Географічні відкриття. Дитяча енциклопедія. [Валентина Скляренко] (pdf) читать онлайн

-  Географічні відкриття. Дитяча енциклопедія.  (и.с. Дитяча Енциклопедія) 29.19 Мб, 317с. скачать: (pdf) - (pdf+fbd)  читать: (полностью) - (постранично) - Валентина Скляренко

Книга в формате pdf! Изображения и текст могут не отображаться!


 [Настройки текста]  [Cбросить фильтры]

Âñòóï. Ëþäèíà â³äêðèâຠÇåìëþ
×è º ñüîãîäí³ íà íàø³é ïëàíåò³ íåõîäæåí³ ñòåæêè ÷è íåçíàí³ êóòî÷êè? Ïîãëÿíüìî íà êàðòó: êîíòèíåíòè íà í³é âñ³ÿí³ âåëèêèìè é ìàëèìè ì³ñòàìè, à áëàêèòí³ ñòð³÷êè ð³÷îê, îñòðîâè òà
ãîðè ìàþòü âëàñí³ íàçâè.  Àíòàðêòèä³ — íàéáåçëþäÿí³øîìó
ìàòåðèêó — ïðàöþþòü íàóêîâ³ ñòàíö³¿. Ñóïóòíèêè òà ë³òàêè çà
äîïîìîãîþ ñó÷àñíî¿ òåõí³êè ïåðåäàþòü íà Çåìëþ íàéòî÷í³ø³
äàí³ ïðî âèñîòó òà äîâæèíó ð³çíèõ ïðèðîäíèõ îᒺêò³â, ï³äâîäí³ ÷îâíè äîñë³äæóþòü äíî îêåàí³â, ìåðåæ³ ìåòåîñòàíö³é ö³ëîäîáîâî ñòåæàòü çà ïîãîäîþ â ð³çíèõ êðà¿íàõ... Çäàºòüñÿ, ìèíóëî
âæå áàãàòî ñòîë³òü â³äòîä³, ÿê ëþäñòâî ïîçíàéîìèëîñÿ ç³ ñâîºþ
ïëàíåòîþ. Òà öå íå çîâñ³ì òàê. Ñêàæ³ìî, Àíòàðêòèäó â³äêðèëè
ìåíø í³æ äâ³ñò³ ðîê³â òîìó — ó ñ³÷í³ 1820 ðîêó, Àâñòðàë³þ — â
1606 ðîö³, îô³ö³éíîþ äàòîþ â³äêðèòòÿ ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè ââàæàºòüñÿ 1492 ð³ê. Îòæå, ùå ê³ëüêà ñòîë³òü òîìó (äëÿ ãåîãðàô³¿ —
äóæå ìàëèé â³äòèíîê
÷àñó) â³äîìîñò³ ïðî
â³äêðèòòÿ íîâèõ çåìåëü áóëè â öåíòð³
óâàãè, à ãåîãðàôè ³ç
çàäîâîëåííÿì çàïîâíþâàëè «á³ë³ ïëÿìè»
íà êàðòàõ.
Íàâ³òü íèí³, êîëè
ñóïóòíèêè âåäóòü ö³ëîäîáîâó ôîòîçéîìêó
ïîâåðõí³ Çåìë³, íà íàø³é ïëàíåò³ çàëèøè- Êàðòà, âèêàðáóâàíà íà ê³ñòö³ ìàìîíòà áëèçüêî
ëèñÿ êóòî÷êè, äå í³- 15 òèñ. ðîê³â òîìó
!

êîëè íå ñòóïàëà íîãà
ëþäèíè, ³ ãåîãðàô³÷í³ îᒺêòè, ÿê³ ïîïåðåäí³ äîñë³äíèêè
ïðîñòî «íå ïîì³òèëè». Ïåðøà ç ìàéæå
íåäîñë³äæåíèõ îáëàñòåé — öå äíî Ñâ³òîâîãî îêåàíó. Õî÷à
íàéá³ëüø³ ã³ðñüê³
õðåáòè, ùî òÿãíóòüñÿ ï³ä áàãàòîê³ëîìåÌàëþíîê íà ñð³áí³é âàç³ ç Ìàéêîïñüêîãî
êóðãàíó
òðîâèì øàðîì âîäè,
âæå íàíåñåí³ íà êàðòè, àëå, ñêàæ³ìî, âåëè÷åçí³ âïàäèíè ùå ÷åêàþòü ðåòåëüíîãî äîñë³äæåííÿ. Ó Ñâ³òîâîìó îêåàí³ äåâ’ÿòíàäöÿòü çàïàäèí, ãëèáèíè
ÿêèõ ïåðåâèùóþòü 7000 ì. Ç íèõ — ï’ÿòíàäöÿòü ó Òèõîìó, òðè
â Àòëàíòè÷íîìó ³ îäíà — â ²íä³éñüêîìó îêåàí³. Âóëêàí³÷íà àêòèâí³ñòü òðèâàº, òîìó ï³äâîäíèé ðåëüºô ïîñò³éíî çì³íþºòüñÿ.
²íîä³ öå ïðèâîäèòü íàâ³òü äî ïîÿâè íîâèõ îñòðîâ³â.
×èìàëî òàºìíèöü õîâàþòü ó ñîá³ é ò³ ðåã³îíè ð³çíèõ êîíòèíåíò³â, ùî âêðèò³ ë³ñàìè. Çîâñ³ì íåäàâíî, ó 1973 ðîö³, ó òðîï³÷íèõ ë³ñàõ Áðàçè볿, ïîáëèçó êîðäîíó ç Êîëóìᳺþ, ìàéæå âèïàäêîâî áóëî çíàéäåíî ð³÷êó ïîíàä 400 êì çàâäîâæêè. Ïîä³áíå
â³äêðèòòÿ áóëî çðîáëåíî â äæóíãëÿõ ï³âí³÷íî-ñõ³äíî¿ Àðãåíòèíè â 1980 ðîö³, êîëè íà ìàïó áóëà íàíåñåíà ð³÷êà ç âîäîñïàäîì
103 ì çàââèøêè.
Ùå îäèí íàïðÿìîê
ãåîãðàô³÷íèõ äîÓ Ñåðåäçåìíîìó ìîð³, ì³æ îñòðîâîì Ñèöèë³ÿ
ñë³äæåíü
— öå ðîçâ³é àôðèêàíñüêèì óçáåðåææÿì, 13 ëèïíÿ
1831 ðîêó ðàïòîâî âèíèêëà íîâà çåìëÿ,
äóâàííÿ ï³äçåìíî¿
ùî ä³ñòàëà íàçâó îñòð³â Þ볿. Öåé
áóäîâè Çåìë³. Ìàéæå
íîâîíàðîäæåíèé îñòð³â â³äðàçó æ ñòàâ
â óñ³õ ï³äðó÷íèêàõ âè
îᒺêòîì äèïëîìàòè÷íîãî êîíôë³êòó ì³æ
ìîæåòå ïðî÷èòàòè
²òà볺þ ³ Âåëèêîþ Áðèòàí³ºþ. Êîæíà êðà¿íà
ïðî òå, ùî Çåìëÿ ìàº
ââàæàëà éîãî ñâî¿ì, ³ íåäàðåìíî: â öüîãî
øìàòêà çåìë³ áóëî äóæå âèã³äíå ãåîãðàô³÷íå
ê³ëüêà îáîëîíîê, ÿê³
ðîçòàøóâàííÿ. Ïîêè äèïëîìàòè äâîõ êðà¿í
â³äð³çíÿþòüñÿ ñâîºþ
âèð³øóâàëè, ÷èÿ æ öå, âëàñíå, çåìëÿ, îñòð³â
ù³ëüí³ñòþ òà òåìïåðîçìèëî ìîðåì. Äî ðå÷³, â³í âèíèêàâ ³ çíîâó
ðàòóðîþ, îäíàê äîçíèêàâ ùå ê³ëüêà ðàç³â, àëå ñóïåðå÷îê
ñë³äæåííÿ ìàíò³¿ ³,
á³ëüøå íå áóëî.
"

òèì á³ëüøå, ÿäðà Çåìë³ — çàâäàííÿ äëÿ ìàéáóòí³õ ïîêîë³íü, áî
ñó÷àñíèé ð³âåíü ðîçâèòêó òåõí³êè äຠçìîãó ëèøå êðàºì îêà
çàçèðíóòè â ãëèá íàøî¿ ïëàíåòè.
Ãåîãðàô³÷í³ â³äêðèòòÿ... Çà öèì êîðîòåíüêèì ñëîâîñïîëó÷åííÿì ñòîÿòü ì³ëüéîíè ê³ëîìåòð³â ìîðñüêèõ òà íàçåìíèõ øëÿõ³â, òèñÿ÷³ äîëü ìàíäð³âíèê³â, âåëè÷åçí³ âèïðîáóâàííÿ òà ðàä³ñòü ïîøóêó. Íà ìàï³ ìè âñþäè áà÷èìî ³ìåíà òèõ, õòî,
ðèçèêóþ÷è æèòòÿì,
íàíîñèâ íà ïåðãàϳä ïîíÿòòÿì «Ãåîãðàô³÷í³ â³äêðèòòÿ»
çâè÷àéíî ðîçóì³þòü çíàõîäæåííÿ íîâèõ
ìåíò àáî ïàï³ð ñèãåîãðàô³÷íèõ îᒺêò³â — ð³÷îê, îçåð, ã³ðñüêèõ ëóåòè íåçíàíèõ áåðåìàñèâ³â, ïå÷åð, ð³âíèí òà ³í. Àëå îñòàíí³ì
ã³â òà ã³ð, ïðèìõëèâ³
÷àñîì äî ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â ïî÷àëè
çâèâè ð³÷îê òà íåãîñâ³äíîñèòè ùå é òëóìà÷åííÿ ãåîãðàô³÷íèõ
òèíí³ ïóñòåë³. Àëå
çàêîíîì³ðíîñòåé. Òàê³ â³äêðèòòÿ — öå òåîð³¿,
ÿê³ ïîÿñíþþòü, ÷îìó íàøà ïëàíåòà ìຠñàìå
íàóêà íå ãîâîðèòü
òàêèé âèãëÿä. Íàïðèêëàä, òåîð³ÿ äðåéôó
ìîâîþ ïîåò³â. Âîíà
êîíòèíåíò³â äຠçìîãó â÷åíèì ðîçðàõóâàòè,
äຠòî÷íå âèçíà÷åíÿêèé âèãëÿä ìàëè ìàòåðèêè ì³ëüéîíè ðîê³â
íÿ êîæíîìó ÿâèùó ³
òîìó ³ ÿêèìè âîíè ñòàíóòü ÷åðåç ì³ëüéîíè
ãåîãðàô³÷íèì â³äðîê³â. À â÷åííÿ ïðî á³îñôåðó
Â. ². Âåðíàäñüêîãî äîâîäèòü, ùî íà íàø³é
êðèòòÿì — òàêîæ.
ïëàíåò³ âñå ò³ñíî ïîâ’ÿçàíå îäíå ç îäíèì —
Ó íàø³é êíèæö³
³ êë³ìàò, ³ ðåëüºô, ³ æèâ³ ³ñòîòè.
ìè áóäåìî ðîçïîâ³äàòè çäåá³ëüøîãî ñàìå ïðî â³äêðèòòÿ íîâèõ ãåîãðàô³÷íèõ îᒺêò³â, õî÷à íå çìîæåìî îá³éòè äåÿêèõ òåîðåòè÷íèõ ìîäåëåé, ÿê³
çì³íþâàëèñÿ ï³ä âïëèâîì íîâî¿ ³íôîðìàö³¿. ßêáè êîëèñü ëþäè
íå áóëè âïåâíåí³, ùî çåìëÿ — öå äèñê, íå áóëî á ïîøóê³â êðàþ
ñâ³òó ³ áåçë³÷ åêñïåäèö³é í³êîëè á íå âèðóøèëà â ïóòü. ßêáè íå
ïîìèëêè íà ìàïàõ, ìîæëèâî, ³ñòîð³ÿ ëþäñòâà áóëà á çîâñ³ì
³íøîþ...
ßê ³ â áàãàòüîõ ³íøèõ ãàëóçÿõ íàóêè, â ãåîãðàô³¿ íåîäíîðàçîâî òðàïëÿëèñÿ âèïàäêè, êîëè îäíå é òå ñàìå â³äêðèòòÿ ðîáèëîñÿ äâ³÷³, òðè÷³ àáî íàâ³òü ê³ëüêà ðàç³â. Íàïðèêëàä, â÷åí³ âæå
îñòàòî÷íî ç’ÿñóâàëè, ùî ϳâí³÷íà Àìåðèêà áóëà â³äêðèòà â³ê³íãàìè çàäîâãî äî Êîëóìáà. ³äêðèòòÿ Àâñòðà볿 òàêîæ â³äáóâàëîñÿ ê³ëüêà ðàç³â. Ãîëëàíäö³ â³äêðèëè ï’ÿòèé ìàòåðèê ùå â
1606 ðîö³, àëå íå êâàïèëèñÿ ðîçêðèâàòè ñâîþ òàºìíèöþ ³íøèì
êðà¿íàì. Âîíè ìàëè íàì³ð ñàìîñò³éíî îñâî¿òè êîíòèíåíò ³ íàâ³òü äàëè éîìó íàçâó «Íîâà Ãîëëàíä³ÿ». Âò³ì, îô³ö³éíà äàòà â³äêðèòòÿ Àâñòðà볿 — 1770 ð³ê, à ïåðøîþ ëþäèíîþ, ùî ñòóïèëà
íà ¿¿ áåðåã, ââàæàºòüñÿ àíãë³éñüêèé ìîðåïëàâåöü Ä. Êóê. À îñü
#

³ùå îäèí ïðèêëàä:
àðõ³ïåëàã Ñàìîà, ðîçòàøîâàíèé ó Òèõîìó
îêåàí³, â³äêðèâàâñÿ
òðè÷³. Ïåðøèì öå
çðîáèâ ãîëëàíäåöü
ß. Ðîããåâåí ó 1722 ðîö³, à çà íèì — ôðàíöóçè Ë. Áó´åíâ³ëü
(1768) òà Æ. Ëàïåðóç
(1787). Êîæåí ç íèõ
áóâ âïåâíåíèé, ùî
â³äêðèâ íîâ³, íåâ³äîì³ îñòðîâè.
Êîëèñü äóæå ïîïóëÿðíîþ áóëà ï³ñåíüêà ïðî òå, ùî ðàçîì ç ãåîãðàô³÷íèìè
×óêîòñüêà êàðòà
â³äêðèòòÿìè º é ãåîãðàô³÷í³ çàêðèòòÿ. Æàðòè æàðòàìè, àëå òàê³ âèïàäêè òàêîæ
òðàïëÿëèñÿ. Ãåîãðàô³÷í³ çàêðèòòÿ — öå çäåá³ëüøîãî âèïðàâëåííÿ ïîìèëîê, çðîáëåíèõ ïîïåðåäí³ìè ãåîãðàôàìè. Àëå íå
òðåáà äóìàòè, ùî ò³, õòî áóëè ïåðøèìè, íåäáàéëèâî ñòàâèëèñÿ äî ñâî¿õ îáîâ’ÿçê³â. Çîâñ³ì í³, âîíè íàìàãàëèñÿ ÿêîìîãà
òî÷í³øå âèçíà÷èòè êîîðäèíàòè íîâèõ îñòðîâ³â, ð³÷îê, çàòîê.
Ïðîòå çîâñ³ì íåâåëèê³ ïîìèëêè â îá÷èñëåíí³ ìîãëè ïðèçâåñòè äî òîãî, ùî îäèí ³ òîé ñàìèé îñòð³â ðàïòîâî îïèíÿâñÿ
â³äðàçó ó äâîõ ì³ñöÿõ. Ñàìå òàê, ñêàæ³ìî, ñòàëîñÿ ç îñòðîâàìè
Ãàíãåñ — ³ñïàíö³ â³äêðèëè ¿õ ó XVII ñòîë³òò³ ³ äàëè ¿ì íàçâè
²äõó, Áîí³í òà Âîëüêàíî, à íà çâîðîòíîìó øëÿõó íå âï³çíàëè
¿õ ³ íàçâàëè âäðóãå. Äî ðå÷³, öÿ ïîìèëêà áóëà âèïðàâëåíà
ëèøå â 1965 ðîö³.
Çâè÷àéíî æ, íàéá³ëüøå òàêèõ ïîìèëîê òðàïëÿºòüñÿ ïîáëèçó
áåðåã³â Àíòàðêòèäè, îñê³ëüêè òàì çà îñòðîâè íåð³äêî ìàþòü...
òàê, âè âæå çäîãàäàëèñÿ — àéñáåðãè. Äåÿê³
Ùå 50 ðîê³â òîìó íà êàðòàõ, ùî áóëè âèäàí³
ç íèõ âåëåòåíñüê³ çà
ó Âåëèê³é Áðèòàí³¿, á³ëÿ äåÿêèõ îñòðîâ³â
ðîçì³ðîì. Íàïðèêëàä,
ìîæíà áóëî ïîáà÷èòè ñïåö³àëüí³ ïîçíà÷êè,
ó 1951 ðîö³ íà ï³âäí³
ùî îçíà÷àëè «ïîëîæåííÿ ñóìí³âíå» ÷è
Òèõîãî îêåàíó áóëî
«³ñíóâàííÿ ñóìí³âíå».
$

çíàéäåíî êðèæàíèé îñòð³â 97 êì çàâøèðøêè òà 335 êì çàâäîâæêè (òðîõè á³ëüøå çà ³ðìåí³þ!). À ÿêùî âè ïîð³âíÿºòå ñó÷àñíó
áåðåãîâó ë³í³þ Àíòàðêòèäè ç ò³ºþ, ùî çîáðàæåíà ¿¿ â³äêðèâà÷àìè, âè áóäåòå äóæå çäèâîâàí³: äåÿê³ áóõòè, ìèñè ³ íàâ³òü ö³ë³
ãîðè ïðîñòî çíèêëè ç ñó÷àñíèõ ìàï! Âíàñë³äîê ïîòåïë³ííÿ âåëè÷åçí³ ìàñèâè ëüîäîâèê³â ñïîâçàþòü äî îêåàíó ³ óòâîðþþòü
âñå íîâ³ é íîâ³ àéñáåðãè.
Ùå îäí³ºþ ïðè÷èíîþ ãåîãðàô³÷íèõ çàêðèòò³â º çíèêíåííÿ
ãåîãðàô³÷íèõ îᒺêò³â. Îáëè÷÷ÿ Çåìë³ ïîñò³éíî çì³íþºòüñÿ: òàì,
äå êîëèñü øóì³ëè ìîðñüê³ õâèë³, çàðàç çä³éìàþòüñÿ ãîðè. г÷êè
ïðîòÿãîì ñòîë³òü ïðîêëàäàþòü íîâ³ ðóñëà, íà ì³ñö³ ðîäþ÷èõ çåìåëü âèíèêàþòü ïóñòåë³... Ùîïðàâäà, á³ëüø³ñòü çì³í â³äáóâàºòüñÿ äóæå ïîâ³ëüíî, ìàéæå íåïîì³òíî äëÿ ëþäñüêîãî îêà. Çíàìåíèòèé ͳàãàðñüêèé âîäîñïàä ùîðîêó «ç’¿äົ â³ä 70 äî 90 ñì
ñêåë³, ç ÿêî¿ â³í ïàäàº. Çà ÷àñ ñâîãî ³ñíóâàííÿ âîäîñïàä â³ääàëèâñÿ â³ä ì³ñöÿ ñâîãî âèíèêíåííÿ á³ëüø í³æ íà 10 êì. ßêùî
â³í ïðîñóâàòèìåòüñÿ ç òàêîþ øâèäê³ñòþ, òî ïðèáëèçíî çà 20 òèñÿ÷ ðîê³â äîñÿãíå îçåðà Åð³, à ïîò³ì ïåðåñòàíå ³ñíóâàòè.
Ëþäñòâî ïî÷àëî â³äêðèâàòè Çåìëþ áàãàòî òèñÿ÷îë³òü òîìó.
² íà öüîìó øëÿõó ïðîéøëî äåê³ëüêà åòàï³â. Óÿâ³òü ñîá³ ò³
÷àñè, êîëè ëþäèíà ò³ëüêè-íî ïî÷àëà â³äð³çíÿòèñÿ â³ä òâàðèí.
Ïåðâ³ñí³ ïëåìåíà ìàëè âëàñíó «òåðèòîð³þ», ÿêà áóëà äîáðå
â³äîìà âñ³ì ÷ëåíàì ðîäó. Àëå ñïðèéìàëè âîíè ¿¿ çîâñ³ì íå
òàê, ÿê ìè çàðàç. Ñêåë³ áóëè ì³ñöåì, äå ìîæíà ñõîâàòèñÿ â³ä
õèæàê³â òà çíàéòè êàì³ííÿ äëÿ âèãîòîâëåííÿ çíàðÿäü ïðàö³.

Ìîðñüêà êàðòà 1500 ð.

%

˳ñè òà ñòåïè —
ìèñëèâñüêèìè óã³ääÿìè òà ì³ñöåì, äå
ìîæíà ç³áðàòè ¿ñò³âí³ ÿãîäè, ãîð³õè
òà êîð³ííÿ.
Ïåðøèìè ó ñâ³ò³
øëÿõàìè áóëè ð³÷êè.
Ó ñåðåäí³õ øèðîòàõ
íèìè ìîæíà áóëî
ïîäîðîæóâàòè ³ âë³òêó — íà ïëîòàõ òà
Íàïàä ìîðñüêîãî ÷óäîâèñüêà íà êîðàáåëü
÷îâíàõ, ³ âçèìêó,
êîëè êðèãà âêðèâàëà ¿õ. Ö³êàâî, ùî â äåÿêèõ ïåðâ³ñíèõ ïëåìåí,
ùî îñåëÿëèñÿ ïîáëèçó âåëèêèõ ð³÷îê, íå áóëî óÿâëåííÿ ïðî
÷îòèðè ñòîðîíè ñâ³òó. Âîíè ñïî÷àòêó ðîçð³çíÿëè ëèøå äâ³: çà
òå÷³ºþ àáî ïðîòè òå÷³¿. Ïåðø³ â ³ñòî𳿠ëþäñòâà åêñïåäèö³¿ ðóøàëè âçäîâæ ð³÷îê. Ñêàæ³ìî, äàâí³ ºãèïòÿíè, ïðî ÿêèõ ìè ðîçïîâ³ìî â îäíîìó ç ïîäàëüøèõ íàðèñ³â, çäàâíà ìð³ÿëè â³äøóêàòè
âèòîê ͳëó — ì³ñöå, äå, çà ¿õí³ìè óÿâëåííÿìè, æèëè áîãè.
Ìèíàëè ñòîë³òòÿ, ëþäè ïîñòóïîâî ðîçøèðþâàëè ñâî¿ óÿâëåííÿ ïðî íàâêîëèøí³é ñâ³ò, âîíè ïî÷àëè ïðèðó÷àòè òâàðèí,
ÿê³ ìîãëè ðóõàòèñÿ
íàáàãàòî øâèäøå çà
Ùîá óñâ³äîìèòè ìàñøòàáè ãåîãðàô³÷íèõ
ï³øîõîäà. Ñòàëè ìîæóÿâëåíü íàðîä³â, æèòòÿ ÿêèõ çàëåæàëî â³ä
ëèâèìè ïîäîðîæ³ íà
ïîëþâàííÿ, íàâåäåìî ëèøå îäèí ïðèêëàä.
Àìåðèêàíñüê³ ³íä³àíö³, ïîëþþ÷è íà á³çîí³â,
äàëåê³ â³äñòàí³. Äëÿ
çà ìèñëèâñüêèé ñåçîí ïðîõîäèëè ïîíàä äâ³
ðîçâåäåííÿ äåÿêèõ
òèñÿ÷³ ê³ëîìåòð³â! Íà öüîìó äîâãîìó øëÿõó
òâàðèí ïîòð³áíî áóâîíè á íåîäì³ííî çàáëóêàëè, ÿêáè íå ìàëè
ëî âåñü ÷àñ ïåðåñóâàí³ÿêèõ îð³ºíòèð³â. ²ñòîðèêè âñòàíîâèëè, ùî
ìèñëèâö³ êîðèñòóâàëèñÿ ìàïàìè, ÿê³ áóëè
òèñÿ ç ì³ñöÿ íà ì³ñíàíåñåí³ íà áåðåñòó àáî îëåíÿ÷ó øê³ðó. Äî
öå, ³ êî÷îâ³ íàðîäè
ðå÷³, ïîä³áí³ ìàïè áóëè â³äîì³ é ìåøêàíöÿì
ïîñò³éíî ìàíäðóâàëè
Ñèá³ðó òà Äàëåêîãî Ñõîäó. Âîíè áóëè
â ïîøóêàõ ïàñîâèù.
íàïðî÷óä òî÷íèìè ³ äàâàëè çìîãó ëåãêî
Òîðãîâ³ ñòîñóíêè
îð³ºíòóâàòèñÿ íà ì³ñöåâîñò³.
áóëè ùå îäí³ºþ ìîæëèâ³ñòþ ä³çíàòèñÿ ïðî íîâ³ çåìë³ òà ìîðÿ. Ñêàæ³ìî, â äàâíüîãðåöüêèõ ïîë³ñàõ ìîæíà áóëî êóïèòè òîâàðè íå ò³ëüêè ç îñòðîâ³â Ñåðåäçåìíîãî ìîðÿ, àëå é ç ªãèïòó, Ñê³ô³¿, íàâ³òü ç äàëåêî¿
˳⳿. ²ñòîð³ÿ çíຠáàãàòî ïðèêëàä³â òîãî, ÿê ì³ñòà ñòàâàëè â³äî&

ìèìè çàâäÿêè ìàéñòåðíîñò³ ì³ñöåâèõ ìåøêàíö³â. Òîëåäñüê³ êëèíêè, âåíåö³àíñüêå ñêëî, ïàðèçüê³ ìîäí³ ñóêí³ — âñå öå áóëî
â³äîìî íàâ³òü òèì, õòî æîäíîãî ðàçó íå ïóñêàâñÿ â ìàíäðè...
À êóïö³ íåð³äêî áóëè ñïðàâæí³ìè ïåðøîïðîõ³äíèêàìè. Ó ïîøóêàõ íîâèõ òîâàð³â òà ðèíê³â âîíè âëàøòîâóâàëè íà âëàñí³
êîøòè åêñïåäèö³¿, ò³ñíî ñï³ëêóâàëèñÿ ç òèìè, õòî áóâàâ ó äàëåêèõ êðàÿõ, ñêëàäàëè âëàñí³ ìàïè...
Ïîäàëüøèé ðîçâèòîê ãåîãðàô³¿ ò³ñíî ïîâ’ÿçàíèé ç â³éñüêîâèìè ïîõîäàìè. ϳä ÷àñ ðîçêâ³òó ìîãóòí³õ äåðæàâ äóæå ÷àñòî âèíèêàëà íåîáõ³äí³ñòü ó íîâèõ çåìëÿõ äëÿ âèðîùóâàííÿ
êóëüòóðíèõ ðîñëèí, ó ð³çíîìàí³òíèõ êîðèñíèõ êîïàëèíàõ... Ò³
êðà¿íè, äå ê³ëüê³ñòü ðîäîâèù áóëà âåëèêîþ, øâèäøå ðîçâèâàëèñÿ ³ âåëè øèðîêó òîðã³âëþ ç ³íøèìè äåðæàâàìè. Çâè÷àéíî æ,
ðîäîâèùà ïîñòóïîâî âè÷åðïóâàëèñÿ. Îêð³ì òîãî, çåìëåðîáñòâî
áóëî ùå íåäîñêîíàëèì, òîìó çåìë³ ç êîæíèì ðîêîì äàâàëè âñå
ìåíøèé âðîæàé. Òîìó íåîáõ³äíî áóëî øóêàòè ùå íå çàéíÿò³
òåðèòî𳿠àáî ïî÷èíàòè â³éíó ç ñóñ³äàìè, ùîá çíîâ îòðèìàòè
äîñòóï äî ñèðîâèíè òà ðîäþ÷èõ çåìåëü. Á³ëüø ñëàáê³ ïëåìåíà,
çàçíàâøè ïîðàçêè, ÷àñòî áóëè çìóøåí³ øóêàòè ñîá³ íîâå ì³ñöå
ï³ä ñîíöåì. Íàéáëèæ÷³ çåìë³ áóëè çàéíÿò³, òîìó ¿ì äîâîäèëîñÿ
äîëàòè âåëè÷åçí³ â³äñòàí³, ïåðø í³æ âîíè çíàõîäèëè íîâó áàòüê³âùèíó.
Ç ïëèíîì ÷àñó çàëèøàëîñÿ âñå ìåíøå íåçàéíÿòèõ òåðèòîð³é, ïîñòóïîâî âèçíà÷àëèñÿ êîðäîíè ì³æ äåðæàâàìè. Íà Çåìë³

Òàê óÿâëÿëè Ìîðñüêîãî çì³ÿ

'

âèíèêëî ê³ëüêà îñåðåäê³â öèâ³ë³çàö³¿, ÿê³
ìàëè âëàñí³ óÿâëåííÿ
ïðî ñâ³ò. ßêùî âè ïîãëÿíåòå íà ìàïè, çðîáëåí³ ïðèáëèçíî â òîé
ñàìèé ÷àñ â ð³çíèõ
êðà¿íàõ, òî ïîáà÷èòå, ùî â öåíòð³ ðîçì³ùóâàëèñÿ íàéá³ëüø äîñë³äæåí³ çåìë³, äàë³ áóëè çîáðàæåí³ ñóñ³äí³ êðà¿íè, à ðåøòà òåðèòî𳿠çåìë³ òà îêåàíó çàëèøàëàñÿ ïîçà óâàãîþ êàðòîãðàô³â.
Êîëè íå áóëî òî÷íèõ â³äîìîñòåé, ¿õ ÷àñòî çàì³íþâàëè ð³çíîìàí³òí³ ì³ôè òà ëåãåíäè. Íåâ³äîì³ êðà¿íè çäàâàëèñÿ ÷èìîñü òàêèì
íåñõîæèì íà áàòüê³âùèíó, ùî ¿õ îõî÷å «íàñåëÿëè» ÷óäîâèñüêàìè
òà ð³çíèìè äèâíèöÿìè.
Åïîõà Âåëèêèõ Ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â (ê³íåöü XV — ïî÷àòîê
XVII ñòîë³òü) ñòàëà âàæëèâèì åòàïîì ó ãåîãðàô³¿. Äî öüîãî ÷àñó
ºâðîïåéöÿì áóëî â³äîìî áëèçüêî îäí³º¿ ÷âåðò³ Çåìë³. ²íä³ÿ, ßïîí³ÿ, Êèòàé çäàâàëèñÿ ìàéæå ì³ô³÷íèìè êðà¿íàìè, à ïðî îáèäâ³
Àìåðèêè, Àâñòðàë³þ òà Àíòàðêòèäó é çîâñ³ì áóëî íåâ³äîìî. Âò³ì,
íàâ³òü ï³ñëÿ òîãî ÿê ö³ êîíòèíåíòè áóëî â³äêðèòî, ¿õí³ âíóòð³øí³ îáëàñò³ äîâãèé ÷àñ çàëèøàëèñÿ íåðîçâ³äàíèìè. Ïîòð³áí³ áóëè
ñîòí³ åêñïåäèö³é, çóñèëëÿìè ÿêèõ ó XIX ñòîë³òò³ ïîíÿòòÿ terra incognita — «íåâ³äîìà çåìëÿ» — ñòàëî ëèøå åêçîòè÷íèì âèñëîâîì.
Ó ö³é êíèæö³ âè çóñòð³íåòåñü ³ç âèäàòíèìè ìàíäð³âíèêàìè,
÷è¿ ³ìåíà çîëîòèìè ë³òåðàìè âïèñàí³ â ³ñòîð³þ ëþäñòâà. Áàðòîëîìåî ijàø, Õðèñòîôîð Êîëóìá, Ôåðíàí Ìà´åëëàí, Äåâ³ä ˳â³í´ñòîí, Ïåòðî Ïåòðîâè÷ Ñåìåíîâ-Òÿí-Øàíñüêèé, Ìèêîëà Ìèõàéëîâè÷ Ïðæåâàëüñüêèé — ö³ ³ìåíà â³äîì³ êîæí³é îá³çíàí³é
ëþäèí³ â óñüîìó ñâ³ò³. Àëå íå ñë³ä çàáóâàòè, ùî ïîðó÷ ç öèìè
âåëèêèìè ëþäüìè ïðàöþâàëî áåçë³÷ òèõ, ÷è¿ ³ìåíà çàëèøèëèñÿ
íåâ³äîìèìè. Ó÷àñíèêè êðóãîñâ³òí³õ ïîäîðîæåé, êàðòîãðàôè òà
õóäîæíèêè, íîñ³¿ òà ìèñëèâö³... Âñ³ ö³ ëþäè òàêîæ ìàþòü ïèøàòèñÿ ñâî¿ì âíåñêîì ó âåëèêó ñïðàâó äîñë³äæåííÿ íàøî¿ ïëàíåòè. Çãàäàºìî ¿õ íåïîì³òíèé ïîäâèã ³ ðóøàéìî â ïóòü. Íà íàñ
÷åêàþòü íåâ³äîì³ åïîõè ³ äàëåê³ ãîðèçîíòè!

Çã³äíî ç ëåãåíäîþ, ïðàîòåöü ÷åñüêîãî
íàðîäó ×åõ ó V ñòîë³òò³ ïðèâ³â ñâîº ïëåì’ÿ
äî ïðåêðàñíî¿ äîëèíè ç ë³ñàìè òà ãàÿìè,
ç ëóêàìè òà íèâàìè. Íàâêðóãè çä³éìàëèñÿ
ãîðè. ×åõ ç³éøîâ íà ïàãîðá Ðæèï ³
áëàãîñëîâèâ ñâ³é íàðîä: «Áóäåòå æèòè
â äîñòàòêó, à ãîðè ñòàíóòü âàì îõîðîíîþ».

Ãåîãðàô³÷í³ â³äêðèòòÿ íàðîä³â Áëèçüêîãî Ñõîäó
Áëèçüêèé Ñõ³ä ÷àñòî íàçèâàþòü êîëèñêîþ íàéðîçâèíåí³øèõ
öèâ³ë³çàö³é. ² ñïðàâä³ — ñàìå òóò âèíèêëî ñëàâíîçâ³ñíå Øóìåðñüêå öàðñòâî, òóò íàðîäèëàñÿ äàâíüîºãèïåòñüêà êóëüòóðà, òóò
³ñíóâàëà áåçë³÷ äð³áíèõ òà âåëèêèõ äåðæà⠗ à îòæå, ö³ çåìë³
áóëè îäíèìè ç òèõ, ùî ëþäñòâî ðîçâ³äàëî ùå â ñèâó äàâíèíó.
Ïîâåðí³ìîñü íà ê³ëüêà òèñÿ÷îë³òü íàçàä, ùîá ä³çíàòèñÿ ïðî
ãåîãðàô³÷í³ íàäáàííÿ äàâí³õ ºãèïòÿí. Á³ëüø³ñòü ¿õí³õ ïîäîðîæåé áóëà ïîâ’ÿçàíà ç ͳëîì — íàéäîâøîþ ó ñâ³ò³ ð³÷êîþ, çàâäÿêè ÿê³é ºãèïòÿíè ìàëè ìîæëèâ³ñòü ïîäîðîæóâàòè íà äóæå

Ïàï³ðóñíå ñóäíî ñòàðîäàâí³õ ºãèïòÿí

!

äàëåê³ â³äñòàí³. Äî
ñâ «äèõàþ÷î¿ ð³÷êè»
Õàï³ (ñàìå òàê íàçèâàëè ͳë ìåøêàíö³ ÄàâÄî ðå÷³, ºãèïåòñüê³ íàçâè â³äð³çíÿëèñÿ
íüîãî ªãèïòó) ºãèïòÿíàäçâè÷àéíîþ îáðàçí³ñòþ. Íåâ³äîì³ àâòîðè íè ñòàâèëèñÿ ç íàäçàëèøèëè îïèñàííÿ «Âåëèêî¿ ÷îðíîòè» —
çâè÷àéíîþ ïîâàãîþ.
ñèñòåìè ã³ðêî-ñîëîíèõ îçåð, äî ÿêèõ
íàëåæàòü Ò³ìñàõ, Âåëèêå óðêå îçåðî òà Ìàëå ² öå íå äèâíî: êðà¿íó
ç òðüîõ áîê³â îòî÷óâàóðêå îçåðî.
ëè ïóñòåë³: Íóá³éñüêà,
˳â³éñüêà òà Àðàâ³éñüêà. Âóçåíüêà ñìóãà ðîäþ÷î¿ çåìë³, íàíåñåíà âîäàìè ͳëó, áóëà ÷è íå ºäèíèì ì³ñöåì, äå ëþäè ìîãëè
âèæèòè. Äî ðå÷³, ìàëþíîê íà îäíîìó ç ñàðêîôàã³â, ÿêèé äàòóºòüñÿ ïðèáëèçíî XVIII ñòîë³òòÿì äî í. å., ÿâëÿº ñîáîþ îäíó ç
ïåðøèõ êàðò ͳëó. ³í äîâîäèòü, ùî ºãèïòÿíè äîñë³äèëè ïîíàä
2000 êì ö³º¿ ð³÷êè.
Ïðî â³äêðèòòÿ çåìåëü ìåøêàíöÿìè Äàâíüîãî ªãèïòó â÷åí³ ä³çíàëèñÿ ïîð³âíÿíî íåäàâíî, ï³ñëÿ òîãî ÿê áóëè ðåòåëüíî âèâ÷åí³
³ºðîãë³ô³÷í³ ïàì’ÿòêè íà ð³çíîìàí³òíèõ áóä³âëÿõ, ïàï³ðóñ³ òà òàáëè÷êàõ ç³ ñëîíîâî¿ ê³ñòêè. Çâè÷àéíî æ, ö³ äîêóìåíòè àæ í³ÿê íå
íàãàäóâàëè ï³äðó÷íèêè ãåîãðàô³¿, òîìó ³íôîðìàö³þ äîâîäèëîñÿ
çáèðàòè ïî êðèõòàõ. Ñêàæ³ìî, ç ïîâ³äîìëåííÿ ïðî ïåðåìîãó íàä
êî÷îâèêàìè â÷åí³ ä³çíàëèñÿ, ùî ó XXIX ñòîë³òò³ äî í. å. ºãèïòÿíè
äîñÿãëè Ñóåöüêîãî ïåðåøèéêà.
Á³ëüø³ñòü â³äîìîñòåé, ùî ä³éøëè äî íàøîãî ÷àñó, ì³ñòÿòü
ñóòî ïðàêòè÷íó ³íôîðìàö³þ, ÿêó ìîæíà âèêîðèñòîâóâàòè â
ãîñïîäàðñüêèõ àáî â³éñüêîâèõ ö³ëÿõ. Ñêàæ³ìî, òåêñò äîíåñåííÿ
ïðî â³éñüêîâó åêñïåäèö³þ â ñèíàéñüêèõ ïóñòåëÿõ ì³ñòèòü áàãàòî ö³êàâî¿ ³íôîðìàö³¿ ïðî ìåðåæó âàä³ — ðóñåë ð³÷îê, ùî çàïîâíþþòüñÿ âîäîþ ò³ëüêè ï³ä ÷àñ äîù³â, òà ðîäîâèùà êîðèñíèõ
êîïàëèí. ̳äü, ìàëàõ³ò òà á³ðþçà áóëè äëÿ ºãèïòÿí äóæå âàæëèâîþ ñèðîâèíîþ, òîìó ïîøóêè íîâèõ ðîäîâèù ñòàëè äëÿ íèõ
ãîëîâíîþ ñïðàâîþ ³ êîíòðîëþâàëèñÿ áåçïîñåðåäíüî ôàðàîíàìè òà æåðöÿìè. À ñèñòåìà âàä³ äàâàëà â³éñüêó ìîæëèâ³ñòü íåïîì³òíî ðîáèòè âåëèê³ ïåðåõîäè ³ ðàïòîâî àòàêóâàòè âîðîãà.
ªãèïòÿíè áóëè âì³ëèìè êîðàáåëàìè. Ïîáóäîâàí³ íèìè êîðàáë³
âèõîäèëè â Ñåðåäçåìíå ìîðå. Îäí³ºþ ç ïåðøèõ çàäîêóìåíòîâàíèõ
ìîðñüêèõ ïîäîðîæåé º òà, ùî â³äáóëàñÿ ó XXVII ñòîë³òò³ äî í. å.,
êîëè ç ì³ñòà Á³áëà äî ªãèïòó áóëî äîïðàâëåíî ñîðîê ñóäåí, íàâàíòàæåíèõ êåäðîâèìè ñòîâáóðàìè.
Ó äàâíèíó ªãèïåò ìàâ íàçâó Òà Êåìåò,
ùî â ïåðåêëàä³ îçíà÷ຠ«×îðíà çåìëÿ».

"

Îäí³ºþ ç íàéâ³äîì³øèõ äàâíüîºãèïåòñüêèõ åêñïåäèö³é º
ïîäîðîæ ìàíäð³âíèêà
íà ³ì’ÿ Õàííó, ùî ðîçïî÷àëàñÿ çà ÷àñ³â
ïðàâë³ííÿ ôàðàîíà Ñàêóðå, ó 2750 ðîö³ äî í. å. ³í âèðóøèâ ó
ìàíäð³âêó çà íàêàçîì ôàðàîíà, ÿêîìó çàìàíóëîñÿ, ùîá Õàííó
ïðèâ³ç éîìó ç äàëåêîãî Ïóíòó åêçîòè÷í³ ïàõîù³. Åêñïåäèö³ÿ
Õàííó âèéøëà ç Êîïòîñà, ïåðåâàëèëà ÷åðåç âèñî÷èíó, ùî ïðîñòèðàºòüñÿ íà ñõ³ä â³ä ͳëó, ïåðåòíóëà ïóñòåëþ ³ âèéøëà äî
Êîñåéðà, ïîðòó íà óçáåðåææ³ ×åðâîíîãî ìîðÿ. Çâ³äñè Õàííó
âèðóøèâ ó êðà¿íó Ïóîí³, ÷è Ïóíò. Òàê äàâí³ ºãèïòÿíè íàçèâàëè
çåìë³, ùî âêëþ÷àëè ÷àñòèíè ñó÷àñíî¿ Àá³ññèí³¿, Ñîìàë³ ³ óçáåðåææÿ Àðà⳿. Êîëè Õàííó ïîâåðíóâñÿ ç³ ñâ ïîäîðîæ³, â³í
çäîáóâ çàãàëüíå âèçíàííÿ ³ ñëàâó, îñê³ëüêè éîãî êîðàáë³ (çâîðîòíèé øëÿõ äî ªãèïòó ëåæàâ ÷åðåç ìîðå) ïðèâåçëè äëÿ ôàðàîíà áàãàòî êîøòîâíîãî êàì³ííÿ, ÿêå çãîäîì ï³øëî íà îçäîáëåííÿ õðàì³â. ³í âåë³â âèêàðáóâàòè íà âåëèê³é ñêåë³ ñâîº ³ì’ÿ
é îïèñàííÿ î÷îëþâàíî¿ íèì åêñïåäèö³¿. Òàì º ðÿäêè: «Òàêà
ñïðàâà áóëà çðîáëåíà âïåðøå â³äòîä³, ÿê ³ñíóþòü ôàðàîíè...».
ϳñëÿ öüîãî âèïàäêó Ïóíò ñòàâ æàäàíîþ ìåòîþ äëÿ áàãàòüîõ ìàíäð³âíèê³â, àëå òðóäíîù³ ïîäîðîæ³ äî ö³º¿ çåìë³ âèÿâèëèñÿ òàêèìè âåëèêèìè, ùî á³ëüø³ñòü êóïö³â áóëè çìóøåí³ ïîâåðíóòèñÿ äî ªãèïòó í³ ç ÷èì.
Íàñòóïíà âåëèêà ìîðñüêà åêñïåäèö³ÿ äî Ñâÿùåííî¿ Çåìë³
ïîâ’ÿçàíà ç ³ì’ÿì öàðèö³ Õàòøåïñóò. Çà ê³ëüêà ñòîë³òü ïîäîðîæ
Ïîäîðîæ³ äî äàëåêèõ êðà¿í ºãèïòÿíè
ââàæàëè ÷èìîñü æàõëèâèì. Çà ¿õí³ìè
â³ðóâàííÿìè, ÿêùî ìàíäð³âíèê ïîìèðàâ íà
÷óæèí³, â³í ðèçèêóâàâ ñâîºþ äóøåþ, ïîçàÿê
áåç ïåâíèõ ðèòóàë³â âîíà íå ìîãëà óâ³éòè
â ïîòîéá³÷íèé ñâ³ò.

Çàâàíòàæåííÿ ñóä³â äëÿ åêñïåäèö³¿ Õàòøåïñóò. Äàâíüîºãèïåòñüêèé áàðåëüºô

#

Õàííó áóëà ïðèçàáóòà,
òîìó â 1517 ðîö³ äî
í.å. ìàíäð³âíèêè â³äêðèëè øëÿõ äî Ïóíòó
çàíîâî. Ó Äåð-åëü-Áàõà𒿠íà ñò³í³ õðàìó
çáåð³ãñÿ íàïèñ, ÿêèé
ïåðåë³÷óº ïðèâåçåí³
òîâàðè: «Êîðàáë³ áóëè
íàâàíòàæåí³ ÷óäåñíèìè òîâàðàìè êðà¿íè Ïóíò: äîðîãîö³ííèì ë³ñîì, êóïàìè çàïàøíèõ ñìîë, ñâ³æèìè çàïàøíèìè äåðåâàìè, ÷îðíèì äåðåâîì, âèðîáàìè ç³ ñëîíîâî¿ ê³ñòêè â îïðàâ³ ç³ ùèðîãî çîëîòà ç êðà¿íè
Àìó, çàïàøíèì äåðåâîì, õåçèòñüêèì äåðåâîì, àõåìñüêèìè ïàõîùàìè, ñâÿùåííîþ
ñìîëîþ, ôàðáîþ äëÿ
î÷åé, ñîáàêîïîä³áíèìè ìàâïàìè, äîâãîõâîñòèìè ìàâïàìè,
áîðçèìè ñîáàêàìè,
øê³ðàìè ëåîïàðä³â ³
òóá³ëüöÿìè ç ¿õí³ìè
ä³òüìè. ͳêîëè ùå
â³äòîä³, ÿê ³ñíóº ñâ³ò,
æîäåí ôàðàîí íå
îäåðæóâàâ òàêèõ ï³äíîøåíü».
Ùå îäíèì íàïðÿìêîì, ÿêèé äóæå ö³êàâèâ ºãèïòÿí, áóâ
ϳâí³÷íèé Ñõ³ä.
Âîíè ï³äòðèìóâàëè
òîðãîâåëüí³ ñòîñóíêè
ç îñòðîâîì Êðèò òà
çàãàäêîâîþ êðà¿íîþ
Ðóòåíó, ïðî ÿêó ìàéæå íå çáåðåãëîñÿ çãàäîê. Ìîæëèâî, ºãèïòÿíè íàçèâàëè òàê
Ñòàðîäàâíÿ âàâèëîíñüêà êàðòà ñâ³òó.
îäíó ç â³äîìèõ íàì
Âàâèëîí — ó öåíòð³
Áëèçüêî 1530 ðîêó äî í. å. ôàðàîí Òóòìîñ I
ïîäîëàâ Ñèð³þ é âèéøîâ äî âåðõ³â’ÿ
ªâôðàòó, äå áóëà ðîçòàøîâàíà «Çåìëÿ Äâîõ
г÷îê» — äîáðå â³äîìå íàì ç ³ñòîð³¿
Ìåæèð³÷÷ÿ. Íà ÷åñòü ñâîãî ïîõîäó ôàðàîí
íàêàçàâ âèêàðáóâàòè íà ñêåë³ íàïèñ ç îïèñîì
ªâôðàòó. Ö³êàâî, ùî ºãèïòÿíè âïåðøå
ïîáà÷èëè ð³÷êó, ÿêà ïðîò³êàëà â íàïðÿìêó,
ïðîòèëåæíîìó ͳëó, òîìó â íàñêàëüíîìó
íàïèñ³ ¿¿ íàçâàëè «Ïåðåâåðíåíîþ âîäîþ».

$

äåðæàâ, àëå ùî êðèºòüñÿ çà öèì ñëîâîì — îñòàòî÷íî íå
ç’ÿñîâàíî. Êð³ì òîãî,
â³äîìî, ùî âîíè íåîäíîðàçîâî ïðîõîäèëè äî ˳â³éñüêî¿ ïóñòåë³, òîðãóâàëè ç
ïëåìåíàìè, ùî ìåøêàëè â îàçèñàõ. Âò³ì,
ó ò³ ÷àñè, êîëè ªãèïåò áóâ ñèëüíîþ äåðæàâîþ, â³í íå äóæå
öåðåìîíèâñÿ ç ñóñ³äàìè ³ ÷àñòî âëàøòîâóâàâ â³éñüêîâ³ ïîõî- Òàêèì óÿâëÿëè ñâ³ò äàâí³ âàâèëîíÿíè
äè äî ˳⳿, ãîëîâíîþ
ìåòîþ ÿêèõ áóëî çàõîïëåííÿ õóäîáè (îäèí ç òàêèõ ïîõîä³â äàâ
ôàðàîíó ïîíàä 800 òèñÿ÷ ãîë³â).
Øóìåðè, ÿê³ ìåøêàëè â Ìåæèð³÷÷³, áóëè ùå îäíèì âåëèêèì îñåðåäêîì êóëüòóðè. Âîíè ìàëè âëàñí³ óÿâëåííÿ ïðî ñâ³ò.
Íà äàâí³õ øóìåðñüêèõ ìàïàõ Çåìëÿ çîáðàæåíà ó âèãëÿä³ çîâñ³ì
êðóãëîãî äèñêó, ÿêèé ïåðåòèíຠð³÷êà ªâôðàò. Íà ìàëþíêó äîáðå âèäíî, ùî ªâôðàò òå÷å ç ã³ð ³ âïàäຠäî îêåàíó, ÿêèé ç óñ³õ
áîê³â îòî÷óº çåìëþ.  îêåàí³ ðîçòàøîâàíî ñ³ì îñòðîâ³â ïðàâèëüíî¿ òðèêóòíî¿ ôîðìè. Îêð³ì Ìåæèð³÷÷ÿ (éîãî ñòîëèöÿ, Âàâèëîí, çîáðàæåíà â öåíòð³ ìàïè), øóìåðè ïîêàçàëè ðîçòàøóâàííÿ ùå äâîõ äåðæà⠗ Àññè𳿠òà Óðàðòó.
Øóìåð³â ââàæàþòü òàêîæ â³äêðèâà÷àìè Àðàâ³éñüêîãî ìîðÿ,
Îìàíñüêî¿ çàòîêè òà ï³âäåííî-çàõ³äíîãî óçáåðåææÿ À糿. Âò³ì,
äåÿê³ â÷åí³ âïåâíåí³, ùî íà ïåðø³ñòü ó öüîìó ïèòàíí³ ïðåòåíäóþòü ñêîð³øå õàðàïïàíö³.
Âåëèê³ åêñïåäèö³¿ øóìåðñüêî¿ öèâ³ë³çàö³¿, ÿê ³ ºãèïåòñüêî¿,
áóëè ïîâ’ÿçàí³ ³ç òîðã³âëåþ òà â³éíàìè. ϳñëÿ 2316 ðîêó äî í. å.,
êîëè Ìåæèð³÷÷ÿ îᒺäíàâ Ñàð´îí ² Âåëèêèé Àêêàäñüêèé, éîãî
òåðèòîð³ÿ ïî÷àëà øâèäêî çðîñòàòè. Áëèçüêî 2312 ðîêó äî í. å.
Ñàð´îí âèðóøèâ ó ïåðøèé â³éñüêîâèé ïîõ³ä äî Ñåðåäçåìíîãî
ìîðÿ, ÿêå â äîêóìåíòàõ òîãî ÷àñó íàçèâàëîñÿ Âåðõí³ì ìîðåì
çàõîäó. Éîãî îô³ö³éíîþ ìåòîþ áóëà áåçïåêà êàðàâàííèõ øëÿõ³â,
àëå íàñïðàâä³ ïðàâèòåëÿ á³ëüøå ö³êàâèëî áàãàòñòâî ï³âí³÷íèõ
%

êðà¿í. ϳäêîðèâøè íîâ³ çåìë³, Ñàð´îí çàñíóâàâ äëÿ ñåáå íîâó
ñòîëèöþ — Àêêàä, çàâäÿêè ÿê³é ³ ä³ñòàâ ñâîº ïð³çâèñüêî. Çà ñâîº
æèòòÿ Ñàð´îí îñîáèñòî áðàâ ó÷àñòü ó 34 áèòâàõ, â³í ï³äêîðèâ
÷èñëåíí³ ïëåìåíà é íàðîäè. Âíàñë³äîê éîãî ä³ÿëüíîñò³ óòâîðèëàñÿ âåëè÷åçíà ³ìïåð³ÿ. Íà ï³âíî÷³ ¿¿ ïðèðîäíèì êîðäîíîì áóëî
Àíàòîë³éñüêå ïëîñêîã³ð’ÿ, íà ñõîä³ — õðåáåò Çàãðîñ, íà ï³âäåííîìó ñõîä³ — Ïåðñüêà çàòîêà, à íà ï³âí³÷íîìó çàõîä³ — Ñåðåäçåìíå ìîðå. Çà óÿâëåííÿìè Ñàð´îíà, â³í ï³äêîðèâ óâåñü ñâ³ò,
«â³ä ì³ñöÿ, äå ñõîäèòü Ñîíöå, äî ì³ñöÿ, äå âîíî ñ³äົ. Âò³ì,
óæå éîãî íàùàäêè äîâåëè, ùî ñâ³ò íàáàãàòî á³ëüøèé, ³ ¿õí³ åêñïåäèö³¿ (òàêîæ çäåá³ëüøîãî â³éñüêîâ³) â³äñóíóëè éîãî ìåæ³ ùå
äàë³ — äî ×îðíîãî ìîðÿ...

Íàäáàííÿ ÷àð³âíî¿ Åëëàäè
Äàâíüîãðåöüêà öèâ³ë³çàö³ÿ çðîáèëà òàêèé âåëè÷åçíèé âíåñîê ó â³äêðèòòÿ íàøî¿ ïëàíåòè, ùî éîãî âàæêî ïåðåîö³íèòè.
Õî÷à ãðåöüê³ ãåîãðàô³÷í³ â³äêðèòòÿ áóëè çðîáëåí³ ïåðåâàæíî â
ªâðîï³, ïðîòå ñàìå äàâíüîãðåöüê³ â÷åí³, îᒺäíàâøè äîñÿãíåííÿ
Ñõîäó ³ Çàõîäó, çóì³ëè íå ò³ëüêè ïåðåäàòè íàùàäêàì æèâó ìóäð³ñòü òèñÿ÷îë³òü, àëå é ðîçðîáèòè ê³ëüêà âàæëèâèõ òåîð³é. Ñåðåä
íàéâàæëèâ³øèõ äîñÿãíåíü äàâí³õ ãðåê³â — â÷åííÿ ïðî ñôåðè÷í³ñòü Çåìë³ òà òåîð³ÿ ºäíîñò³ Ñâ³òîâîãî îêåàíó. Äî âèíèêíåííÿ
öèõ òåîð³é ãðåêè óÿâëÿëè ñîá³ çåìëþ ó âèãëÿä³ ïëîñêîãî äèñêà,
â öåíòð³ ÿêîãî ì³ñòèòüñÿ Ñåðåäçåìíå ìîðå, à íàâêîëî íüîãî
ðîçòàøîâàí³ âñ³ êðà¿íè ñâ³òó.
Àëå ñòðèâàéòå... ßêèì ÷èíîì ãðåêè, ÿê³ íå ìàëè ó ñâîºìó
ðîçïîðÿäæåíí³ àí³ ë³òàê³â, àí³ êîñì³÷íèõ êîðàáë³â, äîâåëè, ùî
Çåìëÿ — öå êóëÿ? ² õòî ïåðøèì çäîãàäàâñÿ ïðî öå? ³äïîâ³ñòè
íà ïåðøå ïèòàííÿ íàáàãàòî ëåãøå, í³æ íà äðóãå, îñê³ëüêè ïðàö³
áàãàòüîõ àíòè÷íèõ â÷åíèõ áóëè âòðà÷åí³. Íàéâ³ðîã³äí³øå, ³äåþ
ïðî òå, ùî Çåìëÿ ìຠôîðìó êóë³, ïåðøèì âèñóíóâ ô³ëîñîô
Ïàðìåí³ä ³ç ì³ñòà Åëå¿, ÿêèé ìåøêàâ ó V ñòîë³òò³ äî í. å., õî÷à ¿¿
àâòîðîì ÷àñòî ââàæàþòü ϳôàãîðà, ÿêèé æèâ ó Ãðåö³¿ ìàéæå
ñòîë³òòÿì ðàí³øå. Äîêàçè ö³º¿ òåî𳿠³ñòîðèêè â³äøóêàëè â ðîáîòàõ ê³ëüêîõ â÷åíèõ — Åâäîêñà Êí³ä×è çíàºòå âè, ùî ñàìå äàâíüîãðåöüê³ â÷åí³
ñüêîãî, Ãåðàêë³òà,
äàëè íàçâó ÷àñòèíàì ñâ³òó?  àíòè÷í³é
Àð³ñòîòåëÿ. Àðãóìåíòè
ë³òåðàòóð³ âïåðøå çóñòð³÷àþòüñÿ ñëîâà
íà êîðèñòü êóëÿñòîñò³
«ªâðîïà», «Àç³ÿ» òà «Àôðèêà».
&

Çåìë³ áóëè äîâîë³ ïðîñò³ òà âîäíî÷àñ ³ ïåðåêîíëèâ³. Ïî-ïåðøå,
ï³ä ÷àñ çàòåìíåííÿ Çåìëÿ êèäຠíà ̳ñÿöü
êðóãëó ò³íü. Ïî-äðóãå,
êîëè ëþäèíà ñõîäèòü
íà âèñîêó ãîðó, ãîðèçîíò ðîçøèðþºòüñÿ,
àëå çàëèøàºòüñÿ òàêîæ êðóãëèì. Íàðåøò³, ñóç³ð’ÿ òà ç³ðêè çì³íþþòü ñâîº ðîçòàøóâàííÿ ï³ä ÷àñ ïåðåñóâàííÿ ñïîñòåð³ãà÷à íà ï³âäåíü ÷è ï³âí³÷.
Ö³êàâî, ùî äàâíüîãðåöüê³ ìîðÿêè çäàâíà ïîì³òèëè, ùî êîëè
êîðàáåëü íàáëèæàºòüñÿ äî ãàâàí³ ç áîêó â³äêðèòîãî ìîðÿ, òî
ñïî÷àòêó âèäíî éîãî ùîãëè ³ ò³ëüêè ïîò³ì íàä õâèëÿìè ï³ä³éìàºòüñÿ êîðïóñ ñóäíà. Öåé íàî÷íèé äîêàç êóëÿñòîñò³ Çåìë³ áóâ
ï³çí³øå âèêîðèñòàíèé áàãàòüìà ô³ëîñîôàìè òà â÷åíèìè.
Ó II ñòîë³òò³ äî í. å. äàâíüîãðåöüê³ â÷åí³ ââåëè ïîíÿòòÿ ãåîãðàô³÷íî¿ øèðîòè ³ äîâãîòè. Íà ìàïàõ òîãî ÷àñó çîáðàæåíà ñ³òêà ïàðàëåëåé ³ ìåðèä³àí³â. Àíòè÷í³ â÷åí³, êð³ì òîãî, çóì³ëè ïðîñòåæèòè çàëåæí³ñòü çì³íè ïîâåðõí³ Çåìë³ â ðåçóëüòàò³ 䳿 âîäè ³
âíóòð³øí³õ ñèë Çåìë³, îñîáëèâî âóëêàí³÷íèõ ïðîöåñ³â. Ö³ ³äå¿
ï³çí³øå ñòàëè îñíîâîþ òåîð³é, ùî ïîÿñíþâàëè âèíèêíåííÿ ã³ðñüêèõ ïîð³ä.
Ñâîºð³äíèì ï³äñóìêîì ãåîãðàô³÷íèõ çíàíü àíòè÷íîñò³ ñòàëà
«Ãåîãðàô³ÿ» Ñòðàáîíà. Öÿ âåëèêà ïðàöÿ â 17 êíèãàõ ì³ñòèòü,
êð³ì ³íøîãî, äîêëàäí³ îïèñè Êàâêàçó ³ Áîñïîðñüêîãî öàðñòâà.
«Ãåîãðàô³ÿ» Ñòðàáîíà çàìèñëþâàëàñÿ ÿê ïðàêòè÷íèé ïîñ³áíèê
äëÿ ïîëêîâîäö³â, ìîðåïëàâö³â, òîðãîâö³â ³ òîìó ì³ñòèëà ÷èñëåíí³ ïîáóòîâ³ é ³ñòîðè÷í³ â³äîìîñò³. Âò³ì Ñòðàáîí íå îáìåæèâñÿ

Óïåðøå äîñèòü òî÷íî ä³àìåòð çåìíî¿ êóë³
âèçíà÷èâ Åðàòîñôåí íà îñíîâ³ ïðîñòîãî
åêñïåðèìåíòó. ³í ï³äðàõóâàâ ð³çíèöþ
âèñîòè Ñîíöÿ â ì³ñòàõ ѳºíà é Àëåêñàíäð³ÿ,
ùî ëåæàëè íà îäí³é ïîëóäåíí³é ë³í³¿. Çíàþ÷è
â³äñòàíü ì³æ äâîìà ì³ñòàìè, â³í çà
äîïîìîãîþ ãåîìåòðè÷íèõ ðîçðàõóíê³â
îòðèìàâ ä³àìåòð Çåìë³. Îá÷èñëåíà äîâæèíà
ä³àìåòðà Çåìë³ â³äð³çíÿëàñÿ â³ä ðåàëüíî¿
ëèøå íà 75 êì.

Ãðåöüêèé êîðàáåëü. Ìàëþíîê íà âàç³ VIII ñò. äî í. å.

'

ïðîñòèì âèêëàäåííÿì
êîðèñíèõ â³äîìîñòåé
ïðî ðîçâ³äàíèé íà òîé
÷àñ ñâ³ò. ³í òàêîæ
çðîáèâ ïðèïóùåííÿ,
ùî â íåâ³äîìîìó îêåàí³ ì³æ çàõ³äíèì êðàºì ªâðîïè ³ Ñõ³äíîþ
À糺þ éìîâ³ðíî ëåæàòü ê³ëüêà êîíòèíåíò³â ³ îñòðîâ³â.
Ó II ñòîë³òò³ Ïòîëåìåé ó ïðàö³, ÿêà òàêîæ ìàëà íàçâó «Ãåîãðàô³ÿ», äàâ âëàñíå áà÷åííÿ ãåîãðàô³÷íèõ â³äîìîñòåé ïðî ñâ³ò.
Ïòîëåìåé âêëþ÷èâ äî ñâ êíèãè êàðòó ñâ³òó ³ 16 îáëàñòåé Çåìë³. Îêð³ì òîãî, â÷åíèé âèñëîâèâ ïðèïóùåííÿ ïðî öåíòðàëüíå
ïîëîæåííÿ Çåìë³ ó Âñåñâ³ò³, ÿêå ñòàëî ï³çí³øå îñíîâîþ ãåîöåíòðè÷íî¿ ñèñòåìè ñâ³òó.
ßê ³ â ³íøèõ êðà¿íàõ ñâ³òó â ïåð³îä ñòàíîâëåííÿ ãåîãðàô³÷íî¿ íàóêè, ó Äàâí³é Ãðåö³¿ ïîðÿä ³ç òåîð³ÿìè òà â³äîìîñòÿìè,
çàñíîâàíèìè íà â³äêðèòòÿõ ó÷åíèõ, ìàíäð³âíèê³â ³ êóïö³â, áóëè
ïîøèðåí³ ëåãåíäè òà ì³ôè. Ó äåÿêèõ ³ç íèõ ³øëîñÿ ïðî íåâ³äîì³
÷è çíèêë³ êðà¿íè (íàïðèêëàä, Àòëàíòèäó àáî ì³ô³÷íó êðà¿íó àìàçîíîê), ³íø³ ðîçïîâ³äàëè ïðî ð³çíèõ ÷óäîâèñüê, ÿê³ íàñåëÿëè
íåçíàí³ çåìë³ é ìîðÿ.
Ïåðø³ çãàäêè ïðî äàëåê³ ïîäîðîæ³ çóñòð³÷àþòüñÿ âæå â ãðåöüêèõ ì³ôàõ òà ë³òåðàòóðíèõ òâîðàõ. Íàéäàâí³øèì ³ç íèõ º
ì³ô ïðî ïëàâàííÿ àðãîíàâò³â äî áåðåã³â Êîëõ³äè çà çîëîòèì
ðóíîì. Àðãîíàâòè âèðóøèëè â ìàíäðè ç Ôåññà볿, äå ¿õí³é
ïðîâîäèð ßñîí ïîâèíåí áóâ ñòàòè çàêîííèì öàðåì ²îëêó.
Ëåãåíäà ðîçïîâ³äàº, ùî éîãî áàòüêî áóâ ñêèíóòèé áðàòîì
Ïå볺ì, âëàäó ÿêîãî,
çà ïðîðîöòâîì, ïîâèßêùî ïîäîðîæ³ êîíòèíåíòîì ââàæàëè
íåí áóâ â³äíÿòè ÷î÷èìîñü ïðèðîäíèì, õî÷à é íåáåçïå÷íèì,
òî ìîðñüê³ åêñïåäèö³¿ ñïðèéìàëè ìàéæå ÿê
ëîâ³ê â îäí³é ñàíäàïî¿çäêè äî ³íøîãî ñâ³òó. Íå âèïàäêîâî îäèí
볿. Ùîá çàõèñòèòè
ç äàâíüîãðåöüêèõ ô³ëîñîô³â äàâ æèòòÿ
ßñîíà â³ä Ïåë³ÿ, áàòüêðèëàòîìó âèñëîâó: «Ëþäè ïîä³ëÿþòüñÿ
êî òàºìíî â³äïðàâèâ
íà æèâèõ, ìåðòâèõ òà òèõ, õòî ïëàâàº
éîãî äî êåíòàâðà
ìîðåì».
Ñòðàáîí ïîäîðîæóâàâ ìàéæå âñå æèòòÿ, òîìó
ì³ã ç ãîðä³ñòþ ñêàçàòè ïðî ñåáå: «Ñàì
ÿ ïîäîðîæóâàâ íà çàõ³ä â³ä ³ðìåí³¿ àæ äî
îáëàñòåé Ò³ððåí³¿ (Åòðóð³¿), ùî ëåæàòü ïðîòè
îñòðîâà Ñàðäèí³¿, ³ íà ï³âäåíü — â³ä
Åâêñèíñüêîãî Ïîíòà äî êîðäîí³â Åô³îﳿ.
Ñåðåä ³íøèõ ãåîãðàô³â, ìàáóòü, íå
çíàéäåòüñÿ í³êîãî, õòî á îᒿõàâ á³ëüøå
çåìåëü ç³ çãàäàíèõ ïðîñòîð³â, í³æ ÿ. Òîìó ùî
ò³, õòî ïðîíèêíóâ äàë³ ìåíå â çàõ³äí³ ðàéîíè,
íå ä³ñòàâàëèñÿ äî òàêèõ â³ääàëåíèõ ïóíêò³â
íà ñõîä³, à ò³, õòî îᒿçäèâ á³ëüøå ì³ñöü
ó ñõ³äíèõ îáëàñòÿõ, ïîñòóïàþòüñÿ ìåí³ ùîäî
çàõ³äíèõ. Òå ñàìå ìîæíà ñêàçàòè ³ ñòîñîâíî
êðà¿í, ùî ëåæàòü íà ï³âäí³ ³ ï³âíî÷³».



Õ³ðîíà, âèõîâàòåëÿ áàãàòüîõ àíòè÷íèõ ãåðî¿â. Äîñÿãøè ïîâíîë³òòÿ, ßñîí âèð³øèâ ïîâåðíóòèñÿ â ²îëê ³ çàÿâèòè ñâî¿ ïðàâà
íà ïðåñòîë. Íà éîãî øëÿõó çóñòð³ëàñÿ áîãèíÿ Ãåðà, ùî ïåðåâò³ëèëàñÿ ó ñòàðó æ³íêó é ïîïðîñèëà ãåðîÿ ïåðåíåñòè ¿¿ ÷åðåç
áóðõëèâó ð³÷êó. ßñîí áóâ äîáðå âèõîâàíèé, òîìó âèêîíàâ ¿¿
ïðîõàííÿ, àëå ïðè öüîìó çàãóáèâ ó âîä³ îäíó ñàíäàë³þ. Ïðîðîöòâî çáóëîñÿ: ÷îëîâ³ê â îäí³é ñàíäà볿 ïðèáóâ â ²îëê. Ïåë³é
³ç çàäîâîëåííÿì ñòðàòèâ áè ïëåì³ííèêà, àëå òîé ç’ÿâèâñÿ ï³ä
÷àñ ðåë³ã³éíîãî ñâÿòà, ³ âáèâñòâî ìîãëî íå ò³ëüêè ïîçíà÷èòèñÿ
íà ðåïóòàö³¿ öàðÿ, àëå é âèêëèêàòè ãí³â áîã³â. Òîìó öàð îá³öÿâ ßñîíó òðîí â îáì³í íà çîëîòå ðóíî. ×óäîä³éíà øêóðà
áàðàíà ç çîëîòèì õóòðîì êîëèñü áóëà ïîâåçåíà â Êîëõ³äó,
ïðè÷îðíîìîðñüêó îáëàñòü, ùî ðîçòàøîâàíà íà òåðèòî𳿠ñó÷àñíî¿ Àáõà糿. Øêóðà âèñ³ëà íà äåðåâ³, ³ ¿¿ îõîðîíÿâ âåëè÷åçíèé çì³é, ÿêèé í³êîëè íå ñïàâ.
Óò³ì, ñïðàâæí³ ïðè÷èíè, ç ÿêèõ ßñîí áóâ âèìóøåíèé âèðóøèòè äî Êîëõ³äè, ìîãëè áóòè çîâñ³ì ³íø³: ãðåêè ÷àñòî ìàíäðóâàëè çà ìîðå â ïîøóêàõ ñëàâè é áàãàòñòâà.  óñÿêîìó ðàç³, ïåðåä ïîäîðîææþ ßñîí çàïèòàâ ïîðàäè â äåëüô³éñüêîãî îðàêóëà
é ä³ñòàâ â³äïîâ³äü: äî Êîëõ³äè òðåáà ïëèñòè ìîðåì. Ïðèõèëüíà

³äïëèòòÿ àðãîíàâò³â. Ìàëþíîê íà äàâíüîãðåöüê³é âàç³



äî ßñîíà áîãèíÿ Ãåðà
ïåðåêîíàëà ãðóïó ôåññàë³éñüêèõ âî¿í³â ïðèºäíàòèñÿ äî åêñïåäèö³¿ íà êîðàáë³ «Àðãî»,
çà ùî ¿õ ³ ïðîçâàëè àðãîíàâòàìè. Êîìàíäà,
ÿêó î÷îëèâ ßñîí,
ñêëàäàëàñÿ âèêëþ÷íî
ç³ çíàìåíèòèõ ãåðî¿â,
êðàùèõ ñèí³â Åëëàäè.
Äî íå¿ âõîäèëè Êàñòîð ³ Ïîë³äåâê, ïîåò Îðôåé ³ íàâ³òü âåëèêèé
ãåðîé ñòàðîäàâíîñò³ Ãåðàêë. Ðàçîì âîíè ïåðåïëèâëè ñïîâíåíå
âñ³ëÿêèõ äèâ ìîðå, â³äâ³äàëè ÷óäåñí³ çåìë³ ³ ïåðåáîðîëè áåçë³÷
ïåðåøêîä íà øëÿõó äî Êîëõ³äè, äå Ìåäåÿ, äðóãà äî÷êà öàðÿ,
ÿêèé òàì ïàíóâàâ, çàêîõàëàñÿ â ßñîíà. Öàð çíåíàâèä³â ãðåê³â,
àëå ïðèõîâàâ ñâî¿ ïî÷óòòÿ â³ä àðãîíàâò³â. ³í íàâ³òü ïîãîäèâñÿ
â³ääàòè çîëîòå ðóíî ßñîíó. Àëå ñïî÷àòêó òîé ïîâèíåí áóâ âèêîíàòè çàâäàííÿ, ùî íåìèíó÷å ïðèâåëî á éîãî äî çàãèáåë³.
Ç ïåðøîãî ïîãëÿäó, ïåðåä ßñîíîì ñòîÿëî íåñêëàäíå çàâäàííÿ:
çàïðÿãòè â ÿðìî âîãíåäèøíèõ áèê³â, çîðàòè íèìè ïîëå ³ çàñ³ÿòè
éîãî. Âò³ì, Ìåäåÿ ïîïåðåäèëà, ùî çàì³ñòü çåðíà ïîëå áóäå çàñ³ÿíå
çóáàìè äðàêîíà, ÿê³ ìèòòºâî ïðîðîñòóòü ³ç çåìë³ âî¿íàìè ³ ãåðîþ äîâåäåòüñÿ ïåðåìîãòè ¿õ.
Çà äîïîìîãîþ ÷àð³âíîãî ìèñòåöòâà Ìåäå¿ ßñîí âèêîíàâ çàâäàííÿ öàðÿ âñüîãî çà îäèí äåíü. Àëå öàð Êîëõ³äè íå ìàâ íàì³ðó òàê ëåãêî â³ääàòè ïðèáóëüöÿì çîëîòå ðóíî. ³í âèð³øèâ ðàïòîâî íàïàñòè íà àðãîíàâò³â. Àëå Ìåäåÿ ùå ðàç ñêîðèñòàëàñÿ
ìà㳺þ, ùîá äîïîìîãòè àðãîíàâòàì, ³ âîíè ïîêâàïèëèñÿ çàëèøèòè Êîëõ³äó, âçÿâøè ç ñîáîþ ³ ðóíî, ³ Ìåäåþ, íà ÿê³é ßñîí
îá³öÿâ îæåíèòèñÿ ï³ñëÿ ïîâåðíåííÿ äî Ôåññà볿. ʳíåöü ö³º¿
³ñòî𳿠áóâ ïå÷àëüíèì — ßñîí ïîìåð ó Êîðèíô³, ï³ñëÿ òîãî ÿê
ãíèëèé óëàìîê «Àðãî» óïàâ éîìó íà ãîëîâó. ϳñëÿ ñìåðò³ ãåðîÿ
áîãè ï³äíÿëè êîðàáåëü íà íåáî ³ çðîáèëè éîãî ñóç³ð’ÿì. Çîëîòå
ðóíî òàêîæ ñòàëî íåáåñíèì ñâ³òèëîì — öå çîä³àêàëüíå ñóç³ð’ÿ
Îâåí.
Ùå îäíèì ñâ³ä÷åííÿì íà êîðèñòü òîãî, ùî ãðåêè âèðóøàëè
â äàëåê³ ïëàâàííÿ, º ïîåìè «Îä³ññåÿ» òà «²ë³àäà», íàïèñàí³ Ãîìåðîì äåñü ó V²² ñòîë³òò³ äî í. å.  íèõ éäåòüñÿ ïðî ïî䳿, ÿê³
òðàïèëèñÿ íàáàãàòî ðàí³øå — ó X²²² ñòîë³òò³ äî íàøî¿ åðè. Ç òèõ

²ñòîðèêè äîâãî ââàæàëè çîëîòå ðóíî
ñèìâîëîì íåäîñÿæíî¿ ìåòè, àæ äîêè íå
ä³çíàëèñÿ ïðî îðèã³íàëüíèé ñïîñ³á
âèäîáóâàííÿ çîëîòà, ÿêèì êîðèñòóâàëèñÿ
â äàâíèíó íàðîäè Êàâêàçó. Äåÿê³ ã³ðñüê³ ð³÷êè
íà ñâîºìó øëÿõó ïåðåòèíàëè çîëîòîíîñí³
ãîðèçîíòè. Âîäà ðîçìèâàëà ïîðîäó é íåñëà
³ç ñîáîþ äð³áíåíüê³ ÷àñòèíêè çîëîòà. Îòæå,
ùîá «âèëîâèòè» ¿õ ³ç âîäè, äíî òàêèõ ð³÷îê
âêðèâàëè áàðàíÿ÷èìè øêóðàìè, õóòðîì
äîãîðè. ϳçí³øå ¿õ ä³ñòàâàëè é âèáèðàëè
ç õóòðà êðóïèíêè çîëîòà.

÷àñ³â íàðîäè Äàâíüî¿
Åëëàäè âæå ìàëè ó
ñâîºìó ðîçïîðÿäæåíí³ âåëèêèé ïàðóñíîãðåáíèé ôëîò (çà ðîçðàõóíêàìè ³ñòîðèê³â,
äî íüîãî âõîäèëî ïîíàä 1000 êîðàáë³â).
Ïåðåêàç çì³ñòó ïîåìè çàéíÿâ áè çàáàãàòî ì³ñöÿ, òîìó êðàùå
çàïèòàéòå öþ êíèãó â á³áë³îòåö³. Äåÿê³ æ äåòàë³ äàþòü ìîæëèâ³ñòü ïðî³ëþñòðóâàòè, ÿêèì ÷èíîì âèãàäêè ïåðåïë³òàëèñÿ ç ðåàëüíèìè ãåîãðàô³÷íèìè â³äîìîñòÿìè, êîòð³ Ãîìåð âêëþ÷èâ äî
ïîåìè.
Ãîëîâíèì ãåðîºì «Îä³ññå¿» º öàð ²òàêè íà ³ì’ÿ Îä³ññåé, ÿêèé
ï³ñëÿ ðóéíóâàííÿ Òðî¿ âèð³øèâ ïîâåðíóòèñÿ íà áàòüê³âùèíó,
äå íà íüîãî ÷åêàëà äðóæèíà é ìàëåíüêèé ñèí. Éîãî ïîâåðíåííÿ ðîçòÿãíóëîñÿ íà áàãàòî ðîê³â, ïîçàÿê áîãè ðîçãí³âàëèñÿ íà
íüîãî é ó ð³çíèé ñïîñ³á çàâàæàëè ãåðîþ ä³ñòàòèñÿ ²òàêè.
ϳñëÿ ñòðàøåííî¿ áóð³, ÿêà òðèâàëà äåâ’ÿòü äí³â, êîðàáë³ ïîòðàïèëè äî êðà¿íè ëîòîôàã³â (ëþäåé, ÿê³ æèâèëèñÿ ëîòîñîì).
Íàñåëåííÿ çóñòð³ëî ïðèáóëüö³â ìèðîëþáíî. Ãîëîâíîþ íåáåçïåêîþ áóëî ³íøå: êîæåí, õòî ñêóøòóâàâ ñîëîäêî-ìåäâÿíîãî
ëîòîñà, ìèòòºâî çàáóâàâ ³ áàòüê³âùèíó, ³ äðóç³â ³ ìð³ÿâ ëèøå
çàëèøèòèñÿ â êðà¿í³ ëîòîôàã³â íàçàâæäè. Îä³ññåþ äîâåëîñÿ ñèëîþ ïîâåðíóòè ïëà÷ó÷èõ ìîðÿê³â íà êîðàáåëü ³ ì³öíî ïðèâ’ÿçàòè ¿õ äî êîðàáåëüíèõ ëàâ.
Íåçàáàðîì êîðàáë³ ïðèñòàëè äî çåìë³ öèêëîï³â. Îä³ññåé ç
äâàíàäöÿòüìà ñóïóòíèêàìè âèðóøèâ äîñë³äæóâàòè äèâîâèæíèé
îñòð³â, à ðåøòà ãðåê³â çàëèøèëàñÿ íà áåðåç³ îõîðîíÿòè êîðàáåëü. Ïîò³ì ñòàëîñÿ ëèõî: ãåðîé ðàçîì ç òîâàðèøàìè ïîòðàïèâ
ó ïå÷åðó öèêëîïà Ïîë³ôåìà, é ò³ëüêè éîãî ãîñòðèé ðîçóì äîïîì³ã êóïö³ ìîðÿê³â âðÿòóâàòèñÿ â³ä íåìèíó÷î¿ ñìåðò³.
Íàñòóïíèì ïóíêòîì íà øëÿõó ãðåê³â ñòàâ îñòð³â Åîëà — ïîâåëèòåëÿ â³òð³â. Åîë äàâ Îä³ññåþ øê³ðÿíèé ì³øîê, ñòÿãíóòèé
ñð³áíîþ íèòêîþ, â ÿêîìó áóëè óêëàäåí³ â³òðè, ùî ìîãëè âèêëèêàòè áóðþ. Êîðàáë³, ÿê³ ï³äãàíÿâ ïîãîæèé â³òåð, ìàéæå ä³éøëè äî áåðåãà ²òàêè, àëå ñóïóòíèêè Îä³ññåÿ ïîö³êàâèëèñÿ, ùî
ì³ñòèòüñÿ â øê³ðÿíîìó ì³øêó, ùî éîãî ïîäàðóâàâ Åîë, ³ â³òðè
âèðâàëèñÿ íà ñâîáîäó. Âîíè â³äíåñëè êîðàáë³ â íåâ³äîìå ìàíäð³âíèêàì ìîðå.
×è ìîãëè àðãîíàâòè é ñïðàâä³ ïåðåïëèñòè
×îðíå ìîðå íà ñâî¿õ êîðàáëÿõ? Òàê, öå áóëî
ö³ëêîì ìîæëèâèì! Àäæå ïðîïëèâ Ò³ì
Ñåâåðèí íà ïàðóñíî-ãðåáíîìó ñóäí³ «Àðãî»,
ùî éîãî ïîáóäóâàëè ñïåö³àëüíî äëÿ ö³º¿
åêñïåäèö³¿ çà ñòàðîâèííèìè òåõíîëîã³ÿìè, äî
áåðåã³â Ãðó糿! Ñàìå òàì ó ñòàðîäàâí³ ÷àñè
áóëà êðà¿íà ïëåìåí³ êîëõ³â — Êîëõ³äà.

!

Îä³ññåé òà ñèðåíè. Ôðàãìåíò ðîçïèñó ÷åðâîíîô³ãóðíî¿ âàçè

Ïîò³ì ìàíäð³âíèêè ïîòðàïèëè â çåìëþ ëåñòðèãîí³â, ÿê³ áóëè
ëþäîæåðàìè. Ìàéæå âñ³ êîðàáë³ Îä³ññåÿ çàãèíóëè, à â³í ç íåâåëèêîþ êóïêîþ ëþäåé âðÿòóâàâñÿ íà îñòàííüîìó êîðàáë³. ϳñëÿ
íå äóæå òðèâàëîãî ïëàâàííÿ êîðàáåëü ïðèáóâ íà îñòð³â ÷àð³âíèö³ Ö³ðöå¿ (ʳðêè), ùî ïåðåòâîðèëà ñóïóòíèê³â Îä³ññåÿ íà
ñâèíåé. Îä³ññåé, ÿêèé óíèê ÷àêëóíñòâà, äîì³ãñÿ, ùîá ÷àð³âíèöÿ çíÿëà ÷àðè ç ìîðÿê³â. Ïîò³ì â³í ïîòðàïèâ íà êðàé ñâ³òà, â
ïîõìóðèé À¿ä (êðà¿íó ìåðòâèõ), äå æèëè ò³í³ ãåðî¿â.
Ç À¿äà Îä³ññåé çíîâó ïîâåðíóâñÿ íà îñòð³â Ö³ðöå¿. Âîíà ðîçïîâ³ëà Îä³ññåþ ïðî íåáåçïåêè, ÿê³ òðàïëÿòèìóòüñÿ éîìó íà
øëÿõó äîäîìó. Ïåðøèì íåáåçïå÷íèì ì³ñöåì áóâ îñòð³â Ñèðåí.
Ö³ ì³ôîëîã³÷í³ ³ñòîòè çàìàíþâàëè ñîëîäêèì ñï³âîì ìîðÿê³â, à
êîëè ò³ âèõîäèëè íà îñòð³â, âáèâàëè ¿õ. Îä³ññåé íàêàçàâ óñ³ì
ñóïóòíèêàì çàòêíóòè âóõà âîñêîì, à ñåáå ïðèâ’ÿçàâ äî ùîãëè ³
òàêèì ÷èíîì ñòàâ ºäèíîþ ëþäèíîþ, ÿêà ÷óëà ãîëîñè ñèðåí, àëå
óíèêëà ñìåðò³.
ϳñëÿ öüîãî êîðàáëþ òðåáà áóëî ïðîéòè ì³æ äâîìà ñòðàøíèìè ÷óäîâèñüêàìè — Ñö³ëëîþ ³ Õàðèáäîþ. Ñö³ëëà âèêðàëà ç
"

êîðàáëÿ ø³ñòü ìîðÿê³â, à Õàðèáäà ëåäü íå ïîòîïèëà êîðàáåëü,
óòÿãøè éîãî ó ñâîþ óòðîáó ðàçîì ç âåëè÷åçíèì âîäÿíèì ïîòîêîì.
Òðîõè çãîäîì ãðåêè ïðèñòàëè äî îñòðîâà, äå ïàñëàñÿ ñâÿùåííà ÷åðåäà áîãà Ñîíöÿ — Ãåë³îñà. Ñóïóòíèêè Îä³ññåÿ âáèëè
ê³ëüêîõ áèê³â ³ çà öå áóëè ïîêàðàí³: ñòðàøíà áóðÿ ïîòîïèëà
êîðàáåëü. Îä³ññåé áóâ âèêèíóòèé õâèëÿìè íà îñòð³â, äå öàðþâàëà Êàë³ïñî. ѳì ðîê³â ïðîáóâ â³í íà öüîìó îñòðîâ³ ³ ëèøå íà
âîñüìèé ð³ê, ñïîðóäèâøè ñîá³ ïë³ò, âèðóøèâ ó ïîäàëüøå ïëàâàííÿ. Õâèë³ ïðèíåñëè ïë³ò ó ãîñòèííó êðà¿íó ôåàê³â. Ñïî÷àòêó
Îä³ññåé íå ñòàâ íàçèâàòè ñâîº ³ì’ÿ, àëå ï³ä ÷àñ áåíêåòó, ïî÷óâøè ï³ñíþ ïðî ïîäâèãè ãåðî¿â Òðîÿíñüêî¿ â³éíè, ãåðîé ìèìîâîë³ âèäàâ ñåáå. Ïðèâ³òí³ ôåàê³ äîïðàâèëè ãåðîÿ íà áàòüê³âùèíó,
äå éîìó ùå òðåáà áóëî âèãíàòè ïðåòåíäåíò³â íà òðîí, ÿê³ ìð³ÿëè âçÿòè çàì³æ éîãî äðóæèíó.
Íàñê³ëüêè ìîæíà â³ðèòè â³äîìîñòÿì, ùî ì³ñòÿòüñÿ â ïîåìàõ
Ãîìåðà? Ç îäíîãî áîêó, á³ëüø³ñòü îñòðîâ³â, ïðî ÿê³ éäåòüñÿ â
«Îä³ññå¿», — âèãàäêè. Ç äðóãîãî — ï³ñëÿ òîãî ÿê Ãåíð³õ Øë³ìàíí çàâäÿêè àíàë³çó «²ë³àäè» çíàéøîâ Òðîþ, â÷åí³ ïî÷àëè óâàæí³øå ïðèãëÿäàòèñÿ äî Ãîìåðîâèõ òåêñò³â.
Äåÿê³ â÷åí³ ââàæàþòü, ùî â «Îä³ññå¿» îïèñàíà ðåàëüíà ïîäîðîæ äàâí³õ ãðåê³â ïî Ñåðåäçåìíîìó ³ ×îðíîìó ìîðÿõ. Âîíè
íàâ³òü ïðîïîíóþòü ð³çí³ âàð³àíòè éìîâ³ðíîãî ìàðøðóòó éîãî
êîðàáë³â. Íà äóìêó äîñë³äíèê³â, Ñö³ëëà ³ Õàðèáäà — öå õóäîæí³é îïèñ Ìåññèíñüêî¿ ïðîòîêè ì³æ ²òà볺þ ³ Ñèöè볺þ. Îñòðîâè Åîëà — öå, ìîæëèâî, ˳ïàðñüê³ îñòðîâè. Êðà¿íà ëîòîôàã³â —
÷àñòèíà Òð³ïîë³òàíñüêîãî áåðåãà, äå òóá³ëüö³ âæèâàëè â ¿æó îäèí
ç âèä³â ëîòîñà ³ ââàæàëè éîãî ëàñîùàìè.
Îä³ññåé ñòàâ ÷è íå íàéâ³äîì³øèì ó ñâ³ò³ îáðàçîì ìîðåïëàâöÿ. Àëå Äàâíÿ Ãðåö³ÿ çíàëà ÷èìàëî ìàíäð³âíèê³â, ÷èº ðåàëüíå
æèòòÿ áóëî íå ìåíø ö³êàâèì, í³æ ó öüîãî ñëàâíîçâ³ñíîãî ë³òåðàòóðíîãî ïåðñîíàæà.
Ãåðîäîòà (484—425 ðîêè äî í. å. — äàòà ïðèáëèçíà) çâè÷àéíî íàçèâàþòü áàòüêîì ³ñòîð³¿. Àëå íå ìåíø ñïðàâåäëèâî áóëî á
íàçâàòè éîãî ³ áàòüêîì ãåîãðàô³¿. Ó çíàìåíèò³é «²ñòî𳿻 â³í
ðîçïîâ³â ïðî òðè ñòîðîíè ñâ³òó, ùî éîìó áóëè â³äîì³, — ªâðîïó, Àç³þ òà ˳â³þ. Õî÷à, íà éîãî äóìêó, òàêèé ðîçïîä³ë áóâ
çàéâèé: «ß, âò³ì, íå ðîçóì³þ, ÷îìó ºäèí³é çåìë³ äàí³ òðè ð³çí³
íàçâè».
Öåé íåâòîìíèé ìàíäð³âíèê ³ â÷åíèé íàðîäèâñÿ áëèçüêî
484 ðîêó äî í. å. â ìàëîàç³àòñüêîìó ì³ñò³ Ãàë³êàðíàñ³. ³í ïîõî#

äèâ ç áàãàòî¿ ³ çíàòíî¿ ðîäèíè,
ùî ìàëà âåëèê³ òîðãîâ³ çâ’ÿçêè. Ó 464 ðîö³ â³í âèðóøèâ ó
ìàíäðè, ìàþ÷è íàì³ð äîâ³äàòèñÿ ïðî ³íø³ íàðîäè. Ìàðøðóò éîãî ºãèïåòñüêî¿ ïîäîðîæ³, ùî âèïàëà íà ïåð³îä ðîçëèâó ͳëó, â÷åí³ â³äíîâèëè. ³í
ï³øîâ óãîðó ïî ͳëó äî Åëåôàíò³íè (Àñóàíà), êðàéíüîãî
êîðäîíó Äàâíüîãî ªãèïòó, ùî
ïðîõîäèâ ïîáëèçó ïåðøîãî
ïîðîãà (ìàéæå òèñÿ÷à ê³ëîìåòð³â!). Íà ñõîä³ â³í äîñÿã Âàâèëîíà, â³äñòàíü ÿêîãî â³ä Åãåéñüêîãî ìîðÿ ñòàíîâèòü äâ³ òèÃåðîäîò
ñÿ÷³ ê³ëîìåòð³â. Éìîâ³ðíî, ùî
â³í ä³ñòàâñÿ Ñóç, îäíàê öå ëèøå ïðèïóùåííÿ. Íà ï³âíî÷³ Ãåðîäîò â³äâ³äàâ ãðåöüê³ êîëîí³¿, çàñíîâàí³ íà ×îðíîìîðñüêîìó óçáåðåææ³, íà òåðèòî𳿠ñó÷àñíî¿ Óêðà¿íè. Íàðåøò³, íà çàõîä³ Ãåðîäîò ïîáóâàâ ó ϳâäåíí³é ²òà볿, äå áðàâ ó÷àñòü ó çàñíóâàíí³
ãðåöüêî¿ êîëîí³¿.
Ãåðîäîò íå áóâ â³äêðèâà÷åì öèõ çåìåëü. Àëå éîãî ïðàöÿ ä³ñòàëà äóæå âèñîêó îö³íêó ñó÷àñíèê³â òà íàùàäê³â, áî â÷åíèé,
´ðóíòóþ÷èñü íà âëàñíèõ ñïîñòåðåæåííÿõ òà ðîçïîâ³äÿõ ³íøèõ
ìàíäð³âíèê³â, çóì³â ç³áðàòè äîêóïè â³äîìîñò³ ïðî â³äîì³ ãðåêàì
êðà¿íè. Âàâèëîí Ãåðîäîò îïèñóº ÿê íàéá³ëüøå ì³ñòî, ÿêå â³í
áà÷èâ. ³í ðîçïîâ³äຠïðî ïðÿì³ âóëèö³, ùî ïåðåòèíàëèñÿ ï³ä
ïðÿìèì êóòîì, áóäèíêè â òðè ³ ÷îòèðè ïîâåðõè, ñò³íè, ïîáóäîâàí³ Íàâóõîäîíîñîðîì... Äåÿê³ öèôðè, ÿê³ íàâîäèòü Ãåðîäîò,
ÿâíî ïåðåá³ëüøåí³. Ñêàæ³ìî, â³í íàä³ëÿº Âàâèëîí ñîòíåþ âîð³ò, õî÷à çðîçóì³ëî, ùî æîäíå ì³ñòî òèõ ÷àñ³â íå ìîãëî ïîõâàëèòèñÿ òàêîþ âåëè÷åçíîþ ¿õ ê³ëüê³ñòþ.
Ç Âàâèëîí³¿ Ãåðîäîò âèðóøèâ äî Ïåðñ³¿. Ìåòîþ éîãî ïîäîðîæ³ áóëî ç³áðàòè òî÷í³ â³äîìîñò³ ïðî ãðåêî-ïåðñüê³ â³éíè. Ãåðîäîò íàâîäèòü áåçë³÷ äàíèõ ïðî çâè÷à¿ òà ïîáóò ïåðñ³â. Çà éîãî
ñïîñòåðåæåííÿìè, ïåðñè ïî÷óâàþòü â³äðàçó äî ì’ÿñà, ëþáëÿòü
ôðóêòè ³ ìàþòü ïðèñòðàñòü äî âèíà. Âîíè âèÿâëÿþòü ö³êàâ³ñòü
äî ÷óæîçåìíèõ çâè÷à¿â, ö³íóþòü çàäîâîëåííÿ, øàíóþòü â³éñüêîâó
äîáëåñòü, ñåðéîçíî ñòàâëÿòüñÿ äî âèõîâàííÿ ä³òåé, ïîâàæàþòü
$

ïðàâî íà æèòòÿ êîæíîãî, íàâ³òü ðàáà. Âîíè òåðï³òè íå ìîæóòü
íåïðàâäè ³ áîðã³â, çíåâàæàþòü ïðîêàæåíèõ.
Ãåðîäîòó íàëåæèòü ïåðøèé ç â³äîìèõ íàì îïèñ³â Ñê³ô³¿
³ íàðîä³â, ùî ¿¿ íàñåëÿþòü. Õàðàêòåðèñòèêó ñê³ôñüêèõ ð³÷îê
Ãåðîäîò ïî÷èíàº ç ²ñòðà, ùî «òå÷å ÷åðåç óñþ ªâðîïó, áåðó÷è
ñâî¿ âèòîêè â çåìë³ êåëüò³â». ³í ââàæຠ²ñòð íàéá³ëüøîþ ç
â³äîìèõ ð³÷îê, ïîâíîâîäíîþ âë³òêó é óçèìêó. Íàéá³ëüøà ð³÷êà ï³ñëÿ ²ñòðà — Áîðèñôåí (Äí³ïðî). Ãåðîäîò ö³ëêîì â³ðíî
âèêëàâ, ùî òå÷å âîíà ç ï³âíî÷³, àëå í³÷îãî íå ñêàçàâ ïðî
äí³ïðîâñüê³ ïîðîãè, îòæå, éîìó