Студэнты апошняга курса [Уладзімір Дамашэвіч] (fb2) читать онлайн

Уладзімір ДАМАШЭВІЧ

СТУДЭНТЫ АПОШНЯГА КУРСА

Сустрэча на праспекце

Рэдка калі так здараецца, што на пачатку мая вясна ўбярэцца ў поўную сілу. А тут ужо два апошнія тыдні красавіка выдаліся цёплыя, з туманамі, якія часам віселі да паўдня, і цяжка было адгадаць, пойдзе дождж ці распагодзіцца. Але пасля абеду паказвалася бледнае і няяркае сонца, туман паступова прападаў, і такая цяплынь апаноўвала зямлю, што яна на вачах зелянела, налівалася сокамі, рабілася пульхнай, і ўсё жывое на ёй прачыналася пасля цяжкага зімняга сну, расло, давала пачатак новаму жыццю.

А ў горад вясна прыходзіла яшчэ, здаецца, раней, чым у вёску.

Як памятае Русіновіч,— дваццаць вёснаў сустракаў ён у вёсцы — там вясна доўгая, марудная, часам надакучлівая: пакуль растане, пакуль падсохне, а пакуль яшчэ зазелянее! А тут снег вывозяць за горад на машынах, ломікамі сколваюць лёд, зграбаюць смецце,— ідзі, вясна жаданая! На газонах і клумбах садзяць кветкі з цяпліц. Глядзіш — і дрэвы ўжо гатовы распусціцца... А прачнешся аднойчы раніцай, глянеш на таполю і вачам не верыш — зялёная!

Сёння другога мая, а ліпы на праспекце ўжо стаяць убраныя ў далікатныя зялёныя сукні, стракацяць празрыстымі свежымі лісточкамі, і ў паветры, як у лесе, вісіць нязвыклы, зялёны пах вясны.

Другога мая — яшчэ свята, і людзей на праспекце так многа, што не размінуцца.

Русіновіч ішоў па вуліцы ў густой людской плыні. Насустрач, як жывая рака, рухаліся людзі — парамі, групамі, па адным.

Панаваў вячэрні паўзмрок, загарэліся лямпачкі ілюмінацыі. Была тая прыемная пара змяркання, калі здаецца, што ты бачыш усё, а цябе ніхто не бачыць, і таму адчуваеш сябе вольна, раскута.

Паўгадзіны назад Русіновіч уцёк з інтэрната на Нямізе, дзе студэнты-аднакурснікі наладзілі невялікую вечарынку. Ён непрыкметна вышмыгнуў з накуранага пакоя і рашыў прайсціся па горадзе. Сам сабе ён смяяўся з таго, як там яго будуць шукаць і лаяць, а пасля завадатар усяе кампаніі Ярошка скажа: «Ну яго к чорту з гэтым Старым. Нам больш будзе. Пачынайма!»

Чамусьці ўсе называлі яго Старым: мо за разважлівасць, мо за павольнасць і флегматычнасць. Ён не крыўдзіўся, бо сапраўды — што тут такога?

Мянушкі вяліся спрадвеку, з іх пайшлі многія прозвішчы, і яшчэ цяпер тое прозвішча, глядзіш, як прыліпла да чалавека.

У Белага бледны бяскроўны твар, бялявы чуб, а Сіняковіч — барвовы, аж сіні з твару, чорныя да сінявы валасы. Быстрык — той сапраўды, бы жывое срэбра,— рухі хуткія і дакладныя, шпаркая мова, ён нібы не ходзіць, а лётае. Размысловіч — непаваротлівы, павольны ў гутарцы, схільны да філасофскай развагі. Здараецца, праўда, і зусім іншае. Хто скажа, чаму Гладкі худы, як жэрдка, а Бусел — нізенькі і тоўсты, як вяпрук, чаму Мурашку выгнала ўгору, як бярозу ў гушчары, а Шмыга рос нібы ўшыркі?

Свяцілі гірлянды лямпачак, блішчалі сотні акон, яркія фарбы стракацелі ў вачах. А над усім гэтым было цёмнае-цёмнае, без адзінае зоркі, неба.

Ды праспект меў свае межы — агні паступова радзелі, бляднелі, потым зусім прападалі. Русіновіч ведаў, што, прайшоўшы метраў са дзвесце ад прамога, як страла, праспекта, убачыш тое, чаго сёння не хацелася бачыць: руіны, шкілеты дамоў, што глядзелі на свет мёртвымі вачніцамі акон.

Страшны напамінак нядаўняга мінулага, яны як быццам нехаця саступалі месца новым камяніцам — нібы знарок, каб людзі не забывалі, што такое вайна.

Але ўсё гэта было там, у цемры, нібы за гарызонтам, а тут...

Машыны не ходзяць. На скрыжаваннях вуліц — тлум, цесната: іграюць вайсковыя духавыя аркестры, танцуюць пары.

Русіновіч — не танцор, ён больш любіць паглядзець, як танцуюць другія: гэты вясёлы занятак прыемна назіраць збоку.

Танцуюць пераважна маладыя, найбольш дзяўчына з дзяўчынаю, мільгаюць вайсковыя кіцелі і фуражкі, многа рабочай моладзі, студэнтаў. У адных на тварах абыякавасць, у многіх — сур’ёзнасць, нібы яны робяць вунь якую важную справу. А ёсць танцоры вясёлыя, бясклопатныя, з белазубымі ўсмешкамі, з іскрамі ў вачах. Але такіх менш...

Пастаяўшы крыху, Русіновіч ідзе далей.

Так ён снаваў з гадзіну ці болей і раптам, пераходзячы вуліцу, нос у нос сутыкнуўся са сваімі хлопцамі — з Мальцам, па мянушцы Пяхота, і Рамашкам. Малец быў на адным курсе з Русіновічам, а Рамашка вучыўся на фізмаце; некалі, яшчэ на першым курсе, яны жылі ў адным пакоі. Побач з хлопцамі ішлі дзве невысокага росту дзяўчыны, неяк дзіўна падобныя адна на адну. Дзяўчаты ішлі ў сярэдзіне, хлопцы — па баках.

Малец быў хударлявы, рослы хлапчына, не надта прыгожы, але прыемны з твару. Як былы франтавік, ён яшчэ не разлучаўся са сваёю суконнай гімнасцёркай. На грудзях у яго красавалася планка з ордэнам і трыма медалямі. Левае плячо ў Мальца было прыкметна ніжэй за правае — у вайну разрыўною куляй яму раздрабіла лапатку.

Малец стаў знаёміць Русіновіча з дзяўчатамі. І адна і другая, падаўшы яму руку, акрамя свайго імя, як завучанае, дадала: «Вельмі рада». Русіновіча здзівіла Мальцава аператыўнасць: калі ён паспеў знайсці гэтых дзяўчат? І як сышоўся з Рамашкам? Русіновіч ведаў, што ў іх пакоі на Нямізе Рамашка не паказваўся даўно. Да таго ж чалавек ён быў замкнуты, негаваркі, не любіў шумных зборышчаў, а выпадковых знаёмстваў — тым болей.

Русіновіч, ужо супакоіўшыся, ішоў побач з Мальцам, час ад часу зазіраючы на дзяўчыну, тую, што была крыху вышэйшая ростам і ішла пад руку з Мальцам.

Яна, калі добра прыгледзецца, была нават нішто сабе дзяўчынка: зграбная, з кірпатым носікам. На яе рухомых тонкіх вуснах час ад часу блукала стрыманая ўсмешка,— здавалася, дзяўчыне нешта перашкаджае, нешта ёсць у яе душы такое, што не дазваляе смяяцца шчыра, на ўвесь рот. І гэта якраз і вабіла ў ёй, хоць нічога крыклівага ў яе знешнасці не было, і ў такім тлуме яе проста не заўважыў бы.

Гаварылі, можна сказаць, на вечную для студэнтаў тэму: хто больш патрэбны на зямлі — філолагі, матэматыкі ці біёлагі, бо высветлілася, што дзяўчаты вучыліся на другім курсе біяфака, Малец і Русіновіч былі філолагі, адзін Рамашка — матэматык.

Дзяўчаты ў адзін голас даказвалі, што свет без філолагаў абыдзецца, без матэматыкаў таксама не згіне, а без біёлагаў адразу прападзе. Нават маўклівы матэматык Рамашка не стрымаўся, каб не сказаць колькі слоў у абарону дакладных навук, без якіх, як ён адзначыў, нельга ўявіць нічога існага на зямлі. Але ён дыпламатычна не закрануў біялогіі, паставіўшы побач з велічным гмахам біялагічных навук не менш прывабны матэматычны парфенон, даючы зразумець, што кожны цвярозы чалавек зможа сам адрозніць, дзе лепшае, а дзе горшае.

«Гімн філалогіі» праспяваў Малец, Русіновіч толькі сяды-тады ўстаўляў слова, поўнасцю даверыўшыся густу старэйшага таварыша.

Малец гаварыў, не перастаючы ўзмахваць праваю рукою:

— А я вам скажу, паважаныя дыспутанты, што філалогія — маці ўсіх навук, што чалавек тады стаў філолагам, калі ўпершыню сказаў «а», так што наша навука самая старажытная. Без яе нельга развіваць ні матэматыкі, ні вашага прыродазнаўства, бо першаэлементам усякай навукі з’яўляецца мова. Без мовы ўвогуле нельга жыць. Ці вы думаеце, што можна? Давайце зробім так: не дамо вось гэтым людзям гадзіну гаварыць,— і вы ўбачыце, што атрымаецца.

— Табе не дай гаварыць пяць хвілін — і ў цябе падскочыць ціск да пяці атмасфер,— уставіў Рамашка.

— Не пярэчу, але хачу яшчэ сказаць... Вось... Пяхота! Не хачу вас крыўдзіць... Хоць наша навука і альма матэр усіх навук, у тым ліку і вашых, павінен прызнаць, што вашы навукі маюць поўнае права жыць на гэтай грэшнай зямлі, бо людзей многа, і ўсе яны не могуць у сілу абставін ці па сваіх задатках займацца адною філалогіяй. Таму тыя, каму гэта, як кажуць медыкі, супрацьпаказана, ідуць у матэматыку, біялогію ці якую іншую навуку, і мы ўжо не ведаем, якую карысць яны там прыносяць, але што яны не ў філалогіі, ад гэтага карысць самая вялікая...

Малец змоўк і зрабіў страшную міну — нібы чакаў сама мала добрага кухталя за такія словы. Усе зарагаталі. Малец пакруціў галавою, абвёў усіх вачыма і зарагатаў сам мацней за ўсіх.

Не смяялася толькі дзяўчына, што ішла паміж Мальцам і Русіновічам. Яна раптам вырвалася з шарэнгі, стала тварам да хлопцаў і звонка сказала:

— Стойце!

Хлопцы спыніліся. На хвіліну ўтварыўся затор.

— Галка, не станавіся на дарозе! — Дзяўчынка ў карычневай сукенцы падбегла да Галкі і абняла яе за шыю.— Нас тут растопчуць.

— Хай топчуць! —сярдзіта адказала Галка.— Але я не сыду з месца, пакуль гэты студыёзус не папросіць у нас прабачэння за абразу.

Відаць, усе падумалі, што гэта не надта ўдалы жарт, а Русіновіч нават здзівіўся — якая прынцыповая!

Малец не ведаў, што рабіць: каяцца ў грахах — усур’ёз прасіць прабачэння ці адбрыквацца жартам?

— Хай гэта зробіць за мяне мой малодшы брат Русіновіч,— праспяваў на манер малітвы Малец і зрабіў жэст у бок Русіновіча.

— Так несумленна,— умяшаўся Рамашка.— Не звальвай з хворай галавы на здаровую, адказвай сам за сябе.

— За сябе я гатоў,— прастагнаў Малец, трымаючы руку на сэрцы,— але за свой язык — божа барані! Калі б я за яго адказваў, мяне даўно не было б на свеце.

— Дык вырві грэшны свой язык! Хай ён цябе не спакушае,— параіў Рамашка.

— Тады ён не будзе Мальцам,— умяшаўся Русіновіч і звярнуўся да Галі: — Няўжо вы хочаце, каб наш Малец перастаў быць Мальцам? Ён умеў гаварыць без перакладчыка нават з немцамі, а вось з дзяўчатамі не навучыўся. Даруйце яму!

Галя прыязна зірнула на Русіновіча, усміхнулася.

— Ваша шчасце, Малец, што за вас заступіўся чалавек з чулым сэрцам. Гэты раз я вам дарую, але болей — ніколі, хоць вы і ўмелі гаварыць з немцамі.

Яна першая падышла да хлопцаў, узяла Русіновіча пад руку, і яны пакрочылі далей.

«Чалавек з чулым сэрцам»,— насмешліва паўтарыў сабе Русіновіч.— Ці не занадта вялікі гонар... А вось ты сама? Нешта ў табе ёсць, толькі глыбока схавана. Аднак гэта цікава, што ні кажы».

Праз якой паўгадзіны яны ўсе сядзелі ў скверы, затым хадзілі піць морс, доўга стаялі ў чарзе. Вечар прайшоў непрыкметна.

Праводзіць дзяўчат пайшлі ўсе чарадою, але Рамашка з Мальцам чамусьці ўзялі сабе меншую дзяўчыну, а Русіновіч застаўся з Галяй.

— Адкуль вы ведаеце Мальца? — спытаў, памаўчаўшы, Русіновіч.— Ці мо лепш: адкуль вас ведае Малец?

— А ці не ўсё роўна? Мы часта разам засядаем...

— Зразумела. Начальства ці актыў... Але чаму вы ходзіце па вуліцы ў такі вечар?

— А дзе я павінна быць, па-вашаму?

— Ну, недзе дома...

Галя доўга маўчала, апусціўшы галаву.

— Мой дом далёка... А ведаеш... ведаеце, я доўга сумавала без мамы. Асабліва на першым курсе. Цяпер трохі прывыкла... А Малец ваш жанаты? — нечакана спытала Галя.

Русіновіч здзіўлена паглядзеў на яе, усміхнуўся.

— Я нават не ведаю, што казаць... Можа, ён пакрыўдзіцца, калі я скажу праўду...

— За праўду не крыўдзяцца. Мне здаецца, што жанаты. З выгляду ён ужо стары...

— Які стары? Дваццаць сем гадоў. Але, наколькі я ведаю, ён не жанаты.

— Вас здзівіла, відаць, навошта я пытаю?

— Трохі... Хаця, што тут асаблівага?

Яны прастаялі яшчэ хвілін колькі. Русіновіч адчуваў, што Галя хоча ісці ў інтэрнат. «Як ёй сказаць? Няўжо мы больш не ўбачымся?» — круцілася ў яго галаве.

— Я хацеў бы вас бачыць...— асмеліўся ён.

— Гэта нікому не забаронена,— з выклікам адказала Галя.

— Рад, што вы і мяне залічаеце да шчаслівых, якім не забаронена вас бачыць... Я прыйду заўтра, у восем вечара. Добра?

— Як хочаце...

Гэтая няпэўнасць астудзіла трохі яго гарачую галаву.

Ад сесіі да сесіі

Сесія — самая цяжкая і, як ні дзіўна, самая вясёлая пара ў студэнтаў. Хоць экзаменаў і залікаў многа, але гэтым студэнта не спалохаеш. Асноўнае, што не трэба сядзець на лекцыях, што ты гаспадар свайго часу.

Шосты пакой на Нямізе — цеснаваты, не надта светлы, бо вокны ўпіраліся ў суседні дом,— страціў свой звычайны выгляд. Раней тут панавала чысціня і парадак, а цяпер — бязладдзе.

Кожны меў свой рэжым дня, які відзён толькі ў сесію. Уставалі, як хто хацеў. Раней за ўсіх прачынаўся Малец. У яго часта балела прастрэленае плячо, ён пакутаваў аб бяссонніцы, доўга не мог заснуць вечарам, а раніцай таксама сон хутка пакідаў яго. Але ўставаць першы ён не любіў, звычайна ляжаў у пасцелі з кніжкаю ў руках.

Першы вылазіў з-пад коўдры Рак, па мянушцы Прафесар, невысокі сухарлявы хлапчына з круглаю вялікаю галавой і буйным гладкім тварам. Рак любіў спакой і парадак, не цярпеў мітусні і спешкі, якая звычайна бытуе сярод студэнтаў. Ён даваў, як смяяліся хлопцы, паўтара абарота ў гадзіну: старанна і доўга галіўся — «карчаваў пні», спырскваўся адэкалонам, ішоў з чайнікам па кіпяток і садзіўся снедаць.

За ім уставаў Ярошка, таксама невысокі, але каржакаваты і моцны, з шэрым бяскроўным тварам, з тонкімі вуснамі. Свой дзень ён пачынаў з фіззарадкі. Пахрустваючы суставамі, рабіў спачатку лёгкую размінку, пасля браў гантэлі і доўга размахваў імі, то прысядаючы, то нават кладучыся на падлогу. У яго таксама быў свой тэмп, не надта хуткі, але спорны. Ён ніколі не спяшаўся, але ніколі і не пазніўся, усё разлічваючы да секунды. Яго за гэтую дакладнасць называлі Пектаралісам.

Апошнімі падымаліся Русіновіч з Антановічам.

Яны сябравалі, хоць перад гэтым паміж імі адбылася непрыемная сутычка, аб якой яны не любілі ўспамінаць. Гэта здарылася даўно, яшчэ на першым курсе. Аднойчы Антановіч быў не ў гуморы, а, як на бяду, Русіновіч моцна наступіў яму на нагу сваім цяжкім ботам. Антановіч хутчэй механічна, чым са злосці, штурхануў Русіновіча. Той, доўга не чакаючы, штурхануў Антановіча. Праз якую секунду яны ўжо стаялі адзін супроць аднаго, гатовыя кінуцца ў бойку. Але хлопцы іх расцягнулі.

Памірыліся яны хутка і адразу пасябравалі, цяпер ужо разам хадзілі і нават елі з «аднаго катла».

Антановіч быў паэт, меў вясёлы, жывы характар, выдатна вучыўся, і з першага курса яго выбралі старастам. Русіновіч, наадварот, быў ціхманы, замкнуты, не вызначаўся здольнасцямі, але быў чулы да чужой бяды, спагадлівы.

...Рак пасля снедання клаўся на свой ложак і чытаў, пакуль яго не зморваў сон. Хлопцы, прыходзячы з бібліятэкі, звычайна заставалі яго ў такой позе: апрануты, у доўгіх, як лыжы, туфлях, ён ляжаў на ложку, бы нябожчык, скрыжаваўшы на грудзях рукі і прыкрыўшы твар кнігай ці канспектам. Але амаль усе экзамены ён здаваў на «выдатна» — памяць у яго была, як казалі студэнты, конская. Тое, што ён прачытаў раз, засядала ў яго мазгах надоўга. А кнігі ён чытаў, што машына,— за адзін дзень мог адолець некалькі тоўстых раманаў. Праўда, ён прызнаваўся, што чытаў «па дыяганалі», сочачы толькі за сюжэтнай лініяй. Рак губляўся толькі тады, калі трэба было самому нешта прааналізаваць, даць не гатовую, а сваю ўласную ацэнку факту ці з’явішчу. Ён любіў хавацца за цытаты, якіх ведаў безліч.

Малец з Ярошкам ад цямна да цямна сядзелі ў бібліятэцы — у Ленінскай ці ў сваёй, універсітэцкай. Малец зубрыў да страты прытомнасці, да атупення — так баяўся за стыпендыю, хоць атрымліваў яшчэ і пенсію. Ён памагаў матцы і малодшай сястры. Ярошка таксама стараўся, але пры яго цягавітасці і дужасці такая нагрузка нічога не значыла — ён мог вынесці і не гэта. Ён таксама быў выдатнік.

Антановіч з Русіновічам і тут адрозніваліся. Антановічу ўсё давалася лёгка: на экзаменах яму ставілі адны пяцёркі. Здавалася, ён не вучыць, а ведае ўсё даўно, і цяпер толькі паўтарае.

Русіновічу і тут шкодзіла яго маруднасць і павольнасць думкі, але ўсё, што ён гаварыў ці даказваў, было яго ўласным, выказаным па-свойму, хоць часам і карава. І ацэнку таму ці іншаму факту ён стараўся даваць сваю, за што адным выкладчыкам падабаўся, другія, хто любіў гладкія адказы і завучаныя фармуліроўкі, зніжалі яму адзнаку.

Сёння зранку неба ўкрылі хмары, і Антановіч не скіраваў, як звычайна, на возера, а пайшоў з Русіновічам у бібліятэку.

Пастаялі ў чарзе, бо ў сесію ў бібліятэцы было народу — не размінуцца. Узялі кніжкі і пайшлі выбіраць «шчаслівае» месца — каб не трапілася па суседству шумная кампанія, каб менш хадзілі і не даставала сонца.

За суседнім сталом цераз праход сядзелі дзяўчаты з іх курса. Яны паглядвалі на хлопцаў і пасмейваліся. У іх быў дзіўны сусед, якога Русіновіч ужо ведаў даўно, бо часта сустракаў у бібліятэцы. Ён заўсёды чытаў нешта такое старое-старое: кніга, што ляжала перад ім, мела сама меней гадоў сто. І кнігі ўсё былі тоўстыя, вялікія, як падняць. Сёння на стале перад ім ляжаў яшчэ і батон у сетачцы.

Хлопцы зачыталіся, не падымаючы галоў. Палуднаваць схадзілі ў буфет, узялі халодных катлет, кампоту. З паўгадзіны пасядзелі на бібліятэчным ганку, на сходах. Прыемна прыгравала сонца.

Пасля абеду працаваць стала горш, цяжэй. Русіновіч усё часцей узнімаў галаву, часцей кідаў позірк на суседак, праводзіў вачыма студэнтаў, якія толькі прыйшлі і доўга шукалі свабоднага месца, ціха ходзячы між радамі сталоў і шэптам пытаючы: «Тут занята?», «Тут свабодна?».

Урэшце Антановіч не вытрымаў, штурхнуў яго пад локаць і зашаптаў:

— Чаго круцішся?

— Нешта галава шуміць.

— На пачытай, мо адпачнеш.— І ён даў Русіновічу спісаны яго почыркам даволі тоўсты сшытак.

Русіновіч толькі акругліў вочы і ўзяўся чытаць.

«Студэнцкая паэма» — стаяла на першай старонцы.

«Прысвячаю Ярошку, Мальцу, Русіновічу, Раку».

І пайшло, панясло Русіновіча, быццам на лагодных хвалях, пачало пагойдваць, закалыхваць, песціць, а пасля — падкідваць, уздымаць уверх, кідаць уніз, аж сэрца замірала ад радасці і страху.

Паволі, радок за радком, вырысоўваўся, няхай і не надта дасканалы, спелы, але ўсё-такі ёмкі малюнак іх студэнцкага жыцця. І асноўнае: відаць было, што нараджаўся паэт. Няхай не кожнае слова стаяла на месцы, не кожны радок нёс вялікую думку, гучаў цвёрда,— такую рэч мог напісаць толькі паэт.

— А ведаеш, у цябе добра выходзіць,— сказаў Русіновіч.

— Калі ты не смяешся, то я рад чуць гэта.

— Я заўсёды сур’ёзны...

— Часам аж занадта...

— Калі гэта?

На іх зашыкалі: бач, знайшлі месца для гутаркі!

Ішлі на Нямігу стомленыя, з пустымі жыватамі і «поўнымі», аж занадта, галовамі. У пакоі засталі аднаго Рака. Ён ляжаў, накрыўшы твар канспектам, і цяжка было сказаць, спіць ён ці не.

Хлопцы не сталі яго турбаваць, а адразу ўзяліся за справу — пайшлі на кухню, наабіралі бульбы, Антановіч распаліў прымус. Каструля была вялікая, на пяць літраў, і налілі ў яе амаль што даверху — на выпадак, калі хто папросіць дабаўкі.

На кухні быў шум, чад і цесната.

— Прымус пеў на сваёй мове...

Наўрад ці так Александровіч

Узрушыць сэрца мог кухмараў,

Як спеў прымуса і скварак,—

працытаваў Русіновіч з усмешкай.

— Што табе так весела? — спытаў яго Антановіч, стараючыся перакрычаць шум.

— Здорава ты паэтызуеш гэтую кухонную сімфонію. Эстэты могуць пакрыўдзіцца.

— Я не для іх пішу...

— «Я не для вас, паны, о не!» Святыя словы!

— Хоць не да месца сказаныя.

— Можа і так... Але вазьмі іх сабе эпіграфам.

— Гэта вялікі гонар для кожнага...

Антановіч застаўся на кухні — пільнаваць суп, каб не выбег.

Русіновіч асцярожна зайшоў у пакой. Рак прыўзняў канспект, як рыцар забрала, і сказаў:

— Стары, цябе тут шукала адна асоба. Такая невялічкая, русая.

Русіновіч прысеў на свой ложак.

— А не сказала, навошта я ёй патрэбен?

— Мне не сказала. Думаю, што скажа табе... Глядзі, Стары, глядзі. Даслужышся.— І Рак пагразіў яму канспектам.— Мала таго, што сам на спатканні бегаеш...

Русіновіч не паспеў адказаць. У пакой уляцеў Антановіч.

— Падрыхтуйце стол, лежабокі! — крыкнуў ён і знік зноў.

Русіновіч нехаця ўстаў, сцягнуў абрус са стала, заслаў яго газетаю, а ў цэнтры паклаў тоўстую кнігу з шэрай вокладкай, якая заўсёды служыла падстаўкаю для каструлі.

Хутка ў пакой спаважна ўвайшоў Антановіч, несучы на выцягнутых руках поўную каструлю пахучага супу.

— Іграйце туш,— сказаў ён і з крэктам паставіў каструлю на стол.

— Не туш, а марш самі кішкі іграюць. Хіба не чуваць? — стараўся ў тон яму пацэліць Русіновіч.

Рак маўчаў, толькі ўстаў з ложка і кісла ўсміхнуўся.

— Ніколі не думаў, што ў табе жыве такі Гарганцюа. Я лічыў, што ты адным духам можаш жыць! — укалоў яго Антановіч.

— А памятаеш «Кала Бруньёна» ў перакладзе Лазінскага? «Тело пусто — дух расстроен, а поел — и дух спокоен». Як гэта гучыць па-французску?

— Пачакай, зараз, зараз. Толькі мо не так будзе складна, як у Ралана.

— Я ведаю, ты пачнеш імправізаваць. Ад Ралана нічога не застанецца...

І тут дзверы з грукатам адчыніліся, і на парозе выраслі Ярошка і Малец.

— Гэта мы! — выгукнуў вясёлы Ярошка.— Вы не рады? А мы наадварот! Праўда, Пяхота?

Але Малец чамусьці не падзяляў Ярошкавай радасці.

