на гэта патрэбны былі грошы, а я не меў іх зусім, як можна не мець здароўя перад самаю смерцю. Як выбрацца з жабрацтва, якое так уладна замінала маёй любові да бясконцых бадзянняў па горадзе і аматарскіх заняткаў яго гісторыяй?

Аднаго разу, калі я думаў пра гэта, мне прыйшла ў галаву ідэя, якая і прывяла мяне пасля ў гэтую лякарню. Я зайшоў у сабор святога Марка і, сеўшы за лаўку, засяроджана разглядаў каштоўны мармур і мазаікі, што аздабляюць гэты цуд мастацтва. Золата, там разлітае, зіхоткая раскоша, якая ператварыла царкву ў поўны чароўнасці грот, загіпнатызавалі мяне. Побач з такімі скарбамі я яшчэ больш быў прыгнечаны ўласнай беднасцю. І тут раптам, сам не ведаю чаму, мне згадаўся змест старых гарадскіх дакументаў, якія я раніцай гэтага ж дня гартаў у архіве. Гэта была запіска інквізітараў пра нейкага нямецкага авантурыста Ганса Глуксбергера, які сцвярджаў, што валодае таямніцамі ператварэння металаў у золата. Ён прыехаў, каб заняцца гэтым, у сярэдзіне васемнаццатага стагоддзя ў Венецыю, дзе знайшоў шмат паслядоўнікаў!..

Адразу розум мой як маланкаю асвяціўся. Я адчуў, што ў мяне кружыцца галава — залатыя скляпенні святога Марка загайдаліся нада мною. Калі гэтая дзівосная тайна была вядомая раней, падумаў я, то чаму б не быць ёй падуладнай камусьці сёння? Напэўна ж, ёсць людзі, якія яе захавалі. Можна адшукаць іх сляды, зблізіцца з імі і з іх дапамогаю далучыцца да сакрэту ўзбагачэння.

Я прыняў рашэнне не сыходзячы з месца. Здолеў дамовіцца з роднымі, каб яны пачакалі яшчэ троху майго ўладкавання на службу, і цалкам аддаўся ліхаманкаваму вывучэнню акультных прац і алхімічных трактатаў. Неўзабаве я пераканаўся, што мажлівасць здабываць золата са звычайнага металу — ніякая не байка. Ганс Глуксбергер, ані кроплі не сумняваўся я, ведаў гэтую запаветную тайну і, пэўна, перадаў знойдзеную ім формулу каму-небудзь са сваіх венецыянскіх адэптаў. Гэтая ўпэўненасць падвоіла мае сілы, і я з яшчэ большым імпэтам распачаў свае пошукі.

І напаткаў раптам след.

Сярод вучняў немца згадвалася нейкая графіня Барбара Грыманэлі. Гэтая пані, паводле сведчанняў сучаснікаў, была асобаю найвыдатнейшаю і дзякуючы рэдкаму розуму за некалькі гадоў вярнула сваёй сям'і яе дужа пахіснутыя моц і багацце. Менавіта яна адбудавала нанова палац Грыманэлі і аздобіла яго фрэскамі П'етра Лонгі*. Зніклі мае апошнія сумненні. Раптоўным сваім узбагачэннем графіня Барбара была абавязана дзівоснай тайне, якою яна валодала. Валодаў ёю, ведама ж, і праўнук яе граф Адаарда!

* Лонгі П'етра — венецыянскі мастак (1702-1785).

О, ды ён жа быў добра знаёмы мне — твар гэтай графіні Барбары! Я бачыў яго ў самым цэнтры фрэскі Лонгі, на якой графіня стаяла за картачным сталом сярод некалькіх іншых членаў сям'і Грыманэлі. Выкананыя ў натуральную велічыню постаці і дэталёва выпісаныя адзежа і абсталюнак да ілюзіі поўнілі кампазіцыю дыханнем сапраўднага жыцця. Графіня Барбара была высокай жанчынай з жорсткім і фанабэрыстым выразам твару. Рука яе разгортвала аркуш паперы з кабалістычнымі знакамі. Як толькі гэтыя знакі раней не вывелі мяне на шлях да здагадкі!

І ці ж нельга было цяпер растлумачыць, чаму гэта Адаарда жыў так шыкоўна яшчэ да свайго паўналецця? Усім было вядома, што Адаардаў бацька памёр, растраціўшы ўсе свае грошы, — між тым вось ужо два гады, як яго сын дазваляў сабе велізарныя расходы. Ён дбайна адрапараваў сямейны палац, прыдбаў найцудоўнейшы абсталюнак. Адаарда ездзіў у Лондан і Парыж, а такія вандроўкі каштуюць немалых грошай, і ці ж не было гэта доказам таго, што ён таксама ведаў сакрэт графіні Барбары і Ганса Глуксбергера? Запаветны сакрэт, якім хацеў авалодаць і я, хацеў, чаго б мне гэта ні каштавала.

Хіба мог Адаарда адмовіцца падзяліцца са мною сваёй тайнаю, калі праніклівасць мая адкрыла ўжо яе існаванне? Але як дайсці маёй мэты? Спярша трэба было ўбачыцца з Адаарда. Ён быў у той час у Венецыі, і я назаўтра ж пайшоў да яго ў Палац Грыманэлі. Мяне правялі ў тую самую галерэю, дзе знаходзілася фрэска.

Паколькі Адаарда марудзіў выйсці да мяне, я меў час добра разгледзець твор Лонгі. Толькі адна постаць на фрэсцы цікавіла мяне — постаць графіні Барбары. Я быў уражаны жорсткім і пагрозлівым выразам яе твару. Рука графіні, здавалася, з лютасцю сціскала недаступны ўсім астатнім тайнапіс, жадаючы схаваць яго ад цікаўных позіркаў.

Прыход Адаарда спыніў мае назіранні. Адаарда прыняў мяне вельмі ветліва: стаў расказваць пра сваю апошнюю вандроўку ў Лондан, пасля па-сяброўску пацікавіўся маімі справамі. Ці наважыўся я пайсці нарэшце на якуюсьці службу? Я ўхіліўся ад дакладнага адказу, спаслаўшыся ў апраўданне сваёй нерашучасці на захапленне архіўнымі заняткамі.

Адаарда выслухаў мяне спачувальна. Напэўна, вандроўкі, гульня і жанчыны былі ў яго адзінымі магчымымі спосабамі баўлення часу; праўда, я разумеў яго, але сказаў, што і навуковыя пошукі — занятак таксама займальны. Так, напрыклад, на днях я выявіў цікавы факт, які датычыцца яго прабабкі, графіні Барбары. Кажучы пра гэта, я паказаў на яе выяву на фрэсцы. Адаарда зніякавеў, але неўзабаве гучна засмяяўся.

— Ну ты мяне і насмяшыў! Я ўпэўнены, што ты таксама напаў на след якога-небудзь аповяду пра авантуры маёй прабабкі, вечная ёй памяць. Ах, панове вучоныя, усе вы аднолькавыя! Уяві сабе, у Парыжы выйшла брашура аднаго маладога французскага даследчыка, які сцвярджае, што ён знайшоў — ні больш ні менш — карэспандэнцыю графіні і авантурыста Казановы дэ Сэнгальт, перапіску, якая, вядома, кампраметуе прабабку.

Сказаўшы гэта, ён адразу коса зірнуў на мяне. Я таксама засмяяўся.

— О, мой дарагі Адаарда, гэта б мяне не здзівіла! Мяркую, можа быць і так, што менавіта Казанова далучыў тваю прабабку да заняткаў алхіміяй і магіяй. Тагачасная Венецыя была перапоўненая кабалістамі, яны сюды нават з-за мяжы прыязджалі.

Адаарда больш не смяяўся; цяпер ён быў зусім ужо збянтэжаны і адразу змяніў тэму нашай гамонкі, зноў загаварыўшы, як неабходна мне спыніцца неўзабаве на якойсьці кар'еры. Нават прапанаваў мне сваю дапамогу: сувязі ў яго былі багатыя. Калі з'явіцца неабходнасць, ён цалкам да маіх паслуг. Размаўляючы, Адаарда ціхенька пабразгваў чырвонцамі ў кішэні сваёй камізэлькі.

Бедны Адаарда, ці ж таго я хацеў ад цябе! Мне патрэбна была запаветная тайна здабывання золата, і я цвёрда вырашыў авалодаць ёю. Мне заставалася знайсці адно спосаб, як — ласкай ці гвалтам — вырваць з цябе формулу ўсемагутнасці, не параўнальную з ніякай іншай!

Некалькі тыдняў, дзень пры дні седзячы ў залатым гроце святога Марка, я абдумваў сродкі здзяйснення задуманага. Часта я наймаў гандолу і дабіраўся на ёй да самай пустыннай мясціны лагуны. Цішыня яе нямых водаў спрыяе напружлівай думцы. Аднойчы вечарам, калі мая гандола плыла ўздоўж старых муроў вострава Сан Сэрвола, я абраў нарэшце наступны план: я папрашу ў Адаарда канфідэнцыйнага спаткання, і тады, калі мы застанемся ўдвух сам-насам, здолею прымусіць яго загаварыць. Я быў дужы фізічна і гатовы ў душы на ўсё, толькі б дайсці свайго.

Мне прыйшлося чакаць, пакуль Адаарда вернецца з Рыма, куды ён паехаў на нейкае тэатральнае відовішча. Урэшце дзень сустрэчы настаў. Адаарда згадзіўся прыняць мяне ў шэсць гадзін. А палове шостай я рушыў да Палаца Грыманэлі.

Я дбайна падрыхтаваўся. У кішэні ў мяне быў кляп і надзейная вяроўка, не забыўся я і пра рэвальвер. Быў я вельмі спакойны. Турбавала хіба што адна толькі думка: дзе прыме мяне Адаарда — у курыльным пакоі або ў галерэі з фрэскамі? Лепш было б каб у курыльні, больш аддаленай ад астатніх памяшканняў, у якіх маглі знаходзіцца людзі, але я быў гатовы і да размовы ў галерэі. У любым выпадку я быў упэўнены ў поспеху. Адаарда не стане зацята супраціўляцца, і пасля таго, як я завалодаю тайнаю, ён, мусібыць, нават даруе мне абраныя мною сродкі.

З такімі думкамі я дайшоў да Палаца Грыманэлі. Слуга прывёў мяне ў галерэю. Дайшоўшы да верху лесвіцы, ён спусціўся ўніз. Я ціха ўвайшоў. Адаарда стаяў якраз каля фрэскі Лонгі, разглядаючы яе з такою ўвагаю, што я здолеў падысці да яго зусім непрыкмечаным. Ён і крыкнуць не паспеў, як ляжаў ужо з кляпам у роце на падлозе. Выцершы з лоба пот, я выняў рэвальвер і стаў тлумачыць, чаго дамагаюся. Чым больш я гаварыў, тым больш Адаарда бляднеў. Здавалася, ён і не слухаў мяне, а вочы яго ўтупіліся ў нейкую кропку на сцяне. Тое, што я ўбачыў, уяўляла сабою відовішча настолькі жахлівае, што рэвальвер выпаў з маёй рукі і я здранцвеў ад жаху.

На фрэсцы спакваля ажывала на нашых вачах графіня Барбара! Спачатку яна варухнула адным пальцам, потым — запясцем, пасля — рукою, затым — другой, нарэшце павярнула раптам галаву, ступіла ўперад адзін крок, другі... Я бачыў, як кіравалася яна да мяне. Але, гэта было так — графіня Барбара сыходзіла са сцяны! Сцяны, на якой яе нерухомы вобраз заставаўся на працягу ста пяцідзесяці гадоў у палоне фарбаў. Сумненняў быць не магло: на тым месцы, якое займала яна нафрэсцы, віднелася цяпер велізарная белая пляма. Графіня Барбара сама сышла ўніз абараніць таямніцу, за якую некалі, бясспрэчна, яна і прадала сваю душу д'яблу. Цяпер яна была за два крокі ад мяне. Раптам я адчуў на сваім плячы ледзяны холад яе цяжкай рукі. Вочы яе загадна праціналі ўсю маю істоту.

Калі я апрытомнеў, то быў ужо прывязаны рамянямі да ложка. Адаарда гаманіў з сівабародым панам, шаноўным доктарам лякарні на Сан Сэрвола. Мае бацькі былі побач са мною — яны плакалі. На маленькім століку ляжалі кляп, вяроўка і рэвальвер. На маё шчасце, я быў прызнаны вар'ятам, інакш гэтыя рэчавыя доказы маглі б прывесці мяне да канца шмат горшага.

А які ж час назад мне так мала заставалася да разгадкі вялікае тайны!.. Калі б не гэтая праклятая графіня...»

***

Ужо шмат гадоў прайшло з тае пары, як загубіліся сярод мноства маіх папер прызнанні пансіянера з вострава Сан Сэрвола, калі месяц назад я прыехаў, каб адпачыць, на два тыдні ў Венецыю.

Аднаго разу, прагульваючыся па плошчы святога Марка, я сустрэў свайго сябра Жуля д'Эскулака.

— Хадзем, зірнем на фрэскі Лонгі з Палаца Грыманэлі, якія мне прапаноўваюць купіць, — сказаў ён мне. — Граф Адаарда памёр нядаўна ў Лондане, і дзеці яго прадаюць іх. Яны нагадваюць фрэскі з Палаца Грасі.

Грыманэлі! Я адразу звярнуў увагу на гэтае імя. Дзе я яго чуў?

Я пайшоў разам з сябрам.

— Шкада толькі, — сказаў ён мне па дарозе, — што фрэска вельмі папсаваная: на ёй не стае адной постаці. Здаецца, гэта здарылася гадоў дваццаць таму. Сцяна не то трэснула, не то аблупілася. Гэтыя венецыянцы такія нядбайныя, а граф даўно ўжо не жыў у сваім палацы!

Мы прыйшлі ў палац. Знаходзіўся ён у Сан Стаз, зусім непадалёк ад Вялікага Канала. Вартаўнік правёў нас наверх.

Фрэска Лонгі займала цэлы перасценак галерэі. На ёй была выява людзей за картачным сталом. У сярэдзіне, на самай справе, бялела вялікая пляма.

Тады я і ўспомніў. На месцы гэтае плямы колісь можна было ўбачыць графіню Барбару...

І ў той час як Жуль д'Эскулак размаўляў на тутэйшай гаворцы з вартаўніком, я адчуваў, пазіраючы на фрэску і згадваючы перапісаны некалі дакумент, жудасную збянтэжанасць.

Франсуаза Саган Італійскае неба

Вечарэла. Мілесу здавалася, што неба памірае. Толькі на фоне чорнага сілуэта ўзгорка свяцілася адна белая палоска.

Мілес уздыхнуў, яго рука пацягнулася да бутэлькі з каньяком. Гэта быў цудоўны залацісты французскі каньяк, ад якога адразу станавілася цёпла. Усе іншыя напіткі Мілесу здаваліся халоднымі, і ён ніколі іх не піў. Гэты ж адзіны... Аднак гэта ўжо была чацвёртая ці пятая порцыя, і жонка запратэставала:

— Мілес! Прашу цябе. Ты ўжо п'яны. Ты не ўтрымаеш ракетку. Мы ж запрасілі Сіместраў на партыю, і яны будуць гуляць адны. Досыць ужо табе піць.

Мілес, трымаючы бутэльку, заплюшчыў вочы, у якіх неяк раптам з'явілася стома.

— Мая дарагая Маргарэт, — пачаў ён, — калі ты дапусціш...

І ён спыніўся. Вось ужо 10 гадоў, як ён гуляў у тэніс, гаварыў «хэло», паляпваў сяброў па плячы, чытаў газету ў сваім клубе — і яна ніколі не дапускала, што ён мог стаміцца.

— Вось і Сіместры, — сказала Маргарэт. — Трымайся! Прашу цябе! У такой паважанай сям'і, як наша...

Мілес устаў і агледзеў Сіместраў. Ён — высокі, хударлявы, з румянкам на твары. Выгляд — каралеўскі. Чалавек абмежаваны. Яна — моцная мускулістая жанчына. Нават жахліва мускулістая, — падумаў Мілес. Маргарэт, дарэчы, таксама ў многім падобная на яе: жыццё на вольным паветры, усмешка да вушэй, мужчынскі смех і добрыя старыя сябры. Мілесу стала агідна, і ён апусціўся ў плеценае крэсла. У гэтым шатландскім куточку чалавечнымі Мілесу здаваліся мяккія абрысы ўзгоркаў, цяпло каньяку і ён сам, Мілес. Астатняе было — ён пашукаў абразлівага слова, — астатняе было «арганізаванае». Задаволены сваім слоўнікавым запасам, Мілес глянуў на жонку і насуперак свайму жаданню пачаў:

— Калі я ўдзельнічаў у французскай і італійскай кампаніі...

Яго голас гучаў неяк ненармальна. Ён адчуў, што на яго глядзіць Сіместр, і адгадаў яго думку: «Стары бедачына Мілес, з ім нешта не тое, яму трэба было б заняцца пола і кінуць піць абы-што». Гэта раззлавала Мілеса, і ён зноў пачаў мацнейшым голасам:

— На поўдні Францыі і Італіі жанчыны не гуляюць у тэніс. Яны стаяць каля сваіх дамоў і глядзяць на прахожых. Калі ў іх пытаюцца і памыляюцца, яны гавораць: «Пайшоў ты...»

«Пайшоў ты» Мілес вымавіў неяк камічна.

— Калі ж памылкі не адбылося, яны гавораць: «Заходзь».

Аднак слова «заходзь» Мілес сказаў амаль шэптам і зусім не камічна. Сіместр хацеў быў спыніць Мілеса, але стрымаўся. Абедзве жанчыны пачырванелі.

— Яны не займаюцца спортам, — гаварыў далей Мілес нібы сам сабе, — яны пяшчотныя і крыху мяккія, як вераснёўскія абрыкосы. У іх няма клубаў, затое ёсць мужчыны ці адзін мужчына. Увесь свой вольны час яны бываюць на сонцы, і іх скура пахне сонцам. Голас у іх слабы. Яны ніколі не гавораць «хэло».

І меланхалічна дадаў:

— Праўда, гэта ангельскае слова. Як бы там ні было з тымі паўднёвымі жанчынамі, якіх я ведаў, іх я люблю больш, чым праклятых зануд з іх клубамі, гольфам і эмансіпацыяй.

І ён наліў сабе каньяку. Настала няёмкая паўза. Сіместр дарэмна шукаў якой-небудзь смешнай фразы. Маргарэт пакрыўджана глядзела на мужа. Ён падняў вочы:

— Не трэба крыўдаваць, Маргарэт. У 1944-м я цябе не ведаў.

— Але ж ты не павінен нам расказваць пра сваіх дзевак, Мілес. Спадзяюся, што нашы сябры прабачаць...

Але Мілес не слухаў яе. Ён устаў і, узяўшы бутэльку, пакіраваў у глыбіню парку. Далей ад тэніса, галасоў, твараў. Ён трохі хістаўся, аднак яму было прыемна. Яшчэ лепш стала, калі ён лёг і зямля закружылася пад ім, нібы ваўчок. Велізарны ваўчок, ад якога пахла сухім сенам. Зямля ўсюды пахне аднолькава смачна. Мілес прыплюшчыў вочы і ўдыхнуў далёкі знаёмы пах, пах горада і мора, што лашчыла гарадское прыбярэжжа, пах порта.

Дзе ж гэта было? У Неапалі ці ў Марселі? Разам з амерыканцамі Мілес удзельнічаў у абедзвюх ваенных кампаніях. Ён з страшэннай хуткасцю ехаў у джыпе, якім кіраваў мурын. Раптам машыну моцна падкінула, жудасны ляск металу аглушыў Мілеса. Ён апынуўся ў полі, сярод жыта, і ледзьве дыхаў, зноў прывыкаючы да жыцця, баючыся, што яно пакіне яго назаўсёды. Рухацца ён не мог. Мілес адчуў нейкі непрыемны і адначасова цікавы пах — пах крыві. Над яго галавою паволі гайдаліся каласы, а ў вышыні — празрыста-блакітнае італійскае неба. Ён паварушыў рукой і засланіўся ад сонца. Абмацваючы далоняю твар, ён спрабаваў успомніць, што з ім здарылася. Потым зноў страціў прытомнасць.

Сам ісці ён не змог. Яго занеслі на хутар, які спачатку здаўся яму вельмі няўтульным. Балелі ногі, і было страшна ад думкі, што ён не зможа хадзіць, гуляць, як калісьці, у тэніс, гольф. Ён усё паўтараў хірургу: «У нашым коледжы мне не было роўных у гольфе». Мілесу было 22 гады. Яго загіпсавалі і ўладкавалі на гарышчы. Праз акенца можна было ўбачыць поле, спакойную раўніну, неба. Страх не пакідаў Мілеса.

Італійкі, якія даглядалі яго, маглі трошкі гаварыць па-ангельску. Толькі праз тыдзень Мілес заўважыў, што ў малодшай жанчыны былі чорныя-чорныя вочы, што ў яе залацістая скура і што яна была мажнаватая. Ёй было гадоў 30, можа, трохі менш. Муж яе ваяваў супраць амерыканцаў. Старая маці плакала і рвала на галаве валасы, расказваючы, як яе сына сілком забралі ў салдаты. Мілесу было няёмка глядзець на яе. Яму здавалася, што перажываць так не варта. І, каб супакоіць старую, гаварыў, што ўсё не так страшна, сын хутка вернецца і ўвогуле яшчэ нічога невядома. Маладзіца больш маўчала, часам усміхалася, паказваючы белыя зубы. З дзяўчат, якіх ведаў Мілес, яна была першая, каго амаль не цікавілі яго ўспаміны пра каледж. А між тым іх узаемаадносіны турбавалі і непакоілі Мілеса: гэтыя недагаворкі, гэтыя ўсмешкі, гэтыя позіркі спадцішка. Аднак ён рабіў выгляд, што нічога не заўважае.

Аднаго разу, гэта было на дзесяты дзень яго лячэння, яна сядзела побач і штосьці вязала. Стаяў спякотлівы дзень, яна час ад часу пыталася, ці хоча ён піць. Мілес не хацеў. Мучыў боль у нагах, і ён думаў, ці зможа зноў гуляць у тэніс з Глэдзіс і іншымі. З нейкім раздражненнем ён згадзіўся патрымаць маток. Яна, апусціўшы вочы, хуценька звівала ніткі ў клубок. У яе былі вельмі доўгія вейкі. Мілес заўважыў гэта перад тым, як зноў вярнуцца да сваіх змрочных думак: калека, што ён будзе рабіць у сваім клубе?

— Дзякуй, — неяк асабліва прамовіла яна.

Ён апусціў рукі. Потым зноў падняў, перапрасіў, і яна ўсміхнулася. Мілес таксама ўсміхнуўся і адвёў вочы. Глэдзіс скажа... Аднак яму не думалася пра Глэдзіс. Ён глядзеў, як памалу меншаў маток на яго руках. І прыйшла яму думка, што маток хутка скончыцца і яна больш не будзе сядзець, нахіліўшыся над ім, у сваёй яркай крыклівай блузцы. І неяк непрыкметна замаруджваў рух ніткі. Калі ж ад матка нічога не засталося, ён затрымаў у руцэ канец ніткі. А сам, нібы апраўдваючыся, падумаў: «Гэта жарт, усяго толькі маленькі жарт».

Жанчына зразумела, што ён трымае нітку, і зірнула ў вочы. Мілес заміргаў, паспрабаваў неяк па-дзівацку ўсміхнуцца. Яна ціхенька, каб не патрывожыць хворага, прыбрала ніткі і апынулася насупраць яго. Мілес заплюшчыў вочы. Яна пацалавала яго і, нібы ў дзіцяці, забрала нітку. І Мілес, ахоплены неспазнанай да гэтага ласкай і пяшчотай, выпусціў нітку. Ён расплюшчыў і адразу заплюшчыў вочы, бо яго асляпіла яркае сонечнае святло, што адбівалася ад яе чырвонай блузкі. Жанчына падняла яго галаву, каб ён змог выпіць чырвонага сухога віна з аплеценай бутэлькі.

Мілес застаўся адзін. Упершыню ён адчуў сябе шчаслівым, і гэтая залішне сонечная краіна стала яму блізкая. Лежачы на баку, ён глядзеў на жыта, алівы, што віднеліся з акенца, і адчуваў вільготнасць губ маладой італійкі. І здавалася яму, што ён спрадвеку жыў у гэтай краіне.

З гэтага часу маладзіца ўвесь дзень была каля яго. Старая больш на гарышча не прыходзіла. Ногі ў Мілеса памалу папраўляліся. Ён еў пахучы сыр з казінага малака. Луіджыя падвесіла над ложкам аплеценую бутэльку з віном, і яму заставалася толькі нахіліць яе, каб струменьчык чырвонага сухога віна асвяжыў горла. Сонца асвятляла гарышча. Цэлымі гадзінамі Мілес цалаваў Луіджыю, прыціскаючыся да яе чырвонай блузкі, і... не думаў ні пра Глэдзіс, ні пра сяброў з клуба.

Аднойчы на машыне прыехаў хірург, а разам з ім і новы парадак. Доктар зняў гіпс і, агледзеўшы ногі, папрасіў Мілеса некалькі разоў ступіць. Пасля ён даў заключэнне, што Мілес можа заўтра ж адпраўляцца на машыне да сваіх, не забыўшыся падзякаваць гэтай італійскай сям'і.

Нейкі час Мілес заставаўся адзін, думаючы, што трэба было б болей радавацца: ён здаровы і цяпер зможа гуляць у тэніс або гольф, ездзіць на паляванне разам з сэрам Аліўе, танцаваць ангельскія вальсы з Глэдзіс або з другой дзяўчынай, хадзіць па Лондане і Глазга. Між тым сонца над полем, пустая бутэлька над галавой — усё гэта выклікала нейкую тугу. Што ж, прыйшоў час ад'язджаць. Ды і Луіджыін муж хутка вернецца. Нічога дрэннага ён не зрабіў. Хіба што пацалункі... І нечакана Мілес падумаў, што сёння ўночы, — калі ўжо ён здаровы і вызваліўся ад гэтага гіпсу, — сёння ўночы ён спазнае нешта іншае, чым Луіджыіны губы і пяшчотнасць.

Яна вярнулася на гарышча і зайшлася ад смеху, убачыўшы, як ён хістка стаіць на нагах. Потым смех заціх, і яна разглядала яго з нейкай дзіцячай трывогай. Мілес, памарудзіўшы, сцвярджальна кіўнуў галавой:

— Луіджыя, заўтра я ад'язджаю.

Павольна, каб толькі яна зразумела, ён паўтарыў гэтую фразу два ці тры разы. Ён убачыў, як яна апусціла вочы, і адчуў сябе дзікай жывёлінай. Луіджыя зноў глянула на яго, потым без слоў зняла сваю чырвоную блузку. Яе голыя плечы мільганулі на сонцы і апынуліся ў пяшчотнай цемры пасцелі.

Назаўтра, калі ён ад'язджаў, яна плакала. Ужо з джыпа глядзеў ён на гэтую маладую жанчыну, на палі, на дрэвы, столькі разоў бачаныя-перабачаныя... Ужо ён развітаўся і ўсё хацеў запомніць і гэты знаёмы блізкі пах гарышча, і віна, што засталося вісець на вяровачцы над яго ложкам. Мілес безнадзейна глядзеў на смуглявую маладую жанчыну. Ужо кранулася машына, і Мілес закрычаў, што ніколі яе не забудзе, але Луіджыя яго не разумела.

А потым быў Неапаль і неапальскія жанчыны, і некаторых з іх таксама звалі Луіджыя. Пасля — поўдзень Францыі. Яго сябры з нецярпеннем рваліся ў Лондан і адплылі туды першым параходам. Мілес яшчэ цэлы месяц прабыў паміж гішпанскай і італійскай граніцай. Усё не хапала смеласці вярнуцца да Луіджыі. А што, калі там муж, які ўсё зразумее... А што, калі мужа няма, і ці зможа тады ён утрымацца перад залітымі сонцам палямі, перад старым хутарам, перад Луіджыінымі пацалункамі, ці зможа ён — выпускнік славутага Ітанскага коледжа, стаць італійскім селянінам? Мілес усё хадзіў па ўзбярэжжы Міжземнага мора, клаўся на пясок і піў каньяк.

Усё гэта скончылася, калі ён вярнуўся ў Ангельшчыну. Глэдзіс, дарэчы, выйшла замуж за Джона. Мілес ужо не мог так добра, як некалі, гуляць у тэніс. Яму давялося шмат працаваць, каб замяніць бацьку. Маргарэт была абаяльная, верная і адукаваная. І, зрэшты, вытанчаная...

Мілес расплюшчыў вочы, успомніў пра каньяк і адпіў проста з бутэлькі. Ад алкаголю ён пачырванеў і стаміўся. Сёння раніцай ён заўважыў, што ў яго на левым воку лопнуў адзін капіляр. Луіджыя, відаць, цяпер распаўнела і завяла. І гарышча закінутае. І віно там ужо не тое. І нічога яму не заставалася, як ісці па пратаптанай дарозе: кантора, снеданне, палітычныя навіны ў газетах. Кантора, аўтамабіль, «хэло», Маргарэт, а па нядзелях — дача з Сіместрамі ці Джонамі, 15 ачкоў у партыі ў гольф, содавая вада. Гэтыя частыя бясконцыя дажджы і, дзякуй богу, каньяк.

Бутэлька апусцела, Мілес адкінуў яе і з цяжкасцю ўстаў з зямлі, не хацелася вяртацца да гасцей. І чаму ён ад іх уцёк? Гэтак жа нельга. Гэта непрыстойна. І нечакана ён пазайздросціў італійцам... Тыя могуць, спыніўшы свае аўтамабілі, лаяць адзін аднаго на чым свет стаіць, пагражаць нават смерцю, аднак і пальцам не паварушаць, каб здзейсніць свае пагрозы. І ён засмяяўся. Спыніўся. Чаго ён смяяўся на гэтым газоне перад сваім катэджам?

Зараз ён вернецца, сядзе ў плеценае крэсла, холадна скажа: «Прабачце». — «Нічога, стары», — цнатліва адкажа Сіместр. І на гэтым размова скончыцца. І ніколі нікому не раскажа Мілес пра італійскае неба, пра Луіджыіны пацалункі, пра пяшчотную памяць. 10 гадоў, як скончылася вайна. Прапала прыгажосць; страчана маладосць.

Павольна падышоў да гасцей. Тыя нібыта не заўважылі, што яго не было, далей сабе гаманілі. Мілес загаварыў з Сіместрам пра аўтамабілі, пераконваючы яго, што «ягуар» не мае канкурэнтаў у хуткасці і гэта сапраўдная спартыўная машына. Потым пагаварылі пра аўстралійцаў, у якіх самыя лепшыя шанцы выйграць Кубак Дэвіса.

І ўсё ж свае шчырыя думкі Мілес скіроўваў да бутэлечкі каньяку, схаванай у шафе. І ён ужо радаваўся, што хутка Сіместры разам з Маргарэт паедуць у горад на апошні спектакль, а ён застанецца сам-насам са сваімі сонечнымі пяшчотнымі ўспамінамі. Ён зробіць выгляд, што ў яго шмат работы, і як толькі госці з жонкай пойдуць, ён адчыніць шафу, каб знайсці там Італію...

Наталі Сарот Трапізмы

I

Быццам крынічныя ручаінкі, яны цяклі адусюль, нібы нараджаліся з цёплага, трошкі волкага паветра, плылі мякка, нібы сачыліся са сцен, з увабраных у краты дрэў, з лаваў, сквераў, бруднага тратуара.

Паміж нежывымі фасадамі дамоў яны выцягваліся доўгімі цёмнымі гронкамі, перад вітрынамі крамаў, сям-там, збіраліся ў шчыльныя, нерухомыя згусткі і часам пачыналі ціха круціцца, ціха, як вір, калі плынь натыкаецца на перашкоду.

Ад іх веяла нейкім дзіўным спакоем, нечым накшталт безнадзейнага, адчайнага задавальнення. Яны ўважліва разглядалі стосы сподняй адзежы на выставе бялізны, адмыслова складзеныя ў выглядзе снежных гор, ці ляльку, у якой вочы і зубы праз аднолькавыя інтэрвалы загараліся і тухлі, загараліся і тухлі, загараліся і тухлі, увесь час праз тыя самыя інтэрвалы, зноў загараліся і зноў тухлі.

Яны доўга глядзелі, стаялі тут, перад вітрынамі, нерухомыя, загіпнатызаваныя, як ахвяра, увесь час адкладаючы яшчэ на імгненне той час, калі трэба будзе ісці. І маленькія ціхія дзеткі, што трымалі іх за руку, ужо стомленыя ад глядзення, няўважлівыя і цярплівыя, чакалі, стоячы каля іх.

II

З вялікаю неахвотай яны адрываліся ад люстраных шафаў, у якіх вывучалі свой твар. Яны падымаліся з ложкаў. «Снеданне на стале, снеданне на стале», — гукала яна. Яна збірала сям'ю на сняданак. А яны хаваліся, кожны ў сваім берлагу, нелюдзімыя, злосныя, змораныя. «Ды што гэта з імі, чаму ў іх заўсёды такі зняможаны выгляд?» — казала яна, калі гаманіла з кухаркай.

Яна гаманіла з кухаркай гадзінамі і завіхалася ля стала, увесь час завіхалася, раскладала ім порцыі, стравы, гаманіла і крытыкавала тых, што прыходзілі ў дом, іх сяброў: «...а ў той валасы яшчэ пацямнеюць і будуць, як у яе маці, простыя; шанцуе, шанцуе тым, каму не трэба рабіць перманент». — «У паненкі прыгожыя валасы, — казала кухарка, — густыя, прыгожыя, хоць і не кучаравыя, праўда». — «А той — я нават не ўпэўненая, каб ён вам нешта пакінуў. Яны скупыя, усе скупыя, хоць і маюць грошы, маюць, вось што агідна. І нічога сабе не дазваляюць. Не, я гэтага не разумею, не». — «О, што вы! — казала кухарка. — Ды не. Не знясуць жа яны іх з сабой. А іх дачка? Яна ж дагэтуль яшчэ не замужам. А яна сімпатычная, у яе прыгожыя валасы, маленькі носік і ногі — таксама зграбныя». — «Ага, ага, прыгожыя валасы, што праўда, то праўда, — казала яна, — але яе ніхто не кахае, разумееце, яна не падабаецца. Вось ужо сапраўды дзіва!»

Ён адчуваў, як з кухні сачылася брудная, прымітыўная, зашмальцаваная думка, і тапталася, і тапталася ўвесь час на адным месцы, увесь час на месцы, круцілася ваўчком, ваўчком, нібы ў іх круцілася ў галаве, а яны не маглі спыніцца, нібы ім было млосна, а яны не маглі спыніцца, як тады, калі грызеш пазногці, як тады, калі кавалкамі абдзіраеш апечаную скуру, як тады, калі чухаешся ў крапіўнай ліхаманцы, як тады, калі круцішся ад бяссонніцы ў ложку — каб было прыемна і адначасна — балюча, пакуль не зняможаш, пакуль не зойме дыхання...

«А можа, у іх усё іначай», — думаў ён і прыслухоўваўся, лежачы ў ложку, а іхняя думка, нібы клейкая слізь, зацякала ў яго, ліпла, напаўняла яго з сярэдзіны.

Рабіць не было чаго. Не было чаго. Унікнуць было немагчыма. Паўсюль, пад самымі рознымі кшталтамі, «здрада» («А сонейка сёння здрадлівае, — казала кансьержка, — здрадлівае, толькі і чакай, што падхопіш хваробу. Вось так і мой муж, нябога, аж ён здароўе шанаваў...»), паўсюль «здрада», нават у выглядзе самога жыцця, праглынае з лёту — калі прабягаеш паўз кансьержчын закутак, калі адказваеш па тэлефоне, калі сядзіш за сямейным сняданкам, запрашаеш сяброў, пачынаеш гаворку з кім-небудзь.

Ім трэба адказваць, падбадзёрваць іх, мякка, ласкава, і галоўнае — галоўнае не даваць ім адчуць, не даваць ім на імгненне адчуць, што лічыш сябе інакшым. Гнуцца, гнуцца, скручвацца ў нуль. «Але, але, ага, так, праўда, вядома», — вось што ім трэба казаць і глядзець прыязна, пяшчотна, іначай — усё паляціць, паламаецца, раздзярэцца, здарыцца нешта зусім нечаканае, жудаснае, нешта такое, чаго ніколі яшчэ не было, і гэта будзе жахліва.

Яму здавалася, што тады, у раптоўным прыліве дзейнасці і сілы, ён іх страсяне на ўсю моц, як старыя завэдзганыя анучы, скруціць, раздзярэ і знішчыць ушчэнт.

Але адначасна ён ведаў, што такое ўражанне, вядома, падманлівае. Раней чым ён паспее на іх наваліцца — яны, з тым беспамылковым абарончым інстынктам, з тою гнуткаю жывучасцю, у якой крыецца іх небяспечная сіла, павернуцца да яго і — ён нават сам не ведае як — адразу заб'юць.

III

Некалі яны прыехалі сюды і пасяліліся недзе на тых маленькіх спакойных вулачках, што за Пантэонам, можа, на вуліцы Гей-Люсака, а можа,і на Сэн-Жак, у кватэры з вокнамі, што выходзяць на цёмны двор, але даволі прыстойнай, з камфортам.

Тут яны маглі сабе гэта дазволіць, гэта — і свабоду рабіць, што захочуць, хадзіць, дзе захочуць, у любых, самых нязграбных строях, з любым выразам на твары, гуляць па гэтых ціхіх маленькіх вулачках.

Тут ад іх не патрабавалі ніякага ўмення трымацца, ні супольнасці з іншымі, ніякіх пачуццяў, ані ўспамінаў. Ім гарантавалася забяспечанае і адначасова пустое жыццё, падобнае да пачакальні на бязлюднай прыгараднай станцыі, голай, шэрай і цёплай залы з драўлянымі лавамі ўздоўж сцен і чорнаю печчу ў цэнтры.

І яны былі задаволеныя, ім падабалася тут, яны адчувалі сябе амаль як дома, былі ў добрых адносінах з пані кансьержкаю, з малочніцай, аддавалі адзенне ў чыстку ў самую добрасумленную і самую танную пральню ў квартале.

Яны ніколі не стараліся прыгадаць тую вёску, дзе калісьці гулялі ў дзіцячыя гульні, ніколі не стараліся ўспомніць колеры і пахі таго мястэчка, у якім раслі, яны ніколі не адчувалі, каб у іх раптам узнік, — калі яны крочылі па вуліцах свайго квартала, разглядалі вітрыны крамаў, пачціва віталіся з кансьержкаю, праходзячы міма яе закутка, — яны ніколі не адчувалі, каб у іх памяці ўсплыў той родны мур, за якім кіпела жыццё, ці брук на двары, моцны і адначасова пяшчотны, ці ласкавыя прыступкі на ганку, дзе яны сядзелі ў дзяцінстве.

На лесвіцы ў сваім доме яны сустракалі часам «суседа знізу», выкладчыка ліцэя, што вяртаўся пасля заняткаў, а чацвёртай гадзіне, з двума сваймі дзецьмі. Ва ўсіх траіх у іх былі доўгія галовы з бясколернымі вачыма, гладкія і бліскучыя, як вялікія касцяныя яйкі. Дзверы ў іх кватэру на імгненне прачыняліся і прапускалі іх усярэдзіну. Было відаць, як яны ступаюць на маленькі лямцавы каберац на паркеце каля ўвахода — і моўчкі знікаюць у цёмнай глыбіні калідора.

IV

Яны балбаталі нешта ледзь выразнае, бегаючы вачыма, нібыта стараючыся выказаць нейкую тонкую, далікатную думку, але не знаходзячы слоў.

Ён іх падганяў: «Ну чаму? Чаму? Чаму гэта я эгаіст? Чаму мізантроп? Ну, скажыце, скажыце?»

У душы — яны ведалі — яны гулялі ў гульню, трымаліся яе правілаў. Часам ім пачынала здавацца, што ў руцэ ў яго нейкая палачка, якую ён ні на хвіліну не выпускае, каб камандаваць імі, якою ён паволі ўзмахвае, каб імі кіраваць, як балетмайстар. Гоп-гоп-гоп! — яны танчылі, кружылі, круціліся, дзе трэба з натхненнем, з веданнем справы, але нібыта застаючыся на пэўнай адлегласці, нібыта ніколі не пераходзячы тае забароннае рысы, за якой яму можа не спадабацца.

«Ну чаму? Чаму? Ну чаму?» Пайшлі! І-і-і раз! Ды не, не так! Назад! Назад! Ну вось, вось — радасны тон, так, яшчэ, плаўна, на дыбачках, з жартам, з іроніяй. Правільна, правільна, можна паспрабаваць, гэта кранае. А цяпер — наіўны выгляд, і — можна асмеліцца выказаць і некаторыя ісціны, няхай нават і жорсткія, можна перайсці да яго, ён абажае гэта, трошкі яго пацвяліць, ён абажае такую гульню. Э, тут — увага! — цішэй, цішэй, тут пачынае ўжо быць небяспечна, але нічога — можна паспрабаваць, яму гэта можа здацца пікантным, забаўным, прываблівым. А цяпер — якую-небудзь гісторыю, якую-небудзь скандальную гісторыйку, з інтымнага жыцця яго знаёмых, у якіх ён бывае ў гасцях, якія яго паважаюць. Гэта яго зацікавіць, звычайна ён любіць падобныя рэчы... Ах, не — божа, якое глупства! — гэта ж яго зусім не цікавіць, гэта даўно перастала яму падабацца: як ён раптам нахмурыўся, які адразу зрабіўся грозны, ён зараз гнеўна іх абсячэ, пачне ўшчуваць, скажа штось зневажальнае, зробіць так, што яны — мімаволі — уразумеюць усю сваю нізасць. Дый нават калі і не зробіць цяпер — то пасля знойдзе найменшы выпадак, і нічога яму не адкажаш, ён жа зробіць гэта ў сваёй невыноснай, іншасказальнай манеры.

Божа, як гэта вымотвае! Як вымотвае ўсё гэта бясконцае, стараннае скаканне перад ім: назад, і наперад, і наперад, і наперад, зноў назад, а цяпер — вакол яго — закружылі, закружылі і на дыбачках — пайшлі, не зводзіць з яго вачэй! — і ўбок, і наперад, і назад, каб падарыць яму такое задавальненне.

V

Спякотнымі ліпеньскімі днямі сцяна насупраць скідала ў маленькі ссырэлы двор цяжкае і рэзкае святло.

Пад гэтаю важкай гарачынёй утваралася пустая бяздонная прорва, і цішыня, і ўсё нібы завісала, чулася толькі пранізлівае, агрэсіўнае скрыгатанне крэсла па кафлянай падлозе, бразганне дзвярэй, і раптам, у гэтай гарачыні, у гэтай цішы — нечаканы холад, шчымлівая туга.

Яна ляжала і не варушылася, на самым краечку ложка, стараючыся займаць як мага менш месца, напружаная, нібыта чакаючы, што зараз нешта выбухне, нешта наваліцца на яе з гэтай пагрозлівай цішыні.

Часам такое пачуццё ўзнікае ад сакатання цыкад у скамянелай пад сонцам, нібыта мёртвай прэрыі — пачуццё холаду, самоты, пакінутасці ў цэлым варожым свеце, дзе рыхтуецца нешта трывожнае.

І тады ляжыш, нерухомы, у траве, пад пякучым сонцам, прыслухоўваешся і чакаеш.

Яна чула, як скрозь цішыню, уздоўж старых, у сінюю палоску шпалераў у калідоры, уздоўж пакрытых бруднаю фарбай сцен да яе далятае шоргат ключа ў замку. Яна чула, як зачыніліся дзверы ў кабінет.

Яна ляжала, па-ранейшаму скурчаная, і нерухома чакала. Найменшы рух — пайсці ў ванную вымыць рукі, пусціць з крана ваду — здаваўся ёй дзёрзкім выклікам, раптоўным скачком у прорву, учынкам, поўным адвагі. Такі нечаканы шум пушчанай вады ў гэтай навіслай цішы быў бы нібы сігнал, нібы заклік да іх, ён быў бы што той непрыемны дотык, калі кончыкам палкі дакранаешся да медузы і потым з агідай чакаеш, як яна скаланецца, узгорбіцца і зноў распаўзецца.

Яна адчувала, што і яны, выцягнуўшыся, нерухома ляжаць за сцяной і гатовыя ў любы момант ускінуцца, заварушыцца.

Яна не варушылася. І здавалася, увесь дом, уся вуліца — ухваляюць яе, лічаць гэтую нерухомасць зусім натуральнай.

Здавалася абсалютна бясспрэчным, што адчыніўшы дзверы і зірнуўшы на лесвіцу, з якой веяла непарушнаю, безасабовай і бясколернай супакоенасцю, лесвіцу, на якой, здаецца, не засталося ні ценю людзей, якія па ёй прабягалі, нават малога ўспаміну пра іх сляды, здавалася, што стоячы ля акна і гледзячы на фасады дамоў, лаўкі, старых кабет і дзяцей, што праходзяць па вуліцы, трэба як мага болей чакаць, стаяць вось так, нерухома, не рабіць нічога, не варушыцца, бо найвышэйшае разуменне, сапраўдная мудрасць якраз і ёсць — варушыцца як мага меней, не рабіць нічога, бяздзейнічаць.

Самае большае — можна было хіба, з вялікаю перасцярогаю, каб не пабудзіць нікога, зажмурыўшы вочы, спусціцца па змрочнай і мёртвай лесвіцы і ціха рушыць па вуліцы, уздоўж сцен, каб самую крыху падыхаць, каб трошкі парухацца, не ведаючы, куды ідзеш, не жадаючы нікуды ісці, а потым вярнуцца дадому, сесці на край свайго ложка і зноў, сагнуўшыся, нерухома чакаць.

VI

Кожную раніцу яна ўсхоплівалася з ложка раней за ўсіх і бегала па кватэры, заўсёды незадаволеная, крыклівая, з'едлівая, размахваючы рукамі, задыхаючыся ад абурэння, гатовая ў любое імгненне ўстроіць «сцэну». Яна адзін за адным абыходзіла ўсе пакоі, урывалася ў кухню, гнеўна грукала ў дзверы занятае некім ваннай, ёй паўсюль рупіла ўлезці, кіраваць, страсянуць іх, папытацца, колькі яны збіраюцца там сядзець — гадзіну? — нагадаць, што ўжо позна, што яны спозняцца на трамвай ці на поезд, што ўжо вельмі позна і яны са сваёю нехлямяжасцю, з падобным сваім нядбайствам абавязкова некуды не паспеюць, што сняданак даўно гатовы, што ён даўно ўжо астыў, што ён дзве гадзіны як на стале і ўжо зледзянеў. І здавалася, у яе вачах няма нічога больш пагарджанага і больш невыцерпнага, больш дурнога і брыдкага, няма больш відавочнай прыкметы нізасці, прыкметы слабасці, чым даць астыць, прымусіць чакаць сняданак.

Тыя, хто ўсё гэта ведаў, — дзеці — стараліся не пазніцца. Але іншыя, бесклапотныя і няўважлівыя да падобных рэчаў, не ведаючы ўсёй іх магутнасці ў гэтым доме, прыязна адказвалі, вельмі ласкавым і натуральным тонам: «Вялікі дзякуй, не хвалюйцеся, я з задавальненнем вып'ю і трошкі астылай кавы». Гэтым, чужым, яна не асмельвалася нічога адказваць, але за адно гэтае слова, за адну гэтую караценькую ветлівую фразу, якою яны мякка, нібы між іншым, тылам далоні, адштурхвалі яе, не звяртаючы нават увагі, ні на імгненне не спыніўшы на ёй свайго позірку, ужо за адно гэта яна пачынала іх ненавідзець.

Рэчы! Рэчы! Гэта была яе сіла. Крыніца яе магутнасці. Інструмент, якім яна інстынктыўна, бясхібна і беспамылкова карысталася, каб нерамагаць, пляжыць усіх чыста.

Тыя, хто жыў побач з ёй, адчувалі сябе палоннымі рэчаў, рабамі, сагнутымі лад іх цяжарам, змярцвелымі і прыгнечанымі, увесь час пільнаванымі і зацкаванымі імі.

Рэчы. Прадметы. Званкі. Тое, што ніколі нельга было забывацца. Істоты, якіх нельга прымусіць чакаць. Яна карысталася імі, як зграяй сабак, якую напускала на іх штохвіліны: «Звоняць! Звоняць! Хутчэй, варушыцеся, вас жа чакаюць!»

І нават калі яны сядзелі ў схованцы, зачыніўшыся ў сваім пакоі, яна прымушала іх здрыгануцца: «Вас там клічуць! Вы што — не чуеце? Тэлефон. Дзверы. Адкуль скразняк? Вы не зачынілі дзверы, дзверы на лесвіцу!» Гахала акно. Грукалі дзверы. Парыў ветру пралятаў па кватэры. Трэба было бегчы, хутчэй, хутчэй, пад праклёнамі, спатыкаючыся, устрывожана, усё кінуць і бегчы, з гатоўнасцю дагадзіць.

VII

Толькі не пры ім, не-не, не пры ім, пазней, калі яго тут не будзе, не цяпер. Было б надта неасцярожна, надта непрыстойна гаварыць пра гэта — пры ім.

Яна трымалася напагатове, каб своечасова ўмяшацца, перашкодзіць яму пачуць, безупынку гаманіла сама, стараючыся адцягнуць яго ўвагу: «Крызіс... і гэтае беспрацоўе, усё расце ды расце. Ну, вядома, яму так усё ясна, ён жа так разумее ў падобных рэчах... А ёй — адкуль ёй ведаць?.. Ёй, праўда, расказвалі, што... Але ён мае рацыю: калі падумаеш, усё аказваецца такім простым, такім відавочным... Нават дзіўна і сумна бачыць, што столькі добрых людзей яшчэ такія наіўныя». Усё ідзе добра. Ён, відаць, задаволены. Папіваючы чай, ён тлумачыў паблажлівым тонам, з самаўпэўненым выглядам, і часам, наморшчваючы шчаку, націскаючы языком на зубы, каб выгнаць рэшткі заселай ежы, утвараў своеасаблівы гук, нешта накшталт ціхага прысвісту, што заўжды выдавала яго задаволенасць, млявую бесклапотнасць.

Але часам, нягледзячы на ўсе яе намаганні, запаноўвала цішыня. І нехта, павярнуўшыся да яе, пытаўся, ці хадзіла яна на Ван Гога.

«Ну вядома, але, яна хадзіла на выстаўку (нічога-нічога, ён не павінен звярнуць увагі, зараз яна ўсё ўладзіць, адным узмахам рукі), але, яна хадзіла неяк у нядзелю, у мінулую, здаецца, ці, можа, пазамінулую, увечары, калі ўсё роўна не ведаеш, чым сябе заняць. Вядома, было даволі цікава».

Ну, усё, усё, досыць, не трэба болей пра гэта, няўжо гэтыя людзі не адчуваюць, няўжо не бачаць, што ён тут, што ён слухае. Ёй было страшна... Але іншым, здаецца, гэта не абыходзіла, яны гаманілі, гаманілі далей пра сваё.

Ну што ж, калі ім так хочацца, калі ўжо ўсё роўна яна няздольная іх утрымаць — няхай іх упусцяць. Тым горай для іх. Няхай увойдуць сюды — Ван Гог, Утрыло ці хто іншы. Яна выйдзе наперад, стане перад імі, яна пастараецца іх крыху прыхаваць, каб хоць не так яўна, каб як мага менш выбіваліся, вось так, ціхутка, няхай паслухмяна там топчуцца, па сценачках. Вось так, ну вось, нічога такога, можна спакойна на іх зірнуць: Утрыло — п'яніца, толькі выйшаў са Св. Ганны, а Ван Гог... Га! Ды яна гатова пайсці ў заклад: ён ніколі не здагадаецца, што там у Ван Гога ў гэтай паперцы. У гэтай паперцы... яго адцятае вуха! «Мужчына з адцятым вухам», ды, вядома, ён гэта ведаў? Цяпер гэта бачыш паўсюль. Ну вось. Усё. Ён жа не раззлаваўся? Ён жа не ўскочыць, не адштурхне яе груба, не рушыць на іх, бегаючы прысаромленымі вачыма, гнеўна, гідка ашчэрыўшы зубы?

Не, не, дарэмна яна хвалявалася. Ён выдатна ўсё разумее. Ён прыняў гэта вельмі паблажліва, гэта нават яго пазабавіла. Вось — ён зноў моршчыць шчаку, зноў гэты лагодны прысвіст, і ў вачах — ранейшая вясёлая іскарка, гэты бляск, што сведчыць пра яго непарушную самаўпэўненасць, млявую бесклапотнасць, поўную задаволенасць.

VIII

Побач з гэтымі свежымі, гэтымі юнымі істотамі, побач з гэтымі бязвіннымі чалавечкамі ў яго заўжды ўзнікала жаданне, хваравітая, неадольная патрэба — узяць іх у свае неспакойныя пальцы, пакруціць, памацаць, наблізіць як мага больш да сябе, зрабіць іх сваімі.

І калі яму выпадала ісці з кім-небудзь з іх на вуліцу, весці каго-небудзь з іх прагуляцца, ён браў яго маленькую ручку і, пераходзячы на другі бок дарогі, моцна сціскаў яе ў сваёй цёплай, сваёй дужай руцэ, стрымліваючыся, каб не раздушыць гэтых малюпасенькіх пальчыкаў, калі яны пераходзілі на той бок вуліцы і з бязмежнаю асцярогай глядзелі спачатку налева, потым направа, каб упэўніцца, што перайсці паспяваюць, каб пераканацца, што ніякай машыны няма, каб яго золатка, яго мілае дзіцятка, гэтая маленькая жывая істота, кволая і такая даверлівая, за якую ён нясе такую адказнасць, не была раздушаная пад коламі.

І пераходзячы вуліцу, ён вучыў яго, што трэба спачатку доўга чакаць і быць уважлівым, уважлівым-уважлівым, быць вельмі-вельмі ўважлівым, калі пераходзіш вуліцу, нават на пераходзе, бо «трэба так мала, досыць усяго секунды няўвагі, каб здарылася непапраўнае».

І яшчэ ён любіў гаварыць з імі пра свой узрост, свой стары ўзрост, і пра сваю смерць. «Што ты скажаш, калі ў цябе не стане дзядулі, не будзе твайго дзядулі, бо ён старэнькі, ведаеш, вельмі старэнькі, і хутка яму прыйдзе пара паміраць. Ведаеш, што робяць, калі памруць? А ў яго ж таксама, у твайго дзядулі, у яго была мамачка. А? Дзе яна цяпер? Эх-эх, дзе яна цяпер, мой даражэнькі? Пайшла. Няма болей мамачкі, яна даўно ўжо памерла, яго мамачка, пайшла, няма яе больш, усё, памерла яна».

Паветра было шэрае і нерухомае, без пахаў, абапал вуліцы ўзвышаліся дамы, роўныя, шчыльныя і змрочныя гмахі, што абступалі іх, калі яны паволі рушылі па тратуары, трымаючыся за рукі. І малое адчувала, як нешта душыць, цісне, скоўвае яго. Нешта мяккае і задушлівае, што яго абавязкова прынукалі прыняць, увабраць, пад ласкавым і няўмольным прымусам, злёгку заціскаючы яму нос, каб ён праглынуў, каб не мог супраціўляцца, — і гэтае нешта пранікала ў яго, пакуль малое дробна і паслухмяна трухала па тратуары, пакорліва трымаючыся за ручку, вельмі разумна, згодна ківаючы галавой і слухаючы, як яму тлумачаць, што заўжды трэба быць асцярожным, калі пераходзіш, і глядзець — налева, направа, і быць уважлівым, вельмі ўважлівым, каб не здарылася непапраўнага, калі пераходзіш па пераходзе.

IX

Яна сядзела ў фатэлі, зашыўшыся ў кут, скурчыўшыся, з выцягнутаю шыяй, вырачанымі вачыма. «Ага, ага, ага, ага», — казала яна і, ківаючы галавой, нібы пагаджалася з кожным прамоўленым словам. Яна была страшная — ціхая, слізкая, уся нейкая гладкая, і толькі вочы, адны, былі вырачаныя. У ёй было штось прыгнятальнае, штось насцярожлівае, і ў ціхмянасці яе нібыта хавалася прытоеная пагроза.

Ён адчуваў, што любою цаной трэба што-небудзь зрабіць — каб яна расслабілася, каб яна супакоілася, але ён разумеў, што здольны на гэтае можа быць толькі той, хто валодае нечалавечаю сілай, у каго хопіць духу сесці насупраць, добра, зручна ўладкаваўшыся ў крэсле, і асмеліцца спакойна зірнуць на яе, зірнуць ёй у твар, злавіць яе позірк і не зводзіць вачэй з яе скурчанай постаці. «Ну што! Як вашы справункі? — асмеліцца ён сказаць. — Як вы сябе пачуваеце?» — ён асмеліцца ёй сказаць гэта і потым счакае. Няхай яна выкажацца, няхай дзейнічае, няхай раскрые сябе, няхай усё гэта выйдзе, лопне, прарвецца нарэшце — яго гэта не спалохае.

Але зрабіць гэта самому — не, у яго ніколі не хапіла б сілы. Яму, наадварот, трэба было пастарацца гэта стрымаць, як мага даўжэй, не даць гэтаму выліцца, любою цаной, усё роўна як, заціснуць, запхнуць у яе, каб усё засталося там, усярэдзіне.

А ўвогуле — што, што? Што ўсё гэта такое? Яму было страшна, ён баяўся сарвацца, ні хвіліны — нельга было губляць ні хвіліны — на думкі, развагі. І, як заўсёды, калі ён бачыў яе, ён зноў уваходзіў у гэтую ролю, да якой яго змушала яна — так здавалася яму — сілай, пагрозай. І ён пачынаў балбатаць, гаварыць, мянціць безупынку, усё роўна што, пра каго, безнадзейна кідацца (як змяя перад дудкай? як птушка перад удавам? — ён ужо не разумеў нічога), хутчэй, хутчэй, не спыняцца, не губляць ні хвіліны, хутчэй, хутчэй, пакуль не позна, стрымаць, улагодзіць. Гаварыць, але гаварыць — пра што? пра каго? — пра сябе, ну але — пра сябе, пра сваіх, пра сяброў, пра крэўных, пра ўсё, што ў іх дзеецца, пра іх сваркі, сакрэты, пра ўсё, што лепей было б схаваць, але калі ўжо гэта можа яе зацікавіць, калі гэта яе пацешыць, якія сумненні — трэба ўсё ёй сказаць, расказаць, усё ёй выкласці, усё аддаць — бо яна тут, чакае, зашыўшыся ў кут у фатэлі, такая ціхая, слізкая, скурчаная.

X

Папаўдні яны разам выходзілі ў горад — яны вялі жыццё свецкіх пані. Ах! Якое цудоўнае гэта было жыццё! Яны заходзілі ў «чаёўні», елі пірожныя, якія прыдзірліва выбіралі з выглядам вялікіх знаўцаў ласункаў: эклеры з шакаладнай начынкай, бабы, цесткі.

Вакол быў як шумлівы птушыны двор, цёплы, вясёла расквечаны, прыгожа аздоблены. І яны заставаліся тут і сядзелі, цесна скупіўшыся вакол невялічкіх столікаў, і гаманілі.

І адусюль на іх нібы павявала лёгкім ветрыкам узбуджанасці, жвавасці, радаснай усхваляванасці ад успаміну пра цяжкі выбар, яны і цяпер яшчэ сумняваліся трошкі (ці будзе ён стасавацца з блакітна-шэрым ансамблем? ды не, не — вядома, будзе, проста чароўна), і ў перспектыве ўяўлялася гэткая метамарфоза, гэткае раптоўнае самаўзвышэнне, бляск.

Яны, яны, яны, яны, паўсюль, заўсёды яны, ненажэрныя, сакатлівыя, далікатныя.

Іх твары нібы распінала з сярэдзіны ўнутранаю напружанасцю, іх абыякавыя позіркі слізгалі па паверхні, па абалонцы рэчаў, спыніўшыся на імгненне, узважвалі іх (прыгожае, непрыгожае?) і зноў пакідалі. Румяны надавалі ім цяжкі бляск, нейкую нежывую свежасць.

Яны заходзілі ў чаёўні. Доўга, гадзінамі сядзелі там, пакуль не пачынала цямнець. І гаманілі: «У іх бываюць такія нікчэмныя сцэны, такія сваркі, без дай прычыны. І я мушу сказаць, шкадую больш усё-ткі яго. Колькі? Ды, прынамсі, два мільёны. І гэта яшчэ толькі спадчына ад цёткі Жазефіны... Не... З чаго вы ўзялі? Ды не ажэніцца ён з ёй. Яму патрэбна добрая гаспадыня і дамаседка, ён нават сам не разумее гэтага. Ды не, я вам кажу. Яму патрэбна дамаседка... Дамаседка... Дамаседка...» Усё, пра што ім казалі, усё, што яны чулі, — усё і заўсёды было пра гэта, тут яны былі знаўцы: пачуцці, каханне, жыццё — гэта была іх сфера. Яна належала ім.

І яны гаманілі, гаманілі бясконца, паўтаралі ўвесь час адно, і пераварочвалі, і пераварочвалі зноў, з аднаго боку, потым з другога, і мясілі, мясілі, безупынку качалі ў пальцах гэтае непадатнае, мізэрнае рэчыва, якое выдлубвалі з жыцця (з таго, што яны называлі «жыццём», з іх сферы), і мясілі, расплёсквалі, скочвалі — пакуль яно не рабілася камячком, маленькаю шэраю гулькай.

XI

Яна выведала сакрэт. Вынюхала, дзе хаваецца тое, што павінна лічыцца — для ўсіх — сапраўдным багаццем. Цяпер яна ведала «шкалу вартасцяў».

З ёй — ніякіх размоў пра транты, пра розныя там капялюшыкі ад Рэмона. Чаравікі з тупымі насамі выклікалі ў яе пагарду.

Нібыта макрыца, яна неўпрыкмет падкралася да іх і — каварна, як кошка, якая, жмурачы вочы, аблізваецца перад гарнушкам смятаны, — падслухала, дзе, у чым яна, «самая сапраўдная ісціна».

Цяпер яна гэта ведала. Яна ўжо не адступіцца. Цяпер яе не саб'юць. Яна слухала, убірала ў сябе, прагная, няўтольная, хцівая. Нічога, нічога, што належала ім, не павінна было выпасці з-пад яе ўвагі: карцінныя галерэі, новыя кнігі... Яна ўсё гэта ведала. Яна пачынала з «Летапісаў», цяпер пераходзіла ўжо да Жыда, а хутка — будзе хадзіць у «Саюз за Праўду» і, з пільным, панадлівым позіркам, — натаваць, натаваць.

Паўсюль, дзе толькі можна было нешта знайсці, яна шнарыла, нюхала, перабірала і мацала ўсё сваімі пальчыкамі з абстрыжанымі пазногцямі, і як толькі дзесь цьмяна заходзіла пра гэта гамонка — вочы ў яе запаляліся і прагавіта выцягвалася шыя.

Іх усё гэта невыказна гідзіла. Схаваць ад яе — хутчэй! — пакуль не паспела пранюхаць. Затаіць, не даць даткнуцца — яе дотык усё прыніжае... Але позна — яна ўжо ведала, яна руйнавала іх планы. Ад яе немагчыма было схаваць касцёл у Шартры. Пра яго яна ведала ўсё. Яна нават чытала, што пра яго думаў Пэгі.

Яна лезла ўсюды сваімі сквапнымі пальцамі, у самыя патаемныя закуткі, у самыя непадступныя скарбы. Уся з сябе — «інтэлігентнасць». Ёй гэта было неабходна. Ёй. Бо цяпер яна ведала сапраўдную цану рэчам. Ёй патрэбна была інтэлігентнасць.

Іх было шмат, такіх, як яна — згаладалых, бязлітасных паразітаў, п'явак, што адразу накідваліся на кожны новы артыкул, слімакоў, што прыліпалі паўсюль, пэцкаючы сваёй сліззю Рэмбо, смокчучы Малярмэ, кідаючыся ад аднаго да другога і душачы сваёй клейкаю, брыдкаю кемлівасцю «Уліса» ці «Мальтыйскія дзённікі» Лаўрыдса Брыге. «Як гэта чароўна!» — казала яна і, з непадробнай натхнёнасцю распяльваючы вочы, запальвала ў іх «боскую іскарку».

XII

На сваіх лекцыях у Калеж-дэ-Франс, на якіх заўжды збіралася шмат народу, ён любіў пацешыцца падобнымі рэчамі.

Яму падабалася, з вялікаю годнасцю, з непараўнаным прафесіяналізмам у рухах, пашнарыць сваёю ўмелай, бязлітаснаю рукой у сподняй бялізне Пруста, Рэмбо, выставіць на агляд уважлівай публіцы іх так званыя цуды, іх таямніцы, растлумачыць «іх прыватны выпадак».

Яго пранізлівы хітры позірк, гальштук з бездакорна завязаным вузлом і квадратная барада рабілі яго надзіва падобным да пана, якога малююць на рэкламных аб'явах і які з бясхібнай усмешкаю раіць, угору задраўшы палец: «Сапаніт — найвыдатнейшы мыйны сродак» ці «Мадэльныя чаравікі Саламандра: эканомія, надзейнасць, камфорт».

«Тут нічога няма, — казаў ён, — я гэта сцвярджаю з поўнай адказнасцю, бо ўсё разабраў сам: я не люблю, каб мне нешта навязвалі, і ніколі ні ў што не паверу, пакуль сам клінічна не вывучу, не раскладу па палічках і не растлумачу.

Яны вас не павінны бянтэжыць. Ну вось, паглядзіце — яны ў мяне ў руках: гэта ж тыя самыя голенькія, дрыготкія дзеткі, і я трымаю іх перад вамі, у сябе на далоні, нібыта я іх творца і іх айцец; я пазбавіў іх, дзеля вас, усёй іх магутнасці, усёй таямнічасці, я выгнаў, вытравіў з іх усё, што ў іх было, так бы сказаць, цудадзейнага.

І цяпер яны мала чым адрозніваюцца ад тых інтэлігенцікаў, тых забаўных і трошкі кранутых фацэтаў, што прыходзяць да мяне і расказваюць свае бясконцыя гісторыі, каб я ім дапамог, каб я падбадзёрыў іх і супакоіў.

Яны павінны хваляваць вас не больш, чым маіх дачок, якія, прымаючы сяброў у гасцінай іх мацеры, міла гамоняць і смяюцца з таго, што я кажу сваім хворым усуседнім пакоі».

Так ён прапаведаваў у Калеж-дэ-Франс. І ўсюды вакол: на суседніх медычных факультэтах, на лекцыях па літаратуры, праве, гісторыі ці філасофіі, у акадэміях і прэзідэнцкім палацы, у аўтобусах і метро, ва ўсіх урадавых установах, — чалавек разумны, чалавек нармальны, чалавек актыўны, чалавек здаровы і годны, чалавек дужы трыумфаваў.

А жанчыны, што насцярожана стараліся пазбягаць поўных прыгожанькімі рэчамі крамак, гарсоны ў кавярнях, студэнты ў медыцыне, паліцыянты і агенты ўсіх марак, натарыяльныя пісары, Пруст ці Рэмбо, вырваныя з жыцця, выкінутыя з яго прэч і пазбаўленыя падтрымкі, мусілі без мэты бадзяцца па вуліцах ці драмаць, апусціўшы голаў на грудзі, у якім-небудзь запыленым скверыку.

XIII

Іх можна было ўбачыць паўсюль, яны бегалі ўздоўж вітрын: стан вельмі просты, крыху скіраваны наперад, ногі нягнуткія, трошкі рассунутыя зграбныя ступачкі ўздыблены на вельмі высокіх абцасах, што гучна цокаюць аб тратуар.

З заўсёднаю сумачкай пад рукой, у пальчатках, у абавязковым, трошкі — у самы раз — ссунутым набок капялюшыку, з доўгімі, шорсткімі — нібыта ўторкнутымі ў павекі — вейкамі, з напружаным позіркам, яны перабягалі ад крамы да крамы, раптам спыняліся, зырылі — прагным, спрактыкаваным вокам.

Вельмі трывушчыя, вельмі дужыя, вось ужо некалькі дзён яны з вялікаю мужнасцю насіліся па ўсіх крамах, шукаючы «ангельскага гарнітурчыка спартыўнага крою», з тоўстага ўзорнага цвіду, «ну, з гэткім узорчыкам, я так яго добра ўяўляю, у такія шэра-блакітныя краткі... Ах! У вас няма? А дзе можна знайсці?» — і зноў пачынаўся пошук.

Блакітны гарнітурчык... шэры гарнітурчык... Іх вылупленыя вочы — шнарылі, шукалі яго... Спакваля ён апаноўваў іх усё мацней і мацней, ён падпарадкоўваў іх самаўладна, рабіўся абсалютна неабходны, ператвараўся ў мэту ў сабе, і яны, ужо самі не ведаючы нашто, — мусілі гэтай мэты дабіцца.

Яны кідаліся, беглі, адважна (іх ужо нічога не магло спыніць) лезлі па цёмных лесвіцах на пяты, на шосты паверх, «у спецыялізаваныя крамы, што гандлююць ангельскім цвідам, ужо там, безумоўна, гэта можна будзе знайсці», і зноў, з лёгкай прыкрасцю (бо яны пачыналі стамляцца, у іх ужо апускаліся рукі), яны нібыта малілі: «Ды не, не, вы ж разумееце, што я хачу сказаць: у такія маленькія краткі, з дыяганальнай палоскай... ды не, не такі, зусім не... Ах! У вас такога няма? А дзе ж мне знайсці? Я ўжо была ўсюды... Ах! Можа быць яшчэ там? Ну што ж, зараз пайду... Да пабачэння... Вядома, вялікі жаль, вядома, можа, другім разам...» — і яны прыязна ўсміхаліся, нягледзячы ні на што, добра выхаваныя, добра выцвічаныя за ўсе тыя доўгія гады, калі яшчэ разам з маці бегалі, каб падабраць хоць нешта, каб «з нічога прыбрацца хоць у нешта прыстойнае», «бо маладой дзяўчыне — трэба ж столькі ўсякага рознага і трэба ўмець выкручвацца».

XIV

Яна заўсёды маўчала, ціха сядзела ў куточку, сціпла схіліўшыся, лічачы пошапкам — яшчэ накід, два вочкі направа, тры налева, цяпер направа ўвесь радок, такая жаноцкая, непрыкметная (не звяртайце ўвагі, мне тут вельмі добра, мне нічога не трэба), — але яны ўвесь час адчувалі, нібы асабліва чуллівым месцам на скуры, чулі яе прысутнасць.

Яны ні на хвіліну не зводзілі з яе вачэй, як загіпнатызаваныя, з прыхаваным страхам сачылі за кожным словам, кожнай ледзь прыкметнай зменаю інтанацыі, самым лёгкім яе адценнем, за кожным рухам, за кожным позіркам; яны хадзілі на дыбачках, азіраючыся на ўсякі шолах — бо яны ведалі: тут паўсюль таямнічыя пасткі, да якіх нельга ні падыходзіць, ні дакранацца, іначай, пры самым найменшым дотыку, — званочкі, як у казцы ў Гофмана, тысячы маленькіх званочкаў, з чыстымі, нібыта дзявочымі галасамі, — закалоцяцца, зазвіняць.

Але часам, нягледзячы на ўсе перасцярогі, на ўсе намаганні, калі яны бачылі, як яна, быццам крохкая і кволая падводная расліна з рухлівымі, натапыранымі ва ўсе бакі атожылкамі, ціхутка сядзіць пад святлом, што спадае ад лямпы, яны адчувалі, што пачынаюць слізгаць, пачынаюць падаць усім цяжарам, падмінаючы пад сябе ўсё, і тады з іх так і лезла — бязглуздыя досціпы, кпіны, жудасныя гісторыі пра канібалаў — усё гэта так і лезла, лопалася, і яны не маглі сябе ўтрымаць. А яна млява скурчвалася — ах, як гэта жахліва! — яна ўспамінала пра свой пакойчык, свой мілы прыстанак, дзе можна схавацца, дзе яна ўкленчыць на каберчыку каля ложка, у глухой палатнянай сарочцы пад самае горла, такая па-дзіцячы шчырая, па-дзіцячы чыстая, — Тэрэза з Лізьё, святая Кацярына, Бландзіна... — і, сціскаючы ў пальчыках залаты ланцужок на шыі, памоліцца за ўсе іх грахі.

Але часам бывала і так, што, калі ўсё ішло добра, калі яна ўжо ўтульна прымошчвалася, з асалодаю прадчуваючы, як зараз пачнуць гаманіць пра тое, што ёй так даспадобы, калі гамонка рабілася шчырая і сур'ёзная, яны — раптам — выслізгвалі нейкім блазенскім выкрутам і распяльвалі твар у ідыёцкай, гідкай усмешцы.

XV

Ёй надта падабаліся такія старыя дзядкі — такія, як ён, — з імі можна было пагутарыць, яны столькі ўсяго разумелі, столькі зведалі ў жыцці, сустракаліся з рознымі цікавымі асобамі (яна ведала, што ён быў некалі сябар Фелікса Фора і цалаваў у руку імператрыцу Яўгенію).

Калі ён завітваў да яе бацькоў на вячэру, яна, з такою дзіцячаю шчырасцю, з такою пачцівасцю (ён такі мудры), трошкі нясмелая, але ўся трапяткая ад нецярплівасці (гэта так павучальна — пачуць, што ён думае), першая прыбягала ў салон скласці яму кампанію.

Ён цяжка ўставаў: «Ага! Вось і вы! Ну што? Як вашы справункі? Чым займаецеся? Што добрага зрабілі сёлета? Ага, зноў едзеце ў Англію? Вунь што?»

Яна зноў збіралася ў Англію. Сапраўды, ёй так падабаецца гэта краіна. Бо калі з ангельцамі пазнаёмішся бліжэй...

Але ён перапыняў: «Англія... Ну але ж, Англія... Шэкспір? Га? Га? Шэкспір. Дзікенс. А ведаеце, я, калі быў малады, памятаю, забаўляўся перакладамі з Дзікенса. Тэкерэй. Ведаеце Тэкерэя? Тh... Тh... Так, здаецца, яны вымаўляюць? Га? Thackeray? Так? Яны ж так гэта кажуць?»

Усё — ён ужо ўчапіўся ў яе, трымаў, заціснуўшы ў кулаку. І глядзеў, як яна ледзь прыкметна брыкаецца, нязграбна, зусім па-дзіцячы дрыгае ў паветры нагамі і па-ранейшаму ўсміхаецца, міла, прыязна: «Ну але, па-мойму, менавіта так. Але. Вы добра вымаўляеце. Сапраўды, t-h... Tha... Thackeray... Але-але, правільна. Вядома, я ведаю «Vаnіtу Fаіr». Так-так, гэта ён напісаў».

Ён трошкі яе паварочваў, каб лепей разгледзець: «Vаnіtу Fаіr? Vаnіtу Fаіr? Ага! Вы ўпэўнены? Vаnіtу Fаіr? Гэта ён напісаў?»

Яна яшчэ квола дрыгалася, з нязменнаю ветлівай, мілай усмешкай, і шукала вачыма, нібыта прагла штосьці ўбачыць. А ён сціскаў — усё мацней, мацней: «І кудой вы едзеце? Праз Дуўр? Праз Кале? Dоvеr? Га? Праз Dоvеr? Так яны кажуць? Dоvеr?»

Ніяк немагчыма выслізнуць. Немагчыма спыніцца. А яна — яна столькі чытала... столькі думала пра розныя рэчы... Ён жа ўмеў быць такі чароўны... Але, відаць, дзень выдаўся ў яго няўдалы, ён быў не ў найлепшым гуморы. І ён будзе цяпер гаварыць, гаварыць, не ведаючы літасці, не даючы перадыху: «Dоvеr, Dоvеr, Dоvеr? Га? Га? Thackeray? Англія? Дзікенс? Шэкспір? Га? Га? Dоvеr? Shаkеsреаrе? Dоvеr?» — а яна будзе старацца вызваліцца, мякка, не адважваючыся зрабіць рэзкага руху — гэта можа яго ўгнявіць, — і будзе адказваць ледзь прыкметна пагаслым галасочкам: «Ага, правільна, Dоvеr. Вы, напэўна, часта тудою ездзілі... Па-мойму, праз Дуўр зручней. Ага, правільна... Dоvеr».

І толькі калі ён убачыць, што прыйшлі ўжо бацькі, ён нарэшце апамятаецца і расслабіць кулак, і яна, трошкі пычырванелая, трошкі ўскудлачаная, у крыху пакамечанай прыгожай сукеначцы, нарэшце адважыцца, не баючыся яго раззлаваць, уцячы.

XVI

Яны былі ўжо старыя, пашарпаныя, «як старая, доўга ўжываная мэбля, што аджыла свой век, выканала сваё прызначэнне», і часам (гэта было ў іх своеасаблівым какецтвам) яны ціха ўздыхалі, і гэты гук, падобны да сухога рыпення, быў поўны пакорлівасці, поўны супакаення.

Цёплымі вясеннімі вечарамі яны разам хадзілі гуляць — «цяпер, калі мінула маладосць, калі згасла былая палкасць», яны проста хадзілі шпацыраваць, «падыхаць крыху перад сном свежым паветрам», пасядзець у кавярні, крышачку пагаманіць.

З вялікай перасцярогаю яны выбіралі закутак, дзе б іх нічога не трывожыла («не, не: гэта якраз на скразняку, і там таксама: каля самае прыбіральні»), нарэшце яны сядалі — «Ах! Гэтыя старыя косці, што зробіш, старэем... Ах! Ах!» — зноў чулася іх сухое рыпенне.

Святло ў зале было нячыстае і халоднае, гарсоны бегалі надта хутка, абыякавыя, крыху нават жорсткія, і ў люстрах адбіваліся змардаваныя твары з прыжмуранымі вачыма.

Але яны нічога іншага не патрабавалі, так дык так, цяпер яны гэта ведалі — не трэба нічога чакаць, і патрабаваць не трэба: усё ёсць так, і нічога болей, гэта і ёсць — «жыццё».

Нічога іншага і нічога болей, тут ці там, усё адно, цяпер яны гэта ведалі.

І не трэба было бунтаваць, летуцець, чакаць, ці намагацца, ці кідацца наўцёкі, трэба проста ўважліва выбраць (гарсон чакаў): «возьмем гранатавы сок з мінеральнай ці каву? чорную ці з вяршкамі?» — і сціпла пагадзіцца жыць, тут ці там, неяк бавячы час.

XVII

Калі наставалі пагодныя дні, у святы яны выбіраліся ў прыгарадныя лясы — на шпацыр.

Кусцістыя лясныя зараснікі былі сіметрычна пакрэсленыя прамымі прасекамі, якія, сыходзячыся, утваралі правільныя скрыжаванні. Трава была яшчэ рэдкая, патаптаная, але сям-там на галінках пачыналі ўжо распускацца лісточкі; іх яркасці яшчэ не ставала, каб крыху асвяжыць навакольную няўтульнасць, і яны больш нагадвалі дзетак у бальнічным пакоі, што кісла ўсміхаюцца, моршчачы тварык пад сонцам.

Яны прымошчваліся снедаць каля дарожак, на аблыселых прагалінках і, здавалася, нічога вакол не заўважалі: яны былі вышэй за ўсё гэта, — ім не абыходзіла пісклявае чырыканне птушак, кволыя пупышкі, скамечаная трава; густая, непраглядная атмасфера, у якой яны жылі кожны дзень, не расставалася з імі і тут, яна сачылася з іх, як цяжкае, едкае мроіва.

Яны прывозілі сюды з сабой і нязменнага спадарожніка гадзін свайго адпачынку — сваё адзінае дзіця.

І калі малое бачыла, што яны пачынаюць прыладжвацца ў выбраным імі месцы, яно раскладала зэдлік, ставіла яго побач і, сеўшы, пачынала грэбці зямлю, збіраючы ў кучу каменне і сухую лістоту.

Яго ахіналі іх словы, іх фразы, пераблытаныя з неспакойнымі пахамі гэтай нядошлай вясны, нібы поўныя ценяў, пад якімі збіраліся і варушыліся нейкія цьмяныя формы.

Густое паветра, нібы насычанае клейкім вільготным пылам, дрэўнымі сокамі, ліпла да яго, прыстаючы да скуры, лезучы ў вочы.

Малое не хацела адыходзіць ад іх, ісці на поплаў гуляць з іншымі дзецьмі. Яно, як прывязанае, сядзела на месцы і са змрочнаю прагнасцю паглынала ўсё, што яны казалі.

XVIII

Гэта — пад Лонданам, у катэджы з паркалёвымі фіранкамі, з маленькім падстрыжаным паплаўцом на заднім двары, асветленым сонцам і мокрым пасля дажджу.

На поплаў выходзяць вялікія зашклёныя дзверы мастацкай майстэрні, з абодвух бакоў ад дзвярэй — вазоны з гліцыніямі.

На цёплым каменні, заплюшчыўшы вочы, прамы, як струна, сядзіць кот.

Перад дзвярыма бялявая дзяўчына, з ружовымі, крыху фіялетавымі шчокамі, чытае ангельскі ілюстраваны часопіс.

Яна сядзіць, вельмі напружаная, вельмі чапурыстая, вельмі ўпэўненая ў сабе і ў іншых, трывала асталяваўшыся ў сваім маленькім святочку. Яна ведае, што праз колькі хвілін дзынкне званок і яе паклічуць на чай.

Кухарка Ада, на ніжнім паверсе, за сталом, засланым белай цыратай, абірае гародніну. Яе твар нерухомы, яна, як відаць, не думае ні пра што. Яна ведае, што хутка настане час спячы buns* і пазваніць у званок, каб паклікаць на чай.

* buns (англ.) — булкі з разынкамі.

XIX

Ён быў гладкі, плоскі, з роўнымі шчочкамі, якія па чарзе — спачатку адну, потым другую — падстаўляў ім, і яны, выцягваючы губы, давалі буську.

Яны бралі яго, мялі, круцілі ва ўсе бакі, тапталі, качаліся па ім, развальваліся як найвыгодней. Яны прымушалі яго павярнуцца, вось так, вось так, вось так, і паказвалі розныя прываблівыя малюнкі, якія немагчыма было адрозніць ад сапраўднасці, — намаляваныя фальшывыя дзверы, фальшывыя вокны, да якіх ён даверліва бег і стукаўся, балюча ўдараўся.

Яны заўсёды, спрадвеку ведалі, як трымаць яго ў сваёй уладзе, не пакідаючы ані прадыху, ані глыточка свежасці, як паглынуць яго цалкам, да астатняй кроплі. Яны дзялілі яго, разбіралі на жудасныя кавалкі, разбівалі на квадраты, абмервалі з усіх бакоў; і часам давалі пабегаць, адпускалі яго, але як толькі ён крыху аддаляўся, хапалі зноў, завалодвалі ім зноўку. Ён ад маленства паспеў палюбіць гэтую іх неспатольную прагу кіраваць — ён выцягваўся, удыхаў іх саладжава-з'едлівы водар, аддаваў сябе на іх міласць.

З гэтага свету, у якім ён жыў, зачынены з усіх бакоў, абложаны імі, не было ніякага выйсця. Паўсюль — іх рэзкае святло, іх сляпучы бляск, які згладжваў усё, прыбіраў усе няроўнасці, цені.

Яны ведалі, што яму падабаецца іх прыгнёт, ведалі ў ім гэтую слабасць і таму — не цырымоніліся.

Яны яго добра выпатрашылі і напхалі зноў і паўсюль паказвалі яму іншых, такіх самых марыянетак, такіх самых лялек. І ён не мог ад іх вырвацца. Ён толькі мог міла падставіць свае гладкія шчочкі — адну, потым другую — і дастаць у іх буську.

XX

Калі ён быў маленькі, ён сядаў сярод ночы на ложку і клікаў. Яны прыбягалі, запальвалі святло, бралі ў рукі бялізну, сурвэткі, розную вопратку і паказвалі яму: нічога няма. У іх руках прадметы рабіліся адразу бяскрыўдныя, нібыта меншалі, нерухомелі, станавіліся мёртвымі ў электрычным святле.

І цяпер, калі ён ужо вырас, ён, як і тады, клікаў іх да сябе, каб яны прыйшлі, паглядзелі, пашукалі ўсюды, каб яны знайшлі тыя страхі, што схаваліся ў ім у далёкіх закутках, каб яны ўзялі іх у рукі і разгледзелі пад святлом.

Яны прызвычаіліся прыходзіць, глядзець, і ён цяпер сам ішоў наперадзе, сам запальваў святло, каб не чуць, як яны мацаюць у цемры рукамі. І яны глядзелі — ён стаяў нерухомы, не адважваючыся дыхнуць, — але нічога нідзе не было, нічога страшнага, усё, здаецца, было ў парадку, на месцы, яны бачылі вакол толькі звычайныя, даўно знаёмыя рэчы і паказвалі яму: нічога няма, чаго ты спалохаўся? Часам сям-там, у якім-небудзь куточку, нешта ледзь прыкметна дрыжэла, ледзь улоўна пацепвалася, але яны адным рухам, адразу ставілі ўсё на месца; гэта ж нічога — зноў адзін з яго звычайных страхаў — яны бралі, паказвалі яму: што, дачка ягонага сябра ўжо выйшла замуж? Гэта? Ці той, з аднаго з ім выпуску, атрымаў павышэнне ці вылучаны на ўзнагароду? Яны ўладжвалі, яны выпраўлялі: тут нічога такога няма. Ён на імгненне адчуваў сябе трошкі мацнейшым, сабраным, больш-менш злепленым у цэлае, але рукі і ногі ў яго адразу зноў пачыналі цяжэць, рабіліся абсалютна бяздзейныя, нібыта дранцвелі ў застылым чаканні, і нібы перад непрытомнасцю ў яго пачынала казытаць у носе; яны бачылі, як ён раптам замыкаўся ў сабе і рабіўся нейкі дзіўна адлучаны і засяроджаны; і тады, лёгка пляскаючы па шчоках — а вясельнае падарожжа Ўіндсара, а Лебрэн, а пяць сястрычак-блізнятак — яны прыводзілі яго да прытомнасці.

Але калі ён нарэшце прытомнеў і яны пакідалі яго аднаго, пачышчанага, падцыраванага і падкручанага, як след адладжанага і адрамантаванага, страх зноў пачынаў нараджацца ў ім, выпаўзаючы з розных маленькіх скрыначак і шуфлядак, якія яны толькі што адчынялі і, нічога не ўбачыўшы, зачынілі зноў.

XXI

Гэта была дзяўчынка надзвычай «простая», заўжды ў чорным альпаковым фартушку, з вечным крыжыкам на грудзях, вельмі разумнае і паслухмянае дзіця. «Прабачце, пані, а гэта для дзяцей?» — пыталася яна ў гандляркі ў папяровай краме, калі была не вельмі ўпэўненая, купляючы ілюстраваны часопіс ці кніжку.

Яна ніколі не змагла б, о не, нізашто на свеце яна не змагла б, ужо ў тым узросце, выйсці з крамы, адчуваючы, як ёй глядзяць у спіну, яна не змагла б нават адчыніць дзвярэй, каб выйсці, з гэтым позіркам, упёртым у самую спіну, з гэтым гандлярчыным позіркам.

Цяпер яна была ўжо дарослая — рыбка вырасце і будзе зусім вялікая, — але, час ідзе хутка, ах, як толькі мінае дваццаць, гады пачынаюць бегчы і бегчы, усё хутчэй і хутчэй, праўда ж? яны таксама так думаюць? — яна сядзела насупраць, у заўсёдным чорным сваім гарнітурчыку, які добра з усім гарманаваў, — сапраўды, чорны колер апроч усяго іншага заўжды надае гэткую прыбранасць... — яна сядзела, скрыжаваўшы рукі на сумачцы, падабранай пад тон, і ўсміхалася, ківаючы галавой, з жаласлівымі вачыма, так, так, вядома, яна чула, ёй расказвалі, яна ведае, як доўга і пакутліва памірала іхняя бабка, яна была заўсёды такая моцная, дзіва што — яны ўсе былі не такія, як мы, у сваім узросце яна нават ніводнага зуба не страціла... А Мадлена? Муж у яе... Ах, каб гэтыя мужчыны маглі самі нараджаць дзяцей, дык ніколі больш за аднаго не мелі б, вядома, яны ж нізашто не згадзіліся б паўтарыць яшчэ раз, — маці яму, небарака, заўсёды гэта казала — эх-эх! бацькі, сыны, маткі! — першая ж у іх дачка, а яны так хацелі спачатку сына, не, не, ну, пра гэта яшчэ рана, яна не збіраецца ісці з хаты, з'ехаць, яна і не думае пакідаць іх, яна пакуль яшчэ будзе тут, побач з імі, зусім побач, як мага бліжэй да іх, вядома, яна разумее, гэта так прыемна, старэйшы — сын, яна ківала галавой, усміхалася, о не, каб яна — першая, не, тут яны могуць быць абсалютна спакойныя, яна і пальцам не варухне, о не, яна — не, яна ніколі не зможа ўсё разам так паламаць. Маўчаць; глядзець на іх; і раптам, у самы разгар бабулінай хваробы — узбунтавацца і, прабіўшы жудасную праломіну, выскачыць, абдзіраючыся аб зазубраныя краі, і бегчы, з крыкам, міма дамоў, што зырацца, прытаіўшыся ўздоўж шэрых вуліц, уцякаць, пераскокваючы праз ногі кансьержак, што дыхаюць свежым паветрам, седзячы на парогу каля дзвярэй, бегчы, раздзіраючы рот, гарлаючы, не сціхаючы ні на хвіліну, каб кансьержкі падымалі галовы, забываючыся пра вязанне, і іх мужы апускалі на калені газеты і ўтароплівалі ёй у спіну свой позірк, пакуль яна не паверне за рог.

XXII

Часам, калі яны яго не бачылі, ён мог ласкава, нібыта шукаючы побач нешта жывое, цёплае, правесці рукой па буфеце... яны ж не заўважаць, а калі і заўважаць, можа, падумаюць, што ён проста — гэта ж звычайнае і ўвогуле бяскрыўднае дзівацтва — што ён проста хацеў «пастукаць па дрэве», ад сурокаў.

Калі ён адчуваў, што ззаду за ім назіраюць, ён — як той злачынца ў камедыйным фільме, які, адчуўшы спінай шпегаў позірк, раптам, бесклапотна завяршае рух ужо занесенай рукі, стараючыся надаць яму натуральнасць і бяскрыўднасць, — ён таксама, каб не выклікаць у іх падазрэння, стукаў трыма пальцамі правае рукі тры разы — самае дзейснае закляцце ад сурокаў. Але ўсё роўна за ім сачылі цяпер болей, асабліва пасля таго, як у сваім пакоі ён быў заспеты за чытаннем Бібліі.

Рэчы таксама яму не давяралі, ужо вельмі даўно, яшчэ з таго часу, як ён, зусім маленькі, стараўся іх дамагчыся, чапляўся, прыліпаў да іх, хацеў аб іх пагрэцца, — яны не хацелі ўвайсці з ім «у змову», яны адмовіліся быць для яго тым, чым ён хацеў, — «паэтычнымі ўспамінамі дзяцінства». Яны былі добра вымуштраваныя, выдрэсіраваныя, у іх заўсёды быў нязменны, безаблічны і безыменны твар, — добра выцвічаныя служкі, яны ведалі сваю ролю і ніколі не адказвалі яму, баючыся, вядома, што праз гэта іх звольняць.

Але апроч гэтага сарамлівага і вельмі рэдкага ў яго руху, ён нічога сабе не дазваляў. Яму ўдалося паступова задушыць усе былыя неразумныя дзівацтвы, і цяпер ён меў іх нават меней, чым яму звычайна даравалі; ён нават не збіраў ужо марак — хоць нармальныя людзі займаюцца гэтым ва ўсіх на вачах. Ён ніколі ўжо не спыняўся пасярод вуліцы, каб нешта разгледзець, — як раней, калі яго нянька (ды хадзем жа! хадзем!) цягнула яго, — ён пераходзіў хутка і ніколі не замінаў руху на праезнай частцы; нават міма самых прываблівых, самых жывых прадметаў ён праходзіў спакойна, не кідаючы ім змоўніцкіх позіркаў.

Увогуле, нават тыя з яго сяброў, з яго крэўных, што былі зацятыя аматары псіхіятрыі, нават тыя ні ў чым не маглі яго папракнуць, хіба што, можа, побач з гэтай адсутнасцю ў яго бяскрыўдных прыхамацяў, якія даюць немалую аддуху, побач з яго згодніцтвам праз залішнюю паслухмянасць — у лёгкай схільнасці да астэніі.

Але яны даравалі гэта; калі добра падумаць, гэта было не так ужо страшна, не так непрыстойна.

Час ад часу, зрэдку, калі ён бываў вельмі стомлены, па іх парадзе ён дазваляў сабе трошкі прайсціся. І тады, гуляючы адзін на зыходзе дня па захутаных снегам і поўных мяккай спагады вулачках, ён гладзіў рукамі чырвоныя і белыя цагліны дамоў і, прыпаўшы да муру, перагнуўшыся наўскасяк, баючыся сваёй нясціпласці, глядзеў праз асветленую шыбу ў пакой на першым паверсе, дзе перад акном на парцалянавых сподках стаялі вазоны з зялёнымі раслінамі і адкуль, цёплыя, важкія, налітыя нейкай таямнічаю густатой, рэчы пасылалі яму — і яму таксама, хоць ён быў чужы, незнаёмы — часцінку свайго прамяністага ззяння; дзе і рог стала, і дзверцы ў буфеце, і кожная саломіна ў плеценым крэсле выходзілі з прыцемку і пагаджаліся быць для яго — праз міласэрнасць сваю, для яго таксама, бо ўжо ўсё роўна ён тут і ўжо ўсё роўна чакае, — зрабіцца маленькім кавалачкам яго дзяцінства.

XXIII

Усе яны брыдкія, шэрыя, звычайныя, безаблічныя, надта ўжо старамодныя, сапраўдныя клішэ, думала яна, яна бачыла гэта ўжо столькі разоў, паўсюль, усё гэта даўно апісана ў Бальзака, Мапасана, у «Пані Бавары», клішэ, копіі, копіі з копій, думала яна.

Ёй так хацелася б іх адштурхнуць, схапіць у кулак і як мага далей закінуць. Але яны, спакойныя, ціхія, былі тут, побач з ёю, яны ўсміхаліся ёй, прыязна, але захоўваючы прыстойнасць, з вялікаю годнасцю; увесь тыдзень яны працавалі, усё жыццё разлічвалі на адных толькі сябе, яны нічога не патрабавалі, нічога, апроч таго, каб зрэдку, каб час ад часу ўбачыцца з ёй, крыху паднавіць тую повязь, што звязвала іх і яе, адчуць, што яна па-ранейшаму ёсць, як і заўжды, на месцы, гэтая нітка, што злучае яе і іх. І ім нічога болей не трэба было, толькі проста спытацца — бо гэта так натуральна, так усе заўжды робяць, калі прыходзяць у госці да сваякоў, да сяброў, — спытацца ў яе, як яна маецца, ці многа яна прачытала апошнім часам, ці часта куды хадзіла, ці бачыла гэта, ці глядзела гэтыя фільмы і ці лічыць яна, што яны ўдалыя... А ім так спадабалася Сімон Мішэль і Жувэ, яны так смяяліся, такі цудоўны быў вечар...

А ўсё гэта — клішэ, копіі, Бальзак, Флабэр, «Пані Бавары», — г-ох! яны гэта ведалі, ім усё гэта было выдатна знаёма, ну дык што, яны не баяліся — яны глядзелі на яе, міла, усміхаючыся, і, здавалася, адчувалі сябе побач з ёй у бяспецы, здавалася, яны ведалі, што іх ужо столькі разоў разглядалі, што яны зрабіліся зусім гладкія, як рачныя каменьчыкі, выпаліраваныя і без адзінай задзірынкі, так што няма за што і ўхапіць. І яна нічым не магла іх падкалупнуць. Яны надзейна былі ахаваныя.

Яны стаялі вакол, цягнуліся да яе рукамі: «Мішэль Сімон... Жувэ... Ах, сапраўды! Гэта ж трэба было паклапаціцца заказаць месцы загадзя... Бо потым ніякіх білетаў было не знайсці, ці па нейкіх страшэнных цэнах, дый тое — толькі ў ложы ды бенуары...» Яны трошкі сціскалі повязь, мацней, але вельмі паволі, зусім неўпрыкмет, каб не зрабіць балюча, напіналі, нацягвалі тонкую нітку...

І паступова, патроху слабасць, млявасць, раптоўная патрэба падысці бліжэй, быць імі ўхваленаю прымушалі яе ўвайсці ў іх кола. Яна адчувала, як ціха, пакорна (але, але... Мішэль Сімон... Жувэ...), вельмі пакорна, як добрая, паслухмяная маленькая дзяўчынка, яна падае ім руку і пачынае з імі кружыцца.

Ах, ну вось мы нарэшце і разам, такія ціхмяныя, добрыя, і робім усё толькі тое, што ўхвалілі б нашы бацькі, вось — стаім тут, разам, і прыстойна, хорам спяваем песеньку, як мілыя дзеткі пад наглядам нябачнай дарослай асобы, што міла стаюць у танок і бяруць адно аднаго за вільготныя сумныя ручкі.

XXIV

Яны рэдка бывалі на людзях, вечна сядзелі, зашыўшыся ў кватэрах, у глыбіні сваіх цёмных пакояў, і заўсёды былі напагатоў.

Яны тэлефанавалі адзін аднаму, выведвалі, прыпаміналі, накідваліся на найменшую прыкмету, на самы драбнюткі знак.

Некаторыя ўпіваліся, выразаючы з асалодай аб'яву ў газеце, дзе гаварылася, што яго маці патрэбна швачка за падзённую плату.

Яны памяталі ўсё і раўніва за ім сачылі; яны абступалі яго, трымаючыся за рукі і злучыўшыся ў шчыльнае кола.

Іх паслужлівае, пакорнае брацтва, з безаблічнымі, сцёртымі тварамі — карагодам вакол яго.

І калі яны бачылі, як ён, сарамліва поўзаючы, спрабаваў праслізнуць між іх, яны жвавенька, разам, сядалі на кукішкі, апускаючы пераплеценыя рукі, і пільна ўтаропліваліся на яго пустымі і ўпартымі вачыма, усміхаючыся амаль па-дзіцячы.

Анры Труая Пра каханне і вераломства

Вось ужо тры месяцы і васемнаццаць дзён Жан Дзюпон усё шукаў і шукаў нагоды, каб парваць са сваёй палюбоўніцай. Як паветра патрэбна была нейкая важная прычына, нейкая сур'ёзная падстава, бо ў звычайныя для такіх выпадкаў словы накшталт: «Я больш не кахаю цябе» апантаная жанчына верыць з вялікай неахвотай.

Сёмага снежня а дзевятай гадзіне вечара Жан зайшоў у знаёмы пакой. Трэба было рыхтаваць глебу для разрыву. Як і большасць мужчын, Жан Дзюпон не змог прыдумаць нічога лепшага, як строіць з сябе чалавека стомленага, прыгнечанага, страшэнна заклапочанага. На языку ўжо круціліся даўно завучаныя фразы: «Ведаеш, я цяпер такі заняты... Не звяртай увагі... Ну, што ты... Гэта пройдзе... Табе проста цяжка мяне зразумець... У мяне столькі работы... Раскажы лепш пра сябе, дарагая...»

Між тым «дарагая» паводзіла сябе неяк дзіўна ў гэты вечар. Твар расчырванеўся, з вачэй вось-вось пальюцца слёзы, уся дрыжыць, нервуецца... На Жанаў пацалунак ніяк не адрэагавала. Не запрасіла сесці. Не абняла. Не паўтарыла сто разоў чутае: «Любы, ты пахнеш вуліцай». Не шапнула на вушка: «О, ведаю, мілы мой донжуан, што табе карціць!..» Не, не і не! Дэніза Пакэ пазірала яму проста ў вочы з такім выглядам, нібы ў яе дамскай сумачцы быў схаваны флакончык з сернай кіслатой. І вось пачуўся замагільны голас:

— Жан, я больш не кахаю цябе. Нам не трэба сустракацца...

— Што? — ледзь выціснуў з сябе Жан.

Ён аж задыхнуўся ад радасці і... нечаканасці.

— Мілы мой! Дарагі! — усхліпнула Дэніза. — Я зрабіла табе балюча... Але павер: так трэба. Я пакахала іншага. Гэта зубны ўрач. Ён з Аўстраліі. Я яму расказвала пра цябе, і, ведаеш, ён хоць і ніколі не бачыў цябе, але з павагай...

А потым быў разыграны звычайны ў такіх выпадках спектакль. Супакоены, шчаслівы Жан Дзюпон бездакорна сыграў ролю мужчыны, жыццё для якога страціла ўсялякі сэнс. На твары — глыбокі адчай і поўная безнадзейнасць. Нібы ў перадсмяротнай сутарзе рукі ўчапіліся за крэсла. Дыханне збілася...

— Ну што ж... Вось ты як... Разумею, разумею... — толькі і змог прамармытаць Жан.

Не магла супакоіцца і Дэніза. Уся ў слязах, яна ўсё расказвала і расказвала:

— Ведаеш, я спачатку супраціўлялася, як толькі магла. Але гэта аказалася мацней за мяне, мацней за нас...

— Ён твой палюбоўнік?

— Ну... калі ты так хочаш...

— Бывай, Дэніза!

— Але ж мы застаёмся сябрамі?

— Пра якое яшчэ сяброўства ты пляцеш?

— Пачакай, хочаш не хочаш, але бачыцца з табою нам усё роўна давядзецца ў нашым бюро.

— Ды такіх бюро ведаеш колькі ў горадзе?! Пляваў я на тваё бюро. Знайду сабе работу ў іншым месцы.

— Ты мяне ненавідзіш?

— Не, я проста стараюся забыцца пра тваё існаванне.

— Ты пакутуеш?

І тут Жану Дзюпону ўспомніўся нейкі стары фільм, дзе адзін барадаты ўнурысты акцёр на аналагічнае пытанне мудра і проста адрэзаў адным словам: «Страшэнна».

І Жан сказаў:

— Страшэнна!

З выглядам ушчэнт разбітага чалавека Жан устаў і накіраваўся да выхаду...

Уздых палёгкі вырваўся з ягоных грудзей толькі тады, калі дзверы за ім зачыніліся. Малады чалавек пацёр ад задавальнення рукі і куляй вылецеў з пад'езда. Свежы, бадзёры подых ветру сустрэў яго на вуліцы. Жан спыніўся, каб трохі аддыхацца.

Вольны, вольны, вольны! — тахкала сэрца...

А вакол бурліла жыццё. З лёгкім шумам праносіліся машыны, шпарка крочылі вясёлыя прахожыя, ярка зіхацелі вітрыны крамаў, і нават дождж быў нейкі ўрачысты і святочны. Жану здалося, што ўвесь свет хоча далучыцца да ягонай радасці.

І хіба ў такім настроі можна было вяртацца дамоў на метро? Не, толькі таксі. Таксі і кіно. А пасля сеанса — куфаль добрага піва, а можа, і «сябровачку на вечарок», як казаў Жанаў калега Кліш...

На бульвары Манмартр стаяла чарада таксовак. Туды і рвануўся Жан Дзюпон. Не паспеў ён дабегчы да сярэдзіны вуліцы, як яго ашаламуціў пранізлівы рык аўтамабільнай сірэны: проста на яго імчала машына. Жан хацеў адскочыць назад і грымнуўся аб асфальт... Замерлі ў начным змроку дзве фары. Да іх цяпер ужо смертаноснага святла далучаўся крывавы колер светлавой рэкламы...

— О-ой! — пачулася ў цемры.

Жан цераз сілу расплюшчыў вочы: перад яго носам стаялі чыесьці брудныя чаравікі, а зверху, нібы ў дно калодзежа, у яго ўпіваліся незнаёмыя вочы... Яму стала страшна... Неверагодны боль скалануў усё цела, і Жан страціў прытомнасць...

***

Папацелі хірургі над яго пераломамі...

— А цяпер — два месяцы поўнага спакою... у гіпсе, — такі канчатковы прысуд вынес доктар. І дадаў:

— Танна яшчэ адкупіўся...

Праз два дні пасля гэтага няшчаснага здарэння ў шпіталь прыйшоў Жэром Кліш — верны Жанаў сябра. Ён прысеў ля ложка хворага і спагадліва пачаў:

— Эх, дарагі ты мой бедалага... Як жа гэта цябе...

І сапраўды, шкада было глядзець на гэтае цела, закаванае ў гіпс. На падушцы замест галавы ляжаў забінтаваны шар, на якім віднеўся невялікі квадратны выраз, дзе Жэром з цяжкасцю пазнаваў сябравы вочы, нос, губы... Па зразумелых прычынах Жана паклалі ў асобны пакой.

— Вось так, брат... Папаў я ў пераплёт... — данеслася з падушкі.

— Паслухай, Жан! Няўжо табе рабіць не было чаго?.. Каб з-за жанчыны пайсці на такое?!

— Якой жанчыны?

— Ды не прытварайся ты!

— Пра якую жанчыну ты вярзеш?

— Ну як «пра якую»? — пра Дэнізу Пакэ!

— Не зразумеў...

— А што, хіба ты не з-за яе?..

І тут Жан так застагнаў, нібы на яго зноў наехаў аўтамабіль:

— У цябе што, не ўсе дома? Ці зусім здурэў?

— Супакойся, Жан! Дэніза сама мне ўсё расказала. У цябе ж былі з ёю шуры-муры?

— Ну, былі...

— А ў той вечар ты хадзіў да яе?

— Ну, хадзіў...

— Хіба тады яна не адкрыла табе сакрэт, пра які, дарэчы, ведала ўсё бюро? Ну... пра тое, што яна пакахала другога?

— Ну, дапусцім...

— У такім выпадку больш пытанняў у мяне няма.

Жэром глядзеў на свайго сябра з той трыумфальнай усмешкай, з якой атлет прымае апладысменты, бразнуўшы аб памост узятую штангу.

— Пачакай, а далей... — не мог уцяміць Жан.

— А далей усё проста: Дэніза пасылае цябе на ўсе чатыры, ты выходзіш на вуліцу і кідаешся пад колы першага сустрэчнага аўтамабіля...

— Ах ты, ідыёт! — захрыпеў Жан. — Ты што, забыўся, што я сам амаль чатыры месяцы толькі і думаў, як парваць з ёю! А Дэніза мне толькі аблегчыла ўсё... Яна...

— Пачакай, Жан! Ты мне ніколі не гаварыў пра свой намер.

— Толькі таму, што я чалавек сціплы і выхаваны!

— Ну, ведаеш...

— Паслухай, Жэром, павер мне: сёмага снежня, як я ішоў ад Дэнізы, я быў самы шчаслівы чалавек на зямлі, я быў...

— І таму ты вырашыў кінуцца пад машыну?

— Ды нікуды я не кідаўся, — зароў Жан. — Паслізнуўся, страціў раўнавагу — вось і ўсё!

Жэром хітра ўсміхнуўся, даючы зразумець, што такога чалавека, як ён, не так проста абвесці вакол пальца.

— Цудоўна! Геніяльна! — сказаў ён. — Толькі вось сведкі на гэты конт маюць іншую думку. «Гэта быў свядомы ўчынак чалавека, які страціў усялякую надзею і ўпаў у адчай», — вось што ў адзін голас паўтараюць сведкі.

Жан ужо не мог больш трываць.

— Якія сведкі?! Што ты мелеш? А Дэніза? У яе вы спыталіся? Яна што, не магла растлумачыць?..

— Вось яна нам і растлумачыла, што чалавек ты звышадчувальны, тонкі, далікатны і што яна дарэмна не патурбавалася, каб прыняць пэўныя меры перасцярогі.

Тая частка Жанавага твару, што віднелася з-пад бінтаў, пакрылася потам. Ён задыхаўся. У вачах з'явілася штосьці дэманічнае.

— Вось што я табе скажу: я ніколі не кахаў і не кахаю Дэнізу! Я ненавіджу яе! Няхай мне яе на талерачцы прынясуць, голенькую, і я скажу: «Не». Яна распаўнела! Ніякага выгляду не мае! Зубы дрэнныя! Ходзіць, як качка! Апранацца не ўмее! Пазногці і то дагледзець не можа!

— Ну-ну... Расказвай байкі... — перапыніў яго Жэром са сваёй хітрай усмешкай.

Спляжаны, зняможаны Жан адкінуўся на падушку.

— Ведаеш, — працягваў Жэром, — не трэба тут паказваць свой гонар. Ну што тут такога абразлівага, калі чалавек кахае жанчыну, ды кахае так, што гатоў богу душу аддаць, калі даведваецца, што яго не кахаюць?

Жан заплюшчыў вочы і нібы збіраў усе свае сілы для апошняга слова.

— Жэром! — ледзь прабіўся яго ціхі голас. — Я не хачу цябе бачыць. Ідзі адсюль. Ідзі і ніколі больш не прыходзь.

А Жэром быццам і не чуў гэтых слоў. Ён асцярожна папраўляў коўдру і супакойваў хворага:

— Ай-яй-яй, варушышся, круцішся. Прастудзішся яшчэ. Вось дзівак!

— Не называй мяне так! Я забараняю табе!

— Дарэчы, ты ведаеш, што вечарам да цябе зойдзе наш шэф Маландрэн?

— Пляваць мне на яго! — чуеш?! — на ўсіх мне напляваць!

Ён хацеў прыўзняцца на адзін локаць, але рэзкі боль прымусіў яго зноў упасці на падушку. І нібы праз туман бачыў ён, як Жэром устаў, апрануў паліто і ўзяў свой капялюш...

***

У той самы вечар у шпіталі з'явіўся месьё Маландрэн — невысокі тоўсценькі чалавечак з чорнымі бліскучымі вачыма.

— Вітаю вас, дарагі, — бадзёра пачаў шэф, — і віншую! Віншую вас з тым, што вы нарэшце парушылі будзённае ціхаплыннае жыццё нашага бюро!

— Месьё Маландрэн, мне прыемна гэта чуць ад вас, але што я такое зрабіў, каб... — адказаў, запінаючыся, Жан.

— Вось гэта прыгода дык прыгода! Вы ведаеце, Жан, я ў захапленні ад вас.

— Месьё Маландрэн, што вы, што вы, я...

— Паслухайце, Жан, як жа гэта цудоўна, як жа гэта прыгожа — так кахаць! Кахаць да самазабыцця, калі нават уласнае жыццё аддаецца на алтар гэтаму высокаму пачуццю!..

— Месьё Маландрэн, але ж я нікога не кахаю і, паверце, вельмі даражу сваім жыццём.

— Мілы мой, — не супакойваўся Маландрэн, — мне сорак сем гадоў. Але і я калісьці быў малады. І я скажу вам шчыра: я разумею вас. На вашым месцы я зрабіў бы тое самае. Ведаеце, толькі сапраўдныя мужчыны і могуць запаліць агонь высокіх пачуццяў!

Пасля ранішніх дэбатаў з Жэромам цяжка было Жану падтрымліваць гаворку. І ўсё ж ён паспрабаваў не пагадзіцца з шэфам:

— Гэты самы звычайны няшчасны выпадак. Ніякім самазабойствам тут і не пахне...

Месьё Маландрэн па-бацькоўску ўсміхнуўся.

— Вы цудоўны чалавек, Жан. І ваша сціпласць робіць вам толькі гонар. Я вельмі цаню вас, і, ведаеце, я сёння прасіў месьё Мурга падумаць пра больш высокую пасаду для вас.

— Дзякую, месьё Маландрэн, паверце, я...

— Нічога, нічога, дарагі. Давайце вашу руку і хутчэй папраўляйцеся! Вы — чалавек маёй натуры. Мне прыемна мець справу з тым, хто разумее мяне з паўслова.

І месьё Маландрэн паціснуў тое, што было два дні назад Жанавай рукой, а цяпер стала гіпсавай трубою.

Цяжкі одум апанаваў маладога чалавека, калі ён застаўся адзін. Спачатку яго раздражняла тое, што і Жэром, і Маландрэн далі такое рамантычнае тлумачэнне ягонай бядзе. Ну, а Дэніза, тая, вядома, заганарылася: як-ніяк з-за яе чалавек кінуўся пад машыну. О! Яна вялікая артыстка і ахвотна возьме на сябе ролю вераломнай жанчыны-фаталісткі, што ўпіваецца каханнем і прымушае трапятацца кожнага мужчыну! Напэўна ж, яна цяпер выхваляецца, называе мяне «мой бедненькі», носіць свае штучныя самацветы ў даўнейшай аправе і не шкадуе памады, тушы, фарбы! Якое глупства! Я ж ніколі не кахаў яе! Парваць з ёю вырашыў яшчэ тады, калі ёй і не снілася пра гэта! А цяпер вось стаў прагнаным пакрыўджаным рыцарам! І ўсе нябось лічаць, што я — ахвяра, я — выціснуты лімон, я — цацка, якую капрызнае дзіця шпурнула пад канапу!

І тым не менш пасля размовы з Маландрэнам штосьці пахіснулася ў пазіцыі Жана. Як бы там ні было, а агульныя сімпатыі — на ягоным баку. Салідныя, паважаныя людзі ганяць паводзіны Дэнізы і хваляць мяне... Сама думка, што можна памерці з-за каханай, падабалася ўсім жанчынам і нават некаторым мужчынам. Аднак жа ён не хацеў памерці з-за жанчыны, а значыць, і ягоная рэпутацыя фальшывая! І не далёка ён адышоўся ад Дэнізы, раз таксама ўводзіць у зман людзей!.. Дык навошта яму тады гэтыя сімпатыі?.. Ах! Ну чаму ж мне ніхто не верыць?..

Дрэнна спалася ў тую ноч Жану. Яму ўсё снілася нейкая велізарная чорная малпа, якая паўтарала Жанавы словы, жэсты і, нарэшце, заняла яго месца ў бюро...

Назаўтра апоўдні завітала маладая прыгожанькая балбатлівая сакратарка з іх бюро.

— Гэта так хораша, што вы пайшлі на такое! — прашчабятала яна, чырванеючы. — Скажыце, вы вельмі кахалі яе?

Жану стала не па сабе. Ён хацеў яшчэ раз растлумачыць, паставіць усё на месца, разважаць, але сіл і мужнасці яму ўжо бракавала, і ён адвярнуў галаву ўбок.

— Ах! Каб жа гэта ўсе мужчыны былі такія, як вы! Скажыце, вы шмат пакутавалі?

Жан акінуў яе позіркам. Яна з трывогай чакала адказу. Яна баялася расчаравацца. І Жан пашкадаваў яе:

— Гэта было вельмі страшна.

— Ну, а... пад машыну... Вы адразу рашыліся?..

— Так... не... ну, ведаеце, у такі момант не думаеш...

І ён змоўк. Агідна стала на душы ад уласнай хлусні і гэтай незаслужанай увагі.

— Дзякуй вам! Калі глядзіш на такіх мужчын, як вы, зноў пачынаеш верыць, што ёсць-такі каханне на свеце!

— Не будзем больш пра гэта, — сціпла сказаў Жан. І ашчасліўленая сакратарка выйшла з пакоя...

Калегі не пакідалі ў самоце Жана. Штодня абавязкова хтосьці заходзіў, і кожны перш-наперш спяшаўся засведчыць сваю павагу да рыцарскага ўчынку хворага. Па пошце прыйшлі дзве ананімныя запіскі, якія парадавалі і сагрэлі Жанава сэрца:

«Як бы мне хацелася, каб мяне пакахалі так, як кахаеш ты». Подпіс: «Незнаёмая бландзінка».

А ў другой запісцы быў вершык:

І подпіс: «Адна з тваіх каляжанак, якая любіць высокія, чыстыя пачуцці».

***

Усе гэтыя размовы з саслужыўцамі, гэтыя бясконцыя дыфірамбы, гэтыя пяшчотныя словы павагі і захаплення рабілі сваю справу, і Жан пачынаў памалу сумнявацца ў самім сабе. А хіба й на самай справе яму так ужо хацелася парваць з Дэнізай? І ці прынесла яму душэўную палёгку яго свабода? Няўжо ён быў такі шчаслівы, калі выбягаў з пад'езда? Вядома, у той вечар, можа, і не было ўжо колішняй узнёсласці ў іх адносінах з Дэнізай. Але пяшчоту да гэтай жанчыны сэрца, безумоўна, захавала. Падточваў душу чарвячок ціхай, затоенай рэўнасці, як-ніяк перавага была аддадзена нейкаму зубному ўрачу... І чорт нанёс гэтую машыну! Быў жа, відаць, у мяне час, каб уратавацца! Але ж не, палез... Жыць надакучыла, ці што?!.

І зноў зайшоў Жэром:

— Ну, як маешся, Рамэо?

— Ды ведаеш, не зусім... Да папраўкі яшчэ далёка...

І Жан пачаў распытвацца пра Дэнізу: як яна? Ці хвалюецца? Ці адчувае сваю віну? Як выглядае? Ці збіраецца прыйсці ў шпіталь?

У адказ Жэром закашляўся, закруціўся і... мусіў прызнацца, што Дэніза нават не пацікавілася яго здароўем.

«Што ж... Гордая яна... — тлумачыў сам сабе Жан паводзіны былой сяброўкі. — Гордая, таму і не хоча выносіць напаказ свае пачуцці. У гэтым мы з ёй аднолькавыя...»

Як толькі Жэром пайшоў, Жан паклікаў санітарку і папрасіў яе з'ездзіць да яго дадому і прывезці невялікую скрыначку, дзе захоўваліся пісьмы і фатаграфіі Дэнізы. Ён перачытваў гэтыя доўгія любоўныя пасланні, дзе амаль кожная фраза выклікала ў памяці пікантныя ўспаміны. Слязіліся вочы і млела сэрца, калі ўглядаўся ён у фатаграфіі той, хто ледзьве не стала прычынай яго пагібелі.

Але чаму ж яна не прыходзіць? Яна ж ва ўсім вінаватая! І яна гэта ведае лепш, чым хто! А можа, яна сама сабе не давярае і баіцца сустрэчы з ім, каб не пачаць усё спачатку?!.

І зноў Жан паклікаў санітарку і прадыктаваў ёй вось гэтае пісьмо:

«Дэніза, дарагая! Я дараваў табе. Чакаю цябе! Прыходзь! — Жан».

Пацягнуліся бясконцыя дні пакутлівага чакання. Пры кожным слове, пры кожным гуку ў калідоры Жан уздрыгваў, заміраў і прагным позіркам упіваўся ў дзверы. Але тая, каго ён чакаў, усё не ішла. Замест яе прыходзілі саслужыўцы. Жан сустракаў іх так холадна, паводзіў сябе з імі так жорстка, што ахвотнікаў хадзіць у шпіталь рабілася ўсё менш і менш.

Адзінай уцехай яму былі фатаграфіі Дэнізы. З імі ён засыпаў і прачынаўся, з імі ён гаварыў, сумаваў і плакаў. «Ну і баба, — шапталіся паміж сабою санітаркі, — да чаго давяла чалавека... Зусім галаву страціў...» Тым не менш яны з радасцю згаджаліся напісаць пад дыктоўку хворага чарговае пісьмо Дэнізе. Аднак усе Жанавы лісты засталіся без адказу.

***

Праз два месяцы Жана выпісалі са шпіталя, а яшчэ праз тыдзень урач дазволіў яму рабіць невялікія прагулкі па вуліцы. І перш-наперш малады чалавек пакульгаў да Дэнізы. Калі нарэшце ён даплёўся да пятага паверха і апынуўся перад знаёмымі дзвярыма, сэрца яго забілася так, што давялося спыніцца і перадыхнуць. «Нічога, я такі дайду да яе, нікуды яна не дзенецца, вось зараз зайду, і ўсё будзе добра. Не можа быць, каб яна пра ўсё забылася...» — так супакойваў сам сябе Жан... І ён рашуча націснуў на званок... Хвіліна, другая... Дзвярэй ніхто не адчыняў... Яшчэ званок... Другі... Трэці... Цішыня. Тады Жан пачаў стукаць у дзверы кулаком...

— Што вы там забыліся? — пачулася з ніжняга паверха. Да яго спяшалася кансьержка.

— Ды мне трэба пабачыць мадэмуазель Дэнізу Пакэ, — адказаў Жан.

— Паслухайце, малады чалавек. Вось ужо тры тыдні, як яна пераехала адсюль.

— Як?! Тры тыдні?!.

— Ну, а што ёй тут рабіць?! Замуж выйшла і паехала сабе да мужа!..

...Штосьці абарвалася ў Жанавай душы. Ашаломлены, няшчасны малады чалавек ледзьве спусціўся па лесвіцы. Доўга блукаў ён па начным Парыжы, і нейкае новае, невядомае дагэтуль пачуццё пакрысе авалодвала ўсёй яго істотай. Жан памалу супакоіўся і абыякава пазіраў, як кудысьці спяшаюцца людзі, як сотнямі агеньчыкаў мільгаюць рэкламы... «Жыццё ідзе сваім ходам, — нечакана падумалася Жану, — ды толькі мне з ім ужо не па дарозе...»

Ён даклыпаў да бульвара Манмартр. Схадзіўся моцны вецер, паліў густы дождж. На мокрым блішчастым асфальце адбіваліся агні вітрын. Недалёка стаялі свабодныя таксі...

Вось каля самага тратуара імчыць машына... Жан увабраў галаву ў плечы, сціснуўкулакі і, калі да машыны заставалася два ці тры метры, кінуўся пад колы...

Ён яшчэ паспеў адчуць моцны ўдар, і здалося яму, што проста над ім грымнуў страшэнны пярун...

...Калі Жана дасталі з-пад машыны, ён ужо не дыхаў...

Эльза Трыяле Івета

Калі ў гэтым горадзе і было што прыгожае, то гэта парк на фоне аголеных гор пясчанага колеру. Вострыя горныя вяршыні, здавалася, даставалі да самага неба. Неяк дзіўна было бачыць на гарызонце горы, бо гарызонт як быццам бы павінен быў засланяцца дамамі. Але справа ў тым, што горад быў не такі вялікі, як магло падацца на першы погляд: высокія будынкі ў цэнтры — мясцовыя небаскробы, цесныя завулачкі вакол сабора, дзе жыла бедната, новенькія акуратненькія вілы ў толькі што забудаваным квартале, дзе чамусьці нікога не было відно, — усё гэта сваёй маштабнасцю магло ўразіць толькі турыстаў. А мясцовыя жыхары добра ведалі, што прайсці гэты гарадок з канца ў канец можна было за лічаныя хвіліны. Парк, які, здавалася, быў цэнтрам горада, куды ўпіралася асноўная магістраль, што ішла ад вакзала, на самай справе знаходзіўся на ўскраіне, і таму фонам яму былі горы ды неба.

Парк красаваўся ў даліне. Туды можна было спусціцца па высокай прыгожай лесвіцы або па шырокай алеі, абапал якой стаялі белакаменныя скульптуры. І варта было зрабіць толькі некалькі крокаў, як чалавек нібы трапляў у іншы свет: дыхалася лёгка і прыемна, вочы супакойваліся ад зеляніны і квецені, а знізу даносіўся невядомы цудоўны водар, які, напэўна, ішоў вунь ад тых вялікіх ружовых кветак, што раслі на лужку пад экзатычнымі дрэвамі... Чалавек рабіў яшчэ два-тры крокі — водар станавіўся мацнейшым, цягнуў да сябе як магнітам, і на апошніх прыступках лесвіцы ўжо хацелася бегчы, каб хутчэй апынуцца ў раі.

Чаго тут толькі не было: зялёныя падстрыжаныя газоны, царства рознакаляровых кветак, дрэвы рэдкіх парод, на якіх віселі шыльдачкі, прасторныя паляны, абкружаныя векавымі дубамі, шырокія прамыя алеі, ручаёк, уздоўж якога змейкай вілася вузенькая сцежка, сажалка, ці, дакладней, ставок, дзе плавалі качкі. А крыху воддаль віднеўся гай. Там на волі бегалі лані. Былі тут і клеткі з птушкамі. Каля клетак важна паходжвалі паўліны, распусціўшы нібы напаказ свае залацістыя сіне-зялёныя хвасты. Ну, а белых галубоў было столькі, што пра іх і гаварыць не даводзіцца. У самым канцы парку стаяла агароджа, а за ёй — пыльная дарога, прыгарадныя рэстаранчыкі і аголеныя горы пясчанага колеру...

Адна круглая паляна была адведзена для дзяцей. Тут пад шатамі высокіх разгалістых дрэў, нібы ў велізарнай палатцы, створанай самой прыродай, можна было ўратавацца ад сонечнай спёкі і дажджу. Самых маленькіх тут чакалі пясочніцы; большых запрашалі да сябе арэлі і кольцы. Вакол стаялі лаўкі і металічныя крэслы са спружыністымі сядзеннямі. Такія крэслы віднеліся і ў іншых месцах парку: дзе па чатыры, дзе па шэсць, дзе па два — яны былі расстаўлены ў кружок або ў рад і нібы прапаноўвалі наведвальніку: пасядзі тут, перадыхні...

Быў гэта рай зямны, пакінуты Адамам і Евай, ці рай нябесны, прызначаны для праведнікаў? Рай першароднага грэху ці ўсіх дабрачыннасцей? Як бы там ні было, але цяпер ён пуставаў. Пыльны горад кішэў людзьмі, а ў парку не было ні душы. Мясцовыя жыхары прыходзілі сюды не часцей, чым парыжане падымаюцца на Эйфелеву вежу. Ніхто не сядзеў на металічных крэслах, хоць чамусьці здавалася, што на іх толькі што адпачывалі людзі, ніхто не прыплюшчваў вочы, упіваючыся гэтым непаўторным водарам, ніхто не любаваўся ланямі і паўлінамі... Жоўты пясочак для немаўлят паступова ператварыўся ў пыл, а вяроўкі на арэлях згнілі... Парк абязлюдзеў. Праўда, як і раней, тут заставаліся расліны, дрэвы, птушкі, звяры ды яшчэ адзінокія садоўнікі і вартаўнікі.

Зрэшты, бывалі тут і яшчэ дзве жывыя істоты: Івета і Дэдэ. Яны прыходзілі ў парк з тае самае пары, калі Дэдэ быў у два разы старэйшы за Івету, гэта значыцьі калі ёй было тры гады, а яму шэсць. З часам розніца гэтая згладзілася, і абодвум стала ясна, што іх проста раздзяляюць усяго толькі тры гады.

Але ў любым узросце — і калі яны поўзалі ў пясочніцы, і калі гулялі ў хованкі ці каталіся на арэлях, і калі цалаваліся ў кустах недалёка ад стаўка, і калі Дэдэ чытаў вершы, а Івета не слухала, бо ў яе кружылася галава ад поціску сябравай рукі, — у любым узросце, пакуль яны хадзілі ў парк, яны хадзілі разам і бывалі заўсёды разам. Пакуль яны хадзілі ў парк... Гэта быў іх парк, іх дом, іх радзіма...

...Банальная гісторыя, калі толькі можна назваць злачынства банальным. А вайна — што можа быць больш банальным за вайну! Але вайна тут ні пры чым. Не вайна прагнала іх з раю, яны самі, па сваёй волі, пакінулі яго...

Дэдэ вучыўся ў Парыжы. Івета працавала ў бацькавай краме «Дамскае гатовае адзенне». Гэта прыгожая крама з вялікімі люстранымі вітрынамі стаяла на рагу цэнтральнага праспекта і адной невялічкай вуліцы.

Івета была мілая, добрая і, на сваю бяду, прыгожая. Не было ў ёй ні кропелькі злосці, як не знойдзеш і намёку на горыч у трапічным плодзе папаі. Яна ветліва абслугоўвала пакупнікоў, а яе цярпенню, здавалася, не было мяжы. Заўсёды з усмешкай завіхалася яна за прылаўкам, і ў гэтай натуральнай, непадробнай усмешцы не было нічога ад пастаўленай гандлярскай ухмылачкі. З любоўю, пяшчотай адносілася яна і да бацькі — высокага худога мужчыны, хворага на страўнік, і да маці — рухавай мажнай кабеты, якая вечна задыхалася ў сваім цесным гарсэце. Маці была трохі бесталковая і мітуслівая, затое бацька любіў парадак і, за што ні браўся — усё даводзіў да ладу.

Бацькі не вельмі турбаваліся пра паводзіны дачкі ў вольны час — і так яна, бедная, не зведала маладосці з-за гэтай вайны, дык ці варта пазбаўляць яе хоць нямногіх забаў, якія яна можа сабе дазволіць...

Таму дома дзяўчына вечарамі не сядзела, а бацькі не пыталіся, куды яна ходзіць і з кім бавіць час. Суседзі, праўда, прыкмячалі, што Івета заўсёды вяртаецца ў самы апошні момант перад каменданцкай гадзінай, і лічылі яе не вельмі сур'ёзнай дзяўчынай. Гэтыя бясконцыя перашэптванні ў садку, гэтыя два цені на белай сцяне крамы... Што тут гадаць, хіба гэта да твару прыстойнай дзяўчыне — думалі і гаварылі суседзі...

Пачуўшы, як пстрыкае ключ у замку, маці падавала голас: «Гэта ты, Івета? Зайдзі пацалуй нас».

Івета заходзіла ў спальню бацькоў, там было душнавата і пахла чымсьці такім знаёмым! Гэты пах Івета памятала з самага маленства, калі, бывала, тата з мамай у нядзелю маглі паляжаць у пасцелі пазней і клалі яе паміж сабой на шырокі ложак. Фіранкі былі шчыльна завешаныя, і толькі на тумбачцы гарэў начнік пад сінім абажурам. На крэслах валялася знятая адзежа, стары халат, з якім бацька ніяк не хацеў развітвацца, — нішто так добра не грэе, як старыя рэчы, — маміна бялізна... На тумбачцы каля бацькі ляжалі яго пазалочаныя акуляры, кніжка і мноства пакецікаў і бутэлечак з лякарствамі. Яго залаты кішэнны гадзіннік вісеў на сцяне ў туфліку, які Івета вышыла яшчэ тады, калі ледзьве навучылася трымаць іголку ў руках. Гадзіннік падвешвалі да пяткі, а ланцужок хаваўся ў носіку туфліка. Ля галавы маці на мармуровай плітцы тумбачкі ляжалі шпількі для валасоў, грабеньчыкі, пярсцёнкі і маленькі гадзіннічак, які цікаў сабе ў мёртвай цішыні каменданцкага часу. Тут, у спальні, можна было адпачыць па-сапраўднаму. Тут маці здымала гарсэт, а бацька мог пакрактаць ды паскардзіцца на боль у страўніку. Тут душа знаходзіла спакой, калі было асабліва цяжка. Тут нарадзілася Івета. Тут з боку на бок варочаўся бацька, калі не мог у канцы месяца звесці рахункі. Тут на маленькім квяцістым дыванку перад ложкам Івета гуляла, пакуль мама апраналася. А вось гэтае люстэрка на трохстворкавай паліраванай шафе бачыла, як краўчыха прымярала Івеце сукенку і як падрастала, сталела Івета...

Івета прысаджвалася з краю ложка, і трэба было быць сляпым, як гэта і здараецца з бацькамі, каб не бачыць, якой узбуджанасцю свяціўся яе твар, як блішчалі яе вочы, як цудоўна выглядалі яе губы, з якіх сцерлася памада, як безабаронна і спакусліва гарэлі яе шчокі...

— Ну што, развеялася трохі? — пытаўся бацька, худы, доўгі, нібы шост; твар яго бялеў сярод белых падушак. А маці тым часам цмокала дачку ў абедзве шчакі. На яе яшчэ бялявых валасах была сетка, а фланелевая кашуля на мажным целе нагадвала бурдзюк з вадой.

Івета пераказвала змест вячэрняга фільма і апошнія гарадскія плёткі пра канец вайны, пра ад'езд ці прыезд немцаў...

— Сёння ангельцы перадавалі... — пачынаў бацька.

А маці скардзілася, што тата зусім галаву страціў з гэтым радыё... тым больш маючы такіх суседзяў... Ды што там суседзі, калі кожны прахожы можа ўдаць...

Івета ішла на кухню, гатавала там чай, падавала яго на падносе разам з пячэннем і цукеркамі, што заставаліся ад кіно. Потым яна выключала святло, а маці ўсё павучала бацьку, што трэба быць больш абачлівым і асцярожным, а то вунь кожны дзень забываецца завешваць вокны ў сваёй канторцы, і ўсё ідзе да таго, што немцы такі паласануць з аўтамата калі-небудзь па акне...

Івета выходзіла з бацькоўскай спальні і шчыльна зачыняла за сабой дзверы. І тады ў цемры чуўся бацькаў голас:

— Слухай, маці, а ці не здаецца табе, што наша дачка з кожным днём прыгажэе...

— У нас з табой не дачка, а золата, — шаптала маці ў адказ, — і прыгожая, і добрая, і пяшчотная... Але пара спаць, бацька. Дабранач...

Івета хуценька раздзявалася і клалася спаць. Хацелася хутчэй заплюшчыць вочы і хоць у думках зноў апынуцца на спатканні. Учора яе праводзіў П'ер, сёння — Жак... А зрэшты, якая розніца? П'ер ці Жак або яшчэ хто-небудзь — усе яны добра паводзяць сябе, паважаюць яе, і яна ім жадала толькі дабра...

Мелі рацыю яе бацькі, калі гаварылі, што яна не толькі прыгожая, але і добрая... Вось ёй ужо стукнула 20, а ў яе абліччы, паводзінах яшчэ столькі дзіцячага: гэтая акругленасць шчок, гэтыя ямачкі на руках, гэтая манера прычэсвацца без люстэрка і абы-як утыкаць грабеньчык у густыя чорныя валасы, гэтая наіўная бессаромнасць, з якой яна выстаўляла напаказ свае голыя калені, гэтае новае, патаемнае любаванне ўласнымі грудзьмі... А грудзі, між іншым, былі ў яе выразныя, налітыя, пругкія, як у сталай жанчыны, і губы яна фарбавала па-даросламу. Ох, як прыгожа бялелі паміж гэтымі чырвоненькімі губкамі чыстыя роўныя моцныя зубы. Ды і ўся Івета была такой жа чыстай, здаровай, моцнай, як і яе зубы.

Дэдэ рэдка цяпер наведваўся ў родны горад. І ўсё ж калі ён прыязджаў, то перш-наперш забягаў у краму да Іветы і толькі пасля сумеснай прагулянкі ў парку ехаў на ровары ў прыгарадны бацькоўскі маёнтак. Прыемна было пахадзіць па алеях знаёмага парку-раю, ды толькі гэты новы Адам з ясным і ўжо вопытным позіркам трымаўся неяк холадна, адчужана, і здавалася, што ён зноў удвая старэйшы за Івету. Можа, таму і яна не дазваляла сабе пры ім ніякіх вольнасцей і паводзіла сябе так, нібы побач з ёю ішоў строгі настаўнік. Цяпер у кожнага з іх было сваё жыццё са сваімі радасцямі, трывогамі, таямніцамі... Праўда, сёе-тое пра Дэдэ Івета ведала. Ведала яна не толькі гэты яго крыху мешкаваты пінжачок, які матляўся на плячах, як на вешалцы, не толькі гэтую наросхрыст расшпіленую кашулю, што ледзьве прыкрывала яго ўпалыя грудзі, не толькі гэтыя зашырокія ў таліі штаны, моцна сцягнутыя рэменем (туга падпяразваў ён свае портачкі і ў дзяцінстве, бо яны вечна спадалі). Ведала яна і гэтыя жоўтыя скураныя пальчаткі, што вытыркаліся з кішэні разам з газетай і кніжкай, і гэты хуткі позірк, нібы метка кінуты каменьчык, і гэтыя рукі з тонкімі пальчыкамі, і гэтыя ніколі не ваксаваныя чаравікі, і гэты спакойны, крыху самаўпэўнены выгляд, ад якога рабілася і радасна, і трывожна і за якім хавалася штосьці патаемнае... Ведала яна і тое, што Дэдэ вёў у Парыжы вясёлае жыццё, як і належыць юнаку з багатай сям'і, і што бацькам было чым аплочваць гэтае вясёлае жыццё, для якога сынок як быццам і быў створаны. Чуткі пра яго парыжскія любоўныя інтрыгі дакаціліся і да роднага горада. Ведала яна і пра тое, што за спартыўнай знешнасцю гэтага чалавека хаваецца страшная хвароба. У яго пачынаўся туберкулёз, — людзі казалі, што гэта ад зацятасці, бо чым бы ён ні займаўся: спортам, каханнем, навукай — ён за ўсё браўся надта зацята.

Івета ведала таксама, што за нейкія лістоўкі ён паўгода адсядзеў у турме. Яна тады без ніякай цікавасці аднеслася да гэтага здарэння, якое ледзьве не каштавала яму жыцця, а калі адразу пасля турмы ён прыйшоў да яе, яна толькі і сказала:

— Ну, вядома ж, ты тут ні пры чым. Які табе інтарэс улазіць у такія справы...

— Ну, вядома! — гаркнуў тады ў адказ бледны схуднелы Дэдэ і пасля гэтага доўга не прыязджаў у родны горад.

***

Дэдэ падышоў да знаёмай крамы. Сярод белага дня на вітрынах віселі цяжкія металічныя шторы. Хвіліну-другую малады чалавек пастаяў, падумаў, а потым пакрочыў да суседняй кандытарскай. Убачыўшы на парозе Дэдэ, гаспадыня, мадам Бенуа, голасна заплакала. Градам пасыпаліся слёзы на яе чорную сукенку з белымі карункамі: вось ужо дзесяць дзён, як гестапа арыштавала месьё і мадам Валон, Івету забралі таксама... Ноччу ўварваліся ў дом і ўсіх павялі... Кажуць, што іх абвінавачваюць у тым, што яны мелі радыёперадатчык... Кажуць, што яны — жыды, гэта ж трэба выдумаць такое! — а дачка, кажуць, сустракалася з парашутыстамі... ноччу, кажуць, хавала іх у краме і прыносіла ім ежу... кажуць... Не, ніякіх вестак ад іх няма... як забралі, дык ніхто іх больш не бачыў... Кажуць, што іх пасадзілі ў гарадскую турму, а адтуль мала хто выходзіць... Вось хутка два тыдні... — зноў залямантавала мадам Бенуа.

Не заходзячы дамоў, Андрэ адразу знік з горада. Праз тры дні ён зноў бег з вакзала ў краму. На вітрынах, як і мінулы раз, віселі жалезныя шторы. Гаспадыня кандытарскай расказала яму, што мадам Валон і Івету адпусцілі, а вось бацьку да гэтага часу катуюць у турме. Кажуць, немцы яму прыпомнілі 1924 год, калі ён быў кандыдатам на выбарах ад сацыялістычнай партыі... А немцы, мусіць, надта не любяць сацыялістаў... Кажуць, мадам Валон і Івету збілі да смерці, і мадам Валон нібыта сказала, што ёй сорамна паказацца на людзях... А што ўжо будзе з яе мужам, то бог ведае... У яго ж такі хворы страўнік, і мадам Валон сказала, што калі з мужам што здарыцца, то яна не перанясе гэтага... Плача, бедная, дзень і ноч...

Дэдэ выйшаў на вуліцу і накіраваўся да дома Іветы. У яго ў кішэні ляжала пісьмо да прэфекта — за тры дні, пакуль быў у Вішы, Дэдэ зрабіў усё, што мог. Прасцей, вядома, было звярнуцца да бацькі, але прасіць яго... Да таго ж раз абедзвюх жанчын выпусцілі... І тут ён убачыў Івету на ровары.

— Івета!

Паглядзеўшы, як весела яна націскае на педалі і як здалёк усміхаецца на ўвесь рот, мюжна было падумаць, што адчувае яна сябе проста цудоўна! Аднак калі яна пад'ехала бліжэй і злезла з ровара, у Дэдэ заныла сэрца. Божа! Як жа яна змянілася! Пад вачыма чорныя кругі, рукі сінія, доўгія ногі яшчэ больш выцягнуліся, спадніца ледзьве трымаецца на шпільцы... Але асабліва перамяніўся выраз твару: знаёмыя рысы нібы закамянелі...

— Пойдзем у парк, — сказаў Дэдэ і далікатна, нібы датыкаючыся да найдаражэйшай крохкай вазы, узяў яе пад руку.

Моўчкі спускаліся яны па лесвіцы: гэта была іх завядзёнка — пасля сустрэчы памаўчаць і пачынаць гаворку толькі тады, калі сыдзеш з апошняй прыступкі. Як лёгка і прыемна тут дыхалася! У той майскі дзень парк выглядаў так прыгожа, што нават яны, як быццам і звыклыя да гэтага хараства, адчулі сябе як у зачараваным царстве. Моўчкі дайшлі яны да стаўка. Тут, як і год назад, стаялі два крэслы, на якіх, здавалася, толькі што сядзела нябачная парачка. У парку не было ні душы... Ох, банальная, якая банальная гісторыя!..

— Цябе білі, Івета?

— Ды што ты, не! — Івета глядзела на Дэдэ са сваёй заварожлівай усмешкай.

— А як гэта ўсё здарылася? За што вас?.. І што будзе з бацькам?

— Нехта напісаў данос... Нямецкі афіцэр гаварыў мне, што яны заўсёды так робяць: раз ёсць сігнал — чалавека арыштоўваюць, а потым ужо высвятляюць. Калі нічога такога не знаходзяць, чалавека вызваляюць. І бацьку, вядома, адпусцяць.

Усё гэта яна сказала такім мілым, спакойным тонам, нібы расказвала пра штосьці звычайнае і прыемнае.

— А ў чым жа шукаюць бацькаву віну?

— Не ведаю... Адно мне толькі ясна, што ніякай крамолы ён не зрабіў...

— Ты ўпэўнена? Шкада...

— Шкада? Ты што, хочаш, каб бацьку там і трымалі? — разгневалася Івета.

— Бедненькая мая... Табе было балюча, скажы...

— Не, — адказала Івета і паглядзела яму проста ў твар сваімі спакутаванымі вачыма. — Маладых яны не катуюць... З маладымі і больш-менш прыгожанькімі яны ласкавыя, ветлівыя... Аж залішне ласкавыя, — і яна паблажліва ўсміхнулася.

— Залішне ласкавыя, каб быць прыстойнымі. Ды што гэта я? Пра якую прыстойнасць тут можна... Паслухай, а маці? Яна ж не маладая!

— Маму яны білі.

Дэдэ адвёў вочы ўбок.

— Кажуць, так ужо збілі, што аж не можа сесці, — раўнадушна прамовіў Дэдэ.

— Ну, гэта ўжо выдумкі! Людзі самі не ведаюць, што плятуць. Ну, білі, вядома, па твары... Ты ж ведаеш маму... Не, каб памаўчаць ды спакойна гаварыць... Яна ж крычала, закатвала сцэны, сама задавала немцам пытанні, а на іхнія адказваць не хацела.

Дэдэ апусціў галаву:

— А з бацькам што?

— Не ведаю. Падобна на тое, што з мужчынамі яны вельмі жорсткія... Зрэшты, хутка я пабачуся з бацькам... Адзін афіцэр абяцаў дапамагчы... Занясу перадачу... Ён жа, бедалага, не можа есці хлеба... Як з'есць, дык адразу прыступ. Трэба будзе сабраць сухароў ды занесці...

Качкі вылезлі на бераг і, валюхаючыся, па-качынаму, шпацыравалі па траве. Сярод іх вылучалася адна асабліва гаваркая і рухавая качачка. Івета глянула на яе і, успомніўшы вядомы мульцік пра качара Дональда, весела рассмяялася... Якая ж яна малайчына, гэтая мілая, слаўная дзяўчынка...

— Івета, а як было з табой? Як цябе дапытвалі?

— Ды так... глупства... Лейтэнант усё скардзіўся...

— Ах, лейтэнант нават? І малады?

— Малады і да таго ж бландзін. Такі самы бялявы, як я смуглая. І ведаеш, такі ўжо чысценькі, такі акуратненькі, ну проста дзіва было глядзець на такога дагледжанага чалавека. Мы ж усе пакутавалі ў страшэннай гразі. Увогуле, я табе скажу, нямецкія афіцэры ўсе такія ладныя, стройныя, высокія. Дык вось гэты лейтэнант усё скардзіўся, што ў нас жанчыны не вельмі згаворлівыя, не хочуць нідзе бываць з немцамі. Перад тым як прыехаць сюды, ён служыў у Парыжы і кажа, што парыжанкі куды лагаднейшыя...

— Прастытуткі ўсюды ёсць, — прамармытаў Дэдэ.

Івета з цікавасцю сачыла за рухавай качачкай, якая цяпер ужо горда плыла па люстраной роўнядзі, сарамліва хаваючы пад вадой свае няўклюдныя лапкі.

— Я пайду, — сказала Івета. — Маці адна ў пасцелі. Плача, бедная, і плача. Як ні ўгаворвалі, як ні супакойвалі, а яна лье і лье слёзы.

— Я, бадай, праводзіць цябе не буду. Ты ж усё роўна на ровары, — неяк нерашуча сказаў Дэдэ і акінуў яе разумеючым мужчынскім позіркам...

Ён доўга глядзеў ёй услед... Загадкавая натура гэтая Івета... Ніколі да канца яе не зразумееш, пра што яна думае, чаго хоча ад жыцця, да чаго імкнецца?.. Доўга сядзеў Дэдэ, прыгнечаны нейкай беспрычыннай тугой, якая была не пад сілу нават яму, мужчыну. А парк, гэты страчаны рай, рассцілаў перад ім свой атлас, аксаміт, муар, свае шырокія габелены, дзе з-за дрэў выглядваюць біблейскія лані, грацыёзныя, наіўныя, прыгожыя і загадкавыя... Калі побач была Івета, парк пераставаў быць паркам, ён нібы рабіўся проста шлейфам яе сукенкі... «З маладымі і больш-менш прыгожанькімі яны ласкавыя, ветлівыя... Аж залішне ласкавыя...» Дэдэ ўявіў сабе камеру. Ён добра ведаў, што такое камера. Уявіў сабе пакой, дзе вядуцца допыты, і афіцэра, высокага лейтэнанта-бландзіна.

Успомніў позірк Іветы, калі сам сказаў: «Прастытуткі ўсюды ёсць...»

Дэдэ агарнула страшэнная туга, такая туга, што пакідае след на ўсё жыццё. Абы толькі Івета стрымала сваё слова і напісала яму. А раптам яе зноў забяруць? Немцы — як сабакі. А сабакі любяць вяртацца на тое месца, дзе хоць раз падымалі ножку. Так і гэтыя: калі пабывалі ў доме, то быць не можа, каб зноў не заявіліся. Дэдэ закашляўся — як быццам у яго ёсць час хварэць!

***

«З бацькам я не пабачылася, — пісала Івета, — і перадач не прымаюць...»

«Бацьку перавезлі ў Парыж, у турму Фрэн, мне так і не ўдалося з ім пабачыцца», — пісала Івета.

«Ніякіх звестак ад бацькі няма», — пісала яна.

***

Жалезныя шторы былі апушчаныя, і Дэдэ зноў мусіў ісці ў кандытарскую да мадам Бенуа.

— Івета ў шпіталі, — уздыхнула мадам Бенуа, — у яе перытаніт. Я ўпэўнена, што маці не вытрывае і ўтопіцца, калі Івета памрэ. А божа мой, якое няшчасце! Такая прыгожая дзяўчына, такая мілая, добрая...

— Але ж яна жывая? Скажыце мне праўду!

— Ды што вы... у яе апендыцыт, ну... нейкі злаякасны апендыцыт... Маці ўсім кажа, што гэта апендыцыт...

— У якім шпіталі яна ляжыць?

Не адразу загаварыла мадам Бенуа. Без ніякай на тое патрэбы яна перастаўляла з месца на месца пустыя вазы.

— Вядома, не мая гэта справа — даваць вам парады, але, месьё Дэдэ, лепш не хадзіць туды... Бедная мадам Валон, свету белага не бачыць ад гора...

— Паслухайце, мадам Бенуа, калі Івета жывая і нават калі мёртвая, скажыце мне, дзе яна!

Мадам Бенуа разглядвала свае карункі на манжэтах, паправіла пярсцёнкі на худых маршчыністых руках...

— Ну што ж, раз вы такі настойлівы... Яна ў шпіталі доктара Машона.

Дэдэ куляй вылецеў з кандытарскай, прабег уздоўж крамы з апушчанымі шторамі... Немцы запрудзілі ўсю вуліцу, кавярні, крамы, тапталіся ля вітрын, любуючыся дамскімі кашулямі, станікамі, настольнымі гадзіннікамі, біжутэрыяй... У касках і з аўтаматамі раз'язджалі на матацыклах, імчаліся на шыкоўных машынах...

У гэтыя першыя вераснёўскія дні было вельмі ветрана. У цэнтральным кінатэатры ішоў фільм «Вячэрнія госці»*. На крывых вузкіх завулках вакол сабора корпаліся мурзатыя басаногія дзеці. Пасярод рыначнай плошчы, амаль бязлюднай у гэты час, каля самага фантана курчыўся ад болю хлопчык гадоў чатырох. Яго рвала. Побач стаялі дзеці і сумна пазіралі на пакуты малога. Адна дзяўчынка спагадліва паклала яму на плячо руку і ўсё паўтарала: «Нічога, Жано, пацярпі, пацярпі...» Малога рвала крывёю, але ён спрабаваў не падаваць выгляду, што яму баліць, і стараўся трымацца, як дарослы мужчына.

* «Вячэрнія госці» — фільм, створаны паводле сцэнарыя Жака Прэвера. Стылізаваны пад сярэднявечнае фабліо, гэты паэтычны фільм апавядае пра барацьбу Дабра са Злом, аб перамозе Кахання.

Дэдэ хутка перасек плошчу. Яго падбітыя цвікамі чаравікі грукаталі, як падковы. Дыхнула смуродам ад канавы. Нейкія чарнявыя людзі, не то цыганы, не то армяне, штосьці абмяркоўвалі паміж сабой, энергічна размахваючы рукамі...

Дэдэ прайшоў яшчэ з паўкіламетра. Далей горад канчаўся, і пачыналася шаша. Над уваходам вісела шыльдачка. Там было напісана, што тут і знаходзіцца шпіталь доктара Машона.

— Так, — сказала санітарка, — можаце да яе зайсці. Мадам Валон якраз пайшла трошкі адпачыць... Што вы, што вы, самая страшная небяспека ўжо ззаду...

Івета ўсміхнулася, калі ён зайшоў, а Дэдэ стала страшна. Усмешка не магла схаваць слёзы горкіх пакут, і ад гэтага рабілася страшна.

— Бедненькая мая! Табе зрабілі аперацыю? Ну як, усё нармальна?

Ён прысеў на светлую табурэтку каля белага жалезнага ложка. На акне віселі светлыя, у гарошак фіранкі, сцены былі пафарбаваныя ў нябесна-блакітны колер. На століку, засланым карункавым настольнікам, красаваўся букет кветак. Але нельга было схаваць эмаліраваных сасудаў і гэтага спецыфічнага шпітальнага паху.

— Нічога страшнага не было, так сабе, — адказала Івета і ўзняла на яго свае стомленыя вочы. Божа мой, ды гэта ж зусім не яе вочы! І раптам яму здалося, што цяпер яна ўдвая старэйшая за яго... У яе былі вочы сталай жанчыны з усім вопытам жаночага жыцця і жаночых бед. Ох, гэтая недасягальная Івета...

— Табе не ўсё выразалі? — суха спытаўся Дэдэ. Гэта было не проста пытанне, а прыём следчага, пастка.

Яе як быццам і не здзівіла гэтае пытанне... Зрэшты, хіба яе разбярэш, гэтую Івету. Гэта магло азначаць і прызнанне, і неразуменне, а можа, гэта была хітрасць... Дэдэ расшпіліў скураную куртку — яму стала горача.

— Не, — адказала Івета, — мне ўвогуле нічога не выразалі. Дробязь... Нічога сур'ёзнага са мной не было...

Далей распытваць пра хваробу Дэдэ не адважыўся.

— Ну, а як бацька? — запытаўся ён.

— Бацьку адправілі ў Германію.

Больш пытанняў Дэдэ не задаваў, бо сам стаміўся ад гэтай размовы не меней, чым Івета. Ён не ведаў, што і думаць, ніяк не мог сабе ўцяміць, што гэта — ахвярнасць або легкадумная разбэшчанасць...

Праз месяц Дэдэ прыехаў зноў. Івета была ўжо на нагах, калі толькі гэтая не вельмі маладая і не вельмі прыгожая жанчына была Івета. Яна стаяла за прылаўкам і нешта паказвала пакупніцы.

— Дапамагаю вось маме, — сказала Івета, калі пакупніца пайшла, — яна адна тут не ўправіцца...

А мадам Валон не давала ёй спакою:

— Не стой, Івета, табе нельга стаяць... Пакупнікі і не здагадваюцца, што я ледзьве ў труну не паклала дачку. Дэдэ! Яна ж пятнаццаць кілаграмаў страціла. Івета, дарагая мая, сядай, прашу цябе, сядай, не стой...

Мадам Валон была непрычасаная, хадзіла ў запэцканым халаце і стаптаных туфлях. У краме таксама панаваў беспарадак. Усюды валяліся нейкія скрынкі, пакеты, паламаныя крэслы... У бакоўцы побач з прылаўкам відаць была гурба вугалю, і на ўсім, да чаго ні дакранешся, ляжаў тоўсты слой чорнага пылу. Вугаль паскрыпваў нават пад нагамі. І ў бакоўцы, і ў самой краме стаяў змрок — пабітыя шкляныя вітрыны амаль усюды былі залатаны дошкамі і фанерай.

— Нас абакралі, — растлумачыла Івета, — пабілі шкло і вынеслі ўсё, што можна было панесці... Як не шанцуе, дык не шанцуе, — неяк міла падагульніла яна.

А Дэдэ аж кіпеў ад злосці. Гэта ж трэба! Над ёй наглуміліся, наздзекваліся, змяшалі з гразёю, а ёй, бачыце, не шанцуе! Толькі і бяды! Якая сціпласць...

— А што з бацькам? — запытаўся ён, спадзеючыся пачуць у адказ штосьці страшнае, абы толькі выбіць яе з раўнавагі, абы толькі яна заплакала, загаласіла, пачала раскідаць праклёны!..

— Тата ў Германіі. Атрымалі дазвол на пасылкі. Паслалі ўжо некалькі... Невядома толькі, ці даходзяць яны да яго...

Яна гаварыла спакойна і яшчэ спрабавала хоць трохі прыбраць на прылаўку. Пазногці ў яе вельмі адраслі і чапляліся за шоўк сукенкі, якую яна складвала ў скрыначку, а збялелыя, бяскроўныя пальцы здаваліся яшчэ даўжэйшымі. Дэдэ чамусьці прыгадалася бульбіна, якая пусціла парасткі... Звычайна Івета коратка падстрыгала свае густыя чорныя валасы. Цяпер яны падалі на шыю няроўнымі жорсткімі прамымі пасмамі. І сама Івета, здавалася, яшчэ больш вырасла... Голыя худыя бледныя ногі, пакрытыя чорнымі валаскамі, выцягнуліся і сталі да непрыгожага доўгімі. Цяпер Івета трохі сутулілася, і ад гэтага яе грудзі здаваліся ўпалымі. Як і раней, зачароўвала яе ўсмешка, але цяпер ужо толькі таму, што яна была недарэчы на гэтым твары...

— А я вось атрымаў позву ў Германію, — сказаў Дэдэ, адхінуўшы заслону над сваім замкнёным загадкавым жыццём, — дык я змываюся...

— А куды?

— Ну, ведаеш, у мяне няма ніякага жадання пакідаць табе мой адрас! — зарагатаў Дэдэ. — Я з ахвотай прыхапіў бы і цябе з сабой, ды падполле — гэта не для хворых дам. А зрэшты, табе адно пальцам пакажы — да немцаў ты пабегла б без аглядкі...

Дэдэ пацалаваў у руку мадам Валон, а Івеце па-ваеннаму аддаў чэсць.

***

Вярнуўся ён акурат пасярод зімы.

— Ну, як маешся, Івета?

Як і тады, у іх апошнюю сустрэчу, парадку ў краме не было.

— Можа, пройдземся ў парк?

— Давай пройдземся.

Яна хуценька зняла свой старэнькі швэдар і апранула чорнае паношанае паліто з футравым каўнерыкам. Яна заўсёды ўлазіла ў паліто, падняўшы ўгару абедзве рукі, ніколі не чакаючы нічыёй дапамогі.

Маўчанне парушыла Івета, калі яны сышлі з апошніх прыступак белай лесвіцы:

— У цябе так і няма адраса?

— Не... А што чуваць пра бацьку?

— Пасля яго прыезду ў Германію мы атрымалі толькі адно пісьмо. Ён пісаў, што яго пакінулі ў Берліне і ён будзе працаваць па сваёй спецыяльнасці, краўцом. Усё гэта, вядома, добра. Але ж ці доўга ён пратрымаецца без цёплай вопраткі, без нармальнай ежы... Мы-то пасылаем яму ўсё, што можам...

— А вам удаецца дастаць сёе-тое? Калі не, то, ведаеш, хлопцы з макі дапамогуць.

— Ну, як табе сказаць... На чорным рынку можна купіць усё, што хочаш... Ды толькі да бацькі нічога не даходзіць. Некалькі пасылак вярнуліся назад...

Каля дзіцячай пляцоўкі голая гіпсавая жанчына зябка прыкрывала грудзі, маленькія блішчастыя кропелькі інею ўсеялі яе плечы, і здавалася, што яна ўся дрыжыць.

— Добра яшчэ, што хоць вяртаюць назад, а не забіраюць сабе! — прамармытаў Дэдэ.

— О, калі б яны вярталі тое, што мы пасылаем! А то швэдары — з адным рукавом, а кожная кансервавая бляшанка абавязкова будзе прасвідравана.

Ад нечаканасці Дэдэ спыніўся.

— Ды яны проста насміхаюцца з нас, — сказала Івета і села ў белае ад інею жалезнае крэсла. Яна ўзняла галаву і ўсміхнулася. І ўсмешка тая была горкая, як палын, горкая, як доля абылганай жанчыны, горкая, як яе паламанае жыццё!.. Бедная Івета!

Яна не плакала. Яна ўвогуле ніколі не плакала — ні тады, калі ў маленстве ўдарыла сабе ножку, бегучы па алеі, ні тады, калі гадзінамі не магла дачакацца ў парку Дэдэ, а той усё не прыходзіў, ні тады, калі нямецкі лейтэнант не стрымаў свайго абяцання, за якое было заплочана такой дарагой цаной, ні тады, калі ёй рабілі аперацыю, ні тады, калі яе змешвалі з гразёю і ў тым сумна вядомым шпіталі выкрадалі ў яе маладосць, здароўе, веру ў людзей, — гэтую бясконцую, дурную, злачынную, подлую веру прыгажуні-дзяўчыны, для якой увесь свет быў падзелены толькі на мужчын і жанчын. Івета ўстала. Дэдэ моўчкі падаў ёй руку. І на гэты раз ён адпусціў яе адну, а сам застаўся ў крэсле каля качынага стаўка.

Ён глядзеў, як усё аддалялася і аддалялася Івета. Яна трохі накульгвала: пэўна, ёй цяжка было ісці на высокіх абцасах па жвірыстай алеі, а можа, у яе балелі ногі... Адной рукой яна прытрымлівала паліто, а другой — жорсткія чорныя пасмы валасоў, і таму паходка ў яе была нейкая няроўная... Здавалася, што і парк, які нібы разам страціў і сваю красу, і свае кветкі, і сваіх птушак, — здавалася, што і парк маркотна пазіраў, як адыходзіла Івета...

Івета, недасягальная, неспазнаная Івета, панесла з сабой сваё неразгаданае жыццё... Яна ішла да аголеных гор пясчанага колеру, чые вяршыні даставалі да самага неба... Дарэчы, чаму яна ідзе не ў горад, а зусім у другі бок?..

Банальная, банальная гісторыя ваеннай пары... калі толькі можна назваць злачынства банальным.

Жан-Поль Сартр Герастрат

Людзі... На іх трэба глядзець з вышыні. Я гасіў святло і прыстройваўся каля акна: у іх нават і ў думках не было, каб нехта мог за імі сачыць зверху. Яны клапоцяцца адно пра фасад, ну, часам яшчэ пра задворкі, але ўсё іх старанне разлічана ўрэшце на гледача ў метр семдзесят. Ці задумваўся калі хто-небудзь з іх, як выглядае фетравы капялюш з сёмага паверха? Яны чамусьці зусім не дбаюць, каб абараніць свае плечы і чарапкі кідкімі колерамі ці яркай тканінай, яны не ўмеюць змагацца з гэтым вялікім ворагам Чалавечага: вертыкальнаю перспектывай. Я высоўваўся з акна, і мяне разбіраў смех: ну, дзе яна, дзе гэтая іх славутая «пастава ўрост», якой яны так ганарацца: яны проста расплюшчваліся аб ходнікі, і з-пад плечаў у іх плазам высоўваліся толькі доўгія ногі.

На балконе сёмага паверха, вось дзе мне трэба было б пражыць усё жыццё. Бо маральная перавага заўсёды павінна быць падмацаваная нейкімі матэрыяльнымі сімваламі, іначай — яна проста знікае. Якая ж, урэшце, перавага над людзьмі была ў мяне? Перавага ў пазіцыі — болей нічога: я паставіў сябе па-над тым чалавечым, што было ўва мне, і пачаў яго разглядаць. Менавіта таму мяне заўсёды вабілі вежы сабора Нотр-Дам, пляцоўкі агляду на Эйфелевай вежы, царква Сакрэ-Кёр, мой сёмы паверх на вуліцы Дэлямбр. Усё гэта — цудоўныя сімвалы.

Часам, вядома, даводзілася спускацца на вуліцу. Каб схадзіць на працу, напрыклад. Я задыхаўся. Калі бачыш людзей на адным з імі ўзроўні, іх намнога цяжэй лічыць за мурашак: яны кранаюць. Аднойчы я ўбачыў на вуліцы мерцвяка. Ён ляжаў ніцма. Яго перавярнулі, і аказалася, што ён у крыві. Я ўбачыў яго расплюшчаныя вочы, нейкі незразумелы выраз на твары, які невядома пра што казаў, і ўсю гэтую кроў. Я стараўся сябе пераканаць. «Ну і што, — думаў я, — усё гэта хвалюе не болей за свежую фарбу. Ён проста ўквэцаў сабе нос у чырвонае, вось і ўсё». Але потым я адчуў нейкую паскудную млявасць у нагах і ў патыліцы і самлеў. Мяне зацягнулі ў аптэку, пачалі тузаць за плечы і прымусілі глынуць спірту. Я быў гатовы ўсіх забіць.

Я ведаў, што яны мае ворагі, але ж яны — яны гэтага не ведалі. Яны любілі адзін аднаго і заўсёды трымаліся разам, локаць да локця; яны і мне часам дапамагалі — у тым, у сім: яны ж лічылі мяне за свайго, да іх падобнага. Але каб яны здолелі здагадацца хоць пра сама маленькую крыху праўды — яны б мяне скамісавалі. Дарэчы, пазней яны так і зрабілі. Калі спаймалі і даведаліся, хто я. Яны сцерлі мяне на дробны мак, білі ў камісарыяце цэлыя дзве гадзіны, малацілі кулакамі і давалі поўхі, выкручвалі рукі, раздзерлі ў шмоцце нагавіцы, а пасля, каб было чым закончыць, кінулі на падлогу мае акуляры, і пакуль я іх шукаў, на карачках, білі мяне нагамі пад задніцу і рагаталі. Я заўсёды прадбачыў, што гэтым скончыцца — мяне скамісуюць: я ж не дужы і абараніць сябе не магу. А некаторыя ўжо даўно на мяне палявалі: бамбізы. Яны штурхалі мяне на вуліцы — каб пасмяяцца і каб пабачыць, што я буду рабіць. А я маўчаў. Я рабіў выгляд, што не разумею. І ўсё роўна — папаўся. Нездарма, відаць, ува мне заўсёды жыў гэты страх: гэта было прадчуванне. Зрэшты, вы, вядома, разумееце, што ў мяне былі і намнога сур'ёзнейшыя прычыны іх ненавідзець.

А што да страху, дык усё пайшло намнога лепей з таго дня, як я купіў сабе рэвальвер. Дарэчы, калі ўвесь час носіш пры сабе якую такую штучку, якая можа выбухнуць ці нарабіць грукату, дык сапраўды адчуваеш сябе неяк мацнейшым. І вось я кожную нядзелю браў яго з сабой, соваў проста ў нагавіцы, у кішэню, і ішоў прагуляцца — звычайна на бульвары. Я адчуваў, як ён адцягвае мне нагавіцы, што той краб, як халодзіць металам сцягно. Але пакрысе ад дотыку з целам ён саграваўся. Хада ў мяне была трошкі ненатуральная, збоку я, відаць, нагадваў тыпа, у якога пачалася эрэкцыя і чэлес кожны раз замінае яму вольна ступіць. Тады я соваў руку ў кішэню і папраўляў гэтую рэч. Часам я заходзіў у прыбіральні — але, вядома, і там я быў таксама ўважлівы, бо часта побач можа быць нейкі сусед, — я вымаў рэвальвер, узважваў яго ў руцэ і разглядаў яго дзяржанне з чорнымі краткамі і чорны курок, падобны на прыплюшчанае павека. А тыя, хто бачыў звонку мае расстаўленыя ногі і ніз калашын, думалі, што я мачуся. Але я — ніколі не мачуся ў публічных прыбіральнях.

А аднойчы мне прыйшла ў галаву думка пастраляць у людзей. Гэта было суботнім вечарам, калі я збіраўся да Леі — адной бландзінкі, якая заўсёды цікуе перад гатэлем на вуліцы Манпарнас. Між іншым, я ніколі не меў інтымных сувязяў з ніводнай жанчынай: я ўпэўнены, што пасля адчуў бы сябе толькі абрабаваным. Вядома, на іх залазіш зверху, але ж потым яны праглынаюць сваім вялізным валасатым ротам тое, што ў вас пад жыватом, і мяркуючы па тым, што я чуў, якраз яны ў такім абмене і выйграюць — і выйграюць многа. А я нічога ні ў кога не прашу, і сам аддаваць нічога не збіраюся. Прынамсі, каб я і рашыўся займець каханку, яна павінна была б быць жанчынай фрыгіднаю і пакорліваю і такой, каб пераносіла мяне з гідлівасцю. У першую суботу кожнага месяца я падымаўся з Леяй у нумар у гатэлі «Дзюкэн». Яна распраналася, і я разглядаў яе, не дакранаючыся. Здаралася, што яно выходзіла неяк само, проста ў нагавіцах, але часам я раней паспяваў вярнуцца дадому.

У той вечар Леі на звычайным месцы не было. Я крыху пачакаў, але так яе і не ўбачыўшы, вырашыў, што яна, відаць, захварэла. Тады быў пачатак студзеня і было вельмі холадна. Я быў расчараваны: я ўвогуле чалавек уражлівы, а тады, ужо загадзя, я так жыва ўявіў сабе асалоду, якую павінен атрымаць ад гэтага вечара. Праўда, на вуліцы Адэсы была яшчэ адна шлюха — брунетка, якую я даўно запрыкмеціў, — крыху пераспелая, але такая дзябёленькая і пухлявая; дый я ўвогуле ніколі не гідзіўся пераспелымі: яны, калі распрануцца, па-мойму, выглядаюць яшчэ больш гола, чым іншыя. Але тая не ведала, якія ў мяне ўмовы, і мне было крыху сорамна выкласці ёй усё вось так — адразу з парога. Дый потым, я не надта давяраю розным новым знаёмствам: гэтыя бабы могуць схаваць у сябе за дзвярыма якогась паскудніка, а потым, калі ўсё гатова, гэты тып раптам выскачыць і забярэ ў вас усе вашыя грошы. І лічыце, што пашанцавала, калі яшчэ не надае кухталёў. Але ў той вечар на мяне найшла чорт ведае якая адвага. Я вырашыў зайсці дадому па рэвальвер і потым паспрабаваць-такі з гэтай брунеткай.

Калі чвэрткай гадзіны пазней я падыходзіў да яе, маючы сваю зброю ў кішэні, я ўжо не баяўся нікога. Пры поглядзе зблізу яна паказалася нейкай няшчаснай і нечым нагадала маю суседку з дома насупраць, ад'ютантаву жонку. Я быў задаволены: я даўно ўжо хацеў пабачыць гэтую ад'ютанціху галяком. Раніцай, калі ад'ютант выпраўляўся на службу, яна апраналася пры адчыненых вокнах, і я часта хаваўся ў сябе за фіранкай, спадзеючыся яе заспець. Але яна, на жаль, прыбіралася ў глыбіні пакоя.

У гатэлі «Стэла» са свабодных нумароў заставаўся толькі адзін — на пятым паверсе. Мы рушылі ўгору. Брунетка была даволі грузная і ледзь не на кожнай прыступцы спынялася, каб аддыхацца. Што да мяне, дык я адчуваў сябе выдатна: нягледзячы на свой жывот, я зусім не пацею, і каб задыхацца, пяці паверхаў мне мала. Калі мы дайшлі да пляцоўкі на пятым паверсе, яна спынілася і, з цяжкасцю пераводзячы дых, прыціснула правую руку да сэрца. У левай у яе быў ключ.

— Высока, — сказала яна і паспрабавала мне ўсміхнуцца.

Я нічога не адказаў, забраў у яе ключ і адчыніў дзверы. Потым, не вымаючы рэвальвера з кішэні, выставіў яго руляй наперад і адпусціў толькі тады, калі запаліў святло. У пакоі было пуста. На мыйніцы ляжаў пакладзены імі маленькі квадратны кавалачак зялёнага мыла — каб было чым памыцца. Я ўсміхнуўся: са мной ва ўсіх іх бідэ ды квадратных кавалачках мыла ніякай патрэбы няма. Кабета ў мяне за спінай яшчэ шумна дыхала, гэта мяне распаляла. Я павярнуўся, і яна пацягнулася да мяне губамі. Я яе адштурхнуў.

— Распранайся, — сказаў я.

У пакоі быў мяккі фатэль, я сеў і прымасціўся як мага ўтульней. У такія моманты я заўсёды шкадую, што не навучыўся паліць. Кабета зняла сукенку, потым спынілася і скінула на мяне недаверлівым вокам.

— Як цябе завуць? — спытаў я, адкідваючыся ў фатэлі.

— Рэне.

— Дык вось, Рэне, ты давай хутчэй, я чакаю.

— А ты што — не распранаешся?

— Ты давай, давай, — сказаў я, — пра мяне можаш не клапаціцца.

Яна скінула да ног майткі, потым падабрала і акуратна паклала на сукенку разам са станікам.

— А ты, аказваецца, маленькі пракуда, мой даражэнькі? Бач ты, які гультай, — сказала яна. — Хочаш, каб усё за цябе зрабіла твая дзяўчынка?

Адначасова яна падышла і, абапершыся рукамі на падлакотнікі, з цяжкасцю паспрабавала прымасціцца ў мяне паміж ног на кукішкі. Але я сурова яе падняў.

— Ну-ну, без гэтага, без гэтага, — сказаў я.

Яна зірнула на мяне са здзіўленнем.

— Але тады што ж ты хочаш, каб я табе зрабіла?

— Нічога. Пахадзі, гуляй, болей я ад цябе нічога не патрабую.

Яна пачала хадзіць туды-сюды па пакоі. Выгляд у яе быў нязграбны. Увогуле, нічога больш так не прыгнятае жанчын, як хадзіць галяком. Яны зусім не прызвычаеныя ставіць ступакі плазам. Шлюха хадзіла, выгнуўшы спіну, са звіслымі, як дзве вяроўкі, рукамі. Што да мяне — я быў на сёмым небе: вы ўявіце сабе — я спакойненька сяджу сабе ў фатэлі, зашпілены пад самае горла (я нават не зняў пальчатак), а гэтая пераспелая паня, цалкам раздзеўшыся па маім загадзе, круціцца вакол, як ваўчок.

Яна павярнулася да мяне тварам і, каб захаваць прыстойнасць, какетліва ўсміхнулася:

— Ты лічыш, што я прыгожая? Га? Лашчыш вока?

— Цябе гэта вельмі турбуе?

— Слухай, — спытала яна раптам абураным голасам, — і доўга ты хочаш, каб я так хадзіла?

— Сядзь.

Яна села на ложак, і мы моўчкі ўтаропіліся адно на аднаго. У яе была гусіная скура. Было чуваць, як за сцяной тукае будзільнік. Раптам я сказаў:

— Развядзі ногі.

На нейкую долю секунды яна завагалася, але развяла. Я зірнуў ёй паміж ног і пацягнуў носам паветра. І потым мяне разабраў смех, я зарагатаў — так моцна, што на вочы набеглі слёзы. Я адно паспеў ёй сказаць:

— Ды ты хоць сабе ўяўляеш?

І зноў пакаціўся ад смеху.

Яна паглядзела на мяне неяк аслупянела, потым густа пачырванела і сціснула калені.

— Поскудзь, — працадзіла яна праз зубы.

Але я зарагатаў яшчэ болей. Тады яна рэзка падскочыла і схапіла з крэсла свой станік.

— Гэй, ну, — сказаў я, — яшчэ не ўсё скончана. Я дам табе пяцьдзесят франкаў, але за свае грошы я ўсё-ткі хачу нешта мець.

Яна знервавана схапіла майткі.

— З мяне досыць, зразумеў? Я не ведаю, што табе яшчэ трэба. І калі ты прымусіў мяне падняцца, каб тут здзекавацца з мяне...

Тады я выняў свой рэвальвер і выставіў перад ёю. Яна сур'ёзна зірнула на мяне і моўчкі выпусціла з рук майткі.

— Пахадзі, — сказаў я, — гуляй.

Яна гуляла яшчэ пяць хвілін. Тады я даў ёй свой кій і прымусіў з ім пазабаўляцца. Калі я адчуў, што майткі ў мяне змакрэлі, я ўстаў і працягнуў ёй банкноту ў пяцьдзесят франкаў. Яна ўзяла.

— Да пабачэння, — сказаў я, — спадзяюся, за такую цану я не вельмі цябе натаміў.

Я пайшоў, пакінуўшы яе голую пасярод пакоя, са станікам у адной руцэ і пяцідзесяціфранкавай банкнотай у другой. Я не шкадаваў сваіх грошай: я яе ашаламіў, а такую пароду, як шлюхі, здзівіць вельмі няпроста. Спускаючыся па лесвіцы, я падумаў: «Вось чаго б мне хацелася — здзівіць іх усіх». Я радаваўся, як дзіця. З пакоя я прыхапіў з сабой кавалачак зялёнага мыла і, вярнуўшыся дахаты, доўга цёр яго пад цёплай вадой, пакуль ён не абярнуўся пад пальцамі ў танюткую плеўку, падобную да мятнага ледзяша, які вельмі доўга смакталі.

Але ўначы я раптам прачнуўся і ўбачыў яе твар, і вочы, якімі яна глядзела, калі я выняў гэтую штуку, і яе тлусты жывот, што падскокваў пры кожным кроку.

Які ж я быў дурань, сказаў я сабе. І адчуў горкія згрызоты: пакуль я быў там, я павінен быў стрэліць, прадзіравіць гэты жывот, як друшляк. Гэтаю ноччу і яшчэ тры ночы пасля мне ўвесь час сніліся шэсць маленькіх чырвоных дзірачак вакол пупа.

З таго часу я ўжо болей не выходзіў без рэвальвера. Я разглядаў у людзей спіны і па хадзе стараўся ўявіць, як бы яны ўпалі, каб я ў іх стрэліў. У мяне тады ўзнікла прывычка кожную нядзелю хадзіць да «Шатле» і чакаць заканчэння канцэрта класічнай музыкі. Недзе каля шостай гадзіны я чуў званок, білецёркі адчынялі вялікія зашклёныя дзверы і замацоўвалі іх кручкамі. І тут пачыналася: натоўп выходзіўпаволі; людзі ішлі, нібы плылі, з вачыма, яшчэ поўнымі кроз, і сэрцамі, яшчэ поўнымі салодкіх пачуццяў. Многія здзіўлена азіраліся вакол: вуліца, напэўна, здавалася ім нейкаю шызаю. І тады яны загадкава ўсміхаліся: нібыта вярталіся з нейкага іншага свету ў гэты. А ў гэтым іх чакаў я. Я соваў правую руку ў кішэню і з усяе сілы сціскаў дзяржанне рэвальвера. Праз нейкі час я ўжо наяве бачыў, як пачынаю ў іх страляць. І яны сыпаліся, як гарох, падалі адзін на аднаго, а тыя, хто выжыў, у паніцы кідаліся назад у тэатр, у штурханіне разбіваючы ўшчэнт зашклёныя дзверы. Гэтая гульня мяне вельмі ўзбуджвала: урэшце ў мяне пачыналі дрыжаць рукі, і каб супакоіцца, я быў вымушаны ісці да Дэера выпіць порцыю каньяку.

Жанчын бы я не забіваў. Я страляў бы ім у задніцу. Ці па лытках — хай бы паскакалі.

На той час я нічога яшчэ канчаткова не вырашыў. Але размеркаваў рабіць усё так, нібы рашэнне прынятае. Перш за ўсё я пачаў з уладжвання розных пабочных дробязяў. Хадзіў практыкавацца ў тыр на кірмашы Данфер-Рашро. Праўда, мішэнямі сваімі не магу пахваліцца, але ж людзі — намнога лепшыя цэлі, асабліва калі страляць ва ўпор. І апроч таго — я заняўся самарэкламай. Я выбраў дзень, калі ўсе мае калегі сабраліся ў канторы. Гэта было раніцай у панядзелак. Я быў з імі падкрэслена прыязны — з прынцыпу, хоць мне рабілася пагана пры адной толькі думцы, што ім трэба будзе паціскаць рукі. Каб павітацца, яны здымалі пальчаткі, прычым у іх была нейкая пахабная манера распранаць руку — спачатку яны задзіралі пальчатку і потым паволі сцягвалі яе, торгаючы за пальцы і выстаўляючы напаказ галізну пакамечанай зморшчынкамі тлустай далоні. Я пальчатак не здымаў ніколі.

Раніцай па панядзелках рабіць асабліва няма чаго. Машыністка з гандлёвага аддзела прынесла нам тады квіткі ад рахункаў. Лёмэрсье далікатна з ёю пажартаваў, і потым, калі яна выйшла, яны са скептычнаю кампетэнтнасцю пачалі абмяркоўваць яе вартасці. Потым загаманілі пра Ліндберга. Ліндберг усім падабаўся. І я сказаў:

— А я дык, напрыклад, люблю чорных герояў.

— Гэта што — мурынаў? — спытаўся Масэ.

— Не, чорных — у тым жа сэнсе, што чорная магія. Ліндберг — светлы герой. Ён мяне не цікавіць.

— Ага, — з'едліва прамовіў Буксэн, — спачатку паспрабавалі б самі, ці лёгка пераляцець Атлантыку.

Я растлумачыў ім, як сабе разумею чорнага героя.

— Анархіст, — падсумаваў Лёмэрсье.

— Не, — мякка адмовіўся я, — анархісты таксама па-свойму любяць людзей.

— Ну, значыць, увогуле нейкі вар'ят.

У гэты момант слова ўзяў Масэ, які больш за іншых разумеў у літаратуры.

— Я ведаю, які тып вы мелі на ўвазе, — сказаў ён. — Яго звалі Герастрат. Яму вельмі карцела праславіцца, і ён не знайшоў нічога лепшага, як падпаліць Эфескі храм, адно з сямі дзівосаў свету.

— А як звалі архітэктара храма?

— Не памятаю, — прызнаўся Масэ, — па-мойму, яго імя наогул невядомае.

— Няўжо? А імя Герастрата вы, значыць, памятаеце? Як бачыце, яго разлік быў не такі ўжо благі.

На гэтых словах размова скончылася, але я быў спакойны: прыйдзе час, і яны яе ўспомняць. Што да мяне, дык гісторыя з Герастратам, пра якога я раней нічога не чуў, мяне падбадзёрыла. Больш за дзве тысячы гадоў мінула з таго часу, як ён памёр, а яго ўчынак яшчэ зіхцеў, як чорны алмаз. Я пачынаў верыць, што лёс у мяне будзе кароткі і трагічны. Спачатку гэта мяне спалохала, але потым я прызвычаіўся. Вядома, калі паглядзець на гэтае пытанне з пэўнага пункту, яно здаецца пачварным, але з іншага боку — гэта надае кожнаму імгненню нейкую асаблівую сілу і прыгажосць. Калі я выходзіў цяпер на вуліцу, я адчуваў ва ўсім целе незвычайную моц. Я заўсёды меў пры сабе рэвальвер, тую самую штучку, што выбухае і робіць грукат. Але ўпэўненасці мне цяпер надаваў не ён, я сам быў яе вытокам: я ўваходзіў у тую пароду істот, што самі па сабе рэвальверы, петарды і бомбы. І аднойчы на астатнім крэсе свайго змрочнага жыцця, я мусіў выбухнуць і асвяціць увесь свет кароткім і зыркім полымем, падобным да ўспышкі магнію. У той час некалькі ночаў запар мне сніўся аднолькавы сон. Я бачыў сябе анархістам, што стаіць на дарозе, дзе павінен праехаць цар. Пад вопраткаю ў мяне хавалася пякельная машынка. У вызначаны час картэж паяўляўся, бомба выбухала, і мы ўзляталі ў паветра — я, цар і тры абвешаныя золатам афіцэры — на вачах у ўсяго натоўпу.

Цэлымі тыднямі цяпер я не хадзіў у кантору. Я гуляў па бульвары, сярод маіх будучых ахвяр, ці зачыняўся ў пакоі і абдумваў планы. У пачатку кастрычніка мяне звольнілі. Тады ўвесь вольны час я прысвяціў складанню ліста, які перапісаў у ста двух экземплярах:

«Пане,

Вы вядомы пісьменнік, і вашыя творы выходзяць трыццацітысячнымі тыражамі. І я скажу вам — чаму: таму, што вы любіце людзей. Гуманізм сядзіць у вас у крыві, і гэта вялікая ўдача. У вас святлее душа, калі вы ў кампаніі. Як толькі вы бачыце падобнага да сябе, вы, нават яго не ведаючы, ужо адчуваеце да яго спагаду. Вам прыемна бачыць само яго цела, і тое, як яно зладжана, і якія ў яго ногі, і што іх можна свабодна расставіць ці звесці, і асабліва — рукі: вам падабаецца, што на іх на кожнай ёсць па пяць пальцаў і што вялікім можна дастаць другія. Вы адчуваеце нейкую асаблівую асалоду, калі ваш сусед бярэ са століка шклянку, бо ў самой гэтай манеры браць ёсць нешта чыста чалавечае, тое, што вы так часта апісвалі ў сваіх творах, — не такое спрытнае і не такое хуткае, як у малпы, але — ці ж не праўда? — настолькі болей разумнае, інтэлігентнае. Вам падабаецца нават плоць чалавека, нават яго манера ступаць — нібы ў цяжкапараненага, што аднаўляе страчаныя ім функцыі, гэты яго выгляд, з якім ён нібыта пры кожным кроку нанава выдумляе хаду, — ну і, вядома, яго славутыя вочы, погляд якіх не можа вытрываць звер. Менавіта таму вам было так лёгка знайсці той адпаведны тон, каб расказаць чалавеку пра чалавека, — крыху сарамлівы, але заўзяты і палкі. Людзі кідаюцца на вашыя кнігі, як на ласунак, чытаюць іх ва ўтульных фатэлях, думаюць пра тую вялікую, няшчасную і ціхую любоў, што вы ім несяце, і гэта іх шмат у чым супакойвае — у тым, што яны брыдкія, у тым, што яны подлыя і баязлівыя, што ім настаўляюць рогі і з першага студзеня не павялічылі жалавання. І пра ваш апошні раман кожны з задавальненнем кажа: гэта добры ўчынак.

Вам, я думаю, будзе цікава даведацца, што можа быць чалавек, які не любіць людзей. Дык вось, гэты чалавек — я, і я настолькі іх мала люблю, што зараз пайду і заб'ю недзе з паўтузіна. Вы, напэўна, падумаеце: чаму толькі паўтузіна? Ды таму, што ў маім рэвальверы ёсць толькі шэсць набояў. Вось жа якая пачварная жудасць, праўда? І апроч таго — учынак, які не мае ніякага дачынення да палітыкі? Але ж я вам кажу: я не магу іх любіць. Я выдатна разумею, што вы адчуваеце. Але тое, што вас у іх вабіць, — ува мне выклікае агіду. Як і вы, я, вядома, бачыў людзей, якія з вялікаю годнасцю і дасведчанасцю жавалі свой харч, гартаючы левай рукой эканамічны часопіс. Але ці ж мая віна, што я з большай ахвотай прысутнічаў бы на трапезе марскіх коцікаў? Чалавек нічога не можа зрабіць з сваім тварам, каб гэта адразу не абярнулася гульнёю фізіяноміі. Калі ён жуе, не разяўляючы рота, куточкі губ у яго падымаюцца і апускаюцца, і гэта надае яму такі выгляд, нібы ён безупынку пераходзіць ад стану ціхамірнае супакоенасці да плаксівага здзіўлення. Вам гэта падабаецца, я ведаю, вы называеце гэта пільнасцю Розуму. А мяне праз гэта нудзіць — я і сам не разумею чаму; такі ўжо я нарадзіўся.

Каб паміж намі была толькі гэтая розніца ў гусце, далібог, я б вам не дакучаў. Але ж усё паварочваецца так, нібы на вас ляжыць нейкая боская ласка, а ў мяне яе наогул няма. Я вольны любіць ці не любіць гамара па-амерыканску, аднак калі я не люблю людзей — я астатні нягоднік і мне няма месца пад сонцам. Яны захапілі сабе ўвесь сэнс жыцця. Спадзяюся, вы разумееце, што я хачу сказаць. Ужо трыццаць тры гады я паўсюль натыкаюся на зачыненыя дзверы, над якімі напісана: «Ходу няма ўсім, хто не гуманіст». Усё, за што б я ні браўся, я вымушаны быў пакінуць; і заўсёды можна было выбіраць нешта адно: або гэта былі бясплённыя і асуджаныя на правал намаганні, або рана ці позна яны мусілі зноў жа абярнуцца ім на карысць. Тыя думкі, якія я не адрасаваў непасрэдна ім, — я быў проста няздольны іх выказаць, не мог іх сфармуляваць, і яны так і заставаліся ўва мне, як нейкае невыразнае арганічнае варушэнне. Усё, чым бы я ні карыстаўся, — я адчуваў, што яно не маё — гэта іх; словы, напрыклад: я хацеў бы мець свае словы, мае. Але ж тыя, што ёсць у мяне, ужо я не ведаю колькі разоў былі зацухмоленыя ў свядомасці іншых, яны самі выстройваліся ў маёй галаве такім жа парадкам, як прызвычаіліся гэта рабіць у другіх, — і я не без прыкрасці карыстаюся імі, калі пішу вам гэта пісьмо. Але гэты ўжо раз — астатні. Я вам кажу: трэба любіць людзей, іначай гэта ўсё роўна, што каб яны дазволілі вам халтурыць. А я не хачу халтурыць. Я зараз вазьму рэвальвер, выйду на вуліцу і пагляджу, ці можна нешта зрабіць супраць іх. Бывайце, пане. Можа так здарыцца, што я сустрэну і вас. У такім выпадку вы ніколі не даведаецеся, з якой асалодай я пушчу вам кулю ў лоб. Калі ж мы не сустрэнемся — і гэта найбольш верагодны выпадак, — пачытайце заўтрашнія газеты. Там вы ўбачыце, што нехта, на імя Поль Ільбэр, у прыступе лютасці забіў на бульвары Эдгара Кінэ пяць мінакоў. Але вам лепш, чым каму, вядома, чаго вартая наша прэса. А значыць, вы зразумееце, што я ніякі не «люты». Наадварот, я вельмі спакойны і прашу вас, пане, запэўніцца ў маіх найлепшых пачуццях.

Поль Ільбэр».

Я ўсунуў сто два лісты ў сто два канверты і напісаў на канвертах адрасы ста двух французскіх пісьменнікаў. Потым паклаў усё ў шуфляду ў маім стале, разам з шасцю блокамі марак.

Наступныя два тыдні я амаль не выходзіў і ўсяго сябе прысвяціў клопату аб злачынстве. Я глядзеўся часам у люстра і з прыемнасцю адзначаў перамены ў сваім абліччы. Вочы ў мяне павялічыліся, яны праглыналі ўвесь твар. Пад акулярамі яны здаваліся чорнымі, мяккімі, і я прымушаў іх круціцца, як дзве планеты. Прыгожыя вочы артыста і забойцы. Але пасля забойства, як я меркаваў, ува мне павінны адбыцца яшчэ глыбейшыя змены. Я некалі бачыў здымкі дзвюх прыгожых дзяўчат, служанак, што забілі і абрабавалі сваіх гаспадынь. Я бачыў іх здымкі да таго і пасля. Да таго — іх твары над гафтаванымі каўнерчыкамі былі падобныя на дзве цнатлівыя кветкі. Ад іх павявала гігіенай і прывабліваю чысцінёй. Валасы былі сціпла завітыя ў аднолькавыя хвалістыя кудзеркі. Але яшчэ болей пераканаўчае, чым завітыя кудзеркі, чым каўнерчыкі і тыповы выгляд, з якім сядзяць на прыёме ў фатографа, было іх сястрынскае падабенства — падабенства настолькі незвычайнае, што ў вочы адразу кідаліся іх крэўныя сувязі і адзіны роднасны корань. Пасля — іх абліччы ўспыхвалі, як пажар. На іх голых шыях ужо ляжаў цень блізкай сякеры. Паўсюль — зморшчыны, жудасныя зморшчыны страху і нянавісці, і глыбокія складкі, як дзіркі ўва плоці, — нібыта па твары прайшоў пазурамі шалёны звер. І вочы, тыя самыя: вялізныя, чорныя, бяздонныя вочы — як у мяне. Але цяпер ужо яны былі непадобныя. На кожнай па-свойму адбіўся ўспамін пра агульнае ліхадзейства. «Калі ўжо такое злачынства, — падумаў я, — дзе найбольшая доля належыць выпадку, здольна так перайначыць гэтыя сіроцкія твары — чаго ж тады можна чакаць ад злачынства, якое цалкам задумана і арганізавана мной?» Яно завалодае мною цалкам і перакроіць ува мне ўсю занадта чалавечую брыдкасць... Злачынства рассякае жыццё таго, хто яго ўтварыў, напалам. Напэўна, бываюць хвіліны, калі здаецца, што лепш адступіць, але яно — тут, у вас за спінай, яно загароджвае дарогу назад, як чорны, бліскучы мінерал.

Мне патрэбна была гадзіна, болей я не прасіў, — адна гадзіна, каб нацешыцца сваім ліхадзействам, каб адчуць яго страшэнны цяжар. І я зраблю ўсё, каб яна ў мяне была: экзекуцыю я вырашыў здзейсніць у самым пачатку вуліцы Адэсы. Я скарыстаюся панікай і паспею ўцячы, пакуль яны будуць падбіраць свае трупы. Дзеля гэтага мне трэба будзе перабегчы на другі бок бульвара Эдгара Кінэ і адразу павярнуць на вуліцу Дэлямбр. Каб дабегчы да дзвярэй свайго дома, мне хопіць трыццаці секунд. Тыя, хто будзе за мною гнацца, будуць у гэты момант яшчэ на бульвары Эдгара Кінэ, яны страцяць мой след, і, каб зноў на яго напасці, ім яўна спатрэбіцца не менш за гадзіну. Я іх буду чакаць у сябе і, як толькі пачую грукат у дзверы, перазараджу рэвальвер і стрэлю сабе ў рот.

Цяпер я дазволіў сабе крыху раскашаваць; я дамовіўся з карчмаром на вуліцы Вавэн, і ён, уранку і ўвечары, пасылаў мне розныя смачныя стравы. Пасыльны званіў, але я не падыходзіў да дзвярэй, і толькі счакаўшы колькі хвілін, крыху адчыняў іх і бачыў пакінуты на пляцоўцы доўгі кош з поўнымі талеркамі, над якімі падымалася пара.

27 кастрычніка, а шостай гадзіне вечара, у мяне заставалася семнаццаць з паловай франкаў. Я ўзяў рэвальвер, пачак з пісьмамі і выйшаў. Дзверы я паклапаціўся не зачыняць, каб пасля, калі зраблю сваю справу, як мага хутчэй вярнуцца дадому. Адчуваў я сябе нядобра: у мяне стылі рукі, у галаве пульсавала кроў і ў вачах свярбела. Я паўзіраўся вакол, убачыў вітрыны, гасцініцу «Эколь», канцылярскую лаўку, дзе звычайна купляў алоўкі, — і нічога не пазнаў. «На якой гэта я вуліцы?» — спытаў я ў сябе. На бульвары Манпарнас быў натоўп. Людзі штурхалі мяне, пынялі, білі локцямі і ўдаралі плячыма. Мяне несла і гайдала чалавечая плынь, але мне не ставала сілы праслізнуць паміж імі. Раптам я, нібы збоку, убачыў сябе ў гэтым натоўпе — я быў такі мізэрны, такі страшэнна самотны. Як бы яны маглі зрабіць мне балюча, каб захацелі! Мне было страшна ад таго, што ў кішэні ў мяне рэвальвер. Мне здавалася, што зараз яны здагадаюцца, што ў мяне там. Яны паглядзяць на мяне строгім вокам і потым, нібы з жартаўлівым абурэннем, скажуць: «Ай-ай-ай... што ж гэта вы...» — і ўчэпяцца сваімі чалавечымі лапамі. Лінчаваць! Яны будуць падкідаць мяне над галовамі, і я буду зноў ападаць ім на рукі, як лялька. Я палічыў, што будзе разумней адкласці выкананне плана на заўтра. Я пайшоў абедаць у кавярню «Пад купалам», што каштавала мне шаснаццаць франкаў восемдзесят. Семдзесят сантымаў, якія ў мяне заставаліся, я выкінуў у ручай.

Наступныя тры дні я заставаўся ў сваім пакоі, нічога не еў і не спаў. Я зачыніў усе аканіцы і не адважваўся ні запаліць электрычнасці, ні падысці да акна. У панядзелак нехта працяжна пазваніў мне ў дзверы. Я затаіў дыханне і крыху счакаў. Праз хвіліну пазванілі зноў. Я на дыбачках падышоў да дзвярэй і прыпаў да замочнай шчыліны вокам. Мне ўдалося разгледзець толькі кавалак чорнай тканіны і гузік. Тып пазваніў яшчэ і спусціўся па лесвіцы: я так і не ведаю, хто гэта быў. Уначы мне сніліся незвычайныя свежыя сны, пальмы, цякла вада, па-над нейкім купалам раскінулася фіялетавае неба. Смагі ў мяне не было — час ад часу я піў з-пад крана над ракавінай. Але мне вельмі хацелася есці. Апроч таго, мне зноў прымроілася тая чарнявая шлюха. Гэта было ў нейкім замку, які я нібы збудаваў сабе на Чорных Плато, за дваццаць вёрст ад бліжэйшых вёсак. Яна была голая, і мы былі абсалютна адны. Прыгражаючы рэвальверам, я прымусіў яе стаць на калені і загадаў бегаць на карачках; потым прывязаў да слупа і пасля доўгіх тлумачэнняў, што зараз буду рабіць, зрашаціў яе кулямі. Гэты сон настолькі мяне ўсхваляваў, што я мусіў здаволіцца. Потым я нерухома ляжаў у змроку, і ў галаве ў мяне было пуста. Мэбля раптам пачала рыпець. Была пятая гадзіна раніцы. Я аддаў бы, здавалася, усё, каб пакінуць гэты пакой, але не мог выйсці на вуліцу, бо там былі людзі.

Настаў дзень. Есці ўжо не хацелася, але цяпер чамусьці я пачаў пацець: кашуля на мне была ўся мокрая. На дварэ ззяла сонца. І тады мне падумалася: «У зачыненым з усіх бакоў пакоі Ён зашыўся ў змроку. Вось ужо тры дні, як Ён не есць і не спіць. Нехта званіў у дзверы, але Ён не адчыніў. А хутка Ён выйдзе на вуліцу і заб'е». Я выклікаў у самога сябе страх. А шостай гадзіне вечара вярнуўся голад. Я шалеў ад злосці, як сляпы натыкаўся паўсюль на мэблю, потым запаліў святло ў пакоях, у кухні і ў прыбіральні, пачаў спяваць на ўсю глотку, вымыў рукі і выйшаў. Мне спатрэбіліся добрыя дзве хвіліны, каб закінуць у скрынку ўсе пісьмы. Я соваў іх пачкамі па дзесяць штук. Некалькі канвертаў, відаць, папсаваліся. Потым я прайшоў па бульвары Манпарнас і апынуўся на вуліцы Адэсы. Спыніўшыся каля люстра на нейкай крамцы, што гандлявала кашулямі, я ўбачыў свой твар і падумаў: «Гэта будзе сённяшнім вечарам».

Я стаў ля пачатку вуліцы Адэсы, непадалёк ад газавага ліхтара, і пачаў чакаць. Міма прайшлі дзве жанчыны. Яны трымалі адна адну пад ручку, і бландзінка казала:

— Яны завесілі дыванамі ўсе вокны, а паказ рабілі самі ж з тамтэйшай знаці.

— Яны там усе што — галота? — спытала другая.

— Не трэба быць галотай, каб пагадзіцца на працу, за якую штодзень плацяць па пяць луідораў.

— Пяць луідораў? — прамовіла брунетка, уражаная сумай. І, праходзячы каля мяне, дадала: — Дый ім, напэўна, было забаўна пахадзіць у строях сваіх продкаў.

Яны пайшлі далей. Мне было холадна, але па целе ручаямі ліў пот. Праз пэўны час я заўважыў, што да мяне набліжаюцца тры мужчыны; я даў ім прайсці: мне трэба было шасцярых. Той, што ішоў злева, зірнуў на мяне і шчоўкнуў языком. Я адвёў вочы.

У сем гадзін пяць хвілін з бульвара Эдгара Кінэ адна за адной выйшлі дзве групкі. Спераду ішлі мужчына з жонкай і двума дзецьмі. За імі — тры старыя кабеты. Я ступіў наперад. Жанчына, відаць, вельмі злавалася, яна ўвесь час тузала хлопчыка за руку. Мужчына прамовіў цягучым голасам:

— Як ужо ён мне абрыдзеў, гэты смаркач.

Сэрца ў мяне білася так моцна, што нават балелі рукі. Я рушыў яшчэ крыху наперад і знерухомеў, спыніўшыся перад імі. Праходзячы, мужчына сказаў:

— Прабачце.

Тут я ўспомніў, што зачыніў дзверы ў кватэру, і мне зрабілася прыкра: цяпер давядзецца траціць каштоўны час, каб іх адчыніць. Людзі прайшлі. Я павярнуўся і машынальна рушыў за імі. Але страляць мне ўжо не хацелася. Хутка яны згубіліся на бульвары ў натоўпе. Я стаў і абаперся спінаю аб сцяну. Я чуў, як прабіла восем гадзін, потым дзевяць. Я стаяў і паўтараў сам сабе: «Навошта забіваць усіх гэтых людзей, калі яны і так ужо мёртвыя». Мяне разбіраў смех. Падбег нейкі сабака і пачаў абнюхваць мне ногі.

Побач прайшоў тоўсты мужчына, тады я схамянуўся і пайшоў следам за ім. Я глядзеў на тлустую складку ў яго на патыліцы, якраз паміж капелюшом і каўнерам плашча. Мужчына крыху хістаўся з боку на бок і шумна дыхаў. Выгляд у яго быў каржакаваты. Я выняў рэвальвер: ён блішчаў і пёк холадам пальцы, мне агідна было на яго глядзець. Я ўжо не вельмі добра памятаў, што з ім мушу рабіць. Я пазіраў то на рэвальвер, то на мужчынаў карак. Складка на карку ўсміхалася мне, як усмешлівы кплівы рот. Я думаў, ці не выкінуць рэвальвер у рышток.

Раптам тып павярнуўся і раздражнёна зірнуў на мяне. Я крыху адступіў назад.

— Я хацеў у вас... спытаць...

Мне здалося, што ён мяне не слухае. Ён глядзеў мне на рукі. Перамагаючы сябе, я закончыў:

— Вы не можаце мне сказаць, дзе вуліца Гетэ?

У яго быў мясісты твар, вусны дрыжалі. Ён не адказаў. І працягнуў руку. Я адступіў яшчэ і сказаў:

— Я хацеў...

У гэты момант я зразумеў, што зараз пачну крычаць. Я не хацеў: і выпусціў яму тры кулі ў жывот. Ён упаў з нейкім ідыёцкім выглядам на калені, і яго галава скацілася на левае плячо.

— Падла, — сказаў я яму, — паскудная падла!

Я кінуўся ўцякаць, паспеўшы адно пачуць, як ён кашляе. Потым з-за спіны ў мяне данесліся крыкі і тупат. Нехта спытаў: «Што здарылася, яны б'юцца?» — і адразу пасля закрычалі: «Трымай забойцу! Трымай забойцу!» Я не ўразумеў, што ўсе гэтыя крыкі датычаць мяне. Але яны мне здаліся злавеснымі, як выццё пажарнай сірэны, калі я быў маленькі. Злавеснымі і трошкі пацешнымі. Я бег з усіх ног.

Але я зрабіў недаравальную памылку: замест таго каб бегчы па вуліцы Адэсы ў бок бульвара Эдгара Кінэ, я спускаўся па ёй да бульвара Манпарнас. Калі я гэта заўважыў, было ўжо надта позна: я быў у самым натоўпе. Людзі паварочвалі да мяне здзіўленыя твары (асабліва мне запомнілася аблічча адной вельмі нафарбаванай кабеты, на якой быў зялёны капялюш з гэткім кутасікам). Я ўсё яшчэ чуў, як дурні з вуліцы Адэсы крычаць у мяне за спінай: «Трымай забойцу!» Чыясьці рука лягла мне на плячо. І ўсё змяшалася ў маёй галаве: я не хацеў паміраць задушаны ў гэтым натоўпе. Я яшчэ двойчы стрэліў. Людзі завішчалі і расступіліся. Я ўляцеў у кавярню. Наведнікі ўскочылі, але ніхто не паспрабаваў мяне затрымаць. Я прабег праз усю доўгую залу і зачыніўся ва ўмывальні. У рэвальверы заставалася яшчэ адна куля.

Прайшоў пэўны час. Я вельмі задыхаўся і ледзь пераводзіў дух. Вакол было незвычайна ціха, нібыта людзі маўчалі знарок. Я падняў рэвальвер да вачэй і ўбачыў яго круглую чорную дзірку: адсюль вылеціць куля, і порах апаліць мне твар. Я апусціў руку і пачаў чакаць. Нарэшце я пачуў, як яны па-воўчы падкраліся да дзвярэй; калі меркаваць па шорганні ног, іх было, відаць, цэлае войска. Яны крыху пашапталіся і зноў змоўклі. Я ўсё яшчэ моцна дыхаў і думаў, што яны, за сцяной, таксама чуюць маё сапенне. Нехта паціху наблізіўся і пакратаў дзвярную ручку. Ён стаяў, пэўна, збоку, прыляпіўшыся да сцяны, каб не трапіць пад кулі. І ўсё роўна ў мяне ўзнікла пякучае жаданне стрэліць — але астатняя куля была мая.

«Чаго яны чакаюць? — падумаў я. — Каб яны кінуліся на дзверы і адразу высадзілі іх, я не паспеў бы нават застрэліцца, яны схапілі б мяне жывога». Але яны не спяшаліся, яны давалі мне поўную магчымасць памерці. Падлы! Ім было страшна.

Праз пэўны час я пачуў голас:

— Гэй, адчыняйце, вам не зробяць нічога благога.

Запанавала маўчанне, і той жа голас сказаў:

— Вы ж разумееце, што вам не ўдасца ўцячы.

Я не адказаў, я па-ранейшаму задыхаўся. Каб надаць сабе смеласці стрэліць, я паўтараў увесь час: «Калі яны мяне возьмуць, яны мяне будуць біць. Яны выб'юць мне зубы, а можа, і вока». Мне вельмі хацелася ведаць, ці памёр той таўстун. Можа быць, я яго толькі параніў... а дзве іншыя кулі, можа быць, зусім не зачапілі нікога... Яны нешта там рыхтавалі; па-мойму, яны цягнулі па падлозе нейкую цяжкую рэч? Я хутчэй сунуў рулю ў рот і моцна яе закусіў. Але я быў няздольны стрэліць, я не мог нават пальца пакласці на курок. Усё зноў ахінулася ў цішыню.

Тады я адкінуў убок рэвальвер і адчыніў ім дзверы.

Жорж Сімэнон Пад страхам смерці

I

Першае пасланне, паштоўка з каляровай выяваю палаца Негуса* ў Адыс-Абебе і эфіопскай маркаю, было, як, зрэшты, і ўсе наступныя, лаканічнае:

«Вось я цябе і знайшоў, сабака. Пад страхам смерці, прыгадваеш?

Твой даўні знаёмы Жуль».

* Негус — тытул імператара ў Эфіопіі да скасавання манархіі.

Аскар Лябро атрымаў гэтую паштоўку праз колькі тыдняў пасля вяселля дачкі. У той час ён уставаў штодня ў пяць гадзін раніцы і выходзіў на сваёй лодцы ў мора лавіць рыбу. Вяртаўся ён зазвычай гадзін у адзінаццаць, амаль заўсёды акурат пасля таго, як у дом да яго прыносілі пошту.

Пакідалі яе на століку ў калідоры.

У гэты самы час пані Лябро прыбірала пакоі на другім паверсе.

Ці спускалася яна тады ўніз, ці заўважыла гэтую надта ўжо маляўнічую паштоўку? Ва ўсякім выпадку, мужу, калі ён вярнуўся, яна не сказала нічога. І твар у яе быў спакойны — дарэмна пан Лябро падоўгу прыглядаўся да жонкі.

А ці прачыталі, думаў Лябро, гэтае больш чым дзіўнае паведамленне сам паштальён і сарціроўшчыца пошты панна Марта?

Пан Лябро яшчэ выйшаў у мора некалькі разоў, але вяртаўся цяпер ужо раней, а дзесятай гадзіне, і сам заходзіў на пошту — якраз тады, калі панна Марта заканчвала сарціраваць карэспандэнцыю.

— Мне што-небудзь ёсць? — пытаўся ён, пільна ўглядаючыся ў дзяўчыну.

— Газеты і праспекты, пан Лябро. Ліст ад вашай дачкі...

Выдавала на тое, думаў з хваляваннем Лябро, што за работаю яна ўсё ж такі паспявала разгледзець як след канверты, прачытаць, што на іх напісана.

Нарэшце праз два тыдні прыйшла новая паштоўка. Падаючы яе пану Лябро, дзяўчына ўсміхнулася.

— А гэта ад таго самага дзівака...

Значыцца, Марта прачытала і першую паштоўку.

Другая паштоўка, з выяваю залітага сонцам марскога вакзала, была даслана ўжо з Джыбуці.

«Чакай, свіное рыла. Неяк сустрэнемся. Пад страхам смерці, будзь упэўнены.

Прывітанне ад Жуля».

— Ён сябар ваш, што так жартуе?

— Не надта ён дасціпна гэта робіць, — адказаў пан Лябро.

Але так ці інакш, гэты Жуль наблізіўся да яго...

Праз месяц прыйшла трэцяя паштоўка — з выяваю порта. Гэтая была з Порт-Саіда — у сваёй вандроўцы Жуль пасоўваўся на поўнач, спакваля падбіраючыся да адрасата.

«Бачыш, я цябе не забываю. Пад страхам смерці, прыяцель. У самы раз цяпер табе гэта сказаць, га?

Твой кончаны Жуль».

З гэтага дня пан Лябро зусім перастаў выходзіць у мора. Плыць ад Порт-Саіда да Марселя ўсяго толькі чатыры ці пяць дзён, а ўжо адтуль да Паркэроля, астраўка, на якім жыў пан Лябро, дабірацца некалькі гадзін.

Цяпер кожны дзень у восем гадзін раніцы можна было ўбачыць, як пан Лябро выходзіў з дому ў накінутым на піжаму халаце і ў пантофлях на босую нагу. Калі Паркэрольская плошча з яе чысцюткімі рознакаляровымі домікамі — адна з сама прыгожых у свеце, дык дом пана Лябро, які пазнавалі здалёк па вялікай верандзе ў чырвонай герані, — сама пекны на гэтай плошчы.

Выпальваючы першую люльку, пан Лабро павольна ішоў да порта. Дарогі было сама больш метраў сто — адразу ж за партовым гатэлем «Ноеў каўчэг» пачыналася мора.

Выгляд у пана Лябро ў час гэтага шпацыру быў сама што ні ёсць спакойны: шчаслівы буржуа на пенсіі дыхае свежым марскім паветрам.

Гэтаю парою каля мола можна было сустрэць і некаторых іншых паркэрольцаў. Рыбакі, што вярнуліся з мора, перабіралі рыбу або рапаравалі сеткі. Стаяў непадалёк ад іх са сваёй каляскаю грузчык з кааператыўнай крамы. Побач спыняў свой запрэжаны аслом вазок дзядзька з гатэля «Лавец лангустаў», што на другім канцы выспы.

На Паркэролі, дзе жыхароў было ўсяго толькі чатырыста чалавек, усе ведалі адно аднаго і кожны называў пры сустрэчы або па імені, або па прозвішчы. Лябро быў адзін, каго называлі панам: ён нідзе не рабіў, меў грошы, а раней чатыры гады быў на выспе мэрам.

— Вы яшчэ не на рыбалцы, пан Лябро? — пыталіся ў яго.

Два-тры словы ў адказ — абы адчапіліся.

Якраз у гэты самы час «Баклан», невялікі карабель, які паўгадзіны назад выйшаў з Паркэроля, ужо прычальваў да Ж'янскай касы, што віднелася на тым баку зіхоткага праліва, які аддзяляў выспу ад мацерыка. Ад Францыі, як казалі самі жыхары Паркэроля. Удалечыні была бачная маленькая белая кропка — гэта і быў «Баклан». У залежнасці ад часу можна было меркаваць, ці вернецца яно поўнае пасажыраў і грузу ці амаль зусім пустое.

Сто шэсцьдзесят восем разоў, дзень у дзень выходзіў пан Лябро сустракаць невядомага госця, назіраў, як заліты сонцам «Баклан» адплываў ад Ж'янскай касы і ішоў да Паркэроля.

Белая кропка спакваля павялічвалася. Неўзабаве можна было разгледзець пасажыраў на палубе, яшчэ праз нейкі час іх твары. Нарэшце судна прычальвала, і людзі на беразе і на палубе «Баклана» перагукаліся між сабою ў час манеўру слоўцам-другім.

Грузчык падымаўся на судна, выцягваў на бераг скрыні, бочкі, паштальён звальваў на свой вазок мяшкі з поштаю, турысты фатаграфаваліся сем'ямі і ішлі ў гатэль услед за прысланым адтуль хлопчыкам.

Сто шэсцьдзесят восем разоў! Пад страхам смерці, як пісаў Жуль.

Акурат побач з месцам, адведзеным для стаянкі «Баклана», пагойдвалася на вадзе лодка пана Лябро, зробленая па яго спецыяльным заказе на мацерыку. Гэта было сама прыгожае на выспе рыбацкае судна. Яно так зіхацела шклом і меддзю, адпаліраваным дрэвам і начышчаным да бляску металам, што астраўляне назвалі яго «Люстраной шафаю».

Пан Лябро няспынна ўдасканальваў лодку, аздабляў яе і рабіў усё больш камфартабельнай. І хоць даўжыня ў яе была толькі пяць метраў, уладальнік абсталяваў на ёй даволі прасторную, у свой рост, шкляную кабіну — так што судна выдавала больш на які-небудзь буфет, а не шафа.

І вось цяпер пан Лябро ўжо сто шэсцьдзесят восем дзён не карыстаўся лодкаю, хадзіў кожнае раніцы да прычала ў піжаме і пантофлях, пасля ўслед за паштальёнам на пошту — і першы на выспе атрымліваў карэспандэнцыю.

Але чацвёртай паштоўкі прыйшлося чакаць каля шасці месяцаў — і прыйшла яна з Александрыі.

«Не адчайвайся, старая порхаўка! Пад страхам смерці — цяпер як ніколі! А тут горача.

Жуль».

Ад Александрыі да Порт-Саіда, адкуль прыйшла папярэдняя паштоўка, — як плыць морам, дык амаль рукою падаць, варта адно на карту зірнуць. А прайшло ажно паўгода...

Чым мог ён займацца ў дарозе?.. І ўвогуле, чым ён займаўся ў жыцці? Які быў з выгляду? Якога ўзросту? Мусіць, яму не менш за пяцьдзесят, бо столькі ж было і Лябро.

Паштоўка з Неапаля. Праз некалькі тыдняў — з Генуі.

Можа, ён перасаджваецца з судна на судна?.. Але навошта так доўга затрымлівацца ў кожным порце?

Паштоўка сёмая.

«Я прыбываю, гарэза! Пад страхам смерці — ты зразумеў?

Жуль».

Марка на ёй — партугальская. Ну і ну!.. Значыцца, ён не спыніўся ў Марселі. Рабіў круг. Аддаляўся.

І раптам — паштоўка з Бардо!.. Ён зноў набліжаўся. Адтуль да порта насупраць Паркэроля — ноч дарогі чыгункаю.

Але наступная паштоўка прыйшла ўжо з Булоні.

Дзесятая была даслана з Антверпена.

«Пачакай яшчэ крыху, міленькі. Час не прыспешвае. Пад страхам смерці.

Жуль».

— А ён усё-ткі жартаўнік, ваш сябра, — сказала панна Марта, перадаючы Лябро гэтае паведамленне.

«Ці расказвала яна пра гэтыя паштоўкі каму-небудзь?» — узіраўся Лябро ў вочы дзяўчыне.

І вось, нарэшце, цудоўным лагодным ранкам — на моры быў поўны штыль, пад шчодрым сонцам вада так і зіхацела — незнаёмы з'явіўся.

Жуль быў на судне!

Лябро ўпэўніўся ў гэтым ужо тады, калі «Баклан» быў яшчэ толькі за мілю ад паркэрольскага берага. Удалечыні бялела маленькае судна, на палубе якога стаяў адзеты ў цёмнае чалавек — усё адно як невялічкая лялька на дзіцячым карабліку. Але ўжо і з такой адлегласці было відаць, што пасажыр гэты — вельмі высокі.

Чаму Лябро заўсёды здавалася, што незнаёмы — чалавек высокага росту?..

Цяпер ён буйнеў на вачах, з кожнай хвілінаю. Застаючыся ўвесь час нерухомым, ён стаяў каля самага носа, які рассякаў ваду, уздымаючы па абодвух баках судна пышныя срэбраныя вусы марскога шуму.

Аскар Лябро зняў свае чорныя акуляры, з якімі расставаўся, толькі кладучыся спаць. Пакуль ён выціраў запацелыя шкельцы, можна было разгледзець ягоныя вочы: адно — жывое, другое — напалову заплюшчанае, даўно мёртвае.

Нарэшце ён павольна, быццам прысутнічаў на якойсьці ўрачыстасці, надзеў акуляры і машынальна зацягнуўся люлькаю, але тая патухла.

Ён, Лябро, і сам быў высокі і шырокі ў плячах, нават дужы, праўда, трохі ўжо азызлы. Але чалавек на носе «Баклана» ўсё роўна быў вышэйшы, мажнейшы. Ягоная прасторная адзежа — карычневыя палатняныя штаны, чорная люстрынавая куртка, шырокі саламяны капялюш — рабілі яго яшчэ больш вялізным. Дый тое, што ён дагэтуль не зварухнуўся яшчэ са свайго месца, толькі надавалі ягонай постаці важнасці.

Калі «Баклан» досыць наблізіўся і чалавека можна было ўжо ўбачыць у твар, ён нарэшце ступіў па палубе некалькі крокаў. Уражанне было такое, нібыта манумент аддзяліўся ад пастамента.

Лябро прыкмеціў, што незнаёмы высока ўзнімае правае плячо.

Незнаёмы падышоў да капітана «Баклана» Батыста, які стаяў у сваёй шкляной кабіне, загаварыў з ім. Лябро здалося, што ён ужо чуў некалі гэты голас. Пасажыр кіўнуў галавою на людзей, што сабраліся на прычале, і капітан, выцягнуўшы руку, тыцнуў пальцам якраз у Лябро.

— Гэта вунь той, — мусіць, дадаў Батыст.

Пасля ён паказаў тым самым пальцам на лодку Лябро і зноў нешта сказаў. Відаць, растлумачыў, чыя гэта лодка.

Людзі на судне і беразе жэстыкулявалі, абменьваліся звычайнымі ў гэтых выпадках словамі. З «Баклана» кінулі трос, які адзін з рыбакоў прымацаваў да кнехта. Судна дало задні ход, прычаліла, але незнаёмы, які, здавалася, зноў прырос да таго месца, на якім спыніўся, заставаўся настолькі спакойны, што можна было ўпэўнена сказаць, нішто на беразе не цікавіла яго.

Каб сысці з судна, ён вымушаны быў высока ўзняць правую нагу — і ўсе адразу зразумелі, што яна ў яго драўляная. Павярнуўшыся тварам да «Баклана», ён пачакаў, пакуль матросы спусцяць па сходах яго старую валізу, вельмі цяжкую на выгляд і абвязаную вяроўкамі, — пэўна, за доўгае яе жыццё абыходзіліся з ёю не надта далікатна.

Пан Лябро так і застыў на месцы, усё адно як загіпнатызаваны ўдавам трус. Цяпер яны стаялі за колькі метраў адзін ад аднаго. Постаці ў іх на самай справе былі вельмі падобныя: прыкладна адзін рост, адной шырыні плечы, адна і тая ж сіла людзей аднолькавага ўзросту.

Жуль ступіў яшчэ некалькі крокаў — паходка ў яго з-за драўлянай нагі была вельмі адметная.

Каля прычала стаяла прыблізна чалавек сорак: рыбакі ў сваіх лодках, грузчык з кааператыўнай крамы, Марыс — уладальнік «Ноевага каўчэга», які прыйшоў забраць з судна правізію ў гатэльную рэстарацыю. Некалькі чалавек апынуліся тут проста так — не было чаго рабіць. Бегала сярод дарослых малое дзяўчо ў чырвонай сукенцы.

Спыніўшыся, Жуль дастаў з кішэні вялізны складны нож. Бліснула лязо. Нейкі час чалавек нібы лашчыў яго сваім позіркам. Пасля нахіліўся. Мабыць, нагу яму адрэзалі да самага сцягна, бо сагнуўся ён папалам, усё роўна як нейкая марыянетка.

Лябро збянтэжана, нічога не разумеючы, глядзеў на яго праз свае чорныя акуляры. Раніца ж была такая светлая, такая зусім звычайная...

«Пад страхам смерці!» — прыгадалася раптам...

Швартоў «Люстраной шафы» быў прымацаваны да пірса. Адным ударам нажа з жудасна шырокім лязом чалавек перарэзаў трос, лодка, падскочыўшы, скранулася з месца — і павольна паплыла па ціхай вадзе.

Людзі на прычале ўтаропіліся вачыма ў свайго былога мэра і аднаногага. Нельга было не здагадацца, што паміж імі былі нейкія асабістыя рахункі.

Выбрык незнаёмага быў да таго нечаканы і недарэчны, што ў натоўпе запанавала цішыня. Адна толькі дзяўчынка ў чырвонай сукенцы залівіста зарагатала, але і яна адразу ж змоўкла.

Аднаногі выпрастаўся, задаволена агледзеў натоўп, нетаропка паклаў нож у кішэню. Калі ж адзін рыбак сабраўся быў зачапіць лодку бусаком, ён ляніва вымавіў:

— Кінь гэта, галубок...

Не было ў гэтых словах ні злосці, ні асаблівай цвёрдасці, але разам з тым адчуваўся ў іх настолькі ўладны загад, што рыбак скарыўся і ніхто больш і не думаў спыніць судна, якое само па сабе выплывала ў мора.

А тут яшчэ і сам Лябро сказаў рыбаку:

— Кінь, Віяль?..

Усе зразумелі: на іх вачах адбываецца нешта дужа незвычайнае.

Дарэчы, і Лябро, і аднаногі гаварылі прыблізна адным тонам, амаль аднолькавым голасам, і ў абодвух быў відавочны паўднёвы акцэнт.

Нават сам Лябро, лоб у якога пакрыўся кропелькамі поту, прыкмеціў у госця гэты акцэнт — і адкрыццё вельмі яго ўразіла.

Жуль рушыў да Лябро.

Тры крокі... Чатыры... Рух пляча, сцягна, рывок драўлянай нагі — увесь правы бок ягонай фігуры неяк дзіўна ўздрыгваў, то падымаўся, то апускаўся...

— Прывітанне, Аскар! — зноў пачуўся ягоны голас, які можна было б назваць лагодным, нават вясёлым.

Лябро, застыўшы на месцы, бы статуя, не выпускаў з зубоў люлькі.

— Ты бачыш, я тут! — усміхаўся Жуль.

— Хадземце да мяне, — ледзь вымавіў у адказ Лябро.

— Ты не хочаш быць са мною на «ты»?

Ні слова ў адказ. У горле ў Лябро захрас камяк. Люлька ў зубах дрыжала.

Жуль агледзеў Лябро з галавы да ног, памацаў рукою тканіну піжамы, кіўнуў на пантофлі.

— А ты, я гляджу, позна ўстаеш! Яшчэ не адзеўся як след...

Здавалася, Лябро пачне зараз прасіць прабачэння.

— Нічога!.. Нічога!.. Гэй ты, карантыш! Але, ты, кухар! — крыкнуў аднаногі Марысу, гаспадару «Ноевага каўчэга», які і праўда быў нізкі ростам і хадзіў у белым кухарскім халаце. — Скажы, каб мой куфар аднеслі да вас!.. І падрыхтуй мне найлепшы пакой!

Марыс зірнуў на Лябро. Той кіўнуў галавою.

— Слухаю, пане...

— Жуль.

— Прабачце.

— Я сказаў, што мяне завуць Жуль... Скажы яму, Аскар, што мяне завуць Жуль.

— Яго завуць Жуль, — паслухмяна паўтарыў Лябро.

— Ідзеш, Аскар?

— Іду.

— У цябе, напэўна, вока не ў парадку? Ану, здымі на хвілінку акуляры, каб я мог паглядзець!

Лябро зняў акуляры, праўда, не адразу. Разгледзеўшы выбітае вока, Жуль прысвіснуў, усё роўна як выказаў гэтым сваё захапленне ўбачаным:

— Нішто сабе, га?.. У цябе адно вока, а ў мяне адна нага. Добрая кампанія!

Ён узяў Лябро за руку, быццам старога сябра, і павёў яго, падскокваючы, да гатэля. Пры кожным кроку Лябро адчуваў рывок драўлянай нагі.

— Ведаеш, я спыніўся б лепш не ў цябе, а ў «Ноевым каўчэзе». Не люблю замінаць людзям. Дый жонка ў цябе не надта памяркоўная. — Ягоны гучны голас быў адначасна і злы і насмешлівы. — Я распытаў пра цябе на «Баклане»... Гэтая старая малпа расказала мне ўсё, што трэба...

Старою малпаю быў капітан судна Батыст — Жуль празваў марака так, напэўна, таму, што яго загарэлы твар парос сівым шчаціннем. Батыст нешта незадаволена буркнуў. Зірнуць на яго Лябро не асмеліўся.

— Калі хочаш, можаш ім сказаць, каб яны паставілі лодку на месца... Яна яшчэ нам спатрэбіцца... Палаўлю і я рыбку... Скажы ім! Ну, чаго ты чакаеш, га?

— Віяль! — крыкнуў Лябро рыбаку. — Злаві лодку і пастаў на месца!

Па твары ў Лябро цёк пот. Акуляры ссунуліся ўніз і блішчалі на мокрым пераноссі.

— Трэба трошкі перакусіць, га?.. — запытаўся Жуль. — А мясціны тут прыгожыя, нічога не скажаш...

Дарога ішла ўгару — яны ўзбіраліся ўверх павольна і важка, бы надавалі гэтай хвіліне ўрачысты характар.

Плошча. Рады эўкаліптаў з пяшчотнай лістотаю. Маленькая жоўтая царква, падобная на цацачны дамок.

— Дзе тут твая хацінка?.. Вось гэтая?.. Ты, я бачу, любіш герань... Паслухай, гэта не твая кабета на нас пазірае?..

Пані Лябро, у бігудзі, развешвала на другім паверсе бялізну.

— Дык праўда гэта, што яна ў цябе не надта памяркоўная?.. Будзе злаваць, калі мы замочым нашу сустрэчу шкляначкай беленькага?

У гэты момант пану Лябро, нягледзячы на яго пяцьдзесят гадоў, вялікі рост і вагу, аўтарытэт багатага чалавека і былога мэра выспы, захацелася ўпасці прылюдна на калені і ўголас маліць: «Пашкадуйце!..»

Больш таго, ён ледзь не зрабіў яшчэ горш. Бо гатовы ўжо быў завыць: «Забіце мяне адразу ж!»

І не таму не зрабіў ён гэтага, што баяўся страціць павагу людзей. Проста пан Лябро не ведаў ужо больш, дзе ён знаходзіцца, не валодаў ні целам сваім, ні думкамі, проста госць трымаў яго за руку, абапіраўся на яго і паволі і ўладна цягнуў да чырвона-зялёнай тэрасы «Ноевага каўчэга».

— Ты, мабыць, часта сюды заходзіш, га?

Лябро адказваў, бы вучань настаўніку:

— Некалькі разоў на дзень.

— Выпіваеш?

— Не... Трохі...

— Але зрэдку хоць напіваешся?

— Ніколі...

— А ў мяне бывае... Убачыш яшчэ... Толькі не бойся... Гэй, там ёсць хто-небудзь?

З гэтымі словамі Жуль падштурхнуў Лябро ў залу кавярні, да бара, які зіхацеў у змроку нікелем.

З кухні выйшла маладзенькая афіцыянтка. Яна яшчэ, мусіць, нічога не ведала пра прыезд такога дзіўнага госця.

— Дзень добры, пан Лябро...

— А мяне завуць Жуль... Дай нам, крошка, пляшку беленькага... І што-небудзь паесці...

Дзяўчына зірнула на Лябро.

— Анчоўсы? — спыталася яна.

— Няхай будуць анчоўсы, — адказаў за Лябро Жуль. — Я бачу, Аскар іх любіць. Анчоўсы дык анчоўсы... Падай нам на тэрасу.

Ён сеў, ці, хутчэй, упаў у лазовае крэсла, выцягнуў драўляную нагу, выцер твар вялікай чырвонай насоўкаю — горача было і яму.

Пасля доўга пляваўся, харкаў. Урэшце паднёс шклянку з віном да вуснаў, паглядзеў яе на святло, уздыхнуў.

— Цяпер ужо лепш!.. За тваё здароўе, Аскар!.. Я заўсёды казаў, што калі-небудзь усё роўна знайду цябе... Пад страхам смерці, памятаеш?.. А дзіўна ўсё ж такі... Я ж зусім не ведаў, які ты...

Ён зноў паглядзеў на Лябро — задаволены, нават шчаслівы.

— А ты тлусцейшы за мяне... У мяне адны мускулы... — Ён напружыў біцэпсы. — Памацай... Ну, не бойся... Я ж толькі і ведаў, што твае імя ды прозвішча, якія ты напісаў на шчытку. А ты не з тых людзей, пра якіх пішуць газеты... Адзін з сарака мільёнаў французаў... Адгадай, як я цябе знайшоў. Ну, адгадай!..

— Не ведаю...

Хочучы ўлашчыць госця, Лябро змушана ўсміхнуўся.

— Гэта ўсё твая дачка Івона...

Лябро занепакоіўся яшчэ больш: як магла яго дачка...

— Я напаў на твой след якраз тады, калі ты выдаваў яе замуж, дзевяць месяцаў назад... Слухай, дзіцяці ў іх яшчэ няма?.. Дык ты, значыць, такое закаціў вяселле, што пісалі пра яго ажно на першай старонцы «Вара»*... Газета выходзіць у Тулоне, га?.. Уяўляеш, мне сустрэўся ў Адыс-Абебе, адкуль ты і атрымаў першую паштоўку, тып з гэтых мясцін, які пражыў у Афрыцы дваццаць гадоў і ўсё яшчэ падпісваецца на вашу газету... Вось у адным з яе нумароў я і напаткаў тваё імя... Тут і ўспомніўся шчыточак...

* Вар — дэпартамент на паўднёвым усходзе Францыі.

Ён нахмурыў бровы. Твар у яго пасуравеў. Ён глядзеў Лябро ў самыя вочы — позірк у яго быў і люты, і адначасна насмешлівы.

— Прыгадваеш, га?..

Памаўчаўшы крыху, Жуль, хоць і груба, ды ўсё ж зычліва дадаў:

— Давай пі віно... Пад страхам смерці, чуеш?.. Я ад гэтых слоў не адракуся... Пі, я табе кажу!.. Гэта, браток, усяго толькі віно, а будзе яшчэ і ром... Як яе зваць, афіцыянтачку?..

— Жажо...

— Жажо?.. Хадзі сюды, прыгажуня... І прынясі нам другую бутэльку... У Аскара вельмі ўжо ў горле сушыць...

II

Кожныя пяць хвілін аднаногі выпіваў адным глытком шкляначку віна і загадваў Лябро такім тонам, што пярэчыць ніяк было нельга:

— Дапівай, Аскар!

І Лябро піў. Пасля трэцяй бутэлькі ён ужо ледзь бачыў стрэлкі гадзінніка на званіцы царквы: было ці то дзесяць гадзін, ці то адзінаццаць. А Жуль, адкінуўшыся ў крэсле, паліў і паліў да самага канца цыгаркі, якія ён сам скручваў, і буркліва дапытваў Лябро:

— Адкуль ты?

— З Пон-дзю-Ляса... Гэта непадалёк ад Тулона...

— Ведаю! А я з Марселя, з квартала Сэн-Шарль, — радасна ўсміхнуўся Жуль. Але ў радасці гэтай, як, зрэшты, і ва ўсіх астатніх праявах ягоных пачуццяў, было і нешта жахлівае. Нават калі ён прыкметна мякчэў у гаворцы, то ўсё роўна глядзеў на Лябро, бы на мураша, якога збіраўся вось-вось раздушыць.

— Бацькі багатыя?

— Бедныя... Так сабе... Не, хутчэй бедныя...

— Як і ў мяне. Вучыўся ты дрэнна — іду ў заклад. З матэматыкай заўсёды было кепска. Зноў жа — як і ў мяне!.. Дапівай! Кажу табе, ну!.. Як ты трапіў у Габон?

— З адной марсельскай фірмы, пасля службы ў арміі.

Жуль спытаўся ў Лябро і пра ўзрост. Выявілася, што Лябро быў на год старэйшы — і гэта вельмі ўзрадавала аднаногага.

— Урэшце, мы маглі сустрэцца на якім-небудзь параходзе, а яшчэ раней у арміі... Весела было б, га?.. Яшчэ пляшку, міленькая...

Лябро ўжо дрыжаў ад адной думкі, што яму яшчэ прыйдзецца піць.

— Не бойся! —засмяяўся Жуль. — У мяне норма. Дый табе лепш, калі я набяруся: убачыш тады, які я чуллівы...

І ўсё гэта было на вачах у людзей: адны заходзілі да Марыса выпіць, другія гулялі на вуліцы ў шары. Усе ведалі свайго былога мэра, але дапамагчы яму не мог ніхто. Лябро махалі рукою, клікалі яго, але адзінае, што мог ён зрабіць, — гэта вымушана ўсміхнуцца.

— Значыцца, калі ты так брыдка абышоўся са мною, табе было дваццаць два гады... Як ты апынуўся ў балотах Мбале?

— Фірма даручыла наладзіць у тамтэйшых селішчах збор пальмавага алею.

— Такой спякоты, як там, я больш нідзе не сустракаў... Сама малярыйны экватарыяльны лес... Але ж ты не адзін там быў?..

— Са мною былі яшчэ кухар і два весляры.

— І ты згубіў сваю пірогу?.. Адказвай?.. Чакай... Выпі спачатку... Выпі, або раструшчу табе галаву!

Лябро цераз сілу піў. Усё яго цела пакрывалася потам, як некалі ў час службы ў Габоне, але гэты пот быў халодны. Аднак зманіць смеласці не хапіла. Ён шмат думаў з таго часу пра гэты выпадак з Жулем — і ўдзень, і ўначы, калі не спалася. Каб не гэтая афрыканская гісторыя, ён мог бы лічыць сябе сумленным чалавекам, нават шчаслівым чалавекам. Успамін аб ёй прыходзіў кожныя два-тры месяцы, працінаў душу знянацку і стаў ягоным сапраўдным кашмарам.

— Я не губляў пірогі, — прызнаўся Лябро.

Жуль глядзеў на яго, нахмурыўшы бровы, і не мог паверыць таму, што пачуў.

— Дык што ж ты тады?..

— Была страшэнная задуха... Мне здалося, што ў мяне ліхаманка... Тры дні ледзь паспявалі адмахвацца ад камароў...

— Я таксама...

— Мне было дваццаць два гады...

— Мне таксама... Яшчэ менш: дваццаць адзін...

— Я не ведаў Афрыкі...

— А я?.. Пі!.. Пі, я табе сказаў!.. У цябе была пірога, і, нягледзячы на гэта...

Цяпер, праз многія гады, пан Лябро, былы мэр Паркэроля, і сам не мог зразумець свой колішні ўчынак.

— У мяне быў мурын, вясляр з племені пагу... Ён сядзеў зусім блізка ад мяне, і ад яго нясцерпна смярдзела...

Гэта і была сапраўдная прычына ягонага злачынства. Бо Лябро ўсведамляў, што зрабіў злачынства, і не шукаў сабе апраўдання. Калі б трыццаць гадоў назад ён проста забіў чалавека, то, мажліва, і не пакутаваў бы гэтак праз тое цяпер. Але ягоны ўчынак быў горшы за забойства — і Лябро разумеў гэта.

— Расказвай далей, — утаропіўся ў яго Жуль. — Значыцца, ты, паскуда, не любіш, як пахнуць пагу...

Лябро ўспамінаў.

Балоты Мбале... На паверхні мутнай вады лопаюцца велізарныя бурбалкі... Усё кішма кішыць кракадзіламі, змеямі і ўсялякай іншай брыдотаю... І нідзе ні купінкі цвёрдай зямлі — толькі балота, такое зарослае дрэвамі і кустоўем, што ледзь удавалася прадзірацца скрозь гэты гушчар... І ўдзень і ўначы камары, а кусаліся яны так балюча і небяспечна, што ён не здымаў з твару маскітнай сеткі, пад якой проста задыхаўся...

Можна было плыць цэлымі тыднямі і не сустрэць ніводнай халупы, ніводнага чалавека... І тут ён убачыў раптам схаваную паміж карэннямі мангля* пірогу, а на ёй — маленькі шчыток з надпісам:

«Лодку не браць — пад страхам смерці.

Жуль».

* Мангль — трапічнае дрэва, якое расце на ілістых берагах і мае спецыфічныя паветраныя карані, што ідуць ад ствала і галін у глебу.

Словы «пад страхам смерці» былі двойчы падкрэсленыя. Гэта і выклікала ў Лябро смех.

Тут, у гушчары экватарыяльнага лесу, за сотні кіламетраў ад усякай цывілізацыі, ад бліжэйшага жандарскага паста, гэтае папярэджанне, напісанае друкаванымі літарамі, здавалася вар'яцкім. Вось яму і прыйшла ў галаву не менш вар'яцкая думка, якая магла нарадзіцца хіба што ў гэтай саракапяціградуснай спякоце. Ногі ў яго зацяклі, бо ў цемнаце ён вымушаны быў падкурчваць іх пад сябе. Ад мурына нясцерпна смярдзела — той невядома калі апошні раз мыўся... А калі ён возьме гэтую пірогу і прывяжа яе да сваёй, то застанецца ў лодцы зусім адзін да самага канца падарожжа і не будзе больш чуць, як смярдзіць ягоны вясляр...

«Пад страхам смерці?» Вось і добра! Якраз таму і вазьму, што пад страхам смерці!

— І ты яе ўзяў?

— Я прашу ў вас прабачэння...

— Я ўжо сказаў табе, каб ты быў са мною на «ты»... Паміж намі гэта больш натуральна... А я якраз у той самы момант пайшоў раздабыць што-небудзь паесці, бо здыхаў ужо з голаду некалькі дзён... І вось, вярнуўшыся назад да пірогі, апынуўся раптам у становішчы вязня на выспе...

— Я не ведаў...

Але гэта было яшчэ не ўсё. Лябро не толькі ўзяў чужую пірогу, але і дадумаўся нават брыдка адказаць яе невядомаму гаспадару. Узяў і напісаў на тым самым шчытку, які пакінуў на месцы ўкрадзенай пірогі:

«С... я на цябе!»

І, смеючыся, падпісаўся: «Аскар Лябро».

— Я прашу ў вас прабачэння, — паўтарыў цяпер ужо пяцідзесяцігадовы Жулеў злоснік.

— Адзін, у балоце, — узіраўся ў Лябро Жуль, — сярод кракадзілаў... Што б, цікава, рабіў на маім месцы ты?.. Га?..

Лябро не ведаў, куды і дзецца.

— Адзін, — працінаў яго сваім позіркам Жуль, — сярод змей і велізарных ядавітых павукоў... Я быў там зусім адзін, ты разумееш?.. Мурыны-насільшчыкі кінулі мяне яшчэ за некалькі дзён да таго... Ты сволач, Аскар...

— Але...

— Сволач жудасная, якіх пашукаць... Аднак, гляджу, цяпер ты шчаслівы...

Сказаўшы гэта, Жуль паглядзеў на прыгожы ружовы дом у герані, на пані Лябро, якая час ад часу падыходзіла да акна — выглядала, ці не вяртаецца муж дамоў.

Лябро не было чаго сказаць у адказ. Не стане ж ён сцвярджаць адваротнае: гэта была б няпраўда.

Пастукаўшы па драўлянай назе, Жуль сказаў:

— Там я нагу і пакінуў...

Лябро не асмеліўся нават спытацца, як гэта здарылася: ці яе адкусіў кракадзіл, ці гэта вынік якойсьці інфекцыі.

— З таго часу што толькі я ні рабіў, каб не здохнуць з голаду... Ты не думаў, чаму я не выправіўся да цябе напрасткі адразу ж пасля першай паштоўкі?.. Да цябе з Адыс-Абебы не так ужо і доўга дабірацца... А таму, што ў кішэні ў мяне не было ніводнай манеты, і я павінен быў увесь час адкладваць нашу сустрэчу, каб зарабіць на хлеб і дарогу... З гэтым паленам, ты разумееш? — зноў дакрануўся Жуль да драўлянай нагі.

Але цяпер позірк у яго не быў ужо такі пагрозлівы, як гадзіну назад. Часам, гледзячы на іх, можна было сказаць, што гэта сядзяць старыя сябры.

Раптам Жуль прыўзняўся, нагнуўся над Лябро і, схапіўшы яго за каўнер халата, прахрыпеў:

— Яшчэ пляшку!.. Але, я п'ю... І ты будзеш піць са мною кожны раз, як я таго захачу... Не так ужо і шмат я патрабую, га?.. А што ў цябе з вокам?

— Няшчасны выпадак, — адказаў Лябро, усё роўна як саромеючыся таго, што не страціў гэтае вока ў тым самым лесе, у якім Жуль страціў нагу.

— Які выпадак?

— Адкаркоўваў бутэльку... Бутэльку з воцатам, жонка папрасіла... Рыльца адскочыла, і асколак шкла трапіў у вока...

— Ну і ну!.. А ты доўга яшчэ заставаўся ў Афрыцы?

— Дзевяць гадоў... Усяго тры кантрактныя тэрміны па тры гады, разам з адпачынкам. Пасля мяне перавялі ў Марсель.

— Тут ты і стаў вялікім начальнікам? Дырэктарам, здаецца?

— Намеснікам дырэктара... Пяць гадоў назад я пайшоў на пенсію, з-за вока...

— Багаты, мусіць?.. Грошы, відаць, не лічыш...

У Лябро з'явілася надзея. А што, калі адкупіцца грошамі? Чаму не? Нават пасля суда, калі выносяць смяротны прысуд, і то не заўсёды вядуць на гільяціну. Ёсць катарга, турма, штраф, нарэшце.

Чаму б не заплаціць штраф?

Але адначасна з надзеяй прыйшла і трывога. Лябро не ведаў апетытаў гэтага аднаногага і баяўся назваць першы суму, на якой яны маглі б пагадзіцца.

— Жыву няблага, — адказаў асцярожна Лябро.

— Рэнту ж маеш! Які пасаг даў ты за Івонаю?

— Хацінку ў Гіеры.

— А ў цябе яшчэ ёсць такія хацінкі?

— Ёсць... Дзве. Невялікія...

— Ты, напэўна, скупы?

— Не ведаю...

— Зрэшты, гэта не мае значэння, бо нічога не мяняе...

Што ён хацеў гэтым сказаць? Што яму не патрэбныя грошы? Што прагне выканаць свой колішні прысуд?

— Ты разумееш, Аскар, я, калі ўжо што вырашыў, ніколі не перадумваю. Слова даю адзін толькі раз! Хіба што цяпер у мяне ёсць час...

Але, думаў Лябро, гэта не сон, а праўда. І плошча — хоць і цьмяна ён яе бачыў цяпер — стаіць на месцы. І галасы ў кавярне і на тэрасе былі знаёмыя.

Праходзячы міма кавярні па вуліцы, Віяль, босы, з сеткаю на спіне, спыніўся і крыкнуў:

— Пан Лябро! Лодка ў парадку!

— Дзякуй, Віяль, — адказаў машынальна Лябро.

Ніхто, вядома, і не падазраваў, што ён, іх добры знаёмы, былы іх мэр і паважаны на выспе чалавек, — асуджаны на смерць. І якім чынам асуджаны — горш ужо і не прыдумаеш!

У судзе хоць ёсць адвакаты. Журналісты, якія даюць у друку паведамленні аб ходзе працэсу. Нарэшце, рашэнне суда можна абскардзіць. І апошні злачынца можа выклікаць спачуванне ці нават нейкія сімпатыі. А тут...

— Урэшце, гэта будзе залежаць ад таго, што за жыццё будзе ў мяне на тваёй выспе, ты разумееш?

Не, Лябро нічога не разумеў. Бачыў адно, як зноў наліваў яму Жуль у шклянку віно. Няўмольны погляд прымусіў паднесці шклянку да вуснаў і зноў піць...

А Жуль ужо крычаў:

— Жажо, паўтарыць!

Лябро зусім атупеў. Пяць бутэлек — гэта ўжо занадта. Ды яшчэ раніцай! Ён ніколі і за тыдзень столькі не выпіваў. Страўнік у яго яшчэ з Афрыкі быў не ў парадку.

— А нумар мой нічога, га? — спытаўся Жуль. — Спадзяюся, плошчу з яго відаць?

— Вядома... Пайду скажу Марысу...

З'явіўся шанц хоць на якую хвіліну адысці ад гэтага невыноснага тыпа, пастаяць аднаму ў цяньку, перадыхнуць крыху ад яго няўмольнага, здзеклівага позірку. Але толькі Лябро прыўзняўся, як аднаногі паклаў яму на плячо сваю цяжкую, бы свінцовую, руку.

— Паглядзім яшчэ... Мажліва, мне тут спадабаецца, і тады нам хопіць часу на сёе-тое...

Ці ж не давалі гэтыя словы хоць якую надзею?

— Не думай пра гэта, Аскар. Ты яшчэ мяне не ведаеш.

Лябро не сказаў ні слова. Твар у яго быў абсалютна нерухомы, а вочы, дакладней, вока праз цёмныя акуляры ніяк нельга было разгледзець.

Дык як тады ўгадаў аднаногі, пра што ён думае?

— Я ж сказаў: «Пад страхам смерці» — хіба не так? Га?.. Але пакуль што, у чаканні прысуду, нішто не перашкаджае нам пазнаёміцца трохі бліжэй. Урэшце, мы ж зусім не ведаем адзін аднаго... Дык праўда, што твая жонка не надта памяркоўная?.. Іду ў заклад, што яна намыліць табе шыю, бо ты смярдзіш шынком і праседзеў тут да паўдня... У піжаме... А дзіўна, братка, бачыць цябе ў такім выглядзе ў гэты час... Жажо!..

— Я малю вас...

— Апошняя... Пляшку, Жажо!.. Што я табе казаў?.. А, што ў нас ёсць час пазнаёміцца бліжэй... Рыбу разам палавіць... Ніколі не было на гэта ні часу, ні магчымасці... Заўтра ты мяне навучыш... Як тут, бярэ?

— Бярэ.

— І ў цябе?

— І ў мяне... Як і ў іншых...

— Ну, і мы пойдзем на рыбалку... Возьмем з сабою віна... Ты гуляеш у шары?.. Выдатна, я так і думаў... Навучыш і мяне... Мы час марнаваць не будзем!.. За тваё здароўе!.. «Пад страхам смерці», не забывай... А цяпер я пайду спаць...

— Не пад'еўшы? — спытаўся збянтэжаны Лябро.

— Крошка Жажо прынясе мне снеданне ў нумар...

Ён устаў, уздыхнуў і, хістаючыся, рушыў да дзвярэй, у якія так і не патрапіў. Нехта засмяяўся, і Жуль раз'юшана агледзеў прысутных.

— Паклапаціся, Аскар, каб такога больш не было, — сказаў ён Лябро.

Пасля прайшоў праз усю залу на кухню, падняў, ні на кога не звяртаючы ўвагі, накрыўку з рондаля і гучна загадаў:

— Мне ў нумар!

— Зараз, пан Жуль!

У кавярне было чуваць, як ён стукаў драўлянай нагою па прыступках, пасля па падлозе. Мяркуючы па гуку, які данёсся з ягонага нумара, ён адразу ж, не раздзеўшыся, упаў на ложак.

— Адкуль ён? — спытаўся Марыс, спусціўшыся ў кавярню. — Калі гэты тып збіраецца тут заставацца...

Лябро перапыніў яго, пераймаючы тон Жуля, каб і слова супраць сказаць было нельга:

— Застанецца дык застанецца.

Пасля чаго выйшаў з кавярні і накіраваўся дамоў праз плошчу. На ганку яго чакала жонка. Лябро, хоць і сціснуў у кулак усю сваю волю і не зводзіў з жонкі вачэй, зрабіў усё ж некалькі добрых кругоў.

— Што гэта цябе так разабрала? Што ты робіш у кавярне ў такіх строях? — паказала яна на ягоныя піжаму і пантофлі. — Мне распавядалі, быццам нейкі тып перарэзаў трос у тваёй лодкі. Хто ён?

Лябро не мог адказаць на ўсе пытанні адразу і таму адказаў толькі на апошняе:

— Гэта сябра. — І дадаў, націскаючы на склады са стараннасцю п'янага чалавека, які хоча здавацца цвярозым: — Гэта мой лепшы сябра... Больш чым сябра... Гэта брат, ты чуеш?.. Я не дазволю нікому...

У пяць гадзін дня ў нумары, дзе спыніўся новы пастаялец «Ноевага каўчэга», усё яшчэ было ціха.

Калі ў той самы час звычайныя партнёры пана Лябро па гульні ў шары пастукаліся ў дзверы ягонага дома, выйшла да іх гаспадыня.

— Тс-с! — ціха сказала яна. — Ён спіць. Вельмі стаміўся сёння...

III

Кожны наступны дзень яны выходзілі зранку ў мора. Лодка мерна пагойдвалася на лагодных хвалях. У гэты час мора заўсёды было спакойнае, гладкае, бы атлас, — брыз падымаўся толькі праз некалькі гадзін пасля ўсходу сонца. І марскі лазурак, і нябесная сінь так і пераліваліся дзівоснымі вясёлкавымі адценнямі. А непадалёк ад «Люстраной шафы», за колькі сотняў метраў ад мыса, бы снег, бялела высачэзная скала Мэд.

Спадзяванні аднаногага спраўдзіліся: ён усур'ёз захапіўся рыбалкаю. Часцей за ўсё Жуль сам будзіў Лябро свістам гадзін у пяць раніцы.

— Не забудзь узяць вінца! — напамінаў ён кожны раз.

Сеўшы ў лодку, Лябро заводзіў маторчык, і «Люстраная шафа», ірвануўшыся з месца, ускаламучвала ваду, пакідаючы шумны след уздоўж пляжаў і бухтаў да самай скалы Мэд, непакоіла сваім гудзеннем ціхі світанак.

— Насадзі мне новую піяду! — раз-пораз гучна загадваў Жуль.

Як прынаду на Паркэролі выкарыстоўвалі ракаў-адзінцоў, па-тутэйшаму піядаў. Ракавіны, у якіх сядзелі піяды, даводзілася разбіваць малатком або каменем.

Жуль гадзіўся нават дакранацца да ракавін. Насаджваць ракаў на кручок стала работаю аднаго Лябро. Рака нельга было параніць, і таму апрацоўка ракавіны вымагала вялікай далікатнасці, так што самому Лябро рыбу лавіць часу амаль не заставалася. Скручваючы цыгарку, Жуль кідаў на яго позірк.

— Як ты думаеш, Аскар: мне здалося, што...

Кожнага дня яму прыходзіла ў галаву якая-небудзь новая ідэя, звязаная са спосабам смяротнага пакарання Лябро, і ён абмяркоўваў яе з ім у сама зычлівым тоне, усё роўна як давяраў сябру.

Аднаго разу ён сказаў:

— Спачатку я думаў задушыць цябе. Ведаеш чаму?.. Бо неяк у бары, не памятаю ўжо дзе, адна жанчына сказала мне, што ў мяне рукі забойцы, які ўжо задушыў не аднаго чалавека. Дык цяпер добры выпадак паспрабаваць, га?..

Ён прыглядаўся да шыі Лябро, пасля пазіраў на свае рукі, круціў галавою.

— Не, наўрад ці я буду душыць цябе...

Перабіраў уголас усе магчымыя варыянты смяротнага пакарання.

— Калі я цябе ўтаплю, ты будзеш такі непрыгожы ў труне... Мне агідна пра гэта думаць... Ты калі-небудзь бачыў тапельца, Аскар?.. А цябе ж і цяпер прыгажуном не назавеш...

Апусціўшы вуду ў ваду, ён нерваваўся, калі не торгала хоць пяць хвілін. І тады Лябро, які ўжо даўно перастаў маліцца, пачынаў прасіць Бога, каб той паслаў Жулю рыбы, бо баяўся, што той разлюбіць рыбалку і... Страшна было падумаць, што тады можа здарыцца...

— Скажы, Аскар... Не, дай мне спярша пляшку... Час ужо...

З кожным днём ён пачынаў піць усё раней і раней.

— А ведаеш, справа ўсё больш ускладняецца. Раней я думаў, што заб'ю цябе і не мае, урэшце, значэння, як я гэта зраблю, бо як ужо выйдзе ўсё, так яно няхай і будзе... Ты разумееш, што я хачу сказаць? У мяне не было асаблівых прычын чапляцца за жыццё... Урэшце, магу табе прызнацца, што мне было б нават цікава трапіць у турму, каб вакол мяне ўсчаўся ўвесь гэты гвалт: паліцыя, суддзі, журналісты, прыгожыя дамы ў зале суда... Грандыёзны быў бы працэс, га?.. Я расказаў бы ім усё, што ёсць у мяне на сэрцы... А чаго толькі там няма — аднаму Богу вядома!.. Упэўнены, галаву мне не адсеклі б... А ў турме мне было б не так ужо і блага... Але ўяві: цяпер я зноў адчуў смак жыцця... Што ўсё і ўскладняе, бо цяпер мне трэба, каб я забіў цябе і мяне не сцапалі... Тры ці чатыры спосабы пракруціў я ўжо ў сваёй галаве — ад самага пачатку да самага канца... Гадзінамі думаю... Дзіва, дый годзе... Прадумваю кожную дэталь, спрабую прадугледзець любы магчымы паварот... І толькі пачне ўжо здавацца, што ўсё гладка, ды тут раптам — ба-ба-ах! Нейкая драбяза нішчыць увесь план...

На якісьці час ён змоўк, пасля абсалютна спакойна спытаўся ў Лябро:

— Ну а як бы ты ўзяўся за гэтую справу, га?..

З дня яго з'яўлення на выспе прайшло ўжо амаль тры тыдні. Лябро ўжо прызвычаіўся да такіх размоў. Якраз у той самы момант ён даставаў з вады добрую, ці не кілаграмовую скарпену.

— А можа, не трэба мяне забіваць? — асцярожна спытаўся ён у адказ.

Жуль здзіўлена, нават дакорліва паглядзеў на яго.

— Ну, сам падумай, Аскар... Ты ж выдатна ведаеш, што я напісаў: «Пад страхам смерці...»

— Гэта было так даўно...

Жуль стукнуў кулаком па сваёй драўлянай назе:

— А хіба я адмяняў свой прысуд?

— Мы тады яшчэ не былі знаёмыя...

— Ну і што?.. Дык тым больш, што знаёмыя!.. Не, галубок!.. Трэба, каб я знайшоў добры спосаб... Відаць, зраблю гэта ўсё ж такі ў моры... Хто тут можа бачыць нас цяпер?.. Ніхто. Ты плаваць умееш?

— Трошкі.

Лябро адразу ж пашкадаваў, што сказаў гэтае «трошкі», якое магло канчаткова падштурхнуць Жуля да здзяйснення задуманага. І асцярожна зазірнуў свайму кату ў вочы.

— Я заўсёды няблага плаваў...

— Але ты не зможаш плыць, калі атрымаеш добры ўдар па галаве... І слядоў пасля майго ўдару не застанецца... Трэба, каб я навучыўся кіраваць лодкаю, бо буду ж вяртацца на бераг адзін... Насадзі ж мне новую піяду!

Калі не торгала і Жуль быў у кепскім настроі, ён зусім ужо дапякаў Лябро.

— Ты, мусіць, думаеш купіць мяне тым, што будзеш карміць і паіць? Га?.. А ўвесь час лічыш, колькі я выпіў пляшак... Ты сквапны, Аскар! І эгаіст. А баязлівец які! Памерці нават прыгожа не зможаш. Ведаеш, што я табе скажу? Ты мне агідны. Дай выпіць...

Трэба было піць разам з ім. Лябро жыў усё роўна як у нейкім кашмары — аглушаны віном ужо з дзесяці гадзін раніцы і п'яны ўшчэнт апоўдні. А Жуль нават праспацца яму не даваў пасля гэтага, будзіў у чатыры-пяць гадзін дня, каб ісці гуляць на плошчу ў шары.

Гуляць ён не ўмеў зусім, але ўпарта імкнуўся выйграць. Спрачаўся пасля кожнага ўдару, вінаваціў іншых гульцоў у махлярстве. А калі хоць хто-небудзь з прысутных дазваляў сабе зрабіць заўвагу або ўсміхнуцца, Жуль кідаў тады шалёныя позіркі на Лябро.

— Спадзяюся, што ты перастанеш урэшце сустракацца з гэтым тыпам? — казала пані Лябро. — Думаю, гэта не ты плаціш за віно, якое вы, кажуць, літрамі смокчаце?..

— Ды не... Не я...

Ведала б яна, што ён плаціў не толькі за віно, але і за пражыванне Жуля ў «Ноевым каўчэзе», у тым ліку і за сталаванне!

— Паслухайце, пал Лябро, — казаў яму гаспадар гатэля Марыс. — Усялякія кліенты ў нас былі. Але гэты зусім навыносны. Учора ўвечары ён пагнаўся ў калідоры за маёю жонкаю... Пазаўчора — за Жажо. Цяпер дзяўчына адмаўляецца заходзіць да яго ў пакой... Ён падымае нас сярод ночы, грукоча сваёю драўлянкаю па падлозе, каб запатрабаваць шклянку вады і таблетку аспірыну... Лямантуе з любой нагоды, адсылае назад ежу, якую ён, ці бачыце, не ўпадабаў... Адбівае, словам, ад гатэля пастаяльцаў... Я так больш не магу...

— Я прашу цябе, Марыс... Калі толькі ты паважаеш мяне, як сябра...

— Дзеля вас я ўсё гатовы зрабіць, пан Лябро... Але не дзеля гэтага аднаногага, не...

— Пацярпі яго яшчэ два тыдні...

Два тыдні... Тыдзень... Трэба было выйграць час... Пазбегчы смерці... А яшчэ прыходзілася штодня па некалькі разоў улагоджваць гульцоў у шары: людзі адмаўляліся гуляць з гэтым нахабным шаленцам, які няспынна сварыўся і кляў кожнага, не лезучы за словам у кішэню...

— Трэба табе пагуляць сёння, Віяль... І Герсі папрасі прыйсці... Скажы яму ад майго імя, што гэта вельмі важна... Проста неабходна, каб ён сёння прыйшоў...

Плакаць хацелася ад такой абразы. Іншы раз Лябро казаў сам сабе, што Жуль — вар'ят. Але гэта нічога не мяняла. Не мог жа ён запраторыць свайго нязванага госця ў вар'ятню?

Ён нават не мог пайсці ў паліцыю і заявіць, што гэты чалавек пагражае яму смерцю.

Перш за ўсё таму, што ў яго не было ніякіх доказаў. Не паштоўкі ж паказваць — абсмяялі б адно. Па-другое, яго мучыла сумленне. Бо Жуль такі, як ён ёсць цяпер, быў, можна сказаць, яго ўласным творам. Хто ж, як не ён, Лябро, быў адказны за ўсе тыя рысы, якія набыў Жуль разам са стратаю нагі і веры ў людзей?..

Але няўжо ён павінен быў даць забіць сябе?.. Павінен, што яшчэ горш, жыць тыдзень за тыднем, мажліва, месяц за месяцам (гэта калі пашанцуе) з думкаю, што ў любую гадзіну, у сама нечаканы момант Жуль скажа яму сваім адначасна і зычлівым і здзеклівым голасам: «Час прайшоў, Аскар...»

А Жуль быў садыст, якіх пашукаць. Дбайна падкідаў і падкідаў дровы ў вогнішча страху свайго колішняга злосніка. Варта было Лябро супакоіцца крыху хоць на якую хвілінку, як Жуль адразу ж казаў ліслівым голасам:

— А што, калі мы гэта зробім зараз?..

Яшчэ гэтае сапраўды езуіцкае «мы»! Нібыта ён, Лябро, даў ужо яму сваю згоду і самахоць пойдзе на смерць.

— Павер мне, Аскар, я пастараюся зрабіць усё так, каб ты пакутаваў як мага меней... Не такі ўжо я і жорсткі, як можаш ты думаць... Усё гэта зойме хвіліны тры, сама больш...

Лябро заставалася адно ўшчыкнуць сябе, каб пераканацца, што гэта не сон, не вар'яцкае насланнё.

— Дай пляшку, — зноў і зноў казаў Жуль.

Выпіўшы, Жуль пачынаў гаманіць пра рыбалку, гульню ў шары, пра пані Лябро, якую ён, хоць і бачыў толькі здалёк, дужа незалюбіў.

— Ты ніколі не думаў развесціся?.. Табе гэта трэба зрабіць. Прызнайся, што ты не шчаслівы з ёю, га?.. Яна ж на ланцужку цябе водзіць, бы сабачку якога!..

І Лябро прызнаваўся, хоць тое, што казаў яму толькі што Жуль, поўнай праўдаю назваць ніяк нельга было. Гэта была праўда хіба што ў пэўнай ступені. Але лепш было не пярэчыць, бо тады Жуль адразу ж тэрарызаваў яго новымі жорсткімі меркаваннямі пра ягоную не надта далёкую смерць.

Дый без пярэчанняў не вельмі лёгка было яго слухаць.

— Калі ты развядзешся, — зазіраў у будучыню Жуль, дачакаўшыся ад Лябро прызнання, — думаю, мне будзе лепш перабрацца да цябе. Возьмем Жажо за служанку...

Лябро ўпіваўся пазногцямі ў далонь. Былі моманты — у моры, на тэрасе кавярні ў Марысавым гатэлі, на плошчы ў час гульні ў шары, — калі яму жудасна хацелася выць. Выць, як вые на месяц сабака. А што, калі гэта наставала вар'яцтва?..

— Я заўважыў, што ты ўмееш гатаваць, — сказаў Жуль.

— Я гатую толькі рыбу...

— Але ўсё роўна няблага, што ты ўмееш гатаваць... Кажуць, ты нават мыеш посуд... Дык як табе мая ідэя?..

— Жонка не захоча.

Праз якія тры-чатыры дні Жуль зноў браўся за сваё.

— Падумай... Тады я яшчэ пачакаю... Урэшце, пратуляўшыся ўсё жыццё па гатэлях, я пачынаю цяпер думаць, што, як і ўсе іншыя людзі, маю права на свой кут...

— А калі я дам вам грошы, каб уладкавацца дзе-небудзь у іншым месцы?

— Аскар!

Жуль сурова заклікаў яго да парадку.

— Сцеражы цябе Бог загаварыць са мной так хоць адзін яшчэ раз! Бо тады я зраблю гэта адразу ж. Ты чуеш? Адразу ж!

Не, жыць так далей было нельга. Трэба было нешта прыдумаць. «А як бы ты сам узяўся за гэтую справу, га?» — спытаўся ў яго неяк на днях Жуль, выцягваючы здаравенную скарпену.

Гэтыя згаданыя цяпер словы падказалі Лябро выйсце: што мог зрабіць аднаногі, тое мог здзейсніць і ён сам.

«Упэўнены, — сказаў яму Жуль аднаго разу, — што ёсць усё ж такі спосаб забіць цябе так, каб пасля самога не сцапалі...»

А чаму б і яму не знайсці такі спосаб? Чаму не пазбавіцца ад свайго ката?

Калі гэтая думка прыйшла раптам Лябро ў галаву, яму стала страшна, што Жуль прачытае яе на ягоным твары, ледзь азірнуўшыся. І тут аднавокі гаротнік упершыню ў жыцці парадаваўся, што вымушаны насіць чорныя акуляры.

«Слушна, — думаў Лябро. — Трэба гэта ўлічыць: ён таксама мажны... Малаток у мяне заўсёды пад рукою... Не, малаток не падыдзе: сляды застануцца... Штурхнуць яго як след, і ён вываліцца за борт... А што, як выплыве?.. Ды не павінен... Калі гэта лепш зрабіць?.. Праз нейкі час, выбраўшы сеткі на другім канцы выспы, міма іх пройдуць рыбацкія лодкі... Пасля, гадзін прыкладна ў восем, дзесьці за паўмілі ад «Люстраной шафы» праплыве на сваёй пасудзіне стары ў каланіяльным шлеме... Паміж праходам рыбакоў і васьмю гадзінамі, во калі трэба!..»

Праўда, і Жуль ведаў, хто і калі тут праплывае, бо паспеў, напэўна, прыгледзецца за ўвесь гэты час... Так што і ён мог прыступіць да задуманага ў тыя ж самыя паўгадзіны...

З гэтага моманту Лябро пачаў прыглядацца да ворага. Ён прыкмеціў, што пасля трэцяй бутэлькі Жуль заўсёды робіцца абыякавы да рыбалкі і пачынае драмаць. Але ці драмаў ён напраўду? Можа, сачыў употайкі за ім?

Вырашыўшы аднойчы праверыць Жуля, Лябро рэзка ўстаў.

Аднаногі адразу ж расплюшчыў вочы і, утаропіўшыся ў яго сваім хітрым, пільным позіркам, буркнуў:

— Што ты збіраешся рабіць?

Лябро лёгка падмануў Жуля, бо загадзя падрыхтаваў на гэты выпадак праўдападобны адказ, але, баючыся выклікаць падазрэнні, вырашыў не праводзіць больш такіх эксперыментаў. Сумнявацца не прыходзілася: адгадаўшы ягоную задуму, Жуль адразу ж, як і абяцаў, зробіць тое, што збіраўся.

А пакуль што аднаногі дзяліўся з ім сваімі меркаваннямі:

— Урэшце, раніцой тут амаль што заўсёды прыліў, і хвалі, думаю, вынесуць цябе на бераг непадалёк ад порта...

Абодва глядзелі на тыя самыя хвалі. Толькі труп ім бачыўся не адзін і той самы.

— Трэба будзе, напэўна, — разважаў Жуль, — зрабіць гэта, калі ты будзеш на нагах. Ты цяжкі, і, калі мне прыйдзецца падымаць цябе, каб выкінуць за борт, лодка можа перакуліцца, і я апынуся ў вадзе разам з табой...

Але была яшчэ адна акалічнасць, невядомая Жулю, якую, каб зрабіць усё гладка, нельга было не ўлічваць. На беразе, у соснах, стаяла халупа флоцкага кватармайстра, ахоўніка форта Мэд. Лябро ведаў, што два разы на тыдзень, у аўторак і пятніцу, кватармайстар выпраўляўся ў Гіер на «Баклане». Значыць, ён выходзіў з дому прыблізна без дваццаці пяці, сама пазней без дваццаці восем.

Без пятнаццаці восем... Якраз тады і трэба гэта зрабіць!.. А яшчэ трэба сачыць, каб дазорац маяка не стаяў у той самы момант каля парапета, а то ўгледзіць усё ў свой бінокль...

— Бываюць дні, Аскар, — гаманіў і гаманіў Жуль, — калі я пытаюся ў сябе, ці не час ужо скончыць з усім гэтым... Гатуюць у Марыса нядрэнна, але мне ўжо абрыдла дзень пры дні есці адно і тое... Я ўжо не кажу, што жанчын не хапае... Жажо і глядзець на мяне не хоча...

Лябро чырванеў, бы школьнік. Няўжо гэты аднаногі монстр думае, што ён яшчэ і жанчыну шукаць яму павінен?..

— Мы бавілі разам неблагія хвіліны, гэтага я адмаўляць не буду... Амаль што сябрамі сталі, во як!.. Так і быць, скажу тое, што думаю... Цяжка мне будзе ісці за тваёю труной... Цябе ж на Паркэролі, мусіць, пахаваюць, га?..

— Я ўжо купіў сабе месца на могілках...

— Выдатна!.. На могілках лепш, чым пад вадою... Дай пляшку, Аскар... Не, выпі спачатку сам... Ну, пі!.. Хай твая баба скуголіць — рабі тое, што кажу табе я...

Тысячы, сотні тысяч, мільёны людзей жылі — і не так ужо далёка ад іх — нармальным жыццём. Хіба ж можна было цярпець больш гэтакі здзек з сябе?..

— Што мяне дзівіць, Аскар, дык тое, што ты быў тады такі хам... Ты ж цяпер зусім далікатны чалавек... У прынцыпе, ты стаў тыповы буржуа... Ну, прызнайся, што так... Іду ў заклад, што ты нашмат багацейшы, чым кажаш... На біржы не гуляеш?

— Трошкі.

— Во як яно ў цябе выйшла... А я яшчэ сумняваўся... Заўваж, пачыналі мы абодва аднолькава... Хто ведае, можа, калі б не гэты твой фокус з пірогаю, каб не мая дзеравянка, і я стаў бы кімсьці накшталт цябе... Ну і гад ты быў!.. Падумай, што ты зрабіў: пакінуў чалавека, белага чалавека, у афрыканскім балоце, без аніякай надзеі выбрацца адтуль... Дагэтуль не разумею, як гэта здолеў я ўратавацца... задумваўся ты хоць калі-нікалі пра гэта?.. А напісаў ты мне што тады?.. Я і цяпер гэтакіх слоў не вымаўлю, хоць і не буржуа, як ты... Ты нават уявіць не можаш, падарваў ты маю веру ў людзей...

У такія моманты Лябро нават паварушыцца не смеў, бо бояўся, што гэта здарыцца менавіта зараз. Стараўся не пакідаць малаток паблізу ад Жуля...

— Баішся памерці, га?.. А мне дык глядзець на цябе смешна, бо напляваць мне на смерць... Ты таму баішся, што стаў буржуа, што табе ёсць што траціць...

«Ну, — думаў Лябро, — калі табе няма чаго траціць...»

— Я нават не ведаю, ці жывыя яшчэ мае бацькі... Была сястра, збіралася замуж, але так ні разу і не аказалася... Не дай Бог, таксама шалапутная...

Цікава, падумаў раптам Лябро, а якое ў яго прозвішча? Там, у Габоне, ён падпісаўся на гэтым праклятым шчытку проста: «Жуль».

— Прозвішча?.. Шапю... Ты хіба не ведаў?.. Жуль Шапю... Не горшае за тваё, га?.. Іду ў заклад, што ёсць на свеце і вельмі прыстойныя людзі з прозвішчам Шапю... Дай пляшку... Не... Трымай... Я пытаюся ў сябе іншы раз...

«Чаму ён раптам прыўзняўся?» — падумаў Лябро і ўхапіўся за сядзенне. Ён уклаў у гэты рух усю сваю сілу. Але адчуў, што спацеў, толькі тады, калі заўважыў: устаў Жуль, каб схадзіць да ветру.

І тут у галаву Лябро закралася думка:

«Час настаў...»

Лябро дрыжаў — у ім віравала цяпер усё тое, што перажыў ён побач з гэтым страшным чалавекам... Ён таксама ўстаў і ступіў два крокі...

IV

Былы мэр Паркэроля забыўся на ўсё, што так старанна абдумваў: і на кватармайстра-вартаўніка, і на рыбакоў, якія павінны былі вяртацца на выспу з другога канца Паркэроля, і на старога ў каланіяльным шлеме.

Дазорац з маяка, які пазіраў на мора ў бінокль акурат у тую самую хвіліну, расказваў пасля:

— Прыблізна без дзесяці восем, гледзячы ў бок мыса Мэд, я заўважыў, што пан Лябро і гэты ягоны дзівак-прыяцель стаяць каля самага борта «Люстраной шафы», абхапіўшы адзін аднаго. Спярша я падумаў, што некаму з іх стала блага і другі прытрымлівае таварыша, каб той не ўпаў у ваду. Але пасля зразумеў, што яны боруцца. Лодка была ад мяне за некалькі сотняў метраў, і ўмяшацца я ніяк не мог. І вось урэшце яны ўпалі разам на планшыр*, і лодка перакулілася...

* Планшыр — парэнчы ўздоўж борта лодкі.

Рыбак Віяль у той момант разам са сваімі двума сынамі агінаў мыс Мэд.

— Я ўбачыў перакуленую лодку, — расказваў Віяль, — і пазнаў, што гэта была «Люстраная шафа». Я заўсёды казаў, што судна пана Лябро калі-небудзь конча перакуліцца, бо надта ўжо шмат усяго на ім пабудавана і кабіна дужа высокая... У той момант, як мы заўважылі пана Лябро і гэтага вар'ята ў вадзе, яны яшчэ віслі адзін на адным... Я падумаў быў, што пан Лябро, добры плывец, ратуе аднаногага, які ўпаў у ваду і, мусіць, не ўмее плаваць... А гэты чалавек, як часта бывае, учапіўся ў яго ад страху кляшчом...

Стары, што не знімаў ніколі свайго каланіяльнага шлема, не бачыў нічога.

— Я якраз выцягнуў добрую скумбрыю... Лодка пана Лябро была на ўсход ад мяне, і сонца сляпіла вочы...

Такім чынам, ніхто не мог дакладна расказаць, што ж здарылася на самай справе. Ніхто, апроч Лябро, які выйграў бой.

А было ўсё так.

Калі ён падышоў да Жуля і штурхнуў яго, той, устояўшы неяк на нагах, павярнуўся назад, і Лябро ўбачыў у колькіх сантыметрах ад сябе ягоны скрыўлены твар. Толькі не злосць, не лютасць былі на ім, а неверагодны жах.

Але, неверагодны, бо цяпер перад Лябро стаяў зусім іншы, непадобны на ранейшага шаленца чалавек, вочы якога малілі пашкадаваць яго, вусны дрыжалі...

— Не трэба, пан Лябро!

Ён сказаў не «Аскар», як звычайна, а «пан Лябро»!

Нават голас яго нельга было пазнаць, столькі чулася ў ім мальбы: і Лябро стала шкада гэтага слабага цяпер чалавека. Ды позна было ўжо. Адступіць ён не мог. Хоць бы таму, што замах ён ужо зрабіў. Што станецца пасля гэтага, пашкадуй ён Жуля, з ім самім?.. Як паводзіць сябе з чалавекам, якога ты спрабаваў забіць?.. І як будзе абыходзіцца з табою той самы чалавек?.. Не, адступленне стала ўжо абсалютна немагчымае.

Па сутнасці, усё здарылася ў адзін момант.

Лябро моцна ўдарыў Жуля плячом, але той невядома як паспеў ухапіцца за яго.

Кароткі час яны яшчэ ўтрымлівалі нейкім чынам раўнавагу на невялікім судне, якое ўжо гайдалася, бы ў шторм.

Абодва цяжка дыхалі, абодва адчувалі страх.

Хто каго?

Сілы былі прыкладна роўныя.

— Паслухайце, я... — прахрыпеў Жуль, але ці ж мог Лябро пачуць што-небудзь цяпер? Адзін павінен быў прайграць у іх паядынку.

За борт упалі абодва, бо «Люстраная шафа» перакулілася.

Жуль і ў вадзе здолеў учапіцца за Лябро. Ён адчайна спрабаваў яшчэ нешта сказаць, але марна, бо захлёбваўся вадою.

Пачуўся буркат матора. Да іх набліжалася чыясьці лодка. Нейкім чынам, проста інтуітыўна, Лябро здагадаўся, што гэта лодка Віяля. Жадаючы вызваліцца, ён ударыў Жуля ў нос з такой сілай, што ажно адчуў боль у костках параненых пальцаў.

Нарэшце ўсё скончылася...

— Трымайцеся, пан Лябро! — бы ў сне пачуў голас Віяля.

Лябро згубіў у вадзе акуляры, ногі заблыталіся ў лёсцы.

— Хапай яго, Фердынанд! — крыкнуў Віяль аднаму з сыноў.

Яго зачапілі бусаком і трымалі над вадою, быццам нейкую цяжкую торбу, якую не стае сілы падняць. Бусак балюча ўрэзаўся ў бок.

— Трымай мацней, тата!.. Чакай, я ўхаплю яго за ногі!

Праз якісьці час Лябро ляжаў на дне Віялевай лодкі. У вачах у яго былі слёзы. Стары рыбак і яго сыны думалі, што гэта вада, але сам Лябро добра разумеў, чаму ён плача...

***

Маніць яму амаль не давялося. Хлусілі за яго ўсе паркэрольцы, хлусілі, не падазраючы, што дапамагаюць тым самым свайму былому мэру. Кожны жыхар мястэчка, усёй выспы прыдумаў і расказваў гісторыю, якая здарылася ў моры, яшчэ да прыезду следчага.

— Вы яго добра ведалі? — спытаўся ў хворага Лябро, які ляжаў у ложку, камісар паліцыі, упэўнены, што так яно і было.

— Я сустрэў яго ў Афрыцы, вельмі даўно...

— І ласкава далі яму прытулак... А ён круціў вамі, як толькі хацеў... Нам ужо багата пра гэта расказалі... Нікому тут жыцця не даваў...

— Але...

— Піў з самага ранку, усім хаміў, пагражаў... Калі здарылася ўсё гэта з вамі ў моры, ён паспеў ужо да таго выпіць дзве бутэлькі, ці ж не так?..

— Я ўжо і не памятаю...

— Сама меней дзве, калі меркаваць па астатніх днях... Ён вас абразіў... Мажліва, накінуўся на вас. Ва ўсякім разе, вы біліся...

— Біліся...

— У вас не было з сабой ніякай зброі?

— Не... Я нават не ўзяў у руку малаток...

Ніхто і ўвагі не звярнуў на гэтыя словы, аб якіх сам Лябро неўзабаве пашкадаваў, бо яны маглі лёгка стаць завязкаю абвінавачвання.

— Ён адштурхнуў вас, і лодка перакулілася... А ў вадзе ўчапіўся ў вас, бо не ўмеў плаваць... Тут яму і канец прыйшоў... Ну, што ж, адным меней...

Лябро нічога не мог зразумець. Можа, ён трызніць? Можа, кашмар усіх апошніх тыдняў дабіў яго, і прыйшоў гэты салодкі і лёгкі сон?..

Усё, калі паслухаць следчага, было так проста, што здавалася ўжо немагчымым, зусім нерэальным.

— Я прашу, каб мне даравалі тое, што я зрабіў...

— Ды пра што вы, смешны вы чалавек! Вы абараняліся, і закон на вашым баку. З такімі тыпамі...

Не, здавалася Лябро, нешта ў гэтай гісторыі не так, вельмі ўжо спакойным быў следчы. Лябро пачаў яшчэ больш турбавацца і адчуў сябе зусім няшчасным. А паколькі ў яго была пасля халоднага купання і перажытага страху гарачка, ён блытаў дні сённяшнія і ўчарашнія, казаў нешта такое, чаго ніхто не мог уцяміць, напрыклад, згадваў раптам нейкую пірогу дзесьці ў Мбале.

— Вядома, цяпер я разумею, што нельга было так рабіць, — умольваў Лябро следчага.

— Ваша жонка, Марыс, рыбак Віяль і многія іншыя расказалі нам усё...

Што маглі яны расказаць, гэтыя людзі, якія нічога не ведалі?

— Вы велікадушны, гасцінны чалавек. Дзівак, якіх пашукаць... Не кожнага ж чалавека, з якім пілі колісь раз-два, трэба так сустракаць, калі ў яго за душою ніводнага франка. Шаноўны пан Лябро, адзіная ваша памылка ў тым, што вы не пацікавіліся ў паліцыі, што гэта за тып... Калі б вы зайшлі да нас...

— Га?..

Што гэта кажа яму камісар?.. Пра якога тыпа трэба было яму пацікавіцца ў іх?..

— Гэтага чалавека шукала па абвінавачванні ў махлярстве паліцыя не менш як пяці краін. Яму ўжо не было куды дзецца. Дзе б ён ні з'явіўся, яго маглі пазнаць і схапіць. Таму і кажу, што адным меней... Больш ужо гэтага прайдзісвета Марэлье ўспамінаць не будуць...

Што ён чуе?.. Як... Марэлье?..

— Прабачце, — спытаўся Лябро далікатна нейкім чужым голасам, — што вы сказалі?

— Марэлье... Жуль Марэлье... Дваццаць гадоў гастраляваў па Паўночнай Афрыцы і міжземнаморскім узбярэжжы, жыў адным махлярствам, не грэбуючы нічым... А да таго адседзеў дзесяць гадоў у турме за крадзеж з узломам.

— Хвілінку!.. Хвілінку... Вы ўпэўнены, што яго звалі Жуль Марэлье?

— Мы не толькі знайшлі ў валізах гэтага тыпа яго дакументы, але і маем адбіткі яго пальцаў і антрапаметрычную картку...

— Вы сказалі, што ён... што ён сядзеў у турме?.. Чакайце... Вы прабачце... галава баліць... Калі дакладна ён сядзеў у турме?

— Трыццаць гадоў таму...

— А нага ў яго...

Лябро змоўк. Сілы не было гаварыць.

— Што — нага?

— Як ён застаўся без нагі?

— Ён страціў яе, калі спрабаваў аднойчы ўцячы з турмы. Саскочыў у цемнаце з дзесяціметровага муру акурат на жалезныя штыры... Не ведаў, што там, унізе... Пан Лябро, здаецца, вы стаміліся... Доктар у суседнім пакоі, гаворыць з вашай жонкаю. Зараз я яго паклічу.

— Не... Чакайце... А калі ён быў у Габоне?

— Ніколі... Мы ўсю яго біяграфію ведаем... Ніжэй Дакара ён у бок экватара не спускаўся... Вам што, кепска?

— Не звяртайце ўвагі... І што... ён ніколі не быў у балотах Мбале?

— Прабачце?

— Гэта адзін з раёнаў Габона...

— Я ж вам сказаў...

І тут Лябро адчайна прастагнаў:

— Значыцца, гэта не ён!.. Не той Жуль...

Занепакоены камісар адчыніў дзверы і паклікаў доктара:

— Пан доктар!.. Мне здаецца, хвораму кепска!..

— Ды не! Пакіньце мяне аднаго! — закрычаў Лябро, адчуваючы жаданне біцца галавою аб сцяну. — Вы не зможаце зразумець... Гэта быў не той Жуль... Я забіў другога Жуля... Другога Жуля, які...

— Супакойся, Аскар, — перапыніла ягоныя крыкі жонка. — Не варушыся. Ты трызніш, мой дарагі...

— Што я сказаў? — спытаўся Лябро, ачуняўшы.

— Глупства... Але ж ты нас і напалохаў... Так ты да інсульту дойдзеш...

— Дык што я сказаў?

— Кажу ж, глупства нейкае... Усё пра Жуля... То пра аднаго, то пра другога... Толькі і трызніш гэтым махляром, дык ён табе ўжо дваіцца стаў...

— Што яшчэ я казаў? — горка ўсміхнуўся Лябро.

— Што забіў яго нізавошта... Супакойся, дурненькі... Выпі мікстуры... Выпі, яна не горкая... Заснеш...

Ён адразу ж выпіў гэту мікстуру, так хацелася заснуць: цяперашні яго кашмар быў проста невыносны! Нізашто забіў чалавека!.. Нейкага абармота, які не быў тым самым Жулем, з якім ён так жорстка абышоўся некалі ў Габоне... Забіў нікчэмнага тыпа, які не хацеў зрабіць яму нічога благога, звычайнага жуліка, які толькі і думаў, што, пагражаючы яму час ад часу, пажыць спакойна за ягоны кошт на Паркэролі!..

«Не трэба, пан Лябро!» — усё яшчэ стаялі ў яго ў вушах апошнія словы гэтага прайдзісвета, вымаўленыя ў неверагодным жаху.

Ён маліў яго.

А хамства, пагрозы былі яго прафесійнай гульнёю.

Значыцца, ён, Лябро, і баяўся марна, і забіў нізашто.

***

— Дык што, пан Лябро, адным менш, га?.. Цяпер можна і ў шары пагуляць спакойна, — казалі Лябро на плошчы гульцы.

Ціха было цяпер і ў Марыса ў «Ноевым каўчэзе» — паркэрольцы забываліся патроху на стук драўлянай нагі, які і наводзіў на ўсіх жах.

— А вы яшчэ ўпрошвалі нас быць з ім цярплівымі, бо ён сам, гаротны, нацярпеўся ўсяго ў Габоне... Гм... У Габоне, куды ён і нагою не ступаў!.. Ну і штукар быў гэты ваш Жуль... Дык што, шклянку белага, пан Лябро?

— Дзякую...

— Як настрой? Відаць, пакуль што яшчэ не надта?..

— Нічога, наладзіцца пакрысе...

Трэба было прывыкнуць да таго нялёгкага факту, што з гэтага часу і назаўсёды ён — забойца. Але крычаць пра гэта ўсюды ён, вядома, не стане.

Ды вось падумаць адно балюча, што ўся гэтая недарэчная гісторыя толькі таму і здарылася, што нейкі нікчэмны шарлатан, які стаміўся цягацца па свеце, хаваючыся ад паліцыі, падслухаў зусім выпадкова расказаную якімсьці каланістам гісторыю пра ўкрадзеную пірогу, гісторыю, перажытую невядомым па імені Жуль Шапю. Невядомы гэты памёр сваёй смерцю праз пятнаццаць гадоў пасля таго, як усё ж такі здолеў выбрацца з балот Мбале, памёр на службе ў Індакітаі, куды быў накіраваны сваёю фірмаю з Габона.

А спрытнаму махляру выпала не толькі пачуць гэтую гісторыю, але і разгарнуць неяк у Адыс-Абебе, каб прагнаць нуду, нумар тулонскай газеты «Вар» і напаткаць у ім знаёмае імя — Аскар Лябро.

Гэта і наштурхнула яго на думку скончыць у спакоі свае нялёгкія дні на маленькай і ціхай выспе Паркэроль.

Марыс Тоэска Падарунак

Цяпер не праходзіць і дня, каб не прыдумвалі новых машын. Але самай дасканалай, самай дзівоснай стала тая, на якой чалавек абляцеў вакол Зямлі, а потым дабраўся і да Месяца. Прыйдзе час, і людзі даляцяць да іншых планет сонечнай сістэмы.

Сёння, у век радыё і тэлебачання, такой навіною не здзівіш нават жыхара самай далёкай глыбінкі. Абуджаная цікавасць да таямніц Сусвету, нібы шостае пачуццё, прымушае людзей прыслухоўвацца да кожнага слова...

І тым не менш усё гэта — рэчы не такія ўжо істотныя. Чалавецтва жыве сваімі спрадвечнымі пачуццямі: любіць жыццё, баіцца смерці, пакутуе ад хвароб...

А каханне... Хто яго зведаў — радуецца свайму шчасцю, а каго яно абмінула — той душыцца ад зайдрасці. Вось так і атрымліваецца, што адваротны бок гэтага магічнага медаля кахання пазначаны нянавісцю...

Такія вось думкі навеяла на мяне адна гісторыя, якую я зараз раскажу.

Калі і ёсць на французскай зямлі глухі, забіты куточак, то гэта, напэўна, Верхняя Авернь, што працягнулася ад Сэн-Флура да Абрака, акурат на граніцы Лазера, Авейрона і Канталя. Гэта шырокае плато, якое знаходзіцца на вышыні 1000-1200 метраў. Доўга супраціўлялася тутэйшае насельніцтва наскокам механізаванай цывілізацыі (чыгунку тут не правялі і па сённяшні дзень). А ўсё ж тым часам мотакасілка замяніла касу, трактар — быкоў, а на змену граблям і вілам з'явілася снопавязалка.

Імклівы час не закрануў толькі адной прафесіі — пстуха, а дакладней — пастуха авечак.

Авечыя статкі ў тутэйшых гаспадароў невялікія — сотня галоў, не болей, і таму справа з выпасам жывёлы ў Аверні так не адладжана, як, скажам, у Правансе. За пастуха тут ідзе той, хто ўжо да іншай работы няздатны. Кожную раніцу ў Аверні можна бачыць, як пажылы згорблены чалавек з сабакам гоніць па вёсцы статак. Старэйшыя авечкі са званочкамі на шыі добра ведаюць дарогу і самі вядуць астатніх на пашу. У руках у пастуха парасон, які яму служыць кульбай, а пры патрэбе абароніць ад спякотлівага сонца ці ад дажджу. У мяшочку схаваны яго полудзень і літр віна. Калі ж гэтага забракуе, то пастух добра ведае, дзе спатоліць смагу: крыніц тут багата!

Работа ў пастуха, вядома, сезонная. Узімку, каліавечкі стаяць у хляве, навошта ён каму патрэбен?! Было б проста неразумна ці, калі хочаце, «нерэнтабельна» плаціць грошы і за сена, і за пастуха, тым больш што зімою гаспадар сам сядзіць дома без работы. Іншая справа летам: авечкі кормяцца бясплатна. Гэта дазваляе зэканоміць сена, запасы якога не бясконцыя, дый жывёла на пашы лепей набірае вагу. Вось за гэта, вядома, пастуху заплаціць варта.

У сярэдзіне кастрычніка пастуховая праца заканчваецца, і ён вяртаецца ў багадзельню. Там ім будзе апекавацца сацыяльная служба, дык клапаціцца ні аб харчах, ні аб даху над галавой яму не давядзецца. Шэсць месяцаў — начлег на сене ў гумне, абед у полі, вячэра ў гаспадара, шэсць месяцаў — багадзельня. Паўгода жыве пастух на волі, дыхае свежым паветрам, п'е крынічную ваду, а паўгода прывыкае да тых сваіх апошніх дзён, калі прыйдуць паралічы ды іншыя хваробы старасці...

Стары Лакасань у свае семдзесят сем гадоў быў яшчэ досыць дужы і рухавы, каб справіцца з авечым статкам. Усё жыццё, пакуль дазвалялі сілы і здароўе, Лакасань працаваў на чужых палетках: араў, баранаваў, сеяў, касіў... А як стукнула яму семдзесят пяць, гаспадары перасталі наймаць яго на работу, і апынуўся стары «каля авечак».

Спачатку ён пачуваў сябе вельмі адзінока, злаваў на людзей і на сябе, але памалу самота і злосць саступілі месца нейкаму новаму пачуццю. Яно ішло ад адчування свабоды, ад таго, што ніхто не паглядае табе ў спіну, ад таго, што ты аддадзены самому сабе і прыродзе, ад таго, што апынуўся ты ва ўлонні поўнага спакою...

Зрэшты, пастух не такі ўжо і адзінокі: у яго ёсць статак, які патрабуе да сябе пэўнай увагі і клопату, ёсць надзейны памочнік — сабака, добрая і разумная істота, якая на ляту ловіць сэнс твайго поклічу ці свісту і ажно дрыжыць ад нецярпення хутчэй кінуцца табе на дапамогу.

Найбольш падабаўся старому Лакасаню час папаўдні. Добра пад'еўшы і запіўшы свой абед, любіў ён прылегчы ў цяньку свайго парасона ды падрамаць, вадаючы, што Перлу (яго сабака) сам пакіруе статкам. Пра што думалася яму ў такія часіны? Пра старасць, пра няхітрую, а ўсё ж такі прыемную цяперашнюю работу, пра смерць... Да смерці Лакасань адносіўся спакойна, без філасофскіх ускладненняў: як-ніяк сякія-такія грошы ў яго ёсць у ашчаднай касе, а гэта будзе добрай падтрымкай, калі ён назаўсёды атабарыцца ў багадзельні. Тады, вядома, нейкую суму можна будзе перадаць манашкам, нагадаўшы, што ім жа пяройдзе і астатак... І ўсё ж не прымала яго душа гэтай змрочнай установы... Зусім іншая справа — зямля, неба, сонца, дождж, жывёла, быкі, авечкі, яго сабака, людзі, гаспадары, манашкі!..

Так жылося і думалася Лакасаню, пакуль не навалілася на яго хвароба.

Дзякаваць богу, здарылася гэта акурат у самы разгар лета. Ён працаваў ужо два гады ў адных і тых гаспадароў, якія даволі памяркоўна абыходзіліся з ім. Што зробіш, у іх свае клопаты, вунь колькі трэба плаціць за машыны, купленыя ў крэдыт. Даводзіцца берагчы кожны франк. А эканомія, як вядома, засушвае чалавечыя пачуцці...

Хворы Лакасань не сумняваўся, што яго завязуць у багадзельню. Але маладая гаспадыня паклала яго ў ложак, дала лякарства, выклікала доктара, даглядала, песціла — словам, рабіла ўсё, нібы была яму за дачку. У старога адзінокага чалавека аж слёзы сыпаліся ад гэтай увагі і пяшчоты, пра якую кожны бацька можа толькі марыць...

Калі Лакасань паправіўся і зноў апынуўся на пашы, ім завалодала адна-адзіная думка... Нават ноччу, прачынаючыся, бачыў ён перед сабой гожую постаць гаспадыні, якая нібыта зноў нахілялася над ім і пыталася: «Ну як, дзядзька Лакасань, як вы сёння сябе адчуваеце? — і тут жа супакойвала: — Нічога, нічога, хутка зноў станеце на ногі, дый доктар казаў вам...»

Пакуль стары папраўляўся, ён еў разам з маладымі гаспадарамі і быў сведкам усіх іх размоў. Моладзь ёсць моладзь, у яе свой размах, свае смелыя планы: падвоіць статак, ператварыць жаўтазелевы папар у квітнеючую лугавіну, купіць тэлевізар, каб бавіць час доўгімі асеннімі і зімовымі вечарамі... Праўда, наконт тэлевізара думкі трохі разышліся. Гаспадыня хацела перш-наперш прыдбаць пральную машыну, але муж ёй запярэчыў і сказаў, што тэлевізар яны будуць глядзець абое, а вось пральная машына будзе служыць толькі ёй адной. «У рэшце рэшт, — стаяў на сваім муж, — мыць бялізну можна і без машыны, а тэлевізар нічым не заменіш. Купім тэлевізар і заадно суседзям пакажам, што мы не лыкам шытыя...»

Словам, пераканаў гаспадар сваю кабету, і спрэчка на тым скончылася. Зрэшты, якая там спрэчка, ды ў такой маладой сям'і, дзе каханне яшчэ рабіла сваю цудатворную справу...

Прайшла зіма. Пачалася вясна, і стары Лакасань зноў з'явіўся на ферме. Трэба было бачыць, з якой пяшчотай пазіраў ён на сваю маладую гаспадыню. І здавалася яму, што вось вярнуўся ён дамоў, да сваёй сям'і пасля доўгага падарожжа... Ды хто гэта бачыў, хто гэта разумеў?.. Ва ўсякім разе ні гаспадар, ні гаспадыня ніякіх перамен у паводзінах старога пастуха не заўважылі.

Між тым сёлета Лакасань быў куды больш гаваркі, чым у мінулыя гады. То ён расказваў пра сябе, то скардзіўся на здароўе, то з гонарам гаварыў пра свой узрост («Як ні лічы, а хутка восемдзесят»)... І аднаго разу, калі гаспадыня была дома адна, ён падышоў да яе і нечакана спытаўся: «Паслухайце, вам праўда хочацца купіць тую пральную машыну?»

Ад нечаканасці ў гаспадыні аж мову адняло. Потым яна схамянулася і, ані не сумняваючыся, што стары вырашыў пажартаваць, гарэзліва адказала: «А як жа, вядома!»

— Калі так, то я дам вам грошай на гэту машыну.

«Жартаваць дык жартаваць», — сказала сабе гаспадыня і з усмешачкай праспявала:

— Ну, калі вы заплаціце, то, можа, я тады сама і выберу...

— Добра. Заўтра паедзем у горад, зойдзем да Ланзака, там і купім вам машыну.

«Вось табе і жартачкі, — не магла даўмецца кабета, — няйначай стары нешта задумаў...»

А пастух тым часам працягваў:

— Ведаеце, я зусім не жартую. Колькі б тая машына ні каштавала, я заплачу за яе. Вы не думайце, грошы ў мяне ёсць, і скажу вам шчыра: не надта мне хочацца, каб яны трапілі ў рукі манашак...

Назаўтра гаспадар павёз жонку і Лакасаня ў горад. Адразу паехалі да крамы Ланзака. Гаспадар застаўся на вуліцы, каб паправіць штосьці ў маторы, а стары пастух з прыгожай гаспадыняй пайшоў у краму.

— Як гэта глянуць на вашы пральныя машыны?

— Адну секунду... Вось, калі ласка, вельмі практычная мадэль... А вось яшчэ адна, працуе ў паўаўтаматычным рэжыме... А гэта, панове, — поўны аўтамат! Вы ўключаеце яе — і ніякіх праблем: машына сама выканае ўсе аперацыі і сама адключыцца...

— Мы, бадай, возьмем вунь тую, — сказала гаспадыня і паказала на самую простую і, напэўна, самую танную мадэль.

З любоўю паглядаў Лакасань на сваю добрую, прыгожую гаспадыню, якая калісьці так старалася вылечыць яго і якая, можа, і сама таго не ўсведамляючы, прымала цяпер яго бацькоўскую ласку...

Стары падышоў да машын, паклаў руку на самую дасканалую, «поўны аўтамат», і ўрачыстым голасам, які не вельмі пасаваў яго ўзросту і становішчу, прамовіў:

— Пан Ланзак, вось гэтая машына няхай будзе маім падарункам даме. Колькі я вам павінен?

Не чакаючы адказу, пастух дастаў з кішэні пачак грошай.

Дамоў вярнуліся з пральнай машынай.

Гаспадар са сваёй кабетай не ведалі што і думаць. Няўжо гэты стары яшчэ мае «нешта наўме»?.. А можа, на старасці год пачаў ужо розум траціць?.. Не можа быць, каб ён адваліў такую суму грошай проста так... А можа, хацеў аддзякаваць?.. Але за што?.. Ну, паклікалі тады доктара, даглядалі, але што тут такога?..

Так і не асвяціўся іх розум ад той думкі, што гэта быў голас шчырага сэрца, голас шчодрай, удзячнай душы!.. Пастух для іх так і застаўся пастухом, а пральная машына, самая дарагая, самая дасканалая, так і засталася падарункам-загадкай.

Жан-П'ер Шаброль Рахунак партызана

Партызанам жылося няпроста, калі не сказаць дрэнна. У паўстанцаў, як вядома, няма ніякіх арсеналаў і інтэнданцкіх службаў. Зброю здабываюць сабе самі ў ворага, а харчуюцца чым бог падасць. А «бог» — гэта мясцовае насельніцтва. У ваколіцах Лазера* выконваліся нават фармальнасці: за авечку ці мех бульбы, за сыр ці за каштаны селяніну давалі распіску. Вядома, селянін толькі рабіў выгляд, што верыць гэтай пісаніне. Бо калі ён дапамагаў партызанам, то толькі таму, што спачуваў гэтым галодным хлопцам, якіх ніхто не прымушаў рызыкаваць сваім жыццём. Ды і як можна было верыць гэтаму шматку паперы? А пісалі на чым папала: на старонцы са школьнага сшытка, на газеце, на лістку календара... Пісалі, вядома, алоўкам. Ну, а правапіс... Самі разумееце... Але як бы там ні было, і крадзяжом гэта назваць язык неяк не паварочваўся...

* Лазер — гара ў Цэнтральным масіве.

І вось прыйшоў дзень Вызвалення. Дабрадушны дзядзька па мянушцы Іпаліт, які за час вайны накрэмзаў не адну сотню такіх распісак, атрымаў ад сваякоў з Амерыкі некалькі мільёнаў. На той час сума — велізарная. Нядоўга думаў Іпаліт. Узяў сваю кульбу, закінуў на плечы рэчавы мяшок і пусціўся ў дарогу па знаёмых партызанскіх сцежках...

На кожным хутары не адразу разумеў гаспадар прычыну з'яўлення Іпаліта, доўга корпаўся ў шафе, даставаў пакамечаную паперу на сотню ці дзве кілаграмаў бульбы і, не верачы сваім вачам, атрымліваў адпаведную суму.

Рэчавы мяшок з банкнотамі хутка пусцеў, затое расла як на дражджах торба з распіскамі... Скончыў Іпаліт свой абход, расплаціўся з даўгамі, паехаў у Парыж і падаўся проста ў міністэрства абароны. Доўга хадзіў ён з аднаго аддзела ў другі, пакуль нарэшце не апынуўся ў маленькім утульным кабінеце.

— Вы па якім пытанні? — строга запытаўся ў яго старшы сяржант.

— Ды я вось... наконт распісак партызанскіх...

— На якую суму?

— На тры мільёны.

— Ды вы што? Пры сваім розуме? І не думайце нават! Ні франка, ні су не атрымаеце!..

Калі сяржант трохі супакоіўся, і перастаў крычаць і стукаць па стале, Іпаліт растлумачыў:

— Вы ведаеце, я прынёс вам тры мільёны.

— Што? Ні халеры не разумею! Ану, паўтарыце, што вы сказалі!

— Я аплаціў распіскі на тры мільёны. Можаце праверыць. — І Іпаліт высыпаў распіскі на стол.

Хвіліну-другую ашаломлены сяржант, нібы ў яго адняло мову, глядзеў на стол, завалены распіскамі, і нарэшце прамармытаў:

— Месьё, прашу вас: пабудзьце ў кабінеце!

Потым ён выбег на калідор, і адтуль толькі даносіўся яго голас: «Месьё, прашу ўсіх да мяне! Хутчэй! Прашу!..»

У пакойчык сышліся палкоўнікі, маёры, капітаны, лейтэнанты, сяржанты, капралы...

— Панове! — загаварыў сяржант. — Перад вамі чалавек, які аплаціў партызанскія распіскі на суму тры мільёны франкаў.

Прысутныя, неяк ненатуральна ўсміхаючыся, разглядвалі Іпаліта. Тым часам гаспадар кабінета згарнуў са стала распіскі, і ў урну пасыпаліся абрыўкі газет, старонкі са школьных сшыткаў, лісткі календароў...

Партызан з Лазера аплаціў свой рахунак...

Марсэль Эмэ Назад

Іх было пяцёра. Пяцёра сынкоў парыжскіх мультымільярдэраў, якія мелі свае капіталы нават за мяжою. Гэта былі шчаслівыя дзеткі, якім лёгка даставаліся аўтамабілі, дзяўчаты ў норкавых футрах... І быў шосты. Сын дробнага службоўца прэфектуры. Бацьку плацілі мала. Заўсёды незадаволены, нічым не прыкметны.

Пяцёра пазнаёміліся з шостым у кавярне літаратараў у багатым парыжскім квартале Сэн-Жэрмен дэ Прэ. І дамовіліся заснаваць штомесячны часопіс «Назад». Як і трэба было думаць, пяцёра ўкладвалі грошы, шосты даваў ідэі.

Сыны мільярдэраў былі добранькія, сумленныя, чысценькія, як золата, да якога бруд не прыліпае. Любілі смяяцца, зрэдку працаваць, і, хоць былі крыху прастадушныя і наіўныя, ім вельмі падабаліся дасціпныя рэчы.

Чытачу не варта ведаць, як іх звалі. Але імя шостага, якое каштавала мала, я назаву. Сына дробнага службоўца звалі Мартэн. Скончыў універсітэт. Філолаг. 23 гады. Насуперак бацькоўскім жаданням не захацеў быць настаўнікам ці рэдактарам у якім-небудзь міністэрстве і, урэшце, нікім такім, каб стаць гонарам сціплай сям'і. Мартэн умеў складна гаварыць, добра валодаў пяром, і ўсё ж было ў яго натуры штосьці сапсаванае. Ад яго адметнага, сухога смеху часта рабілася страшна.

Што ўяўляў сабой першы і адзіны нумар часопіса «Назад»? Пра гэта можна лёгка меркаваць, бегла пазнаёміўшыся з яго зместам. Перадавы артыкул, напісаны Мартэнам, меў загаловак «Даволі рэвалюцыйнай расслабленасці!». Пад кожным з пяці астатніх артыкулаў стаяў подпіс аднаго з сыноў мільярдэраў. Вось загалоўкі іх опусаў: «Няхай бедныя выкручваюцца самі!», «Давайце любіць багатых!», «Масы трэба паставіць на месца!», «Народ — дурань!» і «Вялікі капітал — гэта мы!»

Тут дзеля справядлівасці трэба сказаць, што калі ідэя заснавання часопіса была прынята сынкамі багацеяў без ніякіх пярэчанняў і сумненняў, то пры вызначэнні яго кірунку і характару легкадумнасць пакінула іх: яны доўга спрачаліся, пераглядалі свае пазіцыі, зноў спрачаліся... І праз два тыдні перагавораў мала чаго ўжо не хапала, каб смелая ініцыятыва была пахавана назаўсёды. Але Мартэн быў упарты і непахісны. З хітрасцю, якая, мусіць, была пазычана ў самога д'ябла, ён горача гаварыў пра антыканфармізм, смеласць думкі, свабоду, праўду, шчырасць — словы, згадзіцеся, якія калісьці нарабілі столькі бяды ды і цяпер маглі б збіць з панталыку моладзь, калі б пра яе не клапаціліся. «Перад намі, — падкрэсліваў Мартэн, — сапраўдная місія: вызваліць розум і ачысціць сумленне людзей». Урэшце пяцёрка не толькі здалася, але і шчыра прызнала Мартэнавы погляды сваімі.

На трэці дзень пасля выхаду часопіса ў свет вядомы мільярдэр месьё X. выклікаў да сябе сына. На стале ў яго красаваўся часопіс «Назад». Ён даволі сурова прыняў сына і ўсё ж не ўтрываў, каб у глыбіні душы не расчуліцца, убачыўшы элегантна адзетага сына і ў цудоўным настроі. Бацька пастукаў рукой па часопісе і металічным голасам пачаў:

— Я не пытаюся, ці знаёмы ты з гэтым смеццем, бо тут вялікімі літарамі выстаўлена напаказ тваё прозвішча, якое таксама, і перш-наперш, з'яўляецца маім. Я хачу верыць, што ты ўчыніў гэта праз неразуменне або праз неабдуманасць. Але як ты мог — ты, такі выхаваны хлопчык, такі адукаваны і разумны, ты, хто добра ўсвядоміў, што такое бесклапотнае жыццё і што такое сродкі жыцця, бо ты ж багаты, і вельмі багаты — мільярдэраў сын, як ты мог, пытаюся я, не згарэўшы ад сораму, напісаць артыкул, адна назва якога «Вялікі капітал — гэта мы!» з'яўляецца правакацыяй? І калі б справа была толькі ў назве! Але ж і сам змест выходзіць за ўсялякія межы. Слухай! Чытаю наўгад: «Мы не хочам больш прыкідвацца, што ставімся да пралетарыяту з любоўю. Бо ніякай любові да яго мы не адчуваем...» І далей: «Няхай сацыялісты стараюцца зрабіць бедных жабракамі, няхай, раз ім гэта падабаецца, аднак мы не можам болей цярпець, што сацыялісты перашкаджаюць багатым выкарыстоўваць свае грошы так, як ім хочацца; мы не можам болей цярпець, што багатых прымушаюць па-брацку ўздыхаць...» І яшчэ: «Скончым з гэтай рэвалюцыяй — алібі — алібі хітрых, алібі нягоднікаў, алібі б...!»

Бацька загарнуў часопіс і стукнуў па ім кулаком.

— Ты што, зусім здурнеў? Хіба пра такія рэчы гавораць, га? Ты не адмовішся? А я думаю, што ты ад усяго адрачэшся! Ад усяго і на ўвесь голас! Я думаю, што змагу сказаць нашым таварышам з левых экстрэмістаў, а таксама нашым сябрам з урада і епіскапства, што гэта проста жарт і сэрцам ты заўсёды за народ...

— Ніколі!

Некалькі секунд яны моўчкі глядзелі адзін на аднаго. Бацькаў погляд быў змрочны і пагрозлівы. Раптам сын устаў з крэсла і, расправіўшы грудзі, моцна крыкнуў:

— Далоў Арагона!

Пачуўшы гэта, бедалага-бацька збялеў.

— Мой маленькі хлопчык, — пачаў ён надламаным голасам, — мала таго, што ты напісаў гэтыя жахлівыя рэчы, дык ты яшчэ палохаеш свайго бацьку! Чаго табе яшчэ трэба? Я ж табе кожны месяц даю па шэсцьсот тысяч франкаў на кішэнныя выдаткі. Толькі што купіў на свята новы «Крайслер». Мой маленькі, хіба я калі забараняў табе займацца літаратурай? Наадварот. Я ж бачу, што многія маладыя з багатых сем'яў пішуць. І ты мог бы браць з іх прыклад. Калі я думаю пра Рэвэйо-Пішона з харчовай прамысловасці і шампанскіх вінаў... Яго сын нядаўна выдаў кнігу паэм, і ў іх услаўляюцца рабочыя. Пра гэтую кнігу пісалі самыя перадавыя газеты! Вось дзе шчасце і гонар бацьку! Пачакай, мой хлопчык, падумай, апамятайся! Гэта ж так лёгка размахваць сваім сэрцам і выказваць вялікія пачуцці! І, павер мне, гэта дробязь, якая нічога не каштуе, затое ты заўсёды будзеш у выйгрышы! Заўсёды! Урэшце, чаго я ў цябе прашу? Быць за народ, як і астатнія. Быць рэвалюцыянерам, як і ўсе мы.

— Пра тое, што я напісаў, я падумаў. І так буду думаць заўсёды.

— Ага! Вось ты як! З гэтай хвіліны на кішэнныя выдаткі будзеш мець пяцьдзесят тысяч франкаў. І так будзе, пакуль ты не зменіш сваіх поглядаў. Паўтараю: пяцьдзесят тысяч.

Пяцьдзесят тысяч франкаў — гэта была сума, якую і астатнія мільярдэры (яны дамовіліся папярэдне) вызначылі сваім сынам.

З Мартэнам было крыху іначай. Яго бацька прачытаў вячэрнюю газету, спартыўны штотыднёвік, а на часопіс «Назад» нават не глянуў. Таму і ўцяміць не мог, чаму гэта раптам ад шэфа пасыпаліся на яго папрокі і непрыемнасці. Хвалюючыся за сваё маральнае аблічча і ўвогуле за становішча, ён пачаў капацца ў сваім сумленні. Аднак не знаходзіў нічога такога ні ў сваёй працы, ні ў выяўленні палітычных сімпатый, што магло б так угнявіць кіраўніцтва. А калегі ўхіляліся з ім гаварыць, а пры шэфу нават злосці не хавалі. І ўсё ж адзін з самых старых сяброў растлумачыў яму, чаму так раптам змяніліся да яго адносіны ў прэфектуры. Бацькаў гнеў быў страшны. Вось што ён сказаў свайму сыну:

— Ах ты, нягоднік! Вось як ты плаціш бацьку! Усё жыццё я ўсім ахвяраваў, каб ты выбіўся ў людзі, каб ажаніўся з багатаю нявестаю. А ты! Вось як ты мне аддзячыў! Арганізаваў анархісцкі часопіс! І папісваеш гэтыя брудныя артыкульчыкі! Я — той, каго кіраўніцтва заўсёды ставіла ў прыклад, сёння стаў бацькам адступніка, паганца, пісакі-прайдзісвета, які з гразёю мяшае рэвалюцыю! О, падонак! Вон з маёй хаты — я праклінаю цябе!

Тут пытанне пра кішэнныя выдаткі не ставілася, як, дарэчы, не ставілася яно ніколі і раней. Беспрытульны Мартэн на жыццё меў пяцьсот франкаў, што засталіся ад сціплай зарплаты галоўнага рэдактара часопіса. Урэшце, грошы мала яго турбавалі. Было ў гэтым маладым чалавеку штосьці ад Мефістофеля. Ён лёгка зжываўся з беднасцю і меў у гэтым свеце толькі самыя неўтаймоўныя жаданні, народжаныя злосцю. Злосцю таго, хто думае інакш, гэта значыць «вельмі правільна». Ён ужо памалу забываўся на бацькаў праклён, які ўспрыняў, відаць, занадта лёгка, выйшаў з дому і пакіраваўся ў рэдакцыю свайго часопіса, дзе вырашыў пакуль што пажыць. Рэдакцыя складалася з аднаго пакойчыка, вестыбюля і туалета. Мартэн паслаў на падлозе часопісы, лёг і хутка заснуў. Назаўтра раніцай у 10 гадзін прыйшла сакратарка. Да гэтага часу Мартэн ужо адстукаў на машынцы сем старонак. Ён забыўся праветрыць пакойчык, і дзяўчына, скрывіўшы носік, незадаволена сказала:

— Ну і паветра тут.

Сыны мільярдэраў вельмі любілі гэтую пухленькую бялявую маладую сакратарку. Яе звалі Жынэта. Яна час ад часу сустракалася то з адным, то з другім сынком. Была з імі такая далікатная і тактоўная, што ёй адказвалі ўзаемнасцю і рабілі невялікія падарункі. Мартэн не падараваў ёй нічога. Праўда, з ім Жынэта ніякіх інтымных спраў не вяла, бо лічыла, што ў яго менш таленту, чым у іншых.

Пяцёрка з'явілася ў рэдакцыі апоўдні. Выгляд ва ўсіх прыгнечаны, слова не выцягнеш. Што ж, цяпер, калі ў кожнага было толькі па пяцьдзесят тысяч, сынкі безнадзейна глядзелі на будучыню часопіса і не спадзяваліся нават на выданне другога нумара. Мартэн прабраў сынкоў, падбадзёрыў, даводзячы зноў і зноў, што яны — лідэры антыканфармізму і свабоды.

— За працу! — адрэзаў ён. — За працу ў імя багатых і вялікага капіталу!

Сынкі як быццам зноў акрыялі і, успомніўшы свой колішні энтузіязм, паабяцалі неадкладна ўзяцца за работу.

Мартэн вярнуўся да свайго вялікага артыкула з назвай «Багацейце!», якому, на шчасце, не было суджана з'явіцца ў друку. Гэта быў ёмісты памфлет. Яго аўтар намагаўся (дарэчы, марна) высмеяць высакародныя паводзіны нашай буржуазнай эліты, яе ласку да працоўных і набожнае шанаванне рэвалюцыі. Мартэн цвёрда наважыў перарабляць артыкул столькі, колькі спатрэбіцца, абы дасягнуць ідэальнай формы. Артыкул рос як на дражджах. Цэлы стол быў завалены паперамі. Жынэта не паспявала за ім друкаваць. Почырк у Мартэна быў дрэнны, і ёй часта даводзілася кідаць машынку і ісці да яго ўдакладняць напісанне некаторых слоў. Мартэн злаваў, што яму перашкаджаюць думаць, але на пытанні сакратаркі адказваў і кожны раз абзываў яе то непісьменнай, то адсталай. У адказ на Мартэна сыпалася: «Пачвара ты! Выскачка!» Часам спрэчка ледзь не даходзіла да кулакоў. Аднойчы раніцай пасля такога «дыялогу» Жынэта такі ўляпіла аплявуху Мартэну. Той устаў, каб адпаведным чынам адказаць ёй. І ў гэты момант сонечны прамень асвяціў іх. З ніжняга паверха данеслася джазавая музыка, і, самі таго не чакаючы, яны расталі ў абдымках.

У той самы дзень пасля абеду з'явілася пяцёрка. Мартэн, расчырванелы ад доўгіх пацалункаў, прыняў сваіх кампаньёнаў у поўным замяшанні. Ён папытаўся, ці закончаны іх артыкулы. Аўтары моўчкі глядзелі яму ў вочы. Нарэшце першы заявіў:

— Усё ўзважыўшы, я вырашыў быць за народ.

— Усё ўзважыўшы, — сказаў другі, — я — за рабочых!

— Усё ўзважыўшы, — выпаліў трэці, — я — за абяздоленых!

— Усё ўзважыўшы, — працадзіў чацвёрты, — я — за масы!

— Усё ўзважыўшы, — падагульніў пяты, — я — за рэвалюцыйны дух!

Усяго толькі некалькі дзён не бачыліся сынкі з Мартэнам. Аднак і гэтага ім хапіла, каб з карысцю для сябе падумаць. Акрамя таго, мізэрная сума — пяцьдзесят тысяч франкаў на месяц — памагла ім усвядоміць, што такое беднасць, і яны ўжо насілі ў сабе пачуццё еднасці з абяздоленымі, з працоўнымі класамі, з масамі. Сынкі прызналі і асудзілі свае памылкі. Зноў сталі рэвалюцыянерамі, з чыіх радоў, як правільна казалі бацькі, не варта было і выходзіць.

— Што з вамі робіцца? Вы ўсё-такі не кінеце часопіс? — папытаўся Мартэн.

— Гэта будзе складана, — пачуўся адказ. — Дый часопіса «Назад» больш няма. Хапіла і аднаго нумара. Пакладзены канец гэтаму бруду! І так панасміхаліся з вялікіх ідэй, якія хвалююць сэрца кожнага сумленнага чалавека. І, нарэшце, нашы бацькі маюць рацыю, калі гавораць, што нельга дасягнуць поспеху ў літаратуры, зневажаючы рэвалюцыю. А нам таксама хочацца, каб і пра нас сказалі, што мы — маладыя пісьменнікі вялікага сэрца і шчырай душы. Так што скончана з нашым «Назад» раз і назаўсёды.

— Ну, гэта мы яшчэ пабачым! — сказаў Мартэн. — Я адзін буду выдаваць «Назад»!

— А на якія грошы?

Мартэн запнуўся. Ён увесь час думаў толькі пра змест часопіса і ніколі не цікавіўся матэрыяльным бокам справы. Сынкі заўважылі яго разгубленасць і задаволена пачалі скаліць зубы.. Жынэта вырашыла, што гэта ўжо занадта. Яна пацалавала Мартэна і, павярнуўшыся да пяцёркі, адсекла:

— Грошы мы знойдзем! А вашых нам не трэба! Вы — бяздарныя выскачкі! Вы — пачвары! Ідзіце дадому, і няхай вашы таткі мільярдэры дадуць вам блаславенне!

— Але ж мы дзейнічаем у імя народа, — паспрабавалі пярэчыць сынкі.

— Даволі! У майго любага і ў мяне шмат працы. Марш адгэтуль!

Сынкі былі абражаны ўжо тым, што яна бессаромна, пры іх, пацалавала Мартэна, а яе апошнія нахабныя словы зусім вывелі іх з цярпення.

— Мы ў сябе дома, бо мы плацім за памяшканне, газ і электрычнасць. Так што самі вымятайцеся адсюль і рабіце свой часопіс у іншым месцы!

З болем у сэрцы Мартэн і Жынэта мусілі пакінуць рэдакцыю.

Пасля гэтай расправы сынкі вярнуліся да бацькоў і сціпла расказалі пра тое, што яны толькі што зрабілі масам. Адначасова яны пакляліся быць вернымі справе рэвалюцыйнай будучыні. Да глыбіні душы расчуленыя таты адразу давялі кішэнныя выдаткі сваіх дзетак да васьмісот пяцідзесяці тысяч франкаў на месяц.

Між тым становішча Жынэты і Мартэна было вельмі хісткае. Без падтрымкі, амаль без грошай, ім заставалася спадзявацца толькі на сябе. Праўда, Мартэна гэта зусім не хвалявала. Ён усё думаў пра свой вялікі артыкул, над якім яшчэ трэба было працаваць і працаваць. На шчасце, Жынэта была больш практычная. За тыя некалькі соцень, што ў іх яшчэ заставаліся, яна купіла білет нацыянальнай латарэі і назаўтра ж стала ўладальніцай пяці мільёнаў франкаў. Шчаслівы Мартэн цяпер быў упэўнены, што другі нумар часопіса ўбачыць свет. Але Жынэта думала інакш: абгрунтавана і доказна яна пераканала Мартэна, што пяць мільёнаў — гэта дробязь, і перш чым укладваць значныя сродкі ў такую няпэўную справу, як часопіс,трэба стварыць мацнейшую платформу. І абое заняліся камерцыяй. Спецыялізаваліся на ангельскіх шпільках. Па праўдзе кажучы, Мартэну гэта не надта падабалася, але памалу ён адчуў смак у гэтай справе і ўкладваў у яе ўвесь свой інтэлектуальны запал.

На сённяшні дзень Мартэн і Жынэта — людзі з добрым дастаткам. І, як прадчувала Жынэта, у Мартэна няма ніякага жадання зноў вяртацца да выдання часопіса «Назад». Цяпер Мартэн — за народ, за абяздоленых і, як усе, — рэвалюцыянер. Ён памірыўся з сынкамі мільярдэраў і разам з імі жартуе з лёсу часопіса-нябожчыка. У Мартэна цудоўныя адносіны з палітычнымі коламі. А нядаўна ён купіў сабе новы амерыканскі аўтамабіль за мільён чатырыста тысяч франкаў. І тым не менш Мартэн — чалавек ненадзейны. Даволі часта пасля званых абедаў ці кактэйляў у найлепшых дамах Парыжа ён з гумарам усклікае: «Каб ведалі яны, як я стаўлюся да іх рэвалюцыі!» Ён злосна смяецца, а ў вачах загараецца распусны агеньчык.

Я добра ведаю Мартэна і з нейкай трывогай пытаюся ў сябе, ці не ўчыніць гэты чалавек калі-небудзь спектакля, дзе багацей публічна раскажа пра свае сапраўдныя адносіны да народа. Уявіць гэта цяжка, але...

Оглавление

Французская навела XX стагоддзя

Луі Арагон Падсадная качка

Эрвэ Базэн Здаецца мансарда

Анры Барбюс Пяшчота

Даніэль Буланжэ Прынц напракат

П'ер Буль Загадкавы святы

  1

  2

  3

  4

  5

  6

  7

  8

  9

  10

  11

Джейн Веркор Маўчанне мора

Барыс Віян Ваўкалак

Андрэ Вюрмсэр Маўчанне

П'ер Гамара Любоў ганчара

Ражэ Грэнье «Дарагая, мілая мадам...»

Анры Гуго Нябожчыкі і прывіды

Марыс Друон Начны патруль

Альбэр Камю Госць

Бэрнар Клавэль Бізун

П'ер Куртад Канец Італіі

Андрэ Маруа Жыццё людзей

  РАЗДЗЕЛ CXVIII

  НЕЗВЫЧАЙНАЯ ВЯСНА

  ЗДАРЭННЕ Ў ГАЙД-ПАРКУ

  ДОМ НА ВУЛІЦЫ ВІКТОРА ГЮГО (ПАРЫЖ)

  ПАДАРОЖНІКІ

  ПРЫГОДЫ ДЗВЮХ СЕМ'ЯЎ

  ЗНЯВОЛЕННЕ Ў КЛЕТКУ

  ЖЫЦЦЁ ЛЮДЗЕЙ ПАВОДЛЕ А.Е.-17

  ПЕРШЫЯ ДОСЛЕДЫ

  СМЕРЦЬ А.Е.-17

Элен Пармелен Уяўны мастак

Ален Роб-Грые Сцэна

Анры дэ Рэнье Тайна графіні Барбары

Франсуаза Саган Італійскае неба

Наталі Сарот Трапізмы

  I

  II

  III

  IV

  V

  VI

  VII

  VIII

  IX

  X

  XI

  XII

  XIII

  XIV

  XV

  XVI

  XVII

  XVIII

  XIX

  XX

  XXI

  XXII

  XXIII

  XXIV

Анры Труая Пра каханне і вераломства

Эльза Трыяле Івета

Жан-Поль Сартр Герастрат

Жорж Сімэнон Пад страхам смерці

  I

  II

  III

  IV

Марыс Тоэска Падарунак

Жан-П'ер Шаброль Рахунак партызана

Марсэль Эмэ Назад