— Толькі выйшлі з чыталкі — чую, грыбным супам пахне. Дык Малец з усіх чатырох кінуўся да інтэрната, я ледзь дагнаў яго і ўсю дарогу трымаў за каўнер. Прагаладаўся, бедны, прэ без аглядкі. Я ледзь паспяваў за ім. Людзей з ног збівалі...

— Не назаляй,— агрызнуўся Малец і стомлена сеў за стол.— Табе ўсё жарцікі наўме. Праваліш, то бацька-старшыня прышле грошай і сала, а мне лепш праз зямлю праваліцца, чым застацца без стыпендыі. Бач, на наша шчасце, за тройку не плацяць.

— Не бядуй, пракормім і цябе,— супакоіў яго Ярошка, вымаючы з тумбачкі міску.— Налівай з берагамі,— сказаў да Антановіча.— Памятаеш, як Старога паўгода кармілі.

Русіновіч схіліў галаву, пачырванеў. Хто-хто, а ён ніколі не забудзе той трэці курс, калі ў яго быў такі крызіс — душэўны і матэрыяльны. Яго сястру, якая працавала ў сельскай краме, судзілі за растрату, далі пяць год — з поўнай кампенсацыяй страт. І яму «пашанцавала» — заваліў замежную. Каб не сябры, невядома, што было б тады з Русіновічам. Думкі ў яго былі самыя чорныя, ды і нервы пачыналі здаваць... Пасля Русіновіч рашыў: усё, што хлопцы зрабілі для яго, ён некалі ў сто разоў больш аддасць добрым людзям, будзе заўсёды памагаць тым, хто будзе мець у чым-небудзь патрэбу, ніколі не кіне чалавека ў бядзе і не застанецца глухім да чужое просьбы.

— Пектараліс, думай, што гаворыш,— асадзіў яго Малец.— Памагчы чалавеку таксама трэба ўмець. Ва ўсім патрэбен такт, а яго ў цябе зроду не было. Ты думаеш, што ва ўсіх такая цвёрдая скура, як у цябе?.. Памятаеш сялянскі анекдот: пазычыў багаты чалавек беднаму свой касцюм на вяселле. Якраз у разгар таго вяселля, калі збіраліся ўжо дзяліць каравай, падыходзіць да маладога дзядзька і моцна, каб усе чулі, кажа: «Глядзі, а ты не хацеў пазычаць гэты касцюм, баяўся, што вялікі, а ён як на цябе шыты». Так і ты.

Ярошкаў твар стаў яшчэ больш шэры.

— Дараўнаваў! Што я такое сказаў? Я ж не раскрыў ніякага сакрэту. Чым я пакрыўдзіў Старога?

— Ды не, я не крыўдую, перастань, Малец,— загаварыў Русіновіч.— Факт застаецца фактам. А калі наконт таго, што глыбей засядае ў памяці — добрае ці кепскае,— то гэта як у каго... Што больш уражвае, тое глыбей засядае.

Наступіла няёмкая паўза. Ярошка такі зразумеў, што пакрыўдзіў Русіновіча неасцярожным словам, але ў яго не было звычкі прызнавацца, што ён зрабіў нешта не так. Сялянская ўпартасць у ім сядзела глыбока. Урэшце ён узлаваўся:

— Кіньце гаварыць прытчамі, не люблю алегорый, эзопавай мовы. Люблю проста з моста — што думаеш, тое і гавары... Калі яшчэ гэтулькі з вамі пражыву, проста стану хадзячай дабрачыннасцю, героем нашага часу.

— Ты герой, але не нашага часу.— Малец ужо скончыў суп і саладзіў «белы» чай.— Пра цябе пісалі сто гадоў назад, а больш не будуць. Праўда, ты там пад выглядам немца Пектараліса, па мянушцы Жалезная Воля, але хто ведае, кім былі твае продкі? Мо і немцамі, бо вельмі ў цябе многа педантызму...

Ярошка яшчэ болей ускіпеў.

— Што сёння за вечар? Чаго гэты Малец ад мяне хоча? Будзьце сведкамі, што яшчэ адна абраза — і я кідаю яму пальчатку.

— Аб’явіш мне «рускую вайну», як той Пектараліс? — дапытваўся Малец.

Задаволена пасмейваўся Рак — ён любіў, калі Ярошка і Малец «грызліся» паміж сабою — тады яны забывалі пра яго.

— А што? І аб’яўлю! Не пагляджу на твае заслугі...

— Пяхота! Што ты ўвесь час насміхаешся над маімі заслугамі? Выходзіць, мне не трэба было ісці ваяваць, а адседжвацца ў бацькі на печы, як ты?

— А што табе да таго, дзе я сядзеў? Я ж не вінават, што з’явіўся на свет на два гады пазней за цябе.

— Табе пашанцавала — і толькі. Вось каб ты паслужыў у запасным палку, а пасля папоўзаў на жываце перад нямецкімі дотамі на прускай раўніне, то не было б у цябе гэтай пыхі. І пра мае заслугі ты маўчаў бы. Не жадаю я табе маіх заслуг і маіх шрамаў.

— А, пра шрамы ўспомніў! Хопіць жыць мінулым...

Яны яшчэ трохі паспрачаліся, але ўжо не з такім азартам, як спачатку, пасля закурылі з аднаго пачка, што ляжаў на Ярошкавай тумбачцы.

— Ну, здаецца, нагаманіліся,— сказаў з усмешкай Антановіч.— Вы абодва мелі рацыю, таму, як бачыце, усе трымалі нейтралітэт, нават наш Рак, які ніколі не прайшоў бы моўчкі міма несправядлівасці...

Рак скрывіўся, але прамаўчаў, толькі пачырванеў.

Антановіч працягваў:

— Як вам вядома, я пішу паэму. Галоўны герой яе — Ярошка. Хачу прачытаць вам тое, што ўжо гатова.

— О, гэта голас! — з пафасам усклікнуў Ярошка. Дружна сабралі са стала пасуду, памылі, заслалі стол амаль што чыстым настольнікам — сям-там толькі відны былі на ім плямы ад віна,— і Антановіч з прыкметным хваляваннем дастаў з тумбачкі сшытак, сеў за стол і пачаў чытаць — адразу, без усякага ўступнага слова і каментарыяў.

Хлопцы слухалі моўчкі, толькі часам каторы ўсміхаўся, часам пакрэктваў ці круціў галавою. У паэме апісвалася ўсё тое, што яны тут перажывалі з першых дзён вучобы. Як уладкоўвалі свае справы, як угрызаліся ў граніт навукі, аб чым марылі і думалі, аб чым спрачаліся і каго любілі.

У цэнтры паэмы быў Міша Дзівін — Ярошка. У гэтым ужо ніхто не сумняваўся, бо ён быў відзён як на далоні — усе яго замашкі, характар, а галоўнае — яго раман з адной дзяўчынай, іх аднакурсніцай, раман, праўду сказаць, не зусім прыемны для галоўнага героя. Хлопцы ўсміхаліся, а Ярошка круціўся як уюн на патэльні і гладзіў свае валасы — у яго была звычка гладзіць валасы і на патыліцы збіраць іх у адно месца. Атрымлівалася не то каса, не то хвост.

Скончыўшы чытаць, паэт разгублена абвёў позіркам твары сяброў, з надзеяй і страхам чакаў пачуць першае слова крытыкі, бо хлопцы ў літаратуры разбіраліся — нездарма ў іх быў настаўнікам Юс Вялікі — Юскавец.

Усе чамусьці скіравалі вочы на Русіновіча.

— Стары, пачынай! — падбадзёрыў яго Ярошка, паціраючы рукі.

Русіновіч адмоўна пакруціў галавой.

— Не, я потым. Тым болей, што я ўжо гэта чытаў раней...

— Калі? Ну, што такое? Па спісу выклікаць, ці што? — насядаў Ярошка.— Прафесар, давай!

Рак замяўся, пачырванеў, пацепнуў плячыма і выціснуў два словы:

— Не ведаю...

— Выдатная ацэнка! — пахваліў яго Ярошка.— Падмацуй цытатай!

Але Рак адразу насупіўся і нібы нырнуў у сваю шкарлупіну, як гэта ён рабіў заўсёды, калі лічыў сябе пакрыўджаным,— замоўк і адышоў ад стала.

Ярошка нездаволена фыркнуў.

— Не трэба і казаць: пазбаўляю слова... Хто наступны? Малец? Ідзі на трыбуну.

Малец падняўся, нібы сапраўды збіраўся ісці, пасля зноў сеў.

— Пяхота! Ты толькі не збівай мяне сваімі мудрымі рэплікамі, а дай выліць душу,— папярэдзіў ён Ярошку.— Я коратка... Мне здаецца...

— Перахрысціся!..

— Ідзі да д’ябла! Яшчэ раз пераб’еш — выстаўлю за дзверы... Дык вось, дарагія мае хлопцы... Я лічу, што лёс нам пасылае добрага паэта, такога тыповага беларускага, шчырага, простага да наіўнасці...

Ярошка закруціўся на сваім крэсле, схаваў пад далонню ўсмешку, хацеў нешта сказаць, але стрымаўся.

Малец працягваў:

— Праўда, тут нельга выносіць канчатковы прысуд, бо гэта яшчэ фрагменты. Ды і ў іх ёсць да чаго прычапіцца. Заганы ёсць, але агульнае ўражанне такое, што паэт знайшоў сваё «я», што ў яго ёсць свой голас, «асядлаў» сваю тэму—менавіта заходнебеларускую. Гэтыя словы:

Край мой родны, дзе я рос!

На шляху сваім юначым

Тут я ўбачыў мора слёз,

Покі шчасце тое ўбачыў,—

ідуць з душы чыстай і шчырай. У іх відна гісторыя нашага краю. Я скончыў.

Ярошка пачакаў, пакуль Малец усядзецца і перастане скрыпець крэслам, і спытаў:

— Хто наступны? Я? Даю сам сабе слова... Гм... Цяжка гаварыць пасля такога златавуста, але што ж? Не дамо сябе на асмяянне... Мы прысутнічалі на нараджэнні... Не, што я кажу — пры хрышчэнні сапраўднага паэта. Гэта яго першае баявое хрышчэнне, і дай бог, каб заўсёды яго прымалі чытачы і крытыкі, як сёння прымаем мы. Шкода, што ўжо зачынены магазіны і што мы апаражнілі каструлю з супам. Але прабачце, я не туды гну... Паэма ўвогуле неблагая, мо толькі надта ў духу нашых традыцый... А вось што да галоўнага героя, то тут я павінен зрабіць аўтару сур’ёзны папрок. Мне гэты герой уяўляецца інтэлектуальна высокім, хоць і верным свайму старому класу — сялянству, якое некаторыя лічылі якраз інтэлектуальна бедным, забітым, прыніжаным і г. д. Я сам, аднак, з’яўляюся праціўнікам такога погляду — каб усе ведалі. У паэта гэты герой трохі, каб не сказаць больш рэзка, прыземлены, нейкі трохі сутулы, ледзь не гарбаты, нібы толькі ад сахі і касы, а гераіня такая ўжо Афелія, што бог ты мой! Рафінаванае дзіця горада, узнёсласць думак і пачуццяў! Натуральна, што яна не можа пусціць у сваю душу гэтага, з дазволу сказаць, мужлана Дзівіна і кажа яму — каціся... Вось такая мая галоўная прэтэнзія. Хто наступны? Стары? Прашу!

Слухаючы Ярошку, Русіновіч увесь час усміхаўся. Ён ведаў, што Ярошка гаварыў тое, што думаў, толькі знарок афарбоўваў усё ў гумарыстычны тон.

Русіновіч спачатку блытаўся, пераскокваючы з думкі на думку, пасля паступова выбраўся на роўную дарогу.

— Ужо сам факт, што напісана паэма,— радасны... Але галоўнае — што і як? Малец хваліў тэму... Правільна, тэма вартая ўвагі. Нас, «заходнікаў», яшчэ не ведаюць — хай даруюць мне... усходнія нашы браты. Нас паказвалі аднабока: або нейкімі ўпартымі фанатыкамі, або нікчэмнымі... Мне падабаецца свой погляд на гісторыю краю, імкненне стварыць самабытны характар маладога беларуса Дзівіна, які хоча быць падобны да ўсіх, хто яго акружае, але ўсё ж выдзяляецца, бо не страціў яшчэ адбітку часу і асяроддзя, з якога выйшаў. Не скажу, каб ён выглядаў белаю варонай, але нечым да яе падобен. Ды якраз у тым, што ён не падобен да іншых, і яго вартасць. Што мне спадабалася асабліва — гэта аптымізм, сапраўдны народны аптымізм паэмы, хоць сітуацыя тут даволі драматычная... Многа гумару, лірычных, задушэўных мясцін і радкоў, якія хочацца цытаваць. Хачу папярэдзіць толькі нашага паэта ад адной небяспекі, якая можа яго спаткаць. Я ўжо ўпамінаў пра яго аптымізм. Гэта добра, гэта вельмі добра... Але аптымізм можа вырадзіцца ў бяздумнасць, зубаскальства, няўвагу да сацыяльнага боку жыцця...

— Ну, Стары, завёў, канца не відаць.— Ярошка дэманстратыўна пазяхнуў на ўвесь рот і пацягнуўся.

— Замаўчы, Пяхота, дай чалавеку сказаць. Цябе слухалі,— супакоіў яго Малец.

— Маўчу.

Русіновічу была дарэчы гэтая паўза, бо ён якраз страціў на момант асноўную думку — з ім гэта нярэдка здаралася. Хлопцы сціхлі. Русіновіч працягваў:

— Чалавека трэба паказваць усебакова, а не маляваць яго такім бесклапотным весельчаком, які толькі пяе частушкі і ніколі не сутыкаецца з бядою, з няшчасцем, з несправядлівасцю ці здрадай. Паказаць чалавека такім — гэта паказаць яго аднабакова, збеднена, гэта значыць, адысці ад праўды, сфальшывіць. Вось як я гэта разумею...

Русіновіч змоўк, зноў сагнуўся над сталом, выцер далонню спацелы лоб.

— Ты, Стары, усё сказаў ці яшчэ што выціснеш? — спытаў Ярошка.— Я хацеў бы паспрачацца з табою, але, можа, мы лепш дамо слова аўтару, як гэта звычайна бывае. Ці ён не павінен разжоўваць таго, што сказаў у сваім творы, і класці ў рот чытачам? Здаецца, усё зразумела?

Тут зноў умяшаўся Малец.

— Усё не ўсё, а ён павінен сказаць сваё слова, хоць бы нават адказаць на твае закіды. Не заціскай дэмакратыі. Гавары, Ігар!

Антановіч прайшоўся пальцамі па сваёй густой чарнявай чупрыне.

— Я слухаў ды думаў сам сабе: што мы тут елі — суп ці якую хмельную брагу? Надта ж ужо ружовыя ў вас фарбы, паважаныя мае крытыкі. Дзякую, што слухалі... Крытыку я ўлічу... Цяпер я хачу сказаць, што я думаю аб напісаным. Гэта толькі эскіз, толькі варыянт, а колькі іх будзе — не ведаю, але адчуваю, што многага не хапае. Нешта ўлавіў, мо сотую долю, але галоўнага, як мне здаецца, няма. Тут адно апісальніцтва, я сказаў бы, плакатнасць, канфлікт дробны, не сацыяльны, а нейкі нават сентыментальны,— маўляў, пашкадуйце беднага Дзівіна, яго не пакахала дзяўчына. У нашым сённяшнім жыцці ёсць паўнакроўныя канфлікты, аб якіх і трэба пісаць. Але для гэтага, відаць, патрэбна грамадзянская смеласць, якой у нашага брата мала... Вы занадта перахвалілі мой першы опус. Другія крытыкі могуць загнуць зусім у іншы бок.

— Раз ты такі самакрытычны, то будзь гатовы да ўсяго: да лаўраў і да церніяў. І ведай, што, як сказаў адзін мудрэц, лаўровы вянок асабліва моцна трымаецца на падкладцы з цярноўніку,— глыбакамысна зазначыў Ярошка.

— Як буслінае гняздо на баране,— уставіў Малец.— Гавары прасцей, а то да нас не даходзіць.

— Пачуццё гумару ўласціва толькі высокаарганізаванай асобе,— адбрыў яго Ярошка.

— Гледзячы на цябе, гэтага не скажаш,— не заставаўся ў даўгу Малец.

На возеры

Спатканне было прызначана на дзве гадзіны дня, у прывакзальным скверыку. Адсюль яны трамваем паедуць на возера. Лета... Такое гарачае лета...

Русіновіч прыйшоў на ўмоўленае месца раней — ён ніколі не любіў пазніцца.

Прывакзальны сквер у любы час дня — што вулей. Усе лаўкі забіты людзьмі з клункамі і чамаданамі, тут поўна неспакойных і мітуслівых пасажыраў. Проста на зямлі, на траве размясцілася група інвалідаў. Адны дрэмлюць на клунках, другія нешта спрачаюцца. Ёсць сярод іх і некалькі жанчын. Усе разагрэтыя сонцам, загарэлыя да чарнаты, відаць, падпіўшы, бо жэсты рэзкія, парывістыя, а гутарка вясёлая, крыклівая. Побач ляжаць мыліцы, адшпіленыя пратэзы.

Жанчына з мыліцамі, без нагі... О божа! Можна змірыцца з лёсам мужчыны — ён часта вяртаўся з войнаў то без нагі, то без рукі, то зусім знявечаны, але жанчына!.. Маці! Гэта ніяк не ўкладвалася ў галаве. Вось яна, гэтая тонкая, далікатная, звышчулая істота — жанчына, якая створана прыродай для самай высокай, самай святой і пачэснай місіі — радзіць і гадаваць дзяцей, працягваць на зямлі жыццё,— яна сёння інвалід... Хто за гэта адкажа? Хто?..

— Грыша! Ачніся! — чуецца голас. Гэта Галя. Яна стаіць ля лаўкі.

Русіновіч нейкі момант няўцямна глядзіць на яе, потым нехаця ўстае і бярэ яе пад руку. Яна вызваляе руку.

— Не трэба, прашу цябе. Тут гэтулькі народу...

— Яшчэ хто ўбачыць... Праўда? — падколвае яе Русіновіч.— Будуць смяяцца, данясуць рэктару, што яго студэнты дазваляюць сабе такія вольнасці...

— Ты не дасціпны, гэта ты сам ведаеш. Таму з табою мне часам сумна...

— Дзякую за шчырасць... Што я магу зрабіць? Курсаў, такіх пакуль што няма, і я не ведаю, як будзе далей.

— Курсы не памогуць, дасціпным трэба радзіцца.

— Пэўна ж, спярша радзіцца, а пасля вучыцца. Аднак жывуць на зямлі і маўчуны. І апошніх болей. Куды ім падзецца?

— Куды хочуць. Але я іх не люблю. Мне падабаюцца такія, як артыст Алейнікаў... Ну, яшчэ як Марк Бернэс ці хоць бы Кручкоў.

Русіновіч памаўчаў, пасля сказаў праз зубы:

— Мяне якраз цікавіць адваротнае смеху.

— Што?

— Плач.

— Вось як?..

Яны селі ў трамвай. Народу было многа, яны ледзь уціснуліся. Потым плынь занесла іх наперад, яны сталі ля пярэдніх дзвярэй адно пры адным, трымаючыся за парэнчы. Рукі іх датыкаліся, і Галя ўвесь час адсоўвала сваю руку ад яго, а ён знарок пасоўваў сваю. Галя тады сярдзіта зіркала на яго вачыма, моршчыла носік і нямоцна біла яго па руцэ.

Урэшце яны выходзяць з трамвая і моўчкі ідуць праз старыя запушчаныя могілкі да возера.

— Ты бачыла інвалідаў у скверыку пры вакзале? — пытае Русіновіч і асцярожна бярэ Галю за локаць.

— Ай, лепш не трэба аб гэтым...

— Чаму?

— Страчаныя людзі!

Русіновіч не мог пагадзіцца з ёю, але не хацеў і спрачацца, трохі памаўчаў. Аднак думкі не пераключаліся на другое.

— Дарэмна ты так лічыш,— нібы спрачаючыся ўжо не з Галяй, а з самім сабою, загаварыў Русіновіч.— Ты ведаеш, што на нашым факультэце вучыцца хлопец, у якога няма нагі і абедзвюх рук? Ён журналіст, піша сам, усё робіць сам. А каб ты бачыла, які ён чысты, паголены, акуратны — не паверыш, што ён калека. І заўсёды вясёлы.

— Не веру я ў такі цуд,— стаяла на сваім Галя.

— Які ж гэта цуд, калі гэта рэальнасць?

— Усё роўна. Ты мяне не пераканаеш.

Яны перайшлі плаціну, кіруючы на лодачную станцыю. Давялося выстаяць доўгую чаргу — у пагодлівыя дні лодкі былі нарасхват. Галя пачынала нервавацца.

Сонца паліла, і клікала да сябе вада халадком, а тут трэба было стаяць. Урэшце Русіновіч аддаў свой пашпарт, атрымаў квіток, пайшоў браць лодку.

Яны селі. Русіновіч адагнаў лодку ад прыстані на вольнае месца.

— Ты не верыш у прыкметы? Глядзі, чортаў тузін.

— Я нават не заўважыла,— абыякава сказала дзяўчына, аднак нахілілася і паглядзела на борт, дзе красавалася лічба.— Думаю, шторму на моры не будзе і нам нічога не пагражае?

— Хто яго ведае... Бура бывае і ў шклянцы вады,— задумліва адказаў Русіновіч.

— А ты баішся?

— Такіх, што ў шклянцы,— як баюся, але не люблю. Але давай лепш загараць,— сказаў Русіновіч.

У чырвоным яркім купальніку Галя стала яшчэ больш прывабнай. Рукі ў яе былі поўныя, гладкія, як точаныя, загарэлыя, моцнае цела з тонкаю далікатнаю скурай, гарэзліва тырчалі пад купальнікам і трывожылі вострыя грудзі.

— Гэты купальнік табе да твару.

— Што ж, буду часцей у ім хадзіць.

— Я не буду пярэчыць, калі ласка! Толькі нас аштрафуюць.

— Ты будзеш расплачвацца.

— Толькі невядома чым...

Галя сядзела насупраць яго, на карме, пазірала па баках, жмурыла свае цёмна-шэрыя вочы, нібы каго шукала. Гэты занятак ёй хутка, відаць, надакучыў, і яна сказала Русіновічу:

— Дай я сяду за вёслы. У цябе яны не так ходзяць.

Яны памяняліся месцамі: лодка гайданулася, Галя ўскрыкнула, а Русіновіч супакоіў:

— Не бойся, тут блізка да дна.

Вёсламі яна працавала добра, стан яе то пружыніста выпростваўся, падаючыся назад, то нахіляўся да ног, пасылаючы вёслы назад; твар яе расчырванеўся, валасы лезлі на вочы, і яна адкідала іх кароткім рэзкім узмахам галавы.

— Ты вяслуеш, як рыбачка,— пахваліў яе Русіновіч.

— А што, я рыбачка... Вырасла на Сожы, калісьці з бацькам любіла рыбу лавіць...

— А я рос далёка ад вады. Таму і плаваю, як сякера. А ты як? Перамахнеш наша возера?

Галя паглядзела на левы бераг, потым на правы.

— Калі б сказалі, што на тым беразе мяне чакае шчасце, пераплыла б...

— Якое шчасце?

— Шчасце ў кожнага сваё...

Іх лодку загайдала на хвалях: міма велічна праплыў, як лятучы галандзец, баркас пад блакітным клінам ветразя. Галя паклала вёслы, твар яе стаў летуценны і прыгожы. Яна пачала дэкламаваць:

Белеет парус одинокий

В тумане моря голубом,

Что ищет он в стране далёкой,

Что кинул он в краю родном?

І нечым такім нязвычным павеяла ад гэтых яе слоў на Русіновіча, што яму раптам захацелася перавярнуць свет, здзівіць усіх нейкім нечуваным-нябачаным подзвігам, парушыць гэтае звычайнае будзённае цячэнне часу, што быў як вада ў гэтым амаль што стаячым штучным возеры, зрабіць нешта такое, каб Галя сказала: «Ты — мой адзіны, мой любы, ты самы смелы, самы лепшы, самы... самы...»

— Пусці мяне за вёслы,— з прыхаваным жарам сказаў Русіновіч Галі.— І моцна трымайся.

Яны зноў памяняліся месцамі, стоячы і трымаючыся за рукі, размінуліся, лодка няўстойліва гайдалася на вадзе, гатовая зачарпнуць то левым, то правым бортам.

Русіновіч сеў на лаўку, моцна ўпёрся нагамі ў перакладзіну на дне, папляваў у далоні, як некалі, перш чым узяць у рукі сякеру ці цэп.

Тонка скрыпелі ўключыны, лодка рыўкамі ляцела наперад, а Русіновіч, налягаючы з усяе сілы на вёслы, усё гнаў і гнаў па роўнай, піўнога колеру рачной гладзі, толькі азіраўся назад, каб не ўрэзацца ў сустрэчную лодку, часам на момант парушаў рытм, заграбаў адным — правым ці левым вяслом, пакуль абмінаў перашкоду. Яны хутка пайшлі супраць слабага на шырокім полі цячэння, міма берагоў, аблепленых голымі людзьмі, лодак і купальшчыкаў, што ўспеньвалі ваду, міма прыбярэжных кустоў і астравоў.

Русла ракі пачало звужацца; раздвойвацца нарукавы, то вузкія, то шырокія, зарослыя чаротам і водарасцямі, па якіх лодка ледзь паўзла, шаруючы днішчам, як па гразі, а на вёслы набіралася гэтулькі раслін, што іх цяжка было выцягнуць з вады. Але Русіновіч не зважаў ні на што. Валасы яго растрапаліся і падалі на мокры лоб, твар расчырванеўся, а мускулы рук і грудзей нібы ўспухлі. З непрывычкі пачыналі пячы далоні, пабольвала трохі спіна, але Русіновіч не хацеў здавацца. Няхай яна пабачыць, што хоць ён і сухаземны чалавек, вырас на сушы і ў лодцы сядзіць усяго мо які пяты раз, аднак і ён умее веславаць не горш за яе, рыбачку...

— Ах, які ты нязграбны!

Гэты ўскрык нібы абудзіў Русіновіча.

— Што такое?

— Ты абліў мяне ўсю. Глядзі! Хто так вяслуе?

— Прабач... Вада чыстая...

— Калі чыстая, дык можна аблівацца? — Яна ледзь не плакала.

Апошнія прыбярэжныя хаты прапалі з воч, рака павярнула рэзка на поўдзень, пасля на захад, а ён усё налягаў і налягаў на вёслы...

Лодка ішла проста на нізкі, зарослы высокаю травою востраў. Русіновіч падняў вёслы, лодка стукнулася носам у мяккі бераг і стала.

— Высадзімся на бязлюдны востраў.

— Ты ўпэўнен, што ён бязлюдны? А мо тут людаеды?

Русіновічу здалося, што злосць яе прайшла. Ён падаў Галі руку, вывеў на бераг.

— Зараз праверым...

— Не шкодзіла б толькі, каб тут быў буфет.

— Буфет — раскоша для студэнтаў,— сказаў Русіновіч, а сам ужо думаў: сапраўды, неяк не па-людску выходзіць — ён нават не здагадаўся купіць дзяўчыне якіх-небудзь цукерак.

— Будзем купацца ці не? — спытаў ён у Галі.

— Я не хачу. Вада халодная,— адмовілася Галя.

Русіновіч выцягнуў ледзь не да палавіны лодку з вады, паклаў вёслы ў траву і з разгону бухнуўся ў раку. Тут было глыбока, вада апякла цела крынічным холадам. Ён узмахнуў рукамі, выплыў наверх, працёр вочы, азірнуўся. Галі не было відаць. Тады ён сваім павольным і нязграбным стылем паплыў да процілеглага берага, далей ад вострава, і хутка адчуў, што тут стала плытчэй — вада была зусім цёплая. Ён аддыхаўся, расцёр ногі, якія пачала зводзіць сутарга, скіраваў да вострава.

Лодка была на месцы, а Галя недзе прапала.

— Галя, дзе ты! — крыкнуў Русіновіч.

Яна не адклікалася. Яму стала нават страшна. Ён пабег наўпрост — да другога берага, выбраўся на невялічкі грудок, дзе трава была трохі меншая, чым з таго берага, затое пад нагамі не хлюпала вада, расла лапушыстая лотаць, ружавелі смолкі, пагойдвалася на ветры мятліца. За невялічкім лазовым кустом заўважыў Галю. Яна сядзела на купіне і пляла вянок з маленькіх бледна-блакітных незабудак.

Ён моўчкі пастаяў над ёю,— мокры, бліскучы на сонцы. Чакаў, што яна скажа яму нешта — ну, хоць «Прысядзь ля мяне»,— але яна маўчала, нават не зірнула на яго і далей пляла свой вянок.

Ён сеў ля яе, абняў за гарачую талію, прытуліў да сябе.

— Не дакранайся, ты мокры,— сказала яна і адсунулася.

— Галя! —Ён пасунуўся да яе зноў.— Я хачу ведаць, што ты пра мяне думаеш...

Яна не зварухнулася, не ўзняла вачэй ад вянка — нібы важней за гэтую работу цяпер у яе нічога не было на свеце.

— Чуеш, Галя? — ціха спытаў Русіновіч.

— Дзівак! Навошта аб гэтым гаварыць? І так усё ясна.

— Мо для цябе ясна, а для мяне не. Я хачу ведаць...

— Трэба быць больш здагадлівым. А ўсяго ведаць ніколі не будзеш,— павучальна сказала яна, уплятаючы новыя кветкі ў вянок.— Праўда, прыгожа? —Яна павярнула галаву да Русіновіча.

— Яшчэ як! — Ён ускочыў на ногі.— Пойдзем! — амаль рэзка сказаў ён урэшце і, не чакаючы дзяўчыны, скіраваў да лодкі.

Галя прыйшла не адразу.

Моўчкі селі ў лодку. Русіновіч адштурхнуўся ад берага, на хаду скочыў на дно, адразу сеў за вёслы. Галя па-ранейшаму была на карме. Яна стала абыякавай і сумнай, і ўвесь яе выгляд як бы гаварыў: «Хутчэй бы ўсё гэта скончылася».

Русіновіч цяпер сядзеў тварам на захад. Ён бачыў, як сонца паволі схавалася за шэраю пялёнкаю хмары, якая паціху, без гулу і грымотаў, пасоўвалася ўслед за імі.

Русіновіч зноў з усёй сілы налягаў на вёслы, але лодка, здавалася, стаяла на месцы — надта далёка яны адплылі. Хоць бы паспець да дажджу!

Галя некалькі разоў азірнулася, паглядвала на неба, на твары яе з’явіліся прыкметы трывогі і неспакою. І чым бліжэй была хмара, чым гучней пачынаў далятаць да іх грукат грымотаў, Галя ўсё больш рабілася змрочнай.

Першыя кроплі дажджу ўпалі тады, калі яны прысталі да берага на лодачнай станцыі.

— А пад лодкай было б лепш перачакаць.— Русіновіч задраў галаву і азіраў неба.— Памятаеш «Сэрцы чатырох?»

— Я згодна, толькі адна,— не то жартам, не то ўсур’ёз сказала Галя.

Русіновіч праглынуў пілюлю, але пасля паўзы, якая цягнулася хвіліну, усё ж знайшоў, як яму здавалася, даволі трапны адказ:

— А я згодзен, але толькі з табою...

Дождж наляцеў так раптоўна, што пакуль яны прабеглі метраў дваццаць — да павільёна «Марожанае»,— вымаклі да ніткі.

— Гэта за тое, што ты не хацела купацца,— пажартаваў Русіновіч, выціраючы мокры твар далонямі.

— Няхай я толькі...

Дзяўчына не паспела дагаварыць: асляпляльная маланка запаліла ўсё неба, і тут жа ўдарыў такі траскучы і рэзкі пярун, што Русіновіч адчуў, як па целе ў яго прабег лёгкі ток. Галя, закрыўшы твар рукамі, упала яму на грудзі.

— Не бойся, гэта не ў нас.— Русіновіч туліў Галю да сябе, а другою рукою гладзіў яе мокрыя валасы.— Супакойся, зараз ўсё сціхне.

Але навальніца яшчэ бушавала доўга. Гром і маланка чаргаваліся раз-пораз, шалёны вецер гатоў быў перавярнуць няўстойлівы павільён, а струмені вады з яго круглага даху спачатку залівалі ім ногі, а потым пачалі забірацца вышэй. Ды што! Яны і так вымаклі, як вадзяныя пацукі.

Непрыкметна сшарэла, разам з дажджом прыйшоў вечар. Галя і Русіновіч стаялі адны пад дахам павільёна, мокрыя, і шчыльна туліліся адно да другога. Ды гэтая ідылія працягвалася нядоўга — ледзь толькі дождж перастаў, Галя сказала, капрызна надзімаючы вусны:

— Ты напрарочыў дождж. Я на цябе сярдзітая за гэта...

У яе словах гучала несхаваная крыўда.

Яны ішлі па лужынах, па мокрай траве, мокрыя і галодныя.

— Паслухай, Галка, ці не зайсці нам куды павячэраць? Тут недалёка ёсць кафэ.

— Як хочаш.,.

— Тады ідзём...

Людзей было ўжо нямнога, толькі сям-там сядзелі за столікамі аматары пагаварыць пасля чаркі.

Яны занялі столік ля акна, недалёка ад выхада. Русіновіч узяў меню, пагартаў хвіліну, перадаў Галі.

— Выбірай, што хочаш...

Яна выбірала, а ён прыкідваў, ці хопіць у яго тых грошай, што былі ў яго з сабою, спецыяльна пазычаных у хлопцаў. Калі ўзяць халодную закуску, другое — які-небудзь шніцэль ці біфштэкс і бутэльку таннага віна,— то хопіць, а калі ікры, мясны салат ці які лангет, ды яшчэ грамаў трыста з трыма зорачкамі, то ён пагарыць са сваімі фінансамі, бо на такое меню ў яго хапіла б толькі на аднаго. «Кавалер!—лаяў сябе ў думках Русіновіч.— У цябе ніколі не было лішняга рубля за душою. Ды што? Сам ты абышоўся б без такой раскошы. Але цяпер ты павінен думаць перш за ўсё пра яе... Каб ёй не было з табою сумна, каб ты, не думаючы, мог выкінуць, калі трэба і колькі трэба... Ты ясі, каб жыць, ясі, каб не памерці ва ўсякім разе, але ж не ўсе так робяць, не забывай аб гэтым...»

Да іх падышла афіцыянтка, поўная, невялічкая і задуманая, а хутчэй стомленая. Русіновіч слухаў, як праз сцяну, усю яе гутарку з Галяй, а пасля ў канцы, калі заўважыў, што яны абедзве замоўклі і афіцыянтка збіраецца ісці, сказаў:

— Яшчэ трыста грамаў каньяку.

Афіцыянтка кіўнула галавой і павольна, як сонная, пайшла.

— Ты ведаеш, як балявалі рымляне? — спытаў ён Галю.

— Не ведаю і ведаць не хачу...

Яна нервова церабіла край настольніка, азіралася раз-пораз на гадзіннік, які вісеў над дзвярыма ў кафэ, то цікавала, ці ідзе афіцыянтка. Вакол вачэй у яе абазначыліся густыя цені, а твар страціў сваю ранейшую свежасць. Яна нібы раптоўна пастарэла.

Афіцыянтка на дзіва хутка прынесла заказ: хлеб, памідоры, салат і графінчык з залацістым напіткам.

І нібы між іншым на хлебніцы побач з хлебам ляжаў рахунак. Русіновіч глянуў на лічбу ў канцы і адчуў, як твар у яго паволі залівае чырвань. Не хапала пяці рублёў! Усяго пяці рублёў. Які ён быў дурань, што сказаў тады Ярошку — хопіць і гэтых! Які ён быў дурань! А цяпер трэба будзе пазычаць у яе — першы раз. Першы — і апошні. Але як гэта непрыемна, як брыдка!

Ён падумаў яшчэ хвіліну, хацеў ужо спытаць, ці мае яна з сабою грошы, а потым перадумаў. Не! У яе ён не пазычыць!

Ён устаў і накіраваўся да буфета, ля якога стаяла іх афіцыянтка.

— Куды ты? — спытала Галя.

— Я зараз... Ты пасядзі...

— Які ты...

Астатніх слоў ён не разабраў. Вось і гэтая дзяўчына, ці жанчына, хто яе ведае... З чаго пачаць? Як? Ён быў зусім неспрактыкаваны ў такіх тонкіх справах. Крануў яе за руку і сказаў нясмела:

— Прабачце...

— Што вам трэба? — даволі няветла спытала яна.

— Вельмі вас прашу... Я трапіў у непрыемную гісторыю... У мяне не хапае пяці рублёў... Ці не маглі б вы... Я заўтра прынясу... Чэснае слова! Вось мой пашпарт. Самі разумееце, бедны студэнт...— Ён аж успацеў ад гэтай «прамовы».

Афіцыянтцы, відаць, стала шкада «беднага студэнта». Яна ўсміхнулася.

— Добра. Я веру вам і без пашпарта... Я заўтра на другую змену, як і сёння...

У яго нібы скацілася гара з плеч. Узбуджаны, вясёлы, ён падышоў да Галі.

— Што ты там шаптаўся з ёю? — Галя глядзела на яго вялікую руку, у якой ён трымаў маленькі кілішак.

— А, нічога... Давай вып’ем...

— Ты не ўмееш паводзіць сябе ў такіх месцах,— выгаворвала яму Галя.— Ты нейкі як прыбіты, як нешта некаму вінаваты... Вось ты гаварыў з гэтай афіцыянткай, а здавалася, што ты стаяў перад суддзёй, у руках якога сама мала — тваё жыццё.

Русіновічаў твар зноў загарэўся агнём.

— Што ж тут дзіўнага? Я рос далёка ад усяго гэтага...

— Трэба ўмець валодаць сваімі пачуццямі, мімікай...

— Карацей кажучы, надзець на сябе маску... Не быць самім сабою...

— Не зводзь усё да прымітыву...

Русіновіч адчуваў, што вось-вось пачнецца сварка.

— Добра, не будзем спрачацца,— прымірэнча сказаў ён.— Буду з заўтрашняга дня трэніраваць пачуцці і міміку твару... Трэба толькі купіць люстэрка, бо ў мяне яго, прызнацца, зроду не было.

— Тое, што можна купіць, усё будзе. А ёсць рэчы, якія не купляюцца...

— Чаго ж, па-твойму, мне не хапае з таго, што не купляецца? — У Русіновіча раптам з’явілася жаданне спрачацца або нават пасварыцца з ёю.

— Чаму ты думаеш, што я пра цябе? І чаму ў цябе вочы сталі такія халодныя? Засмейся, Грыша! Мне страшна!

— Дзіва, што страшна... Дзіва!.. Вось ты ўмееш...— Ён змоўк, бо на язык прасілася: «Ты ўмееш іграць, надзяваць маску не толькі на твар».

...Было ўжо за дванаццаць, калі Русіновіч прыйшоў у свой інтэрнат. Антановіч і Рак спалі, а Ярошка і Малец недзе загуляліся — іх ложкі пуставалі.

Русіновіч зрабіў абажур з газеты, уключыў святло, дастаў з тумбачкі тоўсты сшытак і пачаў пісаць.

Старонкі з дзённіка

4.06.1952

Даўно збіраўся пачаць дзённік, але ўсё неяк не даходзілі рукі. Мала часу. Ды і няма ўмоў: увесь час сярод людзей. Пісаць дзённік найлепш аднаму, без сведак. Пачынаюць смяяцца, глядзець як на дзівака: робіш не тое, што ўсе. Не хапае характару быць непадобным да ўсіх. А ёсць жа такія людзі! Вось хоць бы Галя... Праўда, вяроўкі віць і з мяне таксама не лёгка... Дарэчы, Галя. Якраз я і хачу пісаць пра яе. З ёю знаёмы ўжо цэлы месяц і, здаецца, закахаўся не на жарты. Лаю сябе за гэта бязбожна, бо ці да кахання мне? А іншы раз падумаеш: а чаму не? Урэшце, можна здурэць ад усялякіх думак, якія апаноўваюць. Але з ёю, Галяй, я не магу гаварыць аб усім, што мяне турбуе. Гэта кепска, але што зробіш? Таму ўсе свае сакрэтныя думкі я хачу даверыць гэтаму сшытку...

Толькі што вярнуўся ад яе. Праводзіў да самага інтэрната. Яна сёння за дзень і вечар мянялася разоў дзесяць. Цікавая асоба! Дагэтуль такіх дзяўчат я не сустракаў. З ёю нельга гаварыць аб нечым адным, яна пераскоквае з аднаго на другое, як вавёрка з дрэва на дрэва. А я просты, як лапаць, і, бы той чмель, гатоў гусці на адной ноце ўвесь вечар. Яна так мне і сказала: «Ты не дасціпны». Што праўда, то праўда. Але што рабіць такім, як я? Не пойдзеш з-за гэтага тапіцца?..

Спачатку я быў як сляпы: свет сышоўся на Галі, і болей нічога я не бачыў. Яна ўразіла мяне тым, што была зусім непадобнай на тых, каго я ведаў раней. Гэта цікавіць, інтрыгуе, ты пачынаеш адкрываць у сабе новы характар, новага чалавека.

Я занадта захапіўся гэтай навізной і прагледзеў другое: што яна на мяне глядзіць зусім іншымі вачыма, чым я на яе. У той час як я гатоў шчыра раскрыць душу, гатоў падзяліцца з ёю ўсім, што думаю і што перажываю, яна ўсё тоіць у сабе.

Мне цяпер брыдка за гэтую сваю вясковую шчырасць, за сваю прастату, якая так і прэ з мяне і якая псуе нашы адносіны! Так, псуе, у гэтым я пераканаўся і паверыў урэшце ў банальную для многіх ісціну, што «чем меньше женщину мы любим, тем больше нравимся мы ей». Яна нібы ўзяла на ўзбраенне гэты пушкінскі афарызм, скарыстаўшы яго супроць мяне. А яно так! Ён падыходзіць у роўнай меры да жанчын і да мужчын...

Яна не хоча гаварыць пра нашы адносіны, праўдзівей, пра яе адносіны да мяне. Атрымліваецца, як у боксе, калі ідзеш на збліжэнне з праціўнікам, а ўвесь час натыкаешся на моцны сустрэчны ўдар. Я шукаю і ніяк не магу знайсці дарогі да яе сэрца, абудзіць у ёй шчырасць. Мне здаецца, што яна мяне не разумее або яшчэ горш — не хоча разумець. А я хачу яе зразумець. Мо таму яна так інтрыгуе мяне, так цягне да сябе, гэта дзяўчына-загадка.

10.06.1952

Калі я не ведаю пра чалавека, хто ён і што, ён мне чужы. І калі ўжо з кім пазнаёмлюся, то хачу ведаць, хто ён, адкуль, з якой сям’і,— прагну як бы прачытаць яго анкету, пачуць яго біяграфію,— толькі тады я магу сказаць, што гэта за чалавек, чаго ад яго можна чакаць.

І хоць не заўсёды чалавек раскрываецца ў сваёй біяграфіі, асноўнае ўсё ж відаць.

Я не таіў ад Галі, хто я,— гэта непатрэбна, ды гэтага і не ўтоіш, бо відаць адразу. «Заходнік», калгаснік, нарадзіўся пры панах, быў пад акупацыяй, у партызаны не трапіў — жыў далёка ад лесу, ды і ўзрост не такі...

Брат, сястра... Дзе сястра — не сказаў. Не асмеліўся.

А з Галі ўсё трэба выцягваць абцугамі, як цвік з дубовага шула: скрыпіць і не вылазіць. Родам яна з Гомеля, бацькі настаўнікі. У яе два старэйшыя браты, абодва лётчыкі-афіцэры, жывуць тут, у Мінску...

19.06.1952

Здаў усе экзамены! Ура! Перайшоў на апошні, пяты курс! Проста не магу паверыць! Хаджу і ўсё думаю: няўжо гэта праўда? Няўжо праўда?

Атрымаў стыпендыю за лета. Трэба будзе купіць які-небудзь касцюм. Праз пару дзён еду дадому...

Бачыўся з Галяй. Яна едзе на Нарач. У іх там практыка. Проста зайздрошчу біёлагам. А ў нас на філфаку была запланавана паездка ў Маскву і Ленінград, але, як на бяду, адмянілі. Як стыпендыю за тройкі... Аднак не гэта асноўнае. Асноўнае — што мы студэнты апошняга курса. Яшчэ годзік — і мы вольныя птахі. Паляцім хто куды...

21.06.1952

Учора з Баранавіч дабіраўся дадому на машыне. Ехаў адзін, адправіў Антановіча на аўтобусную станцыю (яму на Слонім), а сам пайшоў на Нясвіжскую вуліцу, каб знайсці спадарожную машыну, бо прыгараднага цягніка трэба чакаць да самага вечара.

Каля кантрольнай будкі, у якой звычайна сядзяць рэвізоры, чакаў тры гадзіны. Нейкі шафёр ехаў у Начу цераз Ляхавічы, узяў і мяне. Грузавік-пяцітонка імчаў ваўсю. Перада мной на пустых скрынках падскокваў стары дзед з рэдзенькай сівай барадою і чырвоным носам. Шыя яго, худая і доўгая, была голая, каўняра ў старамодным бурносе, падпяразаным путам, ён чамусьці не настаўляў, а торбу, якую трымаў за плячыма, таксама ўсю дарогу не зняў, хоць там ляжала, можа, з пуд хлеба. Я добра прагаладаўся, і гэты смачны хлебны пах не даваў мне спакою ўсю дарогу — аж да Ляхавіч, дзе стары злез.

З Ляхавіч выехалі на не знаёмую мне дарогу, пачалі загінаць на поўдзень, і мне ўвесь час рупіла думка, што шафёр мог памыліцца — і замест трох кіламетраў мне давядзецца тупаць да Жарабковіч больш дзесяці.

Але пасля дарога звярнула ўлева, мы праехалі праз лес, і я ўбачыў вёску Перахрэсце, ад якой не так ужо далёка да станцыі.

Шафёр спыніў грузавік.

Я пайшоў поплавам і хутка выбраўся на чыгунку. Прайшоў па шпалах кіламетры са два, а пасля супроць Яцкаўшчыны забраўся ў выемку ля насыпу і, стомлены дарогаю, адразу заснуў. Разбудзіла маторная дрызіна. У тры гадзіны я ўжо быў дома.

Дома застаў усіх: бацьку, маці, малодшага брата. Не хапала толькі Зосі, сястры. Калі яна вернецца? Па закону — праз тры гады. Два ўжо адбыла. Маці ўвесь час чакае. Расказвае мне: сніла сон, што Зося білася з усімі дамашнімі. Чакай, што скора прыб’ецца.

Маці гаворыць: тры гады ёй прыйдзецца гараваць. Пабачым. Перад гэтым я напісаў заяву ў Вярхоўны суд БССР, але адказ расчараваў мяне. Таму пісьмо ў Маскву пасылаў ужо без той веры, якая была раней. Але верыць трэба, інакш нельга... Горш за ўсё, што Зося хворая, увесь час у яе трымаецца нізкая, «гнілая» тэмпература. Можа, якраз гэта самае важнае, за што трэба ўхапіцца? Неяк трэба яе ратаваць. Але як?

30.08.1952

Мне часта даводзіцца быць у дарозе аднаму, адзіноту трудна пераносіць заўсёды, але сёння чамусьці мне асабліва цяжка.

Раніцай Коля праводзіў мяне на станцыю. Ісці кіламетраў пяць. Ён нёс мой чамаданчык, гэты раз даволі цяжкі: пазычанае сала, усмажаны гусак, яблыкі, кавалак дамашняга хлеба, які вельмі люблю.

Я адбіраў у Колі чамаданчык, а ён не даваў, хоць ужо добра змарыўся. Нас праводзіў наш верны вартавы Мурза, пярэсты здаровы сабака, які мяне памятае яшчэ са школы. Ён не ішоў за намі, а гойсаў пры дарозе, па кустах, па ржышчы, усё нешта вынюхваў, ганяўся за птушкамі, пасля падбягаў да мяне, цёрся аб ногі, пазіраў на мяне сваімі разумнымі вачыма, нібы хацеў нешта сказаць, і зноў, высалапіўшы язык, пускаўся наперад.

Мінуўшы Яцкаўшчыну — палавіну дарогі,— я ўгаварыў брата вярнуцца. Ён быў сумны, на развітанне сказаў, што мне зайздросціць. Я супакоіў яго, як мог, пажадаў поспехаў у вучобе.

Узышоўшы на насып, я пакрочыў адзін. Праз колькі часу азірнуўся — за мною па шпалах трухаў сабака. Дзіўна, што ён не апярэджваў мяне: відаць, не хацеў трапляць на вочы, бо ведаў, што я буду крычаць на яго. Заўважыўшы, што я азірнуўся, ён вінавата апусціў галаву, падцяў хвост і неяк сарамяжліва-асцярожна падбег да мяне, пачаў лашчыцца ля ног, нібы прасіў дараваць свавольства. У мяне зашчымела сэрца, горкі камяк падступіў да горла. Я не закрычаў на яго, а адчыніў чамаданчык і аддаў яму свой сняданак, які маці падрыхтавала мне на дарогу. Ён з’еў, здавалася, толькі для таго, каб не пакрыўдзіць мяне, нясмела пазіраў мне ў вочы і чакаў.

Я паляпаў сабе па калене, ён усё зразумеў, ускочыў мне лапамі на грудзі, лізнуў цёплым языком шчаку, завіляў пушыстым чорным хвастом, а лапамі, як рукамі, стараўся абхапіць мяне за шыю.

У блішчастых глыбокіх вачах яго свяцілася нявыказаная радасць. Сабака лашчыўся да мяне, ціха скавытаў, нібы прасіў мяне вярнуцца.

Я патрапаў яго за вушы, ён яшчэ раз лізнуў мяне ў твар, заскакаў, прыпадаючы аж на жывот, радуючыся, як малое, што я зразумеў яго і вярнуўся дадому, да іх.

— Ідзі дадому, Мурза! Ідзі! — I я паказаў яму на дарогу.— Марш!

Ён спахмурнеў адразу, зноў стаў вінаваты і прыніжаны, прыгнуў галаву і нехаця адышоўся на некалькі крокаў ад мяне, але азірнуўся і стаў, нібы чакаў, што я адумаюся і паклічу яго зноў.

— Ідзі! — крыкнуў я мацней, хоць мне балела сэрца крычаць на яго.— Я вярнуся, ідзі!

Ён няўпэўнена, раз-пораз азіраючыся, пайшоў назад, напэўна, несучы ў сэрцы крыўду на чалавека, які не зразумеў яго і не схацеў прыняць яго вернай дружбы.

Доўга ўсё гэта сядзела ў маёй галаве...

Цяпер я ў Стоўбцах на вакзале — сяджу адзін, чакаю, пакуль прыгарадны пойдзе на Мінск. Нехта вельмі разумны пісаў расклад руху прыгарадных цягнікоў. У Стоўбцах трэба праседзець больш пяці гадзін, едзеш ты з Баранавіч у Мінск ці з Мінска ў Баранавічы — усё роўна. Іншыя не сумуюць — іграюць у карты, заводзяць дарожныя раманы...

Думкі розныя, і перш за ўсё аб доме. Ехаў і баяўся, што бацькі скажуць кідаць вучобу — няма чым памагаць. Ажно не — неяк яшчэ мацуюцца. Бацька дык крывіцца, бо яму цяжэй, а маці гатова апошняе аддаць, залезці ў даўгі, каб толькі яе дзеці не галадалі.

Цяпер пасылкі трэба слаць у два канцы — мне і сястры. І яны шлюць — адрываюць ад свайго рота і шлюць...

Думаю аб Галі. Думкі то сумныя, то вясёлыя. Цікава, як яна сустрэне мяне? За ўсе канікулы прыслала толькі адзін ліст, у той час як я закідваў яе сваімі «пасланнямі». Але што гадаць? Хутка ўсё высветліцца. Засталося ўсяго некалькі дзён...

Паслязаўтра — першы дзень заняткаў. Апошні курс! Ці прыехалі ўжо хлопцы? Малец у студкоме — павінен ужо быць там, цяпер якраз здаюць новы інтэрнат. Апошні курс...

31.08.1952. 24.00.

Можаш павіншаваць мяне, Галка: я ў новым пакоі, у новым інтэрнаце. Ты не ўяўляеш сабе, якая гэта для нас радасць! Пяты курс, новы інтэрнат. Чаго больш хацець! У мяне аж кружыцца галава — ад радасці і ад таго, што сёння адзначалі сустрэчу — гэтулькі часу не бачыліся! Нават выпілі трохі: за сустрэчу, за новыя поспехі, за ўсё добрае, што чакае нас наперадзе.

Вось усе — амаль што ўсе — трохі прыціхлі, а я прысеў ля тумбачкі і пішу гэтыя радкі табе, хоць ты, магчыма, іх ніколі не прачытаеш, бо гэта я пішу для сябе.

Дык вось, мы будзем жыць у новым інтэрнаце па Свярдлова, на трэцім паверсе, пакой 77. Усе хлопцы застаюцца тыя ж, што і на Нямізе.

Наогул у нас усе хлопцы ў пакоі сабраліся неблагія. Дай бог пабольш такіх! Не ведаю толькі, ці датычыцца гэта і мяне: аб сабе цяжка меркаваць.

Але ці не занадта я разышоўся? Я ж думаю пра цябе. Дзе ты будзеш жыць? Я, дурань, не паглядзеў спісаў. А ўвогуле ў мяне нейкае нядобрае прадчуванне, што ты ўжо зусім сюды не прыедзеш! У галаву лезуць розныя неадчэпныя думкі, не даюць спакою. Можа, што здарылася? Ці ты проста хочаш павадзіць мяне за нос, пажартаваць, як жартуе кот з мышшу, ці пасмяяцца з мяне?

Хачу бачыць цябе, хачу пачуць твой голас, пасядзець побач з табой, абняць цябе, цалаваць твае вусны — цёплыя, свежыя, салёныя ад ветру і нарачанскай вады. Як добра быць удваіх і на момант забыць аб усіх клопатах, бачыць і адчуваць толькі цябе адну, толькі цябе!

3.09.1952

Учора днём і вечарам я быў сам не свой. Мне сумна, цяжка. Чаму? Я ж бачыў цябе, гаварыў. Але чамусьці не стала лягчэй. У мяне расце жаданне сказаць табе: «Або-або». Нешта ты тоіш, нечага не дагаворваеш. Не кахаеш? Дык чаго таіцца? Скажы проста, не саромейся і не бойся. Скажы самае страшнае для мяне — і яно будзе лепш, чым тая няўпэўненасць, якая скапілася ва мне цяпер.

Я цяпер заўважыў тое, чаго раней не заўважаў. Ты не хочаш быць са мною на людзях: табе тады непрыемна, ты адчуваеш сябе скавана. Можа, таму, што апрануты не так добра, як другія, што прыехаў у тым жа кіцелі — стыпендыя пайшла на другое,— што на нагах брызянтовыя туфлі — самыя танныя ў магазіне? Ты ніколі не спытала ў мяне, як я жыву, ці памагаюць мне бацькі. Відаць, для цябе гэта нікчэмныя пытанні.

Але ўсё гэта не тое, не!

10.09.1952

Сёння ноччу кепска спаў. Баліць галава. Учора цэлы дзень жыў сустрэчамі. У шэсць вечара засядалі ў прафкоме, гаварылі пра падрыхтоўку да юбілейнай канферэнцыі студэнцкага навуковага таварыства. Праз акно бачыў цябе, ты сядзела на падаконніку ў хімкорпусе і чытала кнігу. Шкло было няроўнае, яно касабочыла, крывіла цябе, нібы знарок робячы непрывабнай. Але я ўсё роўна бачыў цябе такою, як ты бываеш заўсёды.

У дзевяць гадзін я ўжо быў вольны і зайшоў у ваш інтэрнат. Дзяўчаты сказалі, што ў вас вечар сустрэчы з першакурснікамі, што яны ідуць зараз туды, у наш клуб, а ты ўжо там. Я пайшоў разам. Праз адчыненыя дзверы я ўбачыў цябе, ты мяне. Мы толькі кіўнулі галовамі. Ты надта ўжо ўважліва слухала пяцікурсніка, які даваў «настаўленні» тым, што нядаўна сталі студэнтамі.

Я не захацеў цябе турбаваць і пайшоў у кіно.

Да пачатку сеанса, на шчасце, заставалася ўсяго дзесяць хвілін, але і яны мне падаліся вечнасцю. Я круціўся на крэсле, усё ніяк не мог выбраць зручнае позы.

У думках я бачыў цябе на лаўцы ў клубе. Ты ўважліва слухаеш даклад... Чаму нам не сядзець побач тут ці там? Я пачынаў спрачацца з табою, думкі абрываліся, я зноў бачыў белы пусты экран, і адчуванне, як марудна цягнецца час, пякло мяне агнём. Нарэшце такі святло патухла, ажыў экран. Амерыканскі фільм «Уцёкі з катаргі»... Здаецца, я ніколі так не разумеў героя фільма, як сёння, не дрыжаў за яго лёс, не радаваўся за яго поспехі... Вось табе хвалёны «амерыканскі лад жыцця»! Беспрацоўны чалавек вымушан стаць хаўруснікам злачынцы, яго адпраўляюць на катаргу. Пахавальны звон ланцугоў. Якая жудасная музыка! Ад яе проста стыне кроў!

Ноччу доўга не мог заснуць. З галавы не выходзіць тое, што перажыў за дзень. Думкі аб Галі, кіно...

І сплёўся пачварны неверагодны сон, які змучыў мяне канчаткова. Здаецца, я збіраюся жаніцца з Галяй. Засталося толькі схадзіць у загс. Але мяне арыштоўваюць, груба, бесцырымонна — нібы я хацеў забіць старшыню студкома за тое, што хоча ўсяліць у пакой чужога чалавека. Я не прызнаю сябе вінаватым, але дарэмна — мяне адпраўляюць на катаргу. Абставіны — з амерыканскага фільма. Як пахавальная мелодыя — звон ланцугоў. Здзекі, пабоі... Гэта ў мяне з плячэй ашмоццем злазіць скура пасля катавання, але маўчу, як камень... Пасля спрабую ўцякаць. Негр-гігант згінае на рэйках бранзалеты нажных кайданоў, я вызваляюся з жалезных путаў. Пагоня... Абвалы, завалы, жыццё на валаску. Урэшце адрываюся ад пагоні. Я ў Мінску, хачу схавацца ў каго-небудзь, але ў каго? У Галі, толькі ў яе! Я бягу ў інтэрнат. На шчасце, яна адна ў пакоі — сядзіць на падаконніку і чытае кніжку. Здаецца, «Затерянный мир» Конан-Дойля... Галя рада, што я вярнуўся, яна абдымае мяне і цалуе, пытае, адкуль я ўзяўся. «Галка, я ўцёк. Мяне шукаюць. Схавай мяне». Яна паказвае мне пад ложак. Я чую шум на калідоры, грукат цяжкіх ботаў, задыханыя галасы людзей: «Сюды, сюды!» Кідаюся пад ложак, прыпадаю да самай сцяны, не дыхаю... Бразгаюць дзверы, цяжкія крокі набліжаюцца да нас. «Лэдзі, тысячу прабачэнняў за турботы,— гучыць басавіты, як з бочкі, голас, і ў такт словам бразгаюць пагрозліва сталёвыя наручнікі.— Праваліцца мне з трэцяга паверха вашага катэджа, калі вы не бачылі ў сваім пакоі толькі што маладога хлопца — сярэдняга росту, чарнявага, худога з твару, апранутага дрэнна, са слядамі на нагах ад такой вось штучкі». Металічны звон кайданоў зліўся з яго халодным раскацістым смехам... Я чакаю, як збавення, яе голасу, ён павінен быць рэзкі, сухі, як пісталетны стрэл ці ўдар плёткі: «Вон адгэтуль, тут нікога няма!» Але што я чую? У мяне заварушыліся валасы на галаве, і ўвесь я пакрыўся ледзяным потам. «Ён тут. Вазьміце яго...» Голас ціхі, пакорлівы. «Ах ты!!!» — Я дзіка крыкнуў і прачнуўся. Страх паволі пакідаў маё змардаванае цела...

Той увесь дзень я праляжаў у пасцелі. Гарэла галава, слабасць скоўвала цела. Хлопцы хацелі паклікаць доктара, але я папрасіў пачакаць да заўтра.

21.09.1952

Я не пайшоў на спатканне. Ты мо будзеш лаяць і даказваць, што я вінаваты. Тады я пакажу табе сведак. Во яны, сведкі,— мазалі на маіх руках.

...Гадзін у дванаццаць у наш пакой нехта пастукаў. Ярошка, які якраз галіўся і збіраўся некуды ісці, бо ў нядзелю кожны скарыстоўваў свой час, як яму хацелася, крыкнуў у дзверы, што лепш галавою. Гэта быў яго любімы наказ усім, хто строіў з сябе інтэлігента і стукаў у дзверы. На здзіўленне, парог пераступіў ужо даволі ў гадах чалавек, худы і стомлены, апрануты ў палінялую салдацкую форму без пагонаў, у кірзавых ботах, з такой жа кірзавай сержанцкай сумкай у руках. Без усялякіх «уверцюр» ён спытаў прастуджаным голасам, ці хочам мы зарабіць сёння па паўсотні рублёў. Пакуль мы моўчкі глядзелі на яго, як на дзівака, ён растлумачыў, што прыехаў са станцыі Козырава, хоча завербаваць хлопцаў на пагрузку збожжа ў вагоны. Работа лёгкая, падавай толькі шуфлем зерне на транспарцёр.

Ярошка адмовіўся, сказаў, што заняты. Адразу згадзіўся я,— трэба было аддаваць даўгі, грошы патрэбны; за мной — Антановіч. Малец ужо недзе пайшоў. Крыху падумаўшы, згадзіўся і Рак — паўсотні рублёў на дарозе не валяюцца, да таго ж гэта было перад самай стыпендыяй.

Праз колькі хвілін, пераапрануўшыся, мы выйшлі з інтэрната. На вуліцы чакала грузавая машына. Сабралася ўсіх чалавек пад дваццаць. Паехалі...

Даўжэзныя дашчаныя склады ў Козыраве былі завалены збожжам.

У нашай групе з дзевяці чалавек быў Рамашка з фізмата і яшчэ некалькі незнаёмых хлопцаў з малодшых курсаў. Трэба было насыпаць два вагоны жыта. Здавалася, гэта не так ужо і многа.

Узяліся мы дружна, стужка транспарцёра аж прагіналася, несучы ў вагон бясконцую плынь жытніх зярнят. На дне склада яны ўжо рабіліся гарачыя, і пералапачваць збожжа трэба было абавязкова, інакш згарыць.

Праз нейкі час пачалі балець плечы, лёгкая драўляная лапата рабілася ўсё цяжэйшай і цяжэйшай, а ў прыёмнік транспарцёра ішоў ужо не такі густы струмень. Хлопцы часцей сталі адпачываць, выбягалі на двор падыхаць чыстым паветрам і прачысціць насы ад пылу. Праз некалькі гадзін мы недалічыліся двух чалавек.

У гадзін пяць прыйшоў наш вярбоўшчык праверыць, як ідзе работа. Паглядзеў у вагон, пасля зайшоў на склад.

Да гэтага часу мы ўжо добра прагаладаліся, бо выехалі сюды перад абедам, ды і грошы з сабою былі не ва ўсіх. Што рабіць? Ён сказаў, што калі так, то выдасць аванс па чырвонцу, тут недалёка ёсць буфет, дзе можна перакусіць. Мы з радасцю згадзіліся і праз некалькі хвілін ужо дружна, забыўшыся пра стомленасць, накіраваліся ў буфет. На жаль, у ім нічога добрага не было — толькі грыбная салянка, сыркі, чорны хлеб і ліманад. Прагаладаліся мы такі здорава, і ўсё гэта падалося нам лепш за ўсякія прысмакі.

Пасля яды і адпачынку работа пайшла дружней, але толькі сшарэла — і мы з жалем заўважылі, што наша брыгада зменшылася яшчэ на двух чалавек, у тым ліку прапаў і Рак. Амаль тое ж самае было і ў другой групе. З такой жа лёгкасцю, як і згаджаліся, кідалі хлопцы гэтую работу, не шкадуючы ні страчанага часу, ні тых грошай, якія ім абяцалі.

Перш чым пачынаць другі вагон, доўга спрачаліся. Два незнаёмыя хлопцы схільны былі кідаць работу. Рамашка, Антановіч і я даказвалі, што трэба трымаць слова. Хлопцы згадзіліся, але хутка іх след прастыў. Засталіся мы, апошнія магікане. А работы яшчэ было многа, на тры чалавекі хопіць да поўначы. Але мы не думалі кідаць. Не з-за тых грошай, а проста з-за прынцыпу : няўжо мы такія слабакі?

Мне запомніцца той вечар на ўсё жыццё. Гэта была выключная па ўпартасці барацьба мускулаў і нерваў з часам і стомленасцю. Мы працавалі як апантаныя. Нашы рукі, як механічныя граблі, не перастаючы, кідалі і кідалі на бясконцую стужку транспарцёра цяжкія, як свінцовыя, зярняты. Я пазіраў на Рамашку, на Антановіча, бачыў іх стомленасць, адчуваў і сам, што слабею з кожнай хвілінай, але мы не здаваліся. У той вечар я зразумеў, што значыць сказаць сабе: трэба! Тады сіла бярэцца невядома адкуль. Здаецца, яе ўжо няма, але ты ведаеш, што табе яшчэ няможна расслабляцца, бо ўперадзе яшчэ многа работы,— і трываеш.

Апошнія сілы... Здаецца, вось-вось упадзеш. Не адчуваеш нічога — усё чужое, усё не слухае цябе: суставы рук і ног нібы заржавелі, нібы высахла ў іх уся «змазка», і ты, здаецца, адчуваеш, як яны рыпяць. У галаве пустата, толькі нейкі нясцерпны шум і звон — ад стомленасці ці ад нуднага выцця матора. Шорхае, скрыгіча на катках чорная бясконцая стужка транспарцёра, шалёна імчыць угору тую бедную жменю зярнят, якую ты непаслухмянымі рукамі падсунуў у прыёмнік. К чорту! Даволі! Навошта сябе мардаваць? Хто нам скажа за гэта дзякуй? Яшчэ будуць смяяцца, як з апошніх дурняў...

Думаю, што такое жаданне было не толькі ў мяне аднаго. Але ўголас мы не сказалі ніводнага слова, якое выдала б нашу часовую слабасць. Мы выстаялі да канца!

Стомленыя да мяжы магчымага, але шчаслівыя, позна ноччу мы вярталіся дадому, у інтэрнат, несучы ў сэрцах радасць нялёгкай перамогі.

25.09.1952

Ой, які я кепскі псіхолаг — проста смех! Учора мы пагаварылі па-чалавечы, нарэшце зразумелі адно аднаго.

Аказваецца, ёсць людзі, якім не да спадобы наша дружба. Такім чалавекам аказаўся наш агульны знаёмы — Краска, трохі паэт, а ўвогуле аматар плётак і брудных жартаў, зямляк тае самае дзяўчыны, што гуляла з Галяй Абушэнка па праспекце другога мая. Я яго і не ведаў бы, ды здарылася так, што Краска неяк у пачатку верасня зайшоў у наш пакой спытаць, калі збіраецца літаратурны гурток. Сяды-тады ён прыходзіў да нас на філфак, хоць сам быў географ, і прыносіў свае вершы. Пасля канікул ніхто яшчэ нічога не ведаў. Антановіч, стараста гуртка, не паспеў дамовіцца з кіраўніком.

З першага дня Краска не спадабаўся мне сваім бойкім языком, жаданнем залезці ў чужую душу.

Цяпер мяне ён лічыў амаль што сваім сябрам, мы часта сустракаліся ў хімкорпусе: ён прыходзіў да свае зямлячкі, я да Галі — дзяўчаты жылі ў адным пакоі.

Ён падаваў мне сваю вялікую руку з доўгімі пальцамі і, задраўшы ўгору нос, пытаў у мяне заўсёды адно і тое ж: «Ну, як поспехі?» — укладваючы ў гэтыя словы аднаму яму вядомы сэнс. А я, па сваёй наіўнасці, адказваў як пад настрой: калі — «няважныя», калі — «можаш пазайздросціць», а калі проста пасылаў яго да д’ябла.

У той вечар у пакоі ён таксама, як у старога прыяцеля, спытаў: «Ну, як поспехі?» —і паказаў свае не надта прыгожыя зубы.

«Цябе гэта вельмі цікавіць?»—не дужа ветліва спытаў я. Ён хітра абышоў пытанне, стаў выкручвацца і ўрэшце, перайшоўшы на павучальны тон, сказаў, што з ёю, гэта значыць, Галяй Абушэнка, трэба дзейнічаць смялей, яна не любіць сантыментаў, уздыханняў і г. д. «Гэта я добра ведаю»,— самаўпэўнена закончыў ён.

Я сядзеў на ложку, але пры апошніх словах Краскі мяне нібы падкінула: я ўскочыў і схапіў яго загрудкі. Спачатку хацеў даць у морду, але пашкадаваў: ён быў тонкі, кволы, што яго біць? Толькі страсянуў трохі і сказаў, што калі ён яшчэ раз заікнецца дзе-небудзь пра Галю, то дастану з яго душу. Ён вінавата захіхікаў, затараторыў, як п’яная кума, сто разоў папрасіў прабачэння і стаў развітвацца, узяўшы з мяне слова, што гэтая гутарка застанецца між намі.

Цяпер аказалася, што ён сам расказаў аб гэтым здарэнні, хоць не Галі, а сваёй зямлячцы, а тая ўжо — Галі. Заўсёды так: хто першы, той лепшы. Ён выставіў сябе абаронцам яе гонару, а мяне — пашляком і цынікам. І апраўдвацца трэба было мне! Вось калі я пашкадаваў, што не набіў яму морды.

Аказваецца, Краска ў іх часты госць, і Галя лічыць, што ходзіць ён не для таго, каб праведаць зямлячку, а мець прычэпку бачыць яе, Галю. Мне нават здалося, што Галя ведае больш, чым гаворыць...

Цяпер я зразумеў, навошта ён чарніў мяне ў яе вачах, а мне нагаворваў на яе. Гэта стары, як свет, спосаб пасварыць людзей, зрабіць іх ворагамі.

О, вужака! Цярпець не магу такіх людзей, якія б’юць ззаду, з-за вугла, а то яшчэ і чужымі рукамі.

2.12.1952

Збоку, зусім спакойна і стрымана хочацца глянуць на гэтую гісторыю.

Два тыдні назад было звычайна, як бывае паміж маладымі людзьмі. Ён хадзіў да яе ў інтэрнат, чакаў на лесвіцы. На людзях быў хмурны, маўклівы, без «сведак» — пяшчотны і шчыры. Развітваючыся, пытаўся: «Калі ўбачымся?» ці «Прыйду ў суботу, у восем?» Яна адказвала: «Не ведаю», «Будзе відаць», «Як хочаш». На гэтым яны разыходзіліся. Ён з нецярпеннем чакаў суботы, а калі яна прыходзіла, не радаваўся, што яму трэба ісці на спатканне.

Чаму? Каб адказаць на гэтае «чаму», трэба трохі вярнуцца назад.

Было гэта ў маі, адразу пасля знаёмства. Яны сядзелі вечарам у скверыку. Гутарка выпадкова зайшла пра замуства. Яна, нібы гаворачы не пра сябе, даказвала, што ніколі не зможа закахацца. Ён не прымаў гэта за чыстую праўду, а хутчэй за жарт, таму гэтак жа лёгка, як яна сказала, падвёў вынік, што ёй пагражае адзінота і незайздросны лёс старое дзеўкі. Толькі ён паспеў прамовіць апошняе слова, як яна рэзка павярнулася, скінула з пляча яго руку, вочы яе бліснулі злосцю.

— Вось як! Ты палохаеш, што я не выйду замуж?

І яна замоўкла, нібы набрала вады ў рот.

Яго гэта адразу ашаламіла, ён разгубіўся і не ведаў, што рабіць. Калі яна так раззлавалася, значыць, ён сказаў нешта сапраўды вельмі кепскае, грубае, абразіў яе. Але што ён такое сказаў? Не лепшае і не горшае, чым тое, што сказала яна сама...

Яна сядзела насупіўшыся, адвярнуўшыся ад яго і пазірала некуды ў неба, на якім ледзь мігцелі рэдкія зоркі, а ён доўга ўгаворваў яе не злаваць, ламаў галаву і гадаў, што ж тут такое, чаму чалавек можа гэтак раптоўна перамяніцца?

А ноччу, лежачы ўжо ў пасцелі, ён доўга думаў над гэтай падзеяй. І праўда, для яго гэта была падзея — мо таму, што кепска яшчэ ведаў, якія могуць быць людзі, а такую «дзяўчыну з характарам» сустракаў упершыню. Ён думаў: «А мо гэта выпадковасць?»

Ды не! Пасля ён заўважыў, што моманты гневу і нястрыманасці ў яе характары — звычайная рэч. Яна ўспыхвала, як порах, ад адной іскры, з-за любога глупства, і нельга было адгадаць і прадбачыць, дзе гэта будзе і калі. Такія яе выбрыкі не ўкладваліся ў яго ў галаве. Сапраўды, разрывацца ад злосці таму, што ён моцна сціснуў яе далонь на развітанне? Ці пацалаваў тады, калі яна сказала «досыць»?

Рэдка які вечар праходзіць без такой «вясёлай» сцэны, рэдка ў яго сэрца на месцы. Патрохі збіраецца гнеў. І не за гарамі час, калі ён разнясе абручы цярпення.

Ён ідзе да яе і думае: як сустрэне яна яго сёння? Можа, не выйдзе зусім? Ці будзе вясёлая і добрая? Не, хутчэй за ўсё капрызная і сярдзітая...

Дык дакуль гэта будзе і навошта яно ўсё?

«Колькі чалавеку трэба для шчасця»

Вось і Новы год грукае ў дзверы. Які ён будзе? Што абяцае? Што новае падаруе людзям?

Кожны Новы год чалавек сустракае з надзеяй на тое, што бліжэй стала да яго запаветнае мэты, а тое, што не спраўдзілася ў тым годзе, павінна спраўдзіцца ў гэтым. Новы год — гэта нейкая вяха, надзея на новае.

Хлопцы з 77-га пакоя чакалі ад Новага года перш-наперш дыпломаў. Але дыплом што? Яго пакладзеш на дно чамадана, і там ён будзе гадамі ляжаць. Галоўнае тое, што яны канчаюць вучобу і выходзяць у людзі, становяцца на свае ногі. Расчыняюцца дзверы ў шырокі свет. І страшна, і шкода разлучацца з тым парадкам, з тым ладам жыцця, да якога прызвычаіўся за пяць год. А цяпер? Цябе кіне ў бурлівую паводку, памчыць, закружыць, панясе невядома куды.

Пачынаецца заўсёды з малога. Перад Новым годам далі стыпендыю, і ў хлопцаў настрой адразу прыўзняўся. Гуртам ішлі дадому, ля ларка выпілі па куфлю піва. Коўзаючыся па свежым, але ўжо ўтрамбаваным да бляску снезе, яны рушылі ў інтэрнат, несучы хто што: бохан хлеба, кавалак кілбасы, селядзец, бутэльку кефіру. У дні стэпендыі папаўняліся спустошаныя за месяц запасы ў тумбачках.

— Колькі чалавеку трэба для шчасця,— гаварыў Малец узнёсла.— Вось далі нам стыпендыю, і адразу свет перамяніўся. Гляджу на ўсё — і здаецца, лакам пакрыта. А да гэтага ўсё было такое шэрае, непрыветнае. І людзі на людзей не падобныя — усе нібы чужыя. А цяпер кожнага абняць хочацца, усе сталі як сваякі ці сябры.

Звярнулі к вакзалу, мінулі плошчу. Амаль што ля самага інтэрната сабраўся натоўп — нешта здарылася.

Хлопцы спыніліся, сталі пытацца ў людзей, што тут такое, але толкам ніхто нічога не сказаў. Тады яны самі пачалі рассоўваць натоўп і пасоўвацца да яго цэнтра.

Убачылі зусім звычайны, не такі ўжо і рэдкі малюнак: на тратуары, раскінуўшы рукі, ляжаў прыстойна апрануты чалавек гадоў пяцідзесяці, з голенай галавою. Твар яго, як і ўся галава, быў сіне-белы, без крывінкі, і амаль не вылучаўся на спрасаваным снезе. Непадалёку ляжала каракулевая папаха, якія звычайна носяць палкоўнікі.

Адзін, што стаяў побач з хлопцамі, тлумачыў: ішоў чалавек, пакаўзнуўся — і ўсё, няйначай забіўся насмерць.

— А мо п’яны быў?

— Цяпер не разбярэш. Выклікалі «хуткую дапамогу».

— Каб жа яна хутка прыехала...

— Тут, відаць, патрэбен катафалк...

Патрохі людзі сталі разыходзіцца.

— Хадзем, хлопцы,— сказаў разважліва Малец.— Мы тут не паможам.

Ішлі моўчкі, толькі Ярошка адзін раз працытаваў Мальцавы словы «Колькі чалавеку трэба для шчасця», але ніхто яго не падтрымаў.

Ужо ў пакоі, распрануўшыся і перакусіўшы, хлопцы вярнуліся да перарванай гутаркі.

Малец хацеў разварушыць як-небудзь і Рака, але асцярожны Рак адмоўчваўся.

— Ну, што ты хочаш ад Прафесара? Навошта яму дарма траціць дарагую энергію свайго інтэлекту? Не выклікаючы яго на доўгія дыскусіі, я толькі хацеў бы пачуць ад Прафесара, што такое грошы і колькі іх трэба, як кажа Малец, для поўнага шчасця.

Рак надзьмуўся, упарта нагнуў галаву:

— Пачытай «Капітал» Маркса. Што я табе буду тлумачыць? Грошы ёсць грошы...— І ён, нічога болей не сказаўшы, узяў чайнік і выйшаў з пакоя.

— Куды ты? — закрычаў Ярошка.— Пастой! Ты «ізрэк» абсалютную праўду. Хто можа абвергнуць гэты сілагізм: грошы ёсць грошы? Ніхто! — перайшоў на свой жартоўны тон Ярошка.— А няма грошай — значыць, няма грошай. Як Шолам-Алейхем гаварыў пра талент... Але давайце пагадаем, хто з нас будзе мець больш грошай.

—Не дзялі шкуру таго мядзведзя, які яшчэ спіць недзе ў сваім берлагу,— асадзіў яго Малец.

— Дзяліць не дзяліць, але прымераць можна. Я так думаю, што Прафесар нас усіх пакіне ззаду. Па-першае, ён вельмі ашчадны чалавек. Здаецца, ён гэтыя туфлі з доўгімі задранымі насамі носіць з першага курса, і яны яшчэ як з камісійнага магазіна. Есць ён мала, не курыць, на дзяўчат не траціць. Па-другое, маўчанне— само золата. Яшчэ Чацкі гаварыў: «А впрочем, он дойдет до степеней известных...». Нібы пра яго...

Увайшоў Рак, паставіў чайнік на стол. Ярошка паглядзеў на яго, як на здань, што з’явілася тады, калі яе не чакалі.

— Дзякуй, Прафесар... Не буду паўтараць. Пра цябе я сказаў усё... За ім ідзе наш паэт. Ён будзе мець цёплыя ганарары, калі набудзе добры камертон-тон. Трэцяе месца належаць будзе мне, калі шкляны бог не прарве дзіркі ў маім скарбовым мяшку. І апошні будзе Стары. Ён усё будзе рассылаць: сёстрам, братам, нябогам, унукам, усім няшчасным, якія толькі яшчэ застануцца на зямлі ў той час.

— Па-мойму, наконт Старога ты памыляешся,— умяшаўся Антановіч.— Не забывай, што ў яго будзе багатая, як старыя кажуць, жонка. Ды, можа, яна яго трохі навучыць беражлівасці.

— Эх, пяхота! Ты бачыш толькі тое, што ляжыць зверху. Спытай у мяне, я ўсё скажу,— стукнуў сабе ў грудзі Малец.— Мо сам Стары гэтулькі не ведае пра сваю Абушэнку, як я.

— А што ты пра яе ведаеш? Раскажы! — зацікавіўся Антановіч.— А то Стары ўвесь час маўчыць.

— Расказваць? — спытаў Малец у Русіновіча. Той кіўнуў галавою, трохі збянтэжаны.— Яна адна дачушка ў бацькоў... Як адна? Ёсць два браты, лётчыкі, старэйшыя за яе. Бацькі настаўнікі. Так што расла яна і гора не ведала. Але цяпер не тое. Іх бацька пайшоў да нейкай другой жанчыны. Ці ведаў ты пра гэта, Стары?

— Не, не ведаў,— шчыра прызнаўся Русіновіч. Яго ўразіла навіна, якую ён пачуў ад Мальца. Але чаму ён павінен чуць яе ад Мальца? Чаму не ад самой Галі?

У дзверы пакоя пастукалі. Зайшоў Рамашка. Павітаўся, сеў ля стала. Быў ён святочна апрануты, паголены, свежы.

— Што скажаш? — спытаў Малец.

— Нічога, зайшоў паслухаць, мо вы што разумнае скажаце.

— Якраз трапіў у час. Тут проста раскідаюцца розумам.

— Рана пачалі... Каб пасля не трэба было падбіраць.

Ён усміхнуўся, паглядзеў на Русіновіча, падміргнуў яму і падсеў да яго на ложак, бо Русіновіч ляжаў ужо на коўдры і чытаў патрапаную і пажоўклую, без першых і апошніх старонак, кніжку.

— Што за дапатопная літаратура? — спытаў Рамашка.

— А ты амаль што ўгадаў. Быў такі цікавы пісьменнік і крытык Максім Гарэцкі. Чуў?

— Не, не чуў. Але ці мала іх было?

Хлопцы натапырылі вушы, кожны адарваўся ад свайго занятку, нават Рак падняў галаву ад падушкі.

— Што ты там вярзеш? — спытаўся Ярошка.— Гавары, каб усе чулі.

— Чаго захацеў, дзівак... Я кажу, што наламалі тады дроў...

— Адкуль ты ведаеш?

— Людзі... Ды і я сёе-тое памятаю...

Хлопцы акружылі Рамашку.

— Хіба табе давялося?..

Рамашка памаўчаў.

— Мой бацька быў настаўнікам фізікі, любіў радыётэхніку... Майстраваў сам прыёмнікі... Ну, яго ўзялі... Першы раз пусцілі, а другі — як у ваду кануў...

— А як жа ты пралез праз іголчына вушка з такім вузлом на хвасце? — першы парушыў цішу Ярошка.

— Якое вушка? — ускінуў густыя бровы Рамашка.

— Ну, мандатную камісію...

— Прынялі... Не адзін я такі. Ды, урэшце, у мяне быў срэбны медаль.

— Эх ты, а ніколі раней нават не заікаўся,— пакрыўдзіўся Антановіч.— Збоку здаецца — шчаслівей за цябе няма чалавека.

— А што скардзіцца ці плакаць? Гісторыя няўмольная, як лёс... Я да Старога прыйшоў, ды не пра тое пачаў. Хачу табе нешта сказаць,— зашаптаў ён Русіновічу на вуха.

— Кажы смела! Хіба ёсць яшчэ большы сакрэт за той, што ты нам расказаў? — у звычайных умовах намёк Рамашкі на нешта патаемнае ўсхваляваў бы Русіновіча, а цяпер ён быў зусім абыякавы. Усе яго вялікія і малыя клопаты памерклі раптам перад цяжкім лёсам іх блізкага таварыша, пра якога яны, здавалася, ведалі ўсё да кроплі.

— Добра...— Рамашка перайшоў да стала, сеў.— Мне Коля Ярошка з геафака сказаў, ён пачуў недзе на курсе, што той паэт, як яго? Краска... пускае пра цябе, Стары, розныя плёткі. За што гэта? Што вы не падзялілі?

Русіновіча нібы аблілі кіпятком. Ён усхапіўся з ложка.

— Недазволеныя прыёмы — гэта яго прафесія. Інакш ён не можа, сабака! — Але хутка супакоіўся і больш лагодна сказаў: — Хай вярзе што хоча. Што мне да таго?

— Дык гэта мо з-за той дзяўчынкі?

Русіновіч нібы не пачуў пытання.

— З-за яе свет гарыць! — адказаў за Русіновіча Малец.— І каб было з-за чаго. Бывае ж так! Дзяўчат поўна, і прыгожых, і ўсякіх, а тут раптам свет клінам сышоўся на Галцы Абушэнка.

— Табе жарты,— паспачуваў Рамашка,— а хлопцу лішнія непрыемнасці... Але, як я бачу, нешта ён інертны. Я думаў, што для яго гэта будзе зарадкай на... Ну, хоць на месяц.

— А, глупства,— махнуў рукою Русіновіч.— Не варта нават гаварыць.

Рамашка пайшоў. Хлопцы ўлягліся спаць. Запанавала цішыня, але Малец чамусьці ўспомніў перарваную ўжо каторы раз размову, спытаўся ў Ярошкі:

— Слухай, прарок, а чаму ты мне не пагадаў наконт грошай?

Ярошка заварушыўся, заскрыпеў спружынамі.

— Магу, пяхота, нават бясплатна. Вось як у цябе будзе: будзеш збіраць-збіраць, капіць-капіць, а потым прасадзіш усё за адзін раз у марным месцы.

— А каб табе язык адсох, бацю, за такое прароцтва,— вылаяўся Малец і заціх.

Сюрпрызы навагодняга вечара

Да Новага года заставалася дзве гадзіны. Хлопцы сабраліся ў сваім пакоі, было тут яшчэ некалькі студэнтаў з іх курса — Дзмітэрка, Касцюковіч і, як свой чалавек,— Рамашка. Выпілі толькі па чарцы, каб трохі было весялей, ды і павячэралі — апошні раз у старым годзе.

Святочны вечар быў у хімкорпусе, у вялізнай спартыўнай зале. Пасярэдзіне стаяла высокая, амаль да столі, ёлка, пераліваючыся агнямі ўбранства. Народу было многа: і сваіх, і чужых, мільгалі афіцэрскія пагоны і гальштукі, дзяўчат зусім нельга было пазнаць — так змянілі іх святочныя ўборы.

Хлопцы таксама апранулі ўсё, што было лепшага, адпрасавалі гарнітуры, начысцілі чаравікі.

Русіновіч сёння скінуў кіцель і фарсіў у Ярошкавым падношаным касцюме, гальштук і белую рубашку ўзяў у Рамашкі. Хлопца было не пазнаць. Выглядаў ён ледзь не гарадскім франтам.

Ярошка, Антановіч, Малец, Рак, Рамашка і ўсе астатнія — былі як на падбор: прыгожыя, вясёлыя, дасціпныя, хоць сярод астатняй публікі крыху вылучаліся прастатой вопраткі. Сталі шукаць дзяўчат са свайго курса, але іх не было, а калі і былі, то ўжо з хлопцамі. Неяк так выходзіла, што свае дзяўчаты мелі хлопцаў з другіх курсаў або зусім з чужых інстытутаў. І ў гэтым нельга было вінаваціць дзяўчат, а хутчэй за ўсё хлопцаў, бо яны, як закон, ніколі не выбіралі сабе дзяўчат на сваім курсе. Гэта нават цяжка было вытлумачыць. Мо таму, што адны другіх ведалі навылёт.

Зала была высозная, вялізная, прасторная, як стадола, ля сцен сціпла туліліся спартыўныя прылады — сёння было не да іх. У кутку стаялі коні, казлы, брусы і перакладзіны, а высока пад столлю віселі кольцы. Яшчэ гады два назад сюды часта прыходзілі Антановіч з Русіновічам, займаліся ў гімнастычнай секцыі, потым кінулі яе і перайшлі ў літаратурны гурток.

У другім кутку залы на лаўках размясціўся студэнцкі духавы аркестр. Моладзь стаяла пераважна парамі або купкамі па некалькі чалавек, усе былі вясёлыя, узбуджаныя, смяяліся і азіраліся навокал, нібы яшчэ кагосьці чакалі.

Хлопцы, зірнуўшы сюды-туды, пачалі шукаць каго хоць з другіх факультэтаў, а самы знаёмы ім быў пяты геафак, дзе быў студэнтам Коля Ярошка, зямляк і далёкі сваяк Міхася Ярошкі. Пяты геафак быў бедны на хлопцаў — усяго чалавек пяць і то ў большасці інваліды вайны, сямейныя людзі. Затое дзяўчаты там былі як на падбор, і ўсе нібы сёстры — русавалосыя, сінявокія, па-сялянску здаровыя. Каб не Коля Ярошка, хлопцы з 77-га пакоя, мусіць, ніколі не асмеліліся б падысці да такіх красунь, ды за чатыры гады вучобы даводзілася сяды-тады сустракацца з імі — у бібліятэцы, а то і на танцах, на вечарах.

Дзяўчаты з пятага геафака стаялі ля самай ёлкі. Хлопцы акружылі іх, утварыўшы вакол другое кола.

— З Новым годам, дзяўчаты! — павіншаваў іх Антановіч.— Нас да вас прыслаў Дзед Мароз. Не прагоніце?

— Калі ласка, калі ласка,— засмяяліся дзяўчаты.

Русіновіч увесь час неўпрыкмет азіраўся, шарыў вачыма па зале, цьмяна спадзеючыся знайсці Галю. Неяк так выйшла, што ён не ведаў нават, дзе яна будзе сустракаць Новы год. Можа, у брата — аднаго ці другога, а можа, і тут...

Грымнуў аркестр, пачаліся танцы. Хлопцы і дзяўчаты, што стаялі побач, як расталі, Русіновіч застаўся адзін. Каб не замінаць танцорам, ён паволі прабіраўся да выхада.

Выйшаў на пляцоўку, схадзіў у другі канец калідора, дзе размяшчаўся буфет. Тут таксама было людна: каму танцы, а каму што другое. Гарэлкі не прадавалі, толькі віно і піва. Аднак Русіновіч памыліўся, бо тут жа, глянуўшы на сталы, заўважыў, што Краска з нейкімі хлопцамі паміж піўных бутэлек маюць пляшку «Маскоўскай». Краска глянуў на Русіновіча, зрабіў выгляд, што не пазнаў, і тут жа, напусціўшы на твар вясёлую міну, нешта зашаптаў на вуха свайму суседу, здароваму смугламу хлопцу з кароткай шыяй. Той правёў Русіновіча вачыма і заківаў круглай, як футбольны мяч, галавою.

Да канца старога года заставалася менш гадзіны, Русіновіч накіраваўся зноў у залу, каб знайсці хлопцаў.

Зала гула, варушылася, як растрывожаны вулей, шорганне ног і гукі аркестра зліваліся ў адну невыразную мелодыю, праз якую прабіваліся, як першая вясенняя трава праз зляжалае лісце, асобныя галасы і смех. Моладзь весялілася, смяялася, жартавала, яна была бесклапотная, як вецер, перапоўненая да краёў шчасцем адчування вось гэтай вясёлай хвіліны,— і больш нічога не хацела прызнаваць. Гледзячы збоку на ўсіх, ніхто не падумаў бы, што тут, у гэтай масе, ёсць хто-небудзь няшчасны.

А чаму не смяяцца ў такі вечар? Грэх не смяяцца і быць такім посным, як ён, Русіновіч...

— Што задумаўся, Стары? Чаму не танцуеш?

Русіновіч азірнуўся: Ярошка з геафака. Усміхаецца, бліскаючы пярэднімі залатымі зубамі.

— Ты ж ведаеш, які я танцор,— сумна адказаў Русіновіч.

— Вучыцца ніколі не позна, гаворыць старая ісціна. Ты некалі зразумееш, як многа страціў, што не навучыўся танцаваць. Гэта сур’ёзна! — Ён усміхнуўся, а вочы ўсё роўна заставаліся сумныя.

— Ці гэтулькі мы трацім? Каб тое бяды, што не танцуем — і гора не было б.

Танцы танцамі,— яны ведалі, што гавораць не тое.

Коля Ярошка быў на рэдкасць чулы і добры хлопец, спакойны, пакладзісты, з ім прыемна і весела гаварыць, у яго заўсёды ёсць для чалавека цёплае слова спагады, а вось самога яго нельга суцешыць: у яго туберкулёз. Хлопец сохне на вачах. У яго ёсць дзяўчына, якую ён шчыра кахае, а яна яго,— і невядома, які лёс чакае іх наперадзе.

— Слухай, Коля, давай лепш вып’ем шампанскага за Новы год,— прапанаваў Русіновіч і ўзяў сябра за локаць.

Ярошка нібы ачнуўся ад задумлівасці і, махнуўшы рукою, сказаў:

— Давай! Чым чорт не араў, тым сеяць не стаў.

Яны пайшлі ў буфет, сталі ў хвост чаргі. Чарга пасоўвалася хутка: ніхто не таргаваўся, выбар быў небагаты.

— Ты стой, а я пайду паклічу Раю,— сказаў Коля і неяк стушаваўся.— Бяры грошы!

— Што ты? — заўпарціўся Русіновіч.

— Перастань, я ведаю, які ты багаты.

— Добра... Скажы там хлопцам, хай ідуць, а то спозняцца,— наўздагон сказаў Русіновіч.

Але хлопцы ўжо самі тут. Міхась Ярошка становіцца ў Русіновіча спераду, пытае, што браць. Побач спрачаюцца Малец, Антановіч, Рамашка. Рак маўчыць. І тут ён надзьмуты. Няўжо не мог пакінуць дома сваю маску — хоць адзін раз у год?

— Займайце там стол,— камандуе Міхась.— І крэслы.

Хлопцы адвальваюцца ад чаргі, грукаюць крэсламі, у кутку адваёўваюць сабе стол.

Урэшце даходзіць чарга, Ярошка па-змоўніцку шэпча буфетчыцы некалькі слоў, яна дастае з-пад прылаўка закручаную ў паперу бутэльку, пасля дадае яшчэ некалькі бутэлек піва, віна, важыць кілбасу. Русіновіч бярэ дзве бутэлькі шампанскага.

Яны ўжо расселіся за сталом, Міхась налівае ўсім шампанскага і нецярпліва паглядвае то на гадзіннік, то на дзверы. Застаецца дзесяць хвілін. З рэпрадуктара пачулася навагодняе віншаванне.

Урэшце паказаўся Коля Ярошка з Раяй — бялявай, тонкай, як сцяблінка, дзяўчынай. Яна сарамліва павіталася з хлопцамі і села на адно крэсла з Колем.

— А дзе дзяўчаты? — спытаўся Русіновіч у Міхася Ярошкі.

— Не пайшлі. Бог з імі...

— Цішэй! — зашыкалі на іх.

Усе маўчалі і слухалі. Стаяла нязвыклая для такой масы людзей цішыня, толькі ўрачыста і чынна гучаў голас з рэпрадуктара.

— З Новым годам, сябры! З новым шчасцем!

Усе стаялі, чокаліся, віншавалі адзін аднаго і ўсіх разам, жадалі добрае долі і шчасця ў новым годзе.

Звонка і неяк па-новаму ўрачыста білі крамлёўскія куранты. Стралялі ў столь коркі ад шампанскага. Шумелі за сталамі вясёлыя хлопцы і дзяўчаты.

Маладосць прагне новага. Яна з нецярпеннем адчыняе дзверы Новага года і хоча ведаць, што наперадзе. Але там пакуль што туман, загадкавы, невыразны туман, і невядома, што ён у сабе тоіць. Усе сёння вясёлыя, трохі п’яныя, узбуджаныя — усе хочуць бачыць наперадзе толькі добрае. А каму ж будзе кепскае? Жыццё шчодрае на тое і на гэта...

Гаварылі тосты — зноў за Новы год, за шчасце ў новым годзе, за канец вучобы і за пачатак самастойнага жыцця. «За свой хлеб»,— сказаў нехта, і ўсе дружна паднялі чаркі. «За новыя, непратаптаныя дарогі»,— падтрымаў яго другі. «І за гэта варта»,— падхапілі навокал.

...Русіновічу здавалася, што плафоны ў калідоры падміргваюць яму, што падлога трохі падаецца пад нагамі, як дно лодкі на вадзе, што ў вушах у яго нібы па камяку ваты — гукі пранікалі да яго свядомасці як праз нябачны фільтр, трацілі рэзкасць, рабіліся мяккія і глухаватыя.

Раптам ён аслупянеў на момант. Што такое? Няўжо яму здалося? Галя гэта ці не? Яна... Але з кім? Лётчык. Лейтэнант! Ух, які хлапчына! Ён павёў яе пад руку з калідора ў спортзалу. Зайграў аркестр, і моладзь з калідораў і пляцоўкі хлынула ў залу — танцаваць.

Русіновіч павярнуў назад, пастаяў ля акна, але нічога не чуў і не бачыў. Ён быў заняты толькі адной думкай: сур’ёзна гэта ці яе новы выбрык?.. Урэшце, што яму да таго? Ён жа хацеў скончыць усю гэтую гісторыю. Дык чаго ён цяпер ускіпеў? Яму стала так горача, што ён зайшоў у туалет, адкруціў кран над мыцельнікам і падставіў галаву пад халодны пякучы струмень, з асалодай абдаў твар. Адразу стала лягчэй. Русіновіч дастаў расчоску, перад люстэркам зачасаў мокрыя чорныя, бліскучыя, як ад брыльянціну, валасы, хвіліну ўглядаўся ў нахмураны, нібы чужы, твар.

Але вось нечакана побач з яго тварам вырас другі — чорны вожык, круглая, як футбольны мяч, галава, шырокія плечы грузчыка. На твары — крывая, ненатуральная ўсмешка.

— А-а-а, Русіны... Станцыя ля Баранавіч.

Русіновіч рэзка павярнуўся.

— Адкуль вам вядомы Русіны? — спытаў ён суха.

— Мне ўсё вядома,— самаўпэўнена сказаў «вожык».— Мне нават вядома, што ты, Русіновіч, зараз будзеш ляжаць тут пластом...— Яго трохі вадзіла ў бакі.

— Ага, наёмнік! — здагадаўся Русіновіч, успомніўшы Краскаву кампанію.— Гэта мы пабачым...

Ён напяўся, як сталёвая спружына, гатовы ў кожную хвіліну адбіць удар. Злосць, якая бушавала ў ім, як толькі ён убачыў Галю з лётчыкам, перакінулася цяпер на гэтага вось найміта, які за чарку гарэлкі ці мо за грошы стане зараз выбіваць яму зубы і ламаць рэбры. Не, так гэта яму не абыдзецца. «Не трэба толькі падпускаць блізка, у яго, відаць, мёртвая хватка»,— прамільгнула ў галаве...

«Цяпер ты тут трохі паляжы пластом»,— зларадна падумаў Русіновіч і выйшаў на калідор. Моцна біла сэрца ды балела правая рука ў плячы — вывіхнутая, ці што? Але што рука? Развязка магла быць зусім іншая. Яму проста пашанцавала.

Што ж цяпер? Яго пацягнула да людзей — у залу, дзе танцавала моладзь.

Але ранейшая ўзнёсласць прапала, усё страціла той арэол, які быў некалькі хвілін назад. Усё набывала рэальныя фарбы, і ён пачынаў шкадаваць аб гэтым. Няўжо толькі таму, што вылецеў хмель з галавы? Можа... Ён ужо хацеў накіравацца ў буфет, але раптам нехта пацягнуў яго за руку. Ён падумаў, што гэта хто са сваіх хлопцаў, бо ўвесь вечар ён іх калі і бачыў, то не болей, чым на хвіліну. Але, азірнуўшыся, ён заўважыў Галю. Яна падміргнула яму і шапнула на вуха:

— Запрасі мяне на наступны танец. Мы будзем ля дзвярэй.— І знікла, растварылася ў натоўпе.

Што за дзіўны вечар? Рой думак праляцеў у яго галаве, пакуль ён стаяў ля дзвярэй і ўжо з нецярпеннем чакаў, калі зноў паявіцца Галя з лейтэнантам. Ён безуважліва аглядаў усіх, спыняючы позірк на дзяўчатах, якія хоць нечым былі падобны да Галі. Як умела яна перавярнуць у яго душы ўсё ўверх нагамі! Ён гатоў быў дараваць усе яе выбрыкі за гэтыя цёплыя, па-змоўніцку сказаныя словы. Але... Колькі было такіх момантаў! Колькі разоў ён верыў, што ўсё будзе лепш!..

Ды вось і яны. Лётчык вядзе яе пад руку, нешта шэпча на вуха, ён расчырванелы, на лоб падаюць светла-русыя хвалістыя валасы. Лётчык, відаць, хоча развесяліць яе, але гэта яму не ўдаецца, ён адчувае сябе нібы вінаваты перад ёю.

Які ж знаёмы да драбніц малюнак!

Стала шкода гэтага хлопца, бо сам Русіновіч надта ўжо добра і не адзін раз перажываў нешта падобнае.

Яны спыніліся недалёка ад дзвярэй. Русіновіч сачыў, ці не пойдуць яны ў другое месца. Увесь час туды-сюды снавалі людзі, засланяючы сабой тых, хто цікавіў Русіновіча больш за ўсё. Недзе падзеліся ўсе свае хлопцы. Няўжо стаяць з дзяўчатамі па цёмных кутках на калідоры? Ці мо зноў заселі ў буфеце?

Зайграў аркестр, моладзь хлынула з калідора ў залу, да дзяўчат падыходзілі хлопцы, кланяліся і ішлі ў танец. Русіновіч захваляваўся: а што, калі хто запросіць Галю? А што, калі яна пойдзе танцаваць са сваім лейтэнантам? Але раз яна абяцала, то нешта прыдумае, у яе гэта выходзіць надта проста і нават забаўна.

Вось каб яму хоць крыху мець такіх здольнасцей! Наступаючы людзям на ногі і штурхаючыся, Русіновіч прабраўся да месца, дзе стаяла Галя, няўмела пакланіўся, звярнуўшыся да лётчыка з просьбай адпусціць на танец яго даму. Лётчык з нейкай затоенай злосцю ці адчаем сказаў «пажалуйста», па складах вымавіўшы гэтае слова, сціснуў вусны і пабялеў. Ці мо Русіновічу толькі так здалося?

А Галя хітравата ўсміхнулася, узяла Русіновіча пад руку і сама павяла яго праз натоўп у цэнтр залы, да ёлкі, дзе ўжо, як у віры, кружыліся пары.

Ігралі хуткі і меладычны факстрот «Рыа-Рыта», ногі самі паняслі Русіновіча па кругу, ён далікатна абдымаў Галю за талію, злёгку тулячы дзяўчыну да сябе. Яна нібы не адчувала гэтага, і Русіновіч чамусьці падумаў, што сёння ён патрэбен ёй. Яны кружыліся доўга, у яго ўсё мільгала перад вачыма — маладыя твары з усмешкамі на вуснах, голыя дзявочыя рукі, тонкія таліі, пышныя грудзі, ёлка з бліскучымі цацкамі таксама пачала кружыцца ў карагодзе, нешта казачна-рамантычнае было ў гэтым палёце, у святочных радасных гуках «Рыа-Рыты», у зладжаным рытме дзесяткаў ног. Хацелася, каб не было канца гэтаму лёгкаму хуткаму танцу, каб свет быў запоўнен толькі ім адным; здавалася, што навокал цябе такія цудоўныя, мілыя людзі, што сэрцы іх перапоўнены толькі пачуццём любасці да бліжняга, што няма больш ні здрады, ні злосці, ні пакут. Сапраўды, як многа траціць той, хто не навучыўся танцаваць!

Галя маўчала, толькі добрая ціхая ўсмешка не сыходзіла з яе вуснаў, а калі Русіновіч зазіраў дзяўчыне ў вочы, усмешка рабілася смялейшай, ажыўляла яе твар. Даўно Русіновіч не бачыў яе такою...

— Ты пад гальштукам,— шапнула яна ціха.

Русіновіч толькі ўсміхнуўся.

— Ён табе да твару. Асабліва да тваіх вусоў...

— Не веру.— Ён мацней прытуліў яе да сябе.— Чаго ты прыйшла на нашу ёлку? — Ён знарок зрабіў націск на слове «нашу».

— Мне захацелася ўбачыць цябе...

— Не веру.— Русіновіч пакруціў галавою.

— Павер.

Аркестр перайшоў на шалёны тэмп, усе танцоры, як заведзеныя, таксама заспяшаліся,— гэта азначала, што танец канчаецца. Сапраўды, музыка абарвалася, наступіла нязвыклая цішыня. Русіновіч і Галя спыніліся ля дзвярэй, абое міжвольна глянулі на тое месца, дзе нядаўна стаяў лётчык. Яго не было.

— Ён што — паляцеў? — з намёкам спытаў Русіновіч.

— Хай ляціць... Ён мне надакучыў. Я не магла ад яго адчапіцца.

— Хадзем у буфет,— прапанаваў Русіновіч.

— Хадзем. Я хачу піць.

У буфеце была страшэнная чарга, ды тут яго выручыла сама Галя:

— Доўга чакаць...

Яны зноў выйшлі на калідор.

— Хадзем да нас.

Русіновіч здзіўлена глянуў на яе — нібы ўбачыў у ёй нешта новае.

— Чаго так падазрона глядзіш?

— Не разумею...

Яна толькі хмыкнула.

Яны падышлі да дзвярэй у цёмную палову левага крыла, яна дастала ключ з сумачкі і падала яму. Толькі цяпер ён зразумеў, што ў іх інтэрнат можна пранікнуць праз гэтыя дзверы, якія звычайна бываюць увесь час замкнёныя, бо адгароджваюць вучэбнае крыло ад жылога.

Ён ціха павярнуў ключ у замку, з нейкім не знаёмым дагэтуль страхам прапусціў яе наперад, пасля зайшоў сам і замкнуў дзверы. Тут, за перагародкай, было ціха, нават змрочна, галасы з пляцоўкі ледзь пранікалі. Асцярожна ступаючы, яны пайшлі ў канец калідора.

— Ты пастой хвіліну, а я пагляджу, ці хто ёсць.

Яна адамкнула дзверы, увайшла ў сярэдзіну. У верхнюю шыбу над дзвярыма ўдарыла святло.

Русіновіч з хваляваннем чакаў. Урэшце Галя прачыніла дзверы, высунула галаву і шапнула:

— Заходзь.

Русіновіч нясмела пераступіў парог, ціха зачыніў за сабою дзверы. У вочы кінулася нязвыклая белізна ў пакоі — ад падушак да капаў і дарожак усё было белае, як у бальніцы. Гэта не тое, што ў мужчынскім інтэрнаце.

Толькі з аднаго ложка была садрана капа, і на ім сядзела Галя. Яна паспела змяніць сукенку на яркі, у кветкі, халат.

— Патушы святло.

Русіновіч паслухмяна пстрыкнуў выключальнікам.

— Замкні дзверы.

Русіновіч замкнуў.

— Што яшчэ? — спытаў Русіновіч і не пазнаў свайго голасу.

— Які ты дурненькі... Ідзі сюды...— Галя працягвала да яго рукі.

Хатнія клопаты

У другім паўгоддзі пяцікурснікі ўжо не хадзілі на лекцыі, заняткаў больш не было. Увесь вольны час ішоў на дыпломныя работы. Хто аблюбаваў сабе тэму даўно, а хто выбіраў лягчэйшую, каб было больш матэрыялаў, з якіх можна «садраць», каб менш думаць самому.

У пакоі № 77 адзін Рак сядзеў над тэмай па мове — тэмай, якую ён «распрацоўваў» кожны год у курсавых работах: «Родны склон». Малец і Ярошка не давалі яму жыцця з гэтым склонам, нават парадыравалі пачатак «Новай зямлі», прыстасаваўшы да новых умоў: «Мой родны склон, як ты мне мілы...».

Ярошка і Антановіч пісалі пра паэзію, Малец і Русіновіч — аб прозе. Русіновіч узяў тэму: «Андрэй Лабановіч — прадстаўнік новай беларускай інтэлігенцыі».

У Русіновіча быў свой «стыль» працы. Перш чым узяцца за якую-небудзь тэму, ён чытаў пабочны матэрыял, шукаў тое, што больш-менш блізка падыходзіла да яго тэмы, усё гэта «пераварваў», не робячы ніякіх выпісак і цытат, каб не трапіць у палон чужое схемы, і толькі тады ўжо браўся за работу.

Цяпер ён не вылазіў з бібліятэкі, перачытваў класікаў, штудзіраваў тэму, шукаў падобныя праблемы ў літаратурах другіх народаў. Бракавала толькі часу, а матэрыялу хапала — цэлыя горы.

Русіновіч ужо збіраўся засесці пісаць, як раптам атрымаў пісьмо, што захварэў бацька і яго паклалі ў бальніцу. Прыхапіўшы з сабою кніжку «На ростанях» і тоўсты сшытак, Русіновіч паехаў дадому.

Выязджаў раніцай, яшчэ поначы, і дадому дабраўся — таксама ўжо была ноч. Памясіць снегу давялося нямала, ды яшчэ вецер у вочы.

Але вось і хутар, адзінокі, занесены снегам, з голым невялікім садам, з высокім яварам перад вокнамі хаты.

Першы пачуў яго сабака. Ён спачатку забрахаў як на чужога, а пасля пачаў скавытаць ад радасці і кідацца на ланцугу.

Як толькі Русіновіч падышоў да яго, сабака стаў на заднія лапы, лізнуў яму языком у шчаку. Хлопец выняў з шыняля кавалак хлеба, спецыяльна прыпасенага для гэтай сустрэчы.

Дзверы ў сенях былі адамкнёныя: гэта азначала, што людзі яшчэ не збіраюцца спаць. У цемры ён адразу знайшоў клямку.

Па гэтым можна было пазнаць, што ідзе свой чалавек. Брат і маці стаялі ля парога, чакаючы госця.

— А Грышка мой, а сыночак! — І маці кінулася сыну на шыю.— А я ж думала, што гэта наша Зося. Чуем, сабака забрахаў, пасля сціх, заскавытаў, а тут у сенях чалавек не збіваецца, як у сваіх... Ажно ж ты... Ну, хвала богу, што прыехаў.

Маці пачала завіхацца каля печы, нарэзала на скавараду сала, падпаліла трэскі ў ямцы і паставіла скавараду над агнём.

— От куры не нясуцца,— бедавала яна,— ды і карова яшчэ не ацялілася, дык гаруем патрохі. Бяром малако ў суседзяў. Я яго не ем, хіба во яму, ці як бацька быў дома.

— А што з бацькам? — Гэтае пытанне ўвесь час круцілася ў Русіновіча на языку. Бацька яго быў інвалід другой групы, акрамя ўсяго меў некалькі хвароб, вылечыць якія ў такім узросце не было чаго і думаць.

— З лёгкімі не ў парадку. Пацямненне.— Маці нешта замоўчвала, таіла ад яго.

— Палачкі Коха ў макроце знайшлі,— растлумачыў па ўсіх правілах медыцыны брат.

«Толькі гэтага нам яшчэ не хапала»,— Русіновіч цяжка ўздыхнуў.

Пачалі вячэраць. Маці прынесла з каморкі бутэльку самагонкі.

— Усё хаваю, думаю Зосю сустрэць...

Русіновіч адразу захмялеў. Беднасць і чарната вясковай хаты не так ужо кідалася яму ў вочы, столь не здавалася такой закуранай і нізкай. Ён неяк раптоўна зноў адчуў сябе сынам гэтае хаты, сваім чалавекам, а ўсё тое, чым ён жыў у горадзе, засталося там... Не хаваючы суму, ён сказаў, ківаючы галавою:

— Цяжка нам будзе... Бацька і так ледзь клевае, а тут яшчэ гэта хвароба.— Памаўчаў трохі, спытаў: — А што Зося? — Русіновіч ведаў, што маці цешыць сябе надзеяй — дачка хутка вернецца.

Маці зірнула на сына як бы з падазронасцю, нібы пераконвалася, сур’ёзна ён пытае ці не. Але сын не збіраўся жартаваць, і яна, паклаўшы рукі на прыпол і пазіраючы недзе ўдаль, як бы чытаючы той далёкі лёс, сказала:

— Я ўсё думаю, што з дня на дзень павінна прыехаць... Яна ж хворая. Няўжо яе не адпусцяць? Ты ж пісаў нейкія паперы ў Маскву, і яна сама пісала. Няўжо там не людзі сядзяць, што хворага чалавека будуць трымаць? Які ж з яе работнік?

— Што ж, будзем чакаць. Хоць не так гэта хутка робіцца, як нам часам хацелася б.

Маці заплакала.

— ...Ох, дзеці, дзеці, колькі з вамі клопату бацькам! І да самае магілы так будзе.— Маці выцерла слёзы ражком фартуха, пасля зірнула на сына і спытала нясмела: — А як жа ты, сынок, жывеш? Мо ажаніўся ўжо, ды нам не кажаш?

Сын апусціў вочы.

— Ёсць у мяне адна дзяўчына, не буду таіць. Але што толку? Мусіць, у нас з ёю нічога не выйдзе...

— Што ты кажаш? — здзівілася маці.— А хто ж каго не хоча?

Сын усміхнуўся.

— Не хоча... Цяжка сказаць, хто каго не хоча. Але адно мне ясна: мы розныя людзі. Тое, што падабаецца мне, не падабаецца ёй, тое, што ёй да спадобы, мне праціўна. Мы часта спрачаемся, сварымся... Характары розныя, розныя погляды...

Маці слухала і недаверліва круціла галавою.

— Ты ўсё пра нейкія характары гаворыш. Некалі мы іх не ведалі, і мо лепш было. Абое вы вучоныя, ужэ нек паладзілі б, каб хацелі. Ты ж мо не такі, як твой бацька, умееш і пагаварыць, і ведаеш, як сябе па-гарадскому паводзіць, гэтулькі правучыўшыся. Глядзі, сынок, як добрая дзяўчына, то не цурайся яе, не абыходзь. Ці мо ты хочаш ашукаць яе, насмяяцца? Божа цябе барані ад такога граху. Глядзі!

Маці з пяшчотнай і клапатлівай раптам зрабілася суровай і жорсткай.

Каб не малодшы брат, мо і сказаў бы Русіновіч пра тое, што паклала мяжу паміж ім і Галяй. Хоць... Ён добра ведаў сваю маці. Яна асудзіла б яго, яна стала б на Галін бок, хоць і не ведала яе. Жанчына абараняе жанчыну...

— Не, мама, я не збіраюся яе ашукваць... Ды яна і не такая, што дасць сябе ў крыўду... Проста мы трохі чужыя людзі, яна часам не разумее мяне, я — яе. І мо таму, што яна расла зусім у другіх умовах, намнога лепшых, не бачыла гора... Ведаеце, адзін наш студэнт ажаніўся, узяў сабе жонку. Ён вясковы хлопец, просты, шчыры. Павёз яе да сваіх бацькоў. Яна прыехала, апранутая з іголачкі, у чорных пальчатках да локцяў, размаляваная, на высокіх корках, у чорных акулярах, паглядзела, як яны жывуць, закапыліла губы і сказала: «Ваня, збірайся, я тут не магу, тут, відаць, ёсць блохі».

Ну, і паехала. Як тады было тым бацькам? А яму самому? Праўда, я не думаю, што мая... знаёмая такая самая. Але ўсё можа быць...

Маці спахмурнела, задумалася, а пасля зноў ускінула вочы на старэйшага сына, пачала гаварыць — няйначай тое, што даўно накіпела:

— Ты, сынок, расказваеш, але, мусіць, не ўсё, нешта тоіш ад нас... Усе вы такія... Зося ўсё таілася ад нас, ніколі не гаварыла пра свае сакрэты. Усё сакрэты ды сакрэты. Сакрэты да дабра не даводзяць. Глядзі!.. І малы ад вас вучыцца... Прыйдзе са школы — слова не скажа, як яму там было. Ці яго лаюць, ці хваляць — мы не ведаем. А як ужэ што прыпрэ, улезеце куды па вушы, тады да бацькоў: памагайце, ратуйце. А каб вы адразу падзяліліся, сказалі, параіліся — мо і не было б ніякай бяды, мо ўдалося б абмінуць гора... Разумнымі вельмі сябе лічыце.

Маці гаварыла праўду. Русіновіч абапёрся падбародкам на руку, утаропіўся ў стол і маўчаў.

Спаць ляглі позна. Ад гарэлкі і ад усіх гэтых размоў у Русіновіча трашчала галава, душа была не на месцы. Ён доўга не мог заснуць.

...Пасля пайшлі дні за днямі. Брат хадзіў у школу, маці тупала ля гаспадаркі; натупаўшыся, лезла на чарэн пагрэцца і задрамаць якую гадзіну, а Русіновіч, забраўшыся ў чыстую палову хаты, пісаў сваю дыпломную.

Было холадна, ён апранаў бацькаў паўшубак, цёплы і лёгкі, хадзіў па хаце з кута ў кут, шукаў якую-небудзь фразу ці думку, пасля, запісаўшы яе стоячы, прыгнуўшыся над сталом, хадзіў зноў. Думка за думкай, сказ за сказам лажыліся на паперу. Калі стамляўся, работа ішла тужэй. Тады ён выходзіў на двор, браў вялізную драўляную лапату, якой некалі садзілі хлеб у печ, і расчышчаў снег ля хлява і ля студні, бо замяло здорава, як і кожны год. А то браўся рэзаць сечку. Сячкарня была яшчэ дзедава, старая, але спраўная. З малых год на махавым вялізным коле ён чытаў пукатыя лацінскія літары: «Роlапd Вrасіа Szаріrо». Калісьці ён разумеў толькі адно слова: браця — браты.

Яшчэ ён любіў калоць дровы. Тут было над чым пагрэцца, размяць адвучаныя ад працы мускулы.

Ухадзіўся з дровамі — папраўляў загарадзь у хляве, паіў карову, раўнаваў гной. Спачатку, як толькі прыехаў, работы, здаецца, не было відаць, а пасля яна нібы сама лезла на вочы: то тое, то гэта, і ўсё патрэбна зрабіць, хоць у хаце і лічыліся два мужчыны. Але што з іх узяць: адзін малы, другі стары, хворы. А свежаму воку лепш відаць. Матцы было лягчэй, брату таксама, ды і часу для работы Русіновічу хапала, бо хадзіць нікуды не хацелася. Паміма волі ён аддаляўся ад тых людзей, сярод якіх некалі рос. Былыя школьныя сябры, цяпер занятыя сваімі справамі, рэдка ўспаміналі пра яго, як і ён пра іх. У кожнага цяпер былі свае клопаты. Часамі, задумаўшыся, ён шкадаваў, што тое, чым жыў нядаўна, гадоў пяць назад, на вачах робіцца мінулым, старыя сцежкі зарастаюць травою, мяняюцца яго інтарэсы, на месца старых, здавалася, да смерці верных сяброў, з’яўляліся другія, бо, як ён пачаў цяпер разумець, сябра той, з кім ты робіш нейкую агульную справу. А хутка, ой як хутка, увесь уладкаваны за пяць гадоў парадак рассыплецца зноў, чакае гэтулькі новага і нязведанага...

Бацька выпісаўся з бальніцы праз тыдні два. У калгасе Русіновіч узяў фурманку і паехаў у Клецак, каб забраць бацьку дадому.

Бацька пастарэў, згорбіўся, пасівелі яго валасы, хоць лысіны не было відаць. У піжаме і тапачках на босую нагу ён выйшаў з палаты, за руку павітаўся з сынам. І калі той памкнуўся пацалаваць бацьку, стары падставіў шчаку. На вачах у яго бліснулі слёзы. У сына таксама заныла сэрца.

Дадому бацька вяртаўся ўсяго на некалькі дзён, а пасля павінен быў ехаць у шпіталь інвалідаў вайны ажно ў Брэст.

Па дарозе разгаварыліся. Бацька не мог нарадавацца, што сын хутка скончыць вучобу і мо ўжо сам стане памагаць бацькам, а на благі канец хоць не будзе цягнуць з гаспадаркі. Засмучала яго толькі дачка, якая недзе цяпер расплачваецца за сваю легкадумнасць і несур’ёзнасць, можа, не раз успамінае бацькоў. Лаяў ён Зосю за яе работу, за тое, што не слухала яго, давярала людзям, якім нельга давяраць на капейку, пускала іх за прылавак; што вадзіла кампанію з ненадзейнымі людзьмі, пазычала ім чужыя грошы; што грызлася ўвесь час са старшынёю сельпо і ў вочы называла яго злодзеем... Усё гэта было справядліва, таму яшчэ цяжэй рабілася на душы ў сына.

І ўсё гэта каменем ляжала ўжо трэці год на бацькавай душы.

Праз тры тыдні Русіновіч павёз бацьку на станцыю ў Жарабковічы.

Усю дарогу бацька і сын гаварылі пра розныя дробязі, і ўжо калі пад’язджалі да раз’езда, бацька адкашляўся і глухім голасам, у якім чулася хваляванне, пачаў:

— Глядзі, сыне... Мо мы болей не ўбачымся... Не перабівай толькі! Мы, мужчыны, павінны смела глядзець праўдзе ў вочы... Я мала вас шкадаваў, мала песціў, многа крычаў і біў, не глядзеў і матку... У бальніцы часу вольнага многа, ляжыш, думаеш. Часам слёзы глытаеш, як паглядзіш на ўсё збоку. Цяжка, без прасвету прайшло маё жыццё. З малых год сірата, пасля мачаха; падрос — пасвіў кароў у чужых людзей, потым пайшоў парабкаваць. А аддзяліўся ад бацькі — два гектары зямлі, адзін пясок і камень. Ажаніўся, жылі ў падсуседзях, пакуль хатку зляпілі. Тут вы паявіліся, клопату пабольшала, зноў біўся як рыба аб лёд. А там вайна ўсё перавярнула, мне здароўе адняла... Цяпер вы падраслі, думаў, усіх выведу ў людзі, ажно бачыш, як вывеў. Турма, прападзі яна пропадам... Адзін ты мая надзея. Глядзі, сынку, не спатыкніся, з людзьмі вельмі не напрыкрайся. Людзей многа зайздросных, могуць утапіць у лыжцы вады. Ужо як нам цяжка ні даводзілася, а ёсць людзі, што кажуць,— бач, Русіновічы лёгкага хлеба шукаюць, у калгас не хочуць хадзіць: дачка падалася ў прадаўцы, хлопцы ў навуку. А чаму другому не ісці ў навуку? Усё ёсць, толькі вучыся. А не хочуць! А ты што меў? Хадзіў галодны-халодны за дзесяць вёрст, а вучыўся. Без гадзінніка, за пеўнем уставаў, а ішоў, бо хацеў вырвацца з балота, нешта лепшае мець... Памятай заўсёды, хто твае бацькі, не забывай, што ты мужык-беларус, хоць і навуку маеш. Памагай усім, хто слабейшы, хто можа прапасці, калі яму не падасі ў час рукі. Не забывай, што цябе выручалі таварышы, памагалі ў цяжкую гадзіну... Яшчэ што? Не выракайся сваіх: маці глядзі, мо ажэнішся, то будзе тваіх дзетак даглядаць. Зосю не кідай... Хлопцу хоць трохі памажы выбіцца ў людзі... А я ўжо скора...

Гэта было падобна на апошні наказ. Сэрца малодшага Русіновіча разрывалася на кавалкі.

— Тата, што вы гаворыце! — закрычаў ён.— Я не хачу слухаць! Вы яшчэ паправіцеся... Дарэмна вы ўбілі сабе ў галаву! Так няможна! Што вы! Я не маю права быць шчаслівы адзін... Толькі разам з вамі... Бо вы дзялілі апошні кавалак хлеба на роўныя часткі... І цяпер яшчэ дзеліце!

— Ну добра... Супакойся,— змірыўся бацька.— Але запомні, што я сказаў. Мо болей часу не будзе...

Яны развіталіся цёпла і шчыра, як ніколі. Абодва ледзьве стрымаліся, каб не заплакаць.

— Пісьмы пішы, сынок! — крыкнуў ужо з падножкі бацька.

— І вы пішыце!

— Добра... Шчасліва табе закончыць навуку!

Бацька памахаў рукою, пасля выцер вочы.

Русіновіч прабыў дома яшчэ тыдзень. Ён не вылазіў з хаты, усё хадзіў з кута ў кут, пісаў. Праўда, заставался многа шурпатых ці недакладных мясцін, над якімі давядзецца яшчэ падумаць. Каб яшчэ тыдзень, дык і скончыў бы дыпломную, але атрымаў ліст з Мінска. Пісаў Ярошка. Русіновіч чытаў і смяяўся — Ярошка нібы вось тут стаяў перад ім і гаварыў у сваім жартоўна-сур’ёзным стылі:

«Здароў, Стары!

Даўно мы ўжо цябе не бачылі ў шэрагах нашай браціі. У мяне запала ў галаву такая на першы погляд недарэчная думка, а на самай справе, відаць, справядлівая, што ты ўжо забыўся, хто ты і што ты. Калі так, то я, грэшны, як стараста 77-га пакоя (месца твайго пастаяннага пражывання) і як два старасты пятага курса беларускага аддзялення філалагічнага факультэта БДУ (законны стараста Антановіч, як і ты, адседжваецца дома, у Слоніме, і я яму таксама павінен пісаць!) асмелюся асцярожна намякнуць, што ты ў сучасны момант усяго толькі бедны студэнт. Ты, можа, як за выратавальную сцяну, кінешся за сваю дыпломную,— маўляў, дзень і ноч працую, не перашкаджайце.

Ведаем мы цябе! Недзе там, можа, ужо ўнадзіўся да якой-небудзь Марусі, а тут гэтая самая Галя Мальцу не дае жыць — дзе падзелі Старога?

З гэтага ўсяго вынікае той просты, а праўдзівей, глыбакадумны вывад, што табе пара нас узрадаваць сваёй прысутнасцю на запыленым і адзінокім тваім ложку, што прытуліўся ў рагу 77-га пакоя, пацешыць нас сваімі гвардзейскімі вусамі (прашу не чапляцца да стылю — стыль самабытны, арыгінальны і, безумоўна, вышэй усякай крытыкі).

Але гэта яшчэ не ўсё. Самае галоўнае тое, што на тым тыдні павінна быць размеркаванне на работу, а гэта, як табе вядома, адзін з адказнейшых момантаў у жыцці нашага брата студэнта. Дарэчы, ён, гэты момант, як і нараджэнне ці смерць, бывае ўсяго толькі адзін раз!

Адсюль яшчэ адзін вывад: пажыў ты добра на лоне прыроды, папарыў старыя косці на бацькавай печы (даслоўны выраз Мальца). Дык пачуй жа мой далёкі голас —

Досыць спаць, стары хрэн,

Ужо вясна на дварэ...

З-за недахопу паэтычнага таленту працягваю прозай: злазь з печы, гайда ў Мінск!

Шчаслівай дарогі!

Твой Ярошка.

Р. S. Не забудзь прыхапіць паўкварты сялянскага напітку аки возмещение убытков (мзда) , нанесенных мне вышэйпрыведзеным пасланнем (у сэнсе эканамічным— папера, канверт, марка, чарніла; у сэнсе часу — 15 хвілін; у сэнсе духоўным — энергія мазгоў маіх). Што няясна — высветлім, зазірнуўшы ў бутэльку, якую ты прывязеш».

«Куды, на якую планету?..»

У прыёмнай рэктара, у калідоры ля дзвярэй — шум, гул, тупат ног, шэпты, выкрыкі.

Каля сотні студэнтаў сабралася тут — і кожны ўсхваляваны, кожны думае, што вось хутка яго выклічуць у камісію па размеркаванні на працу.

Чаго толькі не перадумае студэнт у такія хвіліны! Застацца ў Мінску? Ой, цяжка! Куды паехаць? Дзе лепш? Дзе цяжэй? Ці мо зрабіць так, як той студэнт з анекдота. У яго спыталі: «Куды хочаце паехаць?» А ён з пыхай адказвае: «Куды камісія пашле!» Добра, кажа камісія, едзьце ў Палескую вобласць. «Не, туды не хачу»,— адказвае смелы заяц.

Як і заўсёды, у Мінску пакідалі мала. Тут і так хапала настаўнікаў, а ў вёсцы з дыпломамі былі лічаныя людзі.

— Антановіч! — аб’явіла сакратарка, падфарбаваная, даволі бляклая маладая асоба.

Антановіч, узбуджаны, вясёлы, набраўшы поўныя грудзі паветра, нібы збіраўся скочыць у халодную ваду, нырнуў у прачыненыя дзверы. На момант стала ціха, усе прыслухоўваліся да галасоў за дзвярыма, але дарэмна — праз шчыльна абабітыя дзверы не далятала ніводнага гуку.

Пасля зноў загуло, як у вуллі: студэнты зашумелі, заспрачаліся.

Колькі прайшло часу — невядома, але здаецца, зусім мала, як дзверы зноў адчыніліся і паказаўся ўвесь мокры, расчырванелы Антановіч і неяк вінавата, з няпэўнай усмешкай на твары сказаў:

— У аспірантуру.

Шум узняўся страшэнны.

— Віншуем!

— О-о-о, глядзі ты!

— Малайчына, Ігар, ты гэтага заслужыў!

— Даеш навуку!

Антановіч стаяў пад градам рэплік і толькі азіраўся, нібы хацеў знайсці зацішнае месца, каб не быць у цэнтры ўвагі. У яго было такое пачуццё, нібы ён прысвоіў сабе тое, што па праву належала некаму другому.

Мальца накіравалі ў Гродзенскую вобласць. Сенсацыяй стала тое, што Рак, як і Антановіч, трапіў у аспірантуру — па мове. Яму не кідалі такіх рэплік, як Антановічу, а кожны думаў, відаць, сам сабе: «Ну, цяпер навука рушыць сямімільнымі крокамі!..»

Дзяўчаты выходзілі з прыёмнай то радасныя, кідаліся цалавацца і смяяліся ад шчасця, то часам са слязамі на вачах, а то і з рыданнямі.

«Чаго плакаць? — здзіўляўся Русіновіч.— Без работы ж нікога не пакідаюць».

Яго выклікалі недзе ў сярэдзіне, калі палова курса была ўжо размеркавана.

Ён увайшоў з робленай смеласцю, абвёў вачыма камісію, але ад хвалявання нікога не бачыў — плавалі перад вачыма сілуэты людзей, і толькі.

Яму прапанавалі сесці, для гэтага было крэсла перад доўгім сталом камісіі.

Камісію ўзначальваў прарэктар па навучальнай частцы Сарока. Перад ім ляжалі нейкія паперы, у якія ён заглядваў. Ён і пачаў задаваць пытанні па біяграфіі. Але якая ў Русіновіча біяграфія?

— Калі ўступілі ў камсамол?

— У сорак чацвёртым годзе.

— Дзе былі ў час акупацыі?

— Дома, пры бацьках.

— Колькі вам было год?

— Пачалася вайна — трынаццаць...

— А бацька дзе быў?

— У час акупацыі?Дома... Пасля вызвалення — у арміі.

— А дзе цяпер?

— Цяпер у шпіталі інвалідаў вайны ў Брэсце.

— Што, ён вайсковы?

— Не, ён інвалід вайны другой групы.

— Зразумела. Я загледзеўся на ваш кіцель. Што гэта — любоў да вайсковай формы?

Русіновіч густа пачырванеў.

— Гэта... беднасць.

Тут голас падаў нехта з камісіі — Русіновіч расплыўчатым позіркам ледзь улоўліваў яго няясныя абрысы.

— А з блізкіх, са сваякоў — ніхто не супрацоўнічаў з акупантамі?

Гэта ўжо пачынала злаваць Русіновіча.

— Ніхто,— суха адказаў ён.— Наадварот, на фронце і ў партызанах загінула пяць маіх дзядзькоў — толькі з матчынага роду.

— Зразумела,— буркнуў той, што пытаўся.

— Яшчэ якія пытанні? — звярнуўся да ўсіх прарэктар.

Пытанняў больш не было.

Русіновічу здалося, што прайшла цэлая гадзіна, пакуль яго распытваюць невядома аб чым, а пра галоўнае — ні слова.

Але вось, здаецца, доўгая уверцюра скончылася. Прарэктар яшчэ раз перагартаў асабістую справу, прабег вачыма нейкую паперу, што ляжала справа ад яго, пашаптаўся са сваім суседам, мажным брытагаловым мужчынам з чорнымі калматымі бровамі і вялізным носам, пасля неяк нязвыкла ветліва звярнуўся да Русіновіча :

— Вы даруйце, Рыгор Мікалаевіч, але я хачу папрасіць вас выйсці на адну хвіліну... Толькі на адну хвілінку.

Русіновіч неяк механічна ўскочыў на ногі. Яму стала раптам горача.

— Калі ласка, я выйду.— І ён няўпэўненым крокам накіраваўся да дзвярэй. За яго плячыма панавала маўчанне.

У прыёмнай яго сустрэлі крыкам:

— Што цябе так марынавалі?

— Куды піхнулі? На якую планету?

— Ці давалі выбіраць?

— Чаго ты такі — нібы пакрыўджаны?

Яму не давалі раскрыць рота.

— Цішэй, дайце чалавеку сказаць слова!

Русіновіч не ведаў нават, што сказаць.

— Мяне выгналі.

— Што ты вярзеш? Ты выйшаў падумаць?

— Не, я выйшаў, а яны думаюць.

— Гавары толкам, Стары! — закрычаў Ярошка.

— Цішэй, дайце ім падумаць,— супакоіў усіх Русіновіч.— У іх важная нарада, яны не ведаюць, куды мяне піхнуць.

— Праўда? А што яны распытвалі?

— Пераважна па біяграфіі.

— Пра акупацыю? Ці вучыўся пры немцах?

Русіновіч не паспеў адказаць. Яго паклікалі ў камісію.

Адчыніў дзверы і пачуў абрывак фразы:

— ...не ананімная, а ёсць подпіс.

Да яго нібы нешта пачало даходзіць, але не было часу думаць, бо зноў запрасілі сесці і гэтак жа сама ветліва, як і першы раз, звяртаючыся па імені і імені па бацьку, прарэктар сказаў, што яму, Русіновічу, ёсць магчымасць выбіраць: Баранавіцкую ці Маладзечанскую, паколькі ён сам з былой Заходняй.

Для Русіновіча не мела ніякага значэння, усходняя ці заходняя, Баранавіцкая ці Маладзечанская, але ўсё-такі ён быў патрыётам свае вобласці, і таму без ваганняў назваў Баранавіцкую, нават той раён, у якім нарадзіўся.

— Распішыцеся.— І прарэктар паклаў перад ім тоўсты канцылярскі журнал.

Русіновіч распісаўся, як заўсёды, невыразна, нервова, устаў са свайго крэсла, азірнуўся. Яму здалося, што ўсе адводзяць ад яго вочы.

— Можна ісці? — спытаў ён у прарэктара.

— Калі ласка, вы свабодны,— адказаў той, гледзячы ў стол.

...Чаго яшчэ трэба Русіновічу? Мара яго збылася — ён едзе ў вёску, нават у свой родны раён. Трэба радавацца — і толькі. А вось жа не!

Пасля нервовага напружання, якое забрала ўсе яго душэўныя сілы, ён спакойна, нават аж занадта спакойна для свае флегматычнасці, адказваў на новы град запытанняў :

— Не, не ў Мінску... У Баранавіцкую вобласць... У свой раён. Не каюся, чаго? Гэта самае лепшае, што можна прыдумаць... Чаму так хутка? Я не спрачаўся. Паставіў подпіс — і ўсё гатова. Зайздросьце. Прыязджайце ў госці...

Жарт не выходзіў, Русіновіч быў кіслы. У душы стала пуста, стомленасць адолела ўсё цела, хацелася ўпасці вось на гэтую падлогу і заплюшчыць вочы.

— Што з табою? — Малец страсянуў яго за плячо.

— А, глупства!..

Яны выйшлі на калідор, прайшліся.

— Дай закурыць,— папрасіў Русіновіч.— Нейкая тупасць, сам сабе станаўлюся чужы.

— Нічога, пройдзе... Я таксама страшэнна стомлены. Ну, ці рады ты?

— Цяжка сказаць. Усё перамяшалася. Хацелася б, каб ехаць усім разам, тады нічога не страшна.

— Чаго захацеў! Не, брат, цяпер нашы дарожкі разыдуцца, як у моры караблі. Як пісаў наш Антановіч:

То была адна дарога,

А цяпер іх многа-многа.

Шкада расставацца, гэта праўда. Студэнцкая дружба самая моцная, але і яна канчаецца.

— Хопіць, браце, што ты запеў пра ростань? Яшчэ наперадзе многа часу. Галоўнае — вытрымаць дзяржаўныя экзамены.

— І гэта праўда. Хадзем, можа, там ужо Ярошка праскочыў. Цікава, куды ён трапіць. Па-мойму, у аспірантуру. Усе годы ішоў на «выдатна», галава варыць! Як ты лічыш?

— I я так думаю. Калі Рак пайшоў у навуку, то Ярошку сам бог судзіў.

— Але, але, Рак у навуку ідзе. Браточкі! Гэта ж хадзячая цытата, у яго ні адной думкі свае няма!

Ярошку яны знайшлі на калідоры.

— Ну, бывайце, я з вамі не знаёмы,— пажартаваў ён.— Еду ў Палессе, па коласаўскіх мясцінах. Лабановіч-сэкундо. Ясна вам? Ці не пра мяне пісаў Антановіч:

Глуш, балота, бездарожжа —

Ён уздымецца адважна,

І свае ўсе сілы ўложыць

Ён у гэта падарожжа.

— Кінь ты гэтую браваду,— асек яго Малец.— Хоць раз пабудзь сам сабою.

— А што? — насцярожыўся Ярошка.

— Дзе Антановіч, Рак? Трэба сабрацца ўсім, адзначыць гэтую хвіліну.

Перад расстаннем

Пяты курс сабраўся на кансультацыю. Нешта-нейкае — пазніўся выкладчык, што з ім рэдка здаралася,— і дзяўчаты пачалі спяваць. Праз хвілін колькі да хору далучыліся і хлопцы, іх галасы, басавітыя і нястройныя, узняліся над суладдзем чыстых і меладычных галасоў дзяўчат. Адзін Русіновіч не спяваў, хоць голас сякі-такі меў. Заўсёды музыка ці спевы абуджалі ў яго душы няясны сум, настройвалі на адзіноту.

Яму падабаліся песні сумныя, журботныя, з роздумам і тугой, з жальбой на чалавечы лёс, як вось гэтая венгерская песня «Журавы». Колькі тут глыбокага пачуцця, якая чыстая душа сумуе, што яе абмінула простае чалавечае шчасце, што не звіла яна сабе гнязда, што засталася адзінокай! Сумны крык журавоў аддаецца ў яе душы, будзіць тугу. Але дзіва — яна не адчайваецца, не кідаецца ў роспач, не вінаваціць нікога ў сваёй адзіноце, яна толькі расказвае аб сваіх нязбытных марах — расказвае проста, сурова і шчыра.

І тое, што робіцца ў душы кожнага спевака, адбіваецца на яго твары. Лірычна-строгімі сталі дзяўчаты, сурова-ўрачыстымі зрабіліся хлопцы.

Каму, для каго спяваецца гэтая песня, каму прадракае лёс?

Нечакана дзверы адчыніліся, зайшоў выкладчык беларускай літаратуры Юскавец, па мянушцы Юс Вялікі. Быў ён невысокага росту, ужо трохі пачынаў паўнець, на галаве ясна абазначылася лысіна. Песня абарвалася, патухла. Ён зрабіў такі рух, нібы хацеў сказаць: «Прадаўжайце, я пачакаю» — і гатоў быў, здавалася, выскачыць за дзверы, але перамог сябе.

Сказаўшы «прабачце», ён ціха сеў за стол і пачаў даставаць з вялізнага жоўтага партфеля тоўстыя сшыткі — дыпломныя работы, або, праўдзівей, «загатоўкі» дыпломных работ.

Юскавец карыстаўся павагай у большасці студэнтаў, але былі і такія, што яго недалюблівалі. Ён не даваў спакою тым, хто несур’ёзна ставіўся да яго прадмета, з імі ён не цацкаўся. Затое тым, хто любіў літаратуру і хацеў яе ведаць, ён гатоў быў дараваць многае. Яшчэ на першым курсе ён гаварыў студэнтам: «Вы не на курорце, не ў адпачынку, не ў гасцях. За пяць год вы павінны ўзяць столькі, каб хапіла калі не на ўсё жыццё, то надоўга. Майце на ўвазе, што ў вашым жыцці гэта такі момант, які больш не паўторыцца ніколі: ёсць энергія, маладое здароўе, ёсць умовы вучыцца, ёсць многа часу,— умейце ўсё гэта выкарыстаць хоць напалову, і вы будзеце добрымі спецыялістамі».

Прыблізна з гэтага ён пачаў і цяпер. Ён гаварыў павольна, робячы частыя паўзы, нібы жадаючы падкрэсліць пэўнае слова, зрабіць на ім націск. Іншы раз, слухаючы яго, хацелася падказаць яму слова, перад якім і ён рабіў паўзу. Але дзіўна, што «падказка» — вядома, у думках — ніколі не супадала з тым словам, якое знаходзіў выкладчык,— ён не гаварыў трафарэтамі, якія на пісьме трэба браць у двукоссі. У яго заўсёды былі свае думкі, свае словы, хоць і не заўсёды гладка аформленыя. Тым больш ён імпанаваў Русіновічу, які сам нечым нагадваў свайго настаўніка — ці не такой вось сялянскай развагай і пошукамі «свайго» слова.

Пагартаўшы некалькі сшыткаў, Юс Вялікі адклаў іх убок і загаварыў:

— Вы добра спявалі. Я нават пастаяў ля дзвярэй, не хацеў перарываць, але падумаў, што песня можа пачакаць, а вось гэтая справа,— ён паклаў далонь на стос сшыткаў,— не пачакае. Я спадзяваўся, што ўсё будзе лепш, ажно вы мяне трохі расчаравалі. Многае з таго, пра што мы тут вам гаворым, праз адно вуха ўлятае, праз другое вылятае. Іншага і не скажаш, пачытаўшы...— Тут ён назваў некалькі прозвішчаў.— Я вас увесь час вучыў: думайце самастойна, думайце самі, не хавайцеся за цытаты. Казьма Пруткоў ці нехта ў яго духу сказаў: «Цытата — тая ж разынка ў хлебе, але ж нельга пячы хлеб з адных разынак». А ў вас на кожнай старонцы ўсё гэтыя падпоркі, мыліцы, шчыты. І ні адной свае думкі, ні аднаго свайго вываду. Што гэта? Думаеце, вас за сваю думку я пакараю, калі яна нават і няправільная? Не бойцеся свайго слова, будзьце смялейшыя. Не прывучайце сябе змалку да таго, каб за вас думалі,— гэта шкодна. І яшчэ: шкодна, калі думаюць адны, а робяць другія. Думаць карысна ўсім. Далей. Не ў ладах вы са стылем, ён у вас каструбаваты, неачэсаны, часам цяжка дабрацца да сэнсу. Адразу відаць — мала пішаце (ленаваліся пісаць лісты дадому!), мала чытаеце, а калі і чытаеце, то не ўслухоўваецеся, не ўчытваецеся ў фразу. Яна для вас не гучыць, як музыка. Інакш вы не прапусцілі б такіх няўклюдных выразаў... У тэксце гэта ўсё адзначана, паглядзіце ўважліва...

Тут ён перайшоў да канкрэтнага разбору, браў чый-небудзь сшытак і зачытваў на слых. Студэнты смяяліся, але стрымана — адчувалі сваю віну.

З хлопцаў 77-га пакоя ў Юскаўца былі Малец і Русіновіч. Іх работы ён разбіраў апошнія. Мальца пахваліў: усё ў яго ёсць — самастойнасць думкі, паслядоўнасць, філасофская аснова. Не хапае толькі сцісласці: празмернае разжоўванне таго, што і так разжавана, паглыбленне таго, што і так глыбока.

Русіновічу разам з пахвалой дасталося на арэхі.

Юскавец пачаў дыпламатычна.

— З Русіновіча некалі вырасце неблагі крытык, але пакуль што да гэтага яшчэ далёка. Надта ён ужо вялікі саматужнік, усё сваё. Іншы раз ён вынаходзіць веласіпед, які ўжо даўно-даўно вынайдзены. Гэта другая крайнасць. Не трэба баяцца выкарыстаць таго, што табе перайшло ў спадчыну.

Праўда, у яго складаная тэма, нераспрацаваная, усё трэба браць, як кажуць, на пуп, самому. Мне здаецца, што Русіновіч абмежаваў сябе, разбіраючы толькі праблему мовы. І яшчэ я не згодзен з вашай трактоўкай Лабановіча.

— А што? —Русіновіч устаў з-за стала.— Лабановіч толькі па духу беларускі інтэлігент, а на справе ён царскі чыноўнік.

— Па-першае, ваша «па духу» і «на справе» стаіць на вельмі хісткай аснове. Я не хачу дыскутаваць, што глыбей — «па духу» ці «на справе». Скажу толькі, што ваша трактоўка Лабановіча разыходзіцца з той, якая ўстанавілася ў нас цяпер і лічыцца бясспрэчнай.

Русіновіч пачаў уваходзіць у палемічны азарт:

— Тое, што сёння бясспрэчна, заўтра можа аказацца вельмі нават спрэчным...

Юскавец паблажліва ўсміхнуўся:

— Аднак я бачу, што вы ва ўсім шукаеце негатыўны бок і гатовы ўсё пераставіць з ног на галаву. Лішняя работа, я вам скажу. Тое, што зроблена добра, не патрабуе, каб яго перараблялі. І ёсць ісціны, якія не патрабуюць вялікіх доказаў, што гэта сапраўды ісціны. Да такой, бясспрэчна, належыць і тое, што Лабановіч — станоўчы герой у поўным сэнсе гэтага слова, нягледзячы на тое, што ён, як вы кажаце, быў царскім чыноўнікам, «абрусіцелем». Больш бы было тады такіх «абрусіцеляў», як Лабановіч! Мы былі б намнога духоўна багацейшыя, больш свядомыя і культурныя, чым цяпер. Без Лабановіча і да яго падобных не было б нас з вамі. А калі падыходзіць фармальна, то можна лічыць Лабановіча абрусіцелем, царскім чыноўнікам. Але ці будзе гэта справядліва? Няхай ён вучыў дзяцей не на роднай мове, няхай. Але гэта намнога лепш, калі тую ж родную выкладаюць толькі для формы, толькі для ліку, бо гэта будзіць думку, параджае пытанні, у рэшце рэшт прыводзіць да таго, што людзі пачынаюць разумець — іх ашукваюць...

Русіновіч зноў падхапіўся — Юскавец якраз гаварыў тое, што ён сам хацеў сказаць.

— Іван Іванавіч, дык я таксама такой думкі — чым цямней ноч, тым ярчэй зоркі.

Юскавец падняў руку, патрабуючы цішыні.

— Сядайце, Русіновіч... Я не разумею, чаго вы хочаце? Калі меркаваць па апошняй фразе, то вы гатовы сцвярджаць, што каб не было такіх Лабановічаў, дык было б яшчэ лепш. Народ сам хутчэй узняўся б да разумення таго, што яму патрэбна мова, дзяржава, незалежнасць, сацыяльная роўнасць, чым пры падказцы такіх Лабановічаў? Так?

Русіновіч сцвярджальна кіўнуў галавою.

— Менавіта так!

— Не, дарагі мой, не! На гэта спатрэбілася б яшчэ пару стагоддзяў. Важакі, як і героі, патрэбны заўсёды, аб гэтым ніхто ніколі не думаў спрачацца. І калі вы сапраўды так думаеце, то я шкадую... Трэба толькі зрабіць агаворку, што Лабановіч у тых умовах мог прынесці палову той карысці, якую ён прынёс бы пасля рэвалюцыі, калі беларуская мова стала дзяржаўнай, афіцыйнай. Праўда, сказаная на чужой мове, не так даходзіць, не так бярэ за душу. Са сваім народам трэба гаварыць на яго мове, інакш ён прыме цябе за чужога і не паверыць табе, як сёння вы не хочаце верыць таму ж Лабановічу...

Нешта ў перакананнях Русіновіча пахіснулася, але, ужо хутчэй па інерцыі, ён усё яшчэ чапляўся за тыя довады, якімі ён падпіраў трывалы, як яму здавалася, мур сваіх лагічных збудаванняў.

У інтэрнат Русіновіч ішоў адзін. Быў ціхі вечар з невялікім марозікам, і ў паветры адчуваўся подых вясны. Людзі ішлі паволі, нібы кожны хацеў нацешыцца гэтаю вячэрняй цішынёй, свежым марозным паветрам, да якога дамешваліся пахі далёкай — а можа, і зусім блізкай — вясны з яе імклівай і бурнай паводкай, што ачышчае зямлю і адмыкае замкі да ўсяго жывога, дарыць людзям новыя светлыя надзеі і клопаты.

Усе чакаюць вясны.

Ён ішоў і ў думках быў ужо далёка ад усяго таго, што нядаўна адбылося на абмеркаванні. Думкі яго вярталіся назад, у мінулае, і ён бачыў сябе зялёным, кволым юнаком, дрэнна апранутым, сарамяжлівым, які баяўся на вячорках сесці блізка каля дзяўчыны, чырванеў ад гучна сказанага слова, ніколі не пярэчыў старэйшым. Як паступова, год за годам, да яго прыходзіла сталасць, як ён акрэп фізічна і маральна, увабраўся ў сілу, як з’явілася першая, хоць і не надта вялікая ўпэўненасць, што і ён нешта варты, што не горш за іншых можа разабрацца ў тым ці другім пытанні, мае нейкую сваю думку. Успомніў школу, адзін выпадак, калі на ўрок канстытуцыі ў сёмым класе да іх прыехаў інспектар раяна Цімашэнка, сімпатычны смуглявы мужчына з трыма калодкамі ордэнскіх планак на штрыфелі пінжака, і як пытаў іх пра такія рэчы, пра якія яны не мелі і зялёнага паняцця, і як ён, Русіновіч, каб выручыць клас, на свой страх і рыск на хаду даваў свае «фармулёўкі» закона, дзяржавы, дыктатуры, як цярпліва выслухваў яго інспектар, толькі ціха ўсміхаўся аднымі вачамі, а пасля цярпліва тлумачыў ім, што гэта такое — дыктатура, дзяржава, клас, эксплуатацыя, і яго азначэнні яшчэ і сёння сядзяць у Русіновічавай галаве, так ён пераканаўча, так доказна і ясна ўсё гэта перавёў на звычайную мову.

Малявалася перад ім яго будучыня: школа, урокі літаратуры, дзеці, якраз такія, якім быў ён сам, мо толькі трохі лепей апранутыя, мо трохі менш спрацаваныя, лепш накормленыя — а ён чытае ім... Што чытае? Пра Францішка Багушэвіча... Гэта самы любімы яго паэт, бо ён сваімі сялянскімі вершамі, можа, як ніхто іншы з беларускіх дзеячаў, будзіў да свядомасці сялянскую, забітую, беспрасветную нацыю, якая і ведала, што пакору, якая і ведала, што панаванне чужынцаў, якая толькі капіла сваю нянавісць і час ад часу вылівала яе ў дзікіх стыхійных бунтах, пасля якіх наступала яшчэ большая цемра... «Дудка беларуская»! Хто калі да яго і пасля яго сказаў так моцна? Так шчыра? З такім пачуццём? О, як глыбока ён разумеў сялянскую душу і змог выказаць усё, аб чым селянін толькі яшчэ марыў, толькі яшчэ сніў!

Ён, Русіновіч, зробіць усё, каб сціплыя і глыбокія вершы паэта дайшлі да сэрца сялянскіх дзяцей, дзяцей новага пакалення, новага жыцця,— каб яны палюбілі іх, так як любіць і разумее ён іх сам.

І тут Русіновіч злавіў сябе на думцы, што адводзіць сабе ў жыцці ролю таго ж Лабановіча, настаўніка, асветніка, «сейбіта вечнага». Што сказаў бы на гэта Юс Вялікі? Відаць, сказаў бы: «Вось бачыш, хлопча, практыка мацней за ўсякія штучныя тэорыі. Яна разбурае іх, як рака недасканалую плаціну. Рад, што ты сам сябе пераканаў».

«Фактычна трэба прызнаць, што Лабановічы патрэбны, без іх захірэе поле грамадскае дзейнасці, без іх застануцца нераскрытымі, проста непрачытанымі творы таго ж Багушэвіча, таго ж Купалы, Коласа,— даказваў сам сабе Русіновіч.— Значыць, трэба перагледзець сваю канцэпцыю, не лезці напралом са сваімі саматужнымі тэорыямі, а сціпла рабіць тое, што карысна. Разбураць лягчэй за ўсё. Цяжэй ствараць...»

— Эй ты, разява... Жыць абрыдла?..

Скрып тармазоў і гэты голас, які дадаў яшчэ некалькі мудрагелістых завіткоў лаянкі, абудзілі Русіновіча ад задуменнасці. Ён адчуў, як фара таксі злёгку стукнула яму ў сцягно, і паволі, нібы нічога не здарылася, ступіў крок назад.

— Чаго крычыш? Круці рублі! — І ён памахаў таксісту рукою.

Машына рванула з месца, абдаўшы пахам бензіну, і толькі цяпер Русіновіч зразумеў, якая небяспека яго абмінула.

«Сапраўды, разява»,— вылаяў ён сам сябе.

Перайшоў вуліцу і ўжо на тратуары паглядваў на машыны, якія безупыннай плынню імчалі па вуліцы. Здавалася, што палатно вуліцы — гэта канвеер, гэта ён рухаецца і нясе, і нясе ўсё новыя і новыя машыны. «Колькі машын! Не прайсці па вуліцы. А што будзе яшчэ праз год дзесяць? Вось ён, век матораў...»

Думкі пайшлі зусім у другім кірунку. Спрэчка з самім сабою абарвалася.

Перад Русіновічам быў іх студэнцкі інтэрнат, новы шэры будынак у чатыры паверхі.

У сваім пакоі Русіновіч застаў аднаго Рака. Той нешта пакаваў у чамадан, відаць, збіраўся ў дарогу.

Русіновіч з крэктам распрануўся, павесіў у нішу свой шынель, выпіў шклянку вады і стомлена сеў ля стала.

— Чаго, Старча, такі невясёлы? — Рак павярнуў да яго свой буйны твар. Вялікі лоб яго быў чырвоны ад натугі.

— Ты, браце, назіральны стаў. Твая праўда. Мяне пабіў мой кіраўнік за дыпломную, ды не так ён, як я сам сябе. Ішоў і ўсю дарогу малаціў сябе. А тут ужо ля дому адзін таксіст зусім хацеў мяне дабіць. У жыцці так: калі ўжо пачнуць біць, то зацюкаюць.

Рак разрагатаўся — шчыра, ад душы, ажно Русіновічу самому стала смешна, бо такую вольнасць у Ракавым характары яму рэдка даводзілася бачыць.

Праўда, ён ужо даўно заўважаў, што Рак з ім паводзіць сябе натуральна, не залазіць у панцыр непрыступнасці, як пры Ярошку, Мальцу або нават Антановічу.

Былі выпадкі сапраўднай шчырасці паміж імі, калі Рак апавядаў пра сваё жыццё, пра бацькоў, пра сваю вёску. А недзе на другім ці на трэцім курсе паказваў фатаграфію. На Русіновіча палахліва пазіраў маленькі таўсцюк на крывых ножках, апрануты ў сялянскі каптанік. Яшчэ тады Русіновіч шукаў падабенства паміж тым малым і цяперашнім Ракам — і не знаходзіў. І другое таксама не ўкладвалася ў яго свядомасці: у дзесяць год Рак быў разам з бацькам у партызанах, не раз хадзіў у разведку, жыццё яго вісела на валаску. Русіновічу тады здавалася, што Рак траіцца: малы — адзін, партызанскі разведчык — другі, цяпер ён — трэці. Так, цяпер Рак — «прафесар», Рак — буйная галава з вялікім ілбом, радкавыя валасы, кволае цела інтэлігента.

Як час мяняе чалавека! Не так даўно было тое размеркаванне, Рак трапіў у аспірантуру — і адразу стаў іншым чалавекам: смялей стаў глядзець на свет, на жарт адказваў жартам, на слова — двума. Ён раптоўна неяк стаў самастойны і незалежны, а заместа нядаўняй сарамяжнасці пачала паказвацца звычайная бесцырымоннасць. Рак выступаў ужо ў чацвёртай асобе, яшчэ невядомай, яшчэ незнаёмай.

І, як ні дзіўна, у гэтых метамарфозах сябра Русіновіч, хоць і не ў такім яркім варыянце, пазнаваў самога сябе! Як цяжка родзіцца на свет чалавек і як доўга ён вучыцца хадзіць прама!

Русіновіч падышоў да Рака, нагнуўся над ім:

— Мо табе памагчы?

Рак паспешліва закрыў чамадан.

— А ты, Прафесар, здорава перамяніўся за апошні час.

Рак сеў на свой ложак.

— Я не мяняюся. Я заўсёды быў такі.

— Мо і быў, ды маўчаў.

— Дакуль можна маўчаць? Хопіць, што вы пяць гадоў кпілі з мяне.

— Прафесар, што ты гаворыш? Хто цябе крыўдзіў?

— Калі ты не памятаеш, то я не забыўся.

— Перастань, ты часам не разумеў жартаў.

— Добрыя жарты! Катку жарты — мышцы смерць. Ты на маім месцы быў бы не лепшы.

— А хіба я карыстаўся прывілеямі?

— Не кажы, цябе яны баяліся. У цябе моцныя кулакі.

— Ну, браце, ты адкрыў Амерыку. Яны мяне — баяліся? Трэба, каб чалавека паважалі, а не баяліся.

— Гэта амаль што ўсё роўна. Каго баяцца, таго і паважаюць.

— Ну, Прафесар, я цябе не пазнаю. Змешваць два такія паняцці...

Спрэчку перарвалі хлопцы. Прыйшоў спачатку Малец, потым Ярошка з Антановічам.

Сталі вячэраць. Адзін Рак не садзіўся за стол.

— Ідзі еш, Прафесар,— запрасіў яго Антановіч.

— Не хачу. Мне трэба зараз на станцыю.

— Прафесар едзе ашчаслівіць сваіх бацькоў,— сур’ёзна сказаў Ярошка.

— Па крайняй меры, адпачну ад тваіх вумных афарызмаў.

— Дай яму, Прафесар, дай! — падахвочваў Малец.

— І табе магу даць, не толькі яму,— абрэзаў яго Рак.

— Яй-богу, такі Прафесар мне больш падабаецца, чым той, посны, кіслы і які хочаш.

— Несалёны, зялёны, нясмачны, няўдачны,— стаў рыфмаваць Малец.— Толькі чаго ён пяць год прыкідваўся такім ягняткам? Такім ужо манахам?

— Не хацеў біць язык аб зубы. З вамі спрачацца — што ваду ў ступе таўчы,— даволі сярдзіта бубніў Рак, корпаючыся ў тумбачцы.

— Няпраўда, Прафесар, спрэчкі карысныя. Яны адточваюць язык, трэніруюць памяць, вучаць вобразна думаць, экспромтам гаварыць вялікія ісціны. Але ўсё гэта табе недаступна, як еўнуху каханне.

Рак, нібы яму стукнулі ў спіну, выпрастаўся. Ён быў белы як сцяна, губы яго крывіліся і ўздрыгвалі. У руках ён сціскаў гранёную шклянку.

— Ну, балбатун! — Ён замахнуўся шклянкай, але не папусціў ёю.— Ты мне за ўсё заплаціш! Больш я не буду цярпець.

Ён круціўся, нечага шукаў, кінуў у тумбачку шклянку, схапіў ручнік і выбег з пакоя.

Ярошка сядзеў і толькі моргаў вачыма. Для яго гэта было громам з яснага неба.

— Прачынаецца патухлы вулкан,— глыбакадумна сказаў ён урэшце.— Вось гэта дзіва!

— Нічога тут дзіўнага. Чалавек адчуў сілу. Вось і ўсё,— зрабіў вывад Малец.— Ты цяпер настаўнік, а ён аспірант. У каго большая перспектыва? У яго. А ты хочаш з ім запанібрата.

— Можа, і не ў гэтым справа,— умяшаўся Русіновіч.— Ён, і праўда, крыўдуе на нас за ўсе гэтыя шпількі... Надта сур’ёзны чалавек, з ім трэба было далікатней...

— Пяхота! Ён проста чалавек без гумару. А гэта прыкмета абмежаванасці...

Скрыпнулі дзверы, увайшоў Рак. Ні на каго не гледзячы, ён кінуў на свой ложак ручнік і стаў апранаць шынель — чорны чыгуначны бацькаў шынель, надзеў шапку з апушчанымі вушамі, узяў у рукі чамадан і, не сказаўшы ні слова, выйшаў з пакоя. З вушакоў пасыпаўся тынк ад удару дзвярэй.

Усе з палёгкай уздыхнулі.

— Прафесар яшчэ пакажа сябе,— першы парушыў цішыню Малец.

— Чаму ты кепска думаеш пра чалавека? — За вочы Антановіч заўсёды абараняў Рака перад хлопцамі, а ў вочы і сам любіў падпусціць шпільку, ды не толькі Раку, а любому з тых, хто быў у пакоі.

— Ты паэт, табе ўласціва бачыць у людзях толькі добрае. Але, на вялікі жаль, не толькі добрым багаты людзі, асабліва такія, як Рак.

— Ты думаеш, Рак благі чалавек? — знарок наіўна спытаў Антановіч.

— Як тая казала: не старайся паказаць, што ты дурнейшы, чым ты ёсць. Спадзяюся, ты не Рак і не пакрыўдзішся на мяне за гэта,— папярэдзіў Антановіча Ярошка.— Я не скажу, што я добра разбіраюся ў людзях, аднак я не хацеў бы сядзець у адным акопе з Прафесарам.

— А ты забыўся, што Прафесар якраз сядзеў у акопе ў той час, як мы, за выключэннем Мальца, сядзелі на печы і грэлі плечы,— напомніў Русіновіч.— Вельмі цяжка сказаць, як паводзіў бы сябе кожны з нас перад

— Той факт, што ён быў у партызанах, яшчэ ні аб чым не гаворыць.— Ярошка прайшоў па пакоі, заклаўшы рукі ў кішэні штаноў.— Проста збег акалічнасцей, а не свядомы крок. У жыцці і не такое бывае. Я гавару пра натуру чалавека, пра тое, што ў ім закладзена.

— А хто на гэта глядзіць? Мо адзін ты? — спытаў Русіновіч.— Бо ў час размеркавання яго не паслалі на Палессе, як цябе, а пакінулі ў аспірантуры. Анкета — большая сіла, чым твая натура.

— Ты, Стары, відаць пакрыўдзіўся на камісію, што цябе не ўзялі ў вучоныя, а таксама паслалі — на радзіму?

— Я? Нічуць. Я для навукі не падыходжу. Каб мне прафесараву галаву, ды яшчэ твае нервы, тады згодзен. Я здзіўляюся толькі, чаму цябе і Мальца не ўзялі. У вас жа таксама анкеты ў парадку, адна толькі акупацыя.

— Я вам растлумачу, як стараста курса,— умяшаўся зноў Антановіч.— Памятаеце, на трэцім курсе было? Вы, Малец і Ярошка, і «шукальнік праўды» Кулік падавалі заяву рэктару універсітэта?

Гэта была даволі шумная і непрыемная гісторыя. Малец, Ярошка і Кулік падалі на імя рэктара заяву, у якой скардзіліся на нізкую якасць выкладання — і называлі прозвішчы выкладчыкаў. Падпісацца пад заявай больш ніхто на курсе не захацеў. Русіновіч не падпісаўся, бо лічыў, што такую заяву павінны падпісаць толькі выдатнікі, а яшчэ таму, што быў увогуле супраць авантуры, якая нічога карыснага не дасць. Як і аказалася, тады гэта расцанілі як спробу дыскрэдытаваць кафедру літаратуры, а ініцыятары ледзь не паплаціліся выключэннем. Кулік, які пераходзіў якраз на завочнае, прыняў на сябе ўсю віну і гэтым самым выратаваў таварышаў. Сам ён уладкаваўся ў школу, але адразу ж зрэзаўся з дырэктарам. У таго была нейкая даведка аб сканчэнні настаўніцкага інстытута і, мусіць, таму ён вельмі не любіў дыпломнікаў. Проста не мог пераварваць... Ну, а Кулік таксама з характарам. Барацьба ішла з пераменным поспехам. Урэшце ўмяшалася «Настаўніцкая газета», дырэктара знялі з трона...

Хлопцы задумаліся. Ярошка гладзіў свае валасы, моршчыў лоб. Малец дастаў папяросы, пачаў закурваць і раптам узняў голас:

— Я пытаю вас — а чаму я павінен ехаць у вёску? Застаецца тут такі Рак, які для навукі прынясе мала карысці, застаецца паэт Антановіч, якому нічуць не шкодзіць падыхаць хоць гадкоў пяць вясковым паветрам, адвыкнуць ад гэтага асфальту і бруку... Ён жа малады, у яго гэтулькі сіл, якія так патрэбны там, а навуку будзе каму развіваць... Няўжо да вас не даходзіць? Ці застаюцца ў аспірантуры па мове, якія ніколі на ёй не гаварылі?..

Антановіча пакрыўдзілі Мальцавы словы. Ён адразу ўскочыў:

— Дык што, я заняў тваё месца? Мо мне пайсці і сказаць: адмаўляюся, хай на яго ідзе Малец?

Малец паглядзеў на яго як на блазна.

— Адмаўляйся, хто табе не дае? Я думаю, Раку такая думка ў галаву не прыходзіла. Не кіпяціся! Я не кажу, што ты не на месцы. Ты і ў аспірантуры будзеш на месцы. Мяне здзіўляе сам падыход да размеркавання кадраў.

— І ўсё таму, што глядзяць не на чалавека, а на анкету,— падвёў вынік Ярошка.

— Можа, і так.— Малец задумаўся.— А цяпер пра цябе, Антановіч... Я гэта сказаў, каб зачапіць цябе за жывое. Ці не прыходзіла часам табе ў галаву, што ў цябе ўсё ў жыцці ідзе вельмі гладка? Радзіўся не ў беднай сям’і, рос у доглядзе, вучыўся ў школе, пасля стаў студэнтам, цяпер будзеш вучоным. Усё як па масле...

Здаецца, добра, здаецца, зайздросная біяграфія — суцэльны ўзлёт. А я табе скажу, што для паэта — а ты перш за ўсё паэт — такая біяграфія шкодная... Мо нават больш шкодная, чым цяжкая, крывая, з пад’ёмамі і падзеннямі, з няўдачамі, як у мяне ці ў Куліка або нават у Старога.

— Хіба я вінават, што так у мяне ўсё ідзе? — Выгляд у Антановіча быў, і праўда, нейкі вінаваты.— Парай, што мне рабіць...

— Тут ніякіх рэцэптаў няма. І нічога я табе не параю. Ты проста шчасліўчык, Антановіч. Хай табе і далей так шанцуе.

Малец узяў з тумбачкі Русіновічаў кішэнны гадзіннік, прыклаў да вуха.

— Цікае... Хутка гадзіна. Дай яго мне, Стары. Адчуваю, што сёння мяне будзе мучыць бяссонніца.

Малец часта браў Русіновічаў гадзіннік, клаў ля сябе на тумбачку, ляжаў і слухаў ціканне. Гэта памагала яму засынаць. Або ўключаў рэпрадуктар, а гучнасць змяншаў амаль да шэпту.

Малец паклаў на тумбачку гадзіннік, пачаў распранацца. Пасля падышоў да календара, адарваў лісток і сказаў сам сабе:

— Чацвёртага сакавіка... Ну, што ты прынясеш нам, наступны дзень?

...Русіновічу сніўся сон: ён едзе з бацькам па размытай, калдобістай дарозе. Воз скрыпіць і перавальваецца з боку на бок, гнеды конік ледзь выцягвае — калёсы зарэзвае па самыя калодкі. Куды і чаго яны едуць — невядома, толькі ў Русіновіча падсвядомае адчуванне, што гэтая праклятая дарога яму надакучыла, хочацца выбрацца на роўнае месца і ехаць хутчэй, бо шлях перад імі ляжыць незнаёмы і доўгі. Уперадзе паказаўся мост, нечым падобны на той, што быў калісьці цераз Шчару недалёка ад Ляхавіч. Калі яны праязджалі праз яго, малы Русіновіч заўсёды заплюшчваў вочы і туліўся да бацькі, бо праз крывыя, пабітыя жалезнымі шыпамі і капытамі круглякі далёка ўнізе свіцілася халодная і страшная вада.

Толькі гэты мост быў яшчэ страшнейшы. Насціл зеўрыў дзіркамі, пасярэдзіне былі нейкія парэнчы, між якімі цяжка было выкіраваць, каб не зачапіцца воссю і не наляцець уніз разам з драбінамі. Конь кідаўся ўлева-ўправа, віляючы між правалаў, бацька кінуў сыну лейцы і сам учапіўся ў аглабіну. Русіновіч, як некалі ў маленстве, заплюшчыў вочы, аддаўшыся на волю лёсу і каню, які нейкім цудам нёс іх па гэтым дзіравым насціле і не правальваўся, не чапляўся за недарэчныя парэнчы, што стаялі нават пасярод моста і рабілі нечаканыя зігзагі і павароты.

І вось Русіновіч, халадзеючы ад роспачы, адчуў, што каля яго няма бацькі. Ён пачуў як бы слабы плеск вады ўнізе — і ні крыку, ні гуку. Ён расплюшчыў вочы: бацькі побач не было. Хацеў закрычаць, але не мог — горла яму нешта здушыла. А конь ужо выносіў воз на роўную дарогу, якая пачыналася адразу за мостам.

«Хлопцы, хлопцы, прачніцеся!» — даляцеў да яго нейкі голас. Русіновіч азірнуўся навокал, каб убачыць, адкуль ідзе гэты голас, і нечакана адчуў сябе на ложку — прачнуўся.

Ён са страхам працёр вочы і ўбачыў перад сабою Мальца, які ў адной бялізне стаяў над яго ложкам.

— Чаго ты крычыш?

— Хлопцы, Сталін памірае!

— Ты што?

— Як гэта памірае?

— Толькі што перадалі... Другога ноччу быў удар...

— Браточкі, што ж цяпер будзе?

— Тут ёсць над чым паламаць галаву...

— Ой, слёз будзе!

— Не, гэтага яшчэ нельга ўявіць, як сабе хочаце...

Так пачаўся для хлопцаў той памятны чацвер 5 сакавіка 1953 года. Увесь дзень яны хадзілі як у сне, было нейкае нязвыклае, не знаёмае дасюль адчуванне, што гісторыя ў іх на вачах прыспешвае крок, што некаторая аднастайнасць і роўнасць хады падзей парушана. Рой неакрэсленых думак і цьмяных надзей абудзіла ў галовах хлопцаў гэтая падзея.

Вечарам Сталін памёр.

Пятніца... Субота... Нядзеля...

Жалобная музыка... Жалобны настрой...

...У панядзелак, у 12 гадзін, усе былі на плошчы, там, дзе ўзвышаўся высокі гранітны манумент.

Чалавек у вайсковай форме без шапкі задуменна стаяў, заклаўшы правую руку за борт шыняля.

Сёння да яго прыйшлі тысячы людзей. Сумныя твары. Сціснутыя вусны. У многіх на вачах слёзы.

Адспявалі гудкі, адгрымеў салют, шматтысячны натоўп, прайшоўшы калонай каля ўсыпанага кветкамі падножжа манумента, паволі расцякаўся па горадзе.

Русіновіч, каб сагрэць ногі, спяшаўся ў свой інтэрнат. На тралейбусным прыпынку было цеснавата. Русіновіч, абмінаючы натоўп, ледзь не збіў з ног дзяўчыну ў футры і белай шапачцы. Дзяўчына рэзка павярнулася да яго — і Русіновіч са сдзіўленнем убачыў перад сабою Галю.

— Прабач, Галя.

— У, мядзведзь...— Яна скрывілася і пагразіла яму пальцам.

— Куды ты ідзеш?

— Хацела сесці на тралейбус. Я змерзла.

— У такой футры? Хадзем пешкі.

— Хадзем...— Яна ўзяла яго пад руку. Яму адразу ўспомніўся май, той цёплы вечар, амаль такі ж натоўп людзей ішоў тады па вуліцы, і тады ён спаткаў Галю...

— А памятаеш май?

— Што май? — сумна сказала яна.— Памятаеш Новы год?

— Памятаю...— невыразна адказаў Русіновіч і змоўк.

— Якая я была дурная. Не магу сабе дараваць...— Галя ўсхліпнула, змахнула пальчаткай слязу са шчакі.

Ён маўчаў.

— Чаму не заходзіш? — спытала яна.

Што было адказаць. Сказаць ўсё, што яго мучыла? Ясна і так...

— Усё збіраўся,— схлусіў ён і адчуў, што яна зразумела падман.— Ды вось бачыш...

Галя задумалася, выпусціла яго руку, нейкі час яны ішлі моўчкі.

— А чаму ты нейкі як бы вясёлы? — нібы ачнуўшыся, спытала ў яго Галя.— Няўжо ты прымаеш такую падзею...

Русіновіч не даў ёй закончыць.

— Прымаю, як заканамернасць... Хаця ты з гэтым не згодзішся.

Яму не хацелася заводзіць з ёй спрэчку.

— Не згаджуся...

— Не згаджацца — твая стыхія.

— Ды ўжо ж, у тваім уяўленні я ў сто разоў горшая, чым ёсць.

— А мне ўвесь час здавалася, што ты знарок выстаўляла сябе з горшага боку, а ў душы ты намнога лепшая.

— Ты думаеш гэтым задобрыць мяне? Не выйдзе.

Ён так і не зразумеў,— жартам сказала яна ці сур’ёзна.

— А ты плакала? — спытаў ён.

— Плакала,— адказала яна проста.

Яны дайшлі да інтэрната, у якім яна жыла, пастаялі хвіліну ля пад’езда.

— Дык куды цябе накіравалі? Я чула, што на перыферыю?

— У Баранавіцкую. Паеду настаўнічаць.

— Ты рады?

— А як жа? Пяць год чакаў гэтага моманту...

— Мо напішаш? — з усмешкай спытала яна.

— А ты не адкажаш? Як тады, летам?

Ён глянуў ёй у вочы. Яна схіліла галаву.

— Тады было адно, цяпер другое... Ну, бывай! — Галя стала сур’ёзнай, рашуча падала яму руку.— Як ведаеш...

Яны развіталіся.

Вось так і ідзе жыццё— па кругу ці па спіралі, амаль што паўтараецца, але не зусім, дамешваецца нешта новае, чаго не было раней.

Ён мо яшчэ раз ці два спаткае яе, пагаворыць абы аб чым, каб толькі не маўчаць, а летам ужо будзе дома — адпачываць перад працай у школе. А яна... Яна будзе яшчэ вучыцца... Ды што яна? Яна не для яго — ён вырашыў гэта канчаткова. Нечага толькі стала шкада.

З такімі думкамі ён увайшоў у свой інтэрнат, механічна, па звычцы, глянуў на дошку з ключамі. Ключ ад іх пакоя вісеў. Ён зняў ключ і зазірнуў у скрынку для лістоў. Нічога яму не было, і ён паволі накіраваўся наверх.

Раптам голас дзяжурнай жанчыны спыніў яго.

— Вы не з 77-га пакоя?

— Ага. А што?

— Тут нядаўна прыносілі пошту, ёсць тэлеграма. Я ўзяла пад распіску... Русіновічу.

У грудзях у Русіновіча пахаладзела.

Тэлеграмы ён атрымліваў рэдка, і звычайна былі яны веснікамі нечага нядобрага. Гэты раз ён не чакаў, што здарыцца нешта другое... А мо едзе дадому сястра?..

— Адкуль? — спытаў ён глуха.

— Не ведаю.

Ён узяў склеены бланк, на хаду разарваў яго і бягом пабег па лесвіцы, каб схавацца з вачэй жанчыны. Ён хацеў, каб ніхто не бачыў яго ў тую хвіліну, калі ён прачытае тэлеграму. Аб тым, што там, ён цьмяна здагадваўся, толькі была маленькая кропля надзеі, што гэта яшчэ не тое, чаго ўжо ніколі нельга змяніць ці паправіць.

Толькі на трэцім паверсе ён спыніўся і перавёў дух. Сэрца моцна калацілася ў грудзях.

«З Брэста»,— прачытаў ён надпіс чарнілам пад словам «Тэлеграма».

«Каму»... Яго прозвішча...

«Неадкладна прыязджайце ваш бацька памёр».

У вачах у яго пацямнела. Вось яно, тое страшнае, чаго ён так баяўся.

Урывак з дзённіка

Замест эпілога

«...Раней я так думаў: скончу вучобу, прыеду дадому, сядзем мы за стол, нальём поўныя чаркі, і я пацалую натруджаныя рукі сваім бацькам і скажу ім шчырае-шчырае дзякуй за ўсё тое добрае, што зрабілі яны для свайго сына. Я раскажу ім аб сабе — як мне было часам цяжка, як не лез у горла той кавалак, прысланы ці прывезены з дому, бо я ведаў, што ён апошні; як часам я плакаў ноччу, ціха, каб ніхто не пачуў, лежачы ў інтэрнаце на студэнцкім ложку. Сухія і кароткія мае лісты не перадавалі і сотай долі таго, як мне жылося. У іх ніколі не было скаргаў і нараканняў на лёс, на нястачы, на здароўе. Калі і гаварылася часам пра цяжкасці, то пра тыя, што ўжо мінуліся, прайшлі, калі пра хваробу, то ўжо тады, калі яе не было. Бо ці мог я напісаць табе, мама, што твой сын перад стыпендыяй іншы раз есць адзін раз у дзень, што ў яго кепска са здароўем? Ці мог я напісаць, колькі хвалявання, колькі няўдач, правалаў і перажыванняў выпадае на долю кожнага студэнта, у тым ліку і твайго сына?

Успамінаю, як вярнулася Зося, як я, трохі выпіўшы, насупіўся, слухаў яе расказ аб сваім жыцці... Слухаў і маўчаў... Каб я стаў расказваць, я таксама, як і сястра, расплакаўся б,— а гэтай слабасці я ніколі не дараваў бы сабе. Таму я маўчаў...

Даруй мне, дарагая мама, што я ў цябе такі сухі і скупы на ласку, што такі маўклівы. У сэрцы я не такі, я люблю цябе, мама, і многа-многа добрых слоў гавару заўсёды табе, я цаню цябе як самага дарагога чалавека. Мо таму ты так дрыжыш за сваіх дзяцей, што многа здароўя, сіл і ўсю душу ўклала ты ў іх, што так многа недаела, недаспала, выплакала рэчку слёз, пакуль выгадавала і вывела іх у людзі.

Памятаеш, як песціла ты нас, аберагала, шкадавала, а калі мы рабілі што кепскае — была строгая, але заўсёды справядлівая?

Сялянскае жыццё — нялёгкае: таго мала, таго зусім няма, тое не так, а гэта не гэтак. Сваркі, крык. І часцей за ўсё з-за нас. Але ты ўсё цярпела, абы добра было дзецям. Ты магла быць галоднай, абы пад’елі твае дзеці, ты магла хадзіць у латаным, абы адзеты былі твае дзеці. Любоў да дзяцей у цябе засланіла ўвесь свет, ты ёю жывеш і ёю дыхаеш.

Мне ніколі не забыць, як ты збірала мяне ў дарогу. Ты аддала б, здаецца, усё, да апошняга кавалка, не думаючы аб тым, ці застанецца што ў самой на заўтрашні дзень.

«Вазьмі яшчэ гэты кавалачак, сынок, вазьмі! Мы тут як-небудзь, а табе ж трэба вучыцца, трудзіць мазгі. Бяры, не глядзі на нас... Мы дома. А дома і салома ядома».

Часам з-за гэтага ў мяне з табою бывалі сваркі, я не хацеў браць, а ты стаяла на сваім, чуць не сілаю пхала мне ў мяшок той «лішні» кавалак, а калі я адмаўляўся, ты плакала і бедавала, што я буду там галадаць.

А колькі пасылак ты пераслала — у два канцы, мне і сястры, колькі панасіла іх за свет, у Даматканавічы, на пошту, бо не заўсёды лёгка было дастаць таго каня! І ніколі, відаць, ты не падумала пра сябе, хоць адпраўляла не толькі апошні кавалак сала ці каўбасы, а часцей за ўсё быў гэты кавалак або куплены за пазычаныя грошы, або пазычаны ў суседа, якому ўжо абрыдла гэтае бясконцае пазычанне. Ты азіралася толькі на бацьку — што ён скажа? Калі толькі бурчыць, то гэта яшчэ паўбяды, хай бурчыць, можна яшчэ трошкі пакласці... Колькі цяжкіх мінут давялося перажыць табе з-за твае дабраты, выцерпець нараканняў і папрокаў! Я не ведаю, ці вынес бы ўсё гэта хто другі...

«Паглядзім, як дзеткі табе памогуць. Будзеш мець... Вось хутка расцягнуць па кавалку. Не выстарчыць на ўсе канцы свету слаць пасылкі кожны месяц. У другіх людзей дзеці як дзеці, а ў мяне — толькі цягнуць ад бацькі, а ў гаспадарку — ні граша».

Бацькавы довады здаваліся важкімі і пераканаўчымі, але ты, мама, разбівала іх логікай свайго мацярынскага сэрца:

«А ты хочаш, каб дзіця пусціў на свет — і ўсё, хай жыве, як ведае? А на ногі яго паставіць, а вывесці ў людзі, даць нешта ў рукі, каб яно не прапала, каб яно добрым словам памянула сваіх бацькоў? Ты папракаеш, што яны цягнуць... А ў гаспадарку яны не цягнулі? Калі хоць адно лецейка твой сын згуляў, як другія, калі прыязджаў на канікулы? Ад цямна да цямна ў полі, абліваецца потам, рук не чуе — і косіць, і возіць, і малоціць,— мінуты не згуляе. А што ты яму купіў, як другія бацькі? Што сам купляў за стыпендыю, у тым і хадзіў. Ці ў яго быў, як у людзей, гарнітур, паліто, плашч, добрыя боты? А ён жа малады, не забывай. Можа, яму трэба з таварышамі павесяліцца і ў кіно з дзяўчынаю схадзіць, ды і з’есці лепей хочацца, хопіць таго, што тут жыў аб бульбе ды аб кіслым малацэ, дык і там яшчэ на маргарыне будзе цягнуць?»

Бацька часам маўчаў, а часам кідаўся ў сварку... Яму не суджанабыло дажыць да нашага сямейнага шчасця. Крыўду на лёс і на жыццё ён панёс ад нас назаўсёды, крыўду, якую мы, яго дзеці, павінны былі растапіць сваімі клопатамі і ўвагай. Мы не паспелі... Ці не іронія лёсу ў тым, што чалавек заўсёды не паспявае зрабіць галоўнага? Няўжо такі няўмольны закон жыцця?

Я зноў вяртаюся да цябе, мама!

Памятаеш, ты заўсёды гаварыла мне на дарогу: «Глядзі, сынок, сцеражы сябе, не пападзі пад поезд. Я так баюся — як ты едзеш?.. Не прастудзіся, настаўляй каўнер, пададзень яшчэ што цёплае... Бяры з сабою ў кішэню скварку, з’ясі ў дарозе... Не марнуй сябе дарэмна, не сядзі вельмі над кнігай... Папраўляйся, ты такі худы, як з крыжа зняты. Няўжо і твае таварышы такія?»

Я толькі смяяўся, каб заглушыць боль сэрца і перамагчы слёзы, якія падступалі да вачэй, знарок рабіўся суровы або бесклапотны, каб адагнаць чуллівасць. І можа ты падумала калі, што твой сын чэрствы або нават бяздушны... Але, здаецца, я ніколі не зрабіў нічога кепскага — ні табе, ні людзям. Я вучыўся ў цябе быць праўдзівым з усімі, не насміхацца над чужой бядой ці няўдачай, не зайздросціць чужому шчасцю. Ты заўсёды патрабавала ад нас гаварыць праўду, не ашукваць, не крыўдзіць слабых, паважаць старэйшых. Ты прывучыла нас да працы, хоць заўсёды ведала меру, хоць заўсёды шкадавала будзіць дзіця — хай паспіць, яно расце, яму сон так патрэбен...

А памятаеш, як мы не раз спрачаліся з табою, калі я хадзіў яшчэ ў школу? Цяпер прызнаюся, што быў я несправядлівы да цябе, не раз рабіў табе балюча.

Ды ўсё гэта ўжо мінулася, і сёння не пра тое трывога. Трывожыць тое, што наперадзе. А тое, што было, здаецца ўжо лёгкім, такім, што не варта пра яго і ўспамінаць. Па крайняй меры, мінулае не турбуе. Турбуе, варушыць фантазію будучае. Страшна падумаць, што я буду настаўнікам, буду вучыць некага. Нядаўна вучылі толькі мяне. А вучыцца ў сто разоў лягчэй, чым вучыць. Прынамсі, мне цяпер так здаецца. Не сцерлася з памяці, як сам даваў урокі ў школе ў трэцім класе і метадыст здорава мяне адчытаў за тое, што разгубіўся быў перад маляўкамі-трэцякласнікамі.

Ведаю, мама, што ты таксама думаеш пра свайго сына, думаеш, што яму зноў будзе цяжка аднаму на новым месцы, што не будзе каму яго дагледзець, паклапаціцца аб ім, парадзіць, выручыць з бяды. Ты не-не ды і дасі якую-небудзь раду на будучае: «Глядзі, сынок, каб і там лічылі цябе за чалавека, каб нам тут не было сорамна за цябе... Знайдзі толькі добрую кватэру, каб з харчамі, са сталом, а то ты заморыш сябе голадам... Глядзі, каб дзеці цябе любілі, слухалі...»

Як наказ сэрца, я прымаю, мама, твае простыя і шчырыя словы. І думаю, што, калі я не адступлю ад іх, мяне будуць «лічыць за чалавека». І мне не будзе сорамна перад табою, мама.

...Сёння атрымаў ліст са Слоніма. Антановіч запрашае на вяселле! Будуць усе нашы хлопцы. Абавязкова паеду!..»

1964—1967 гг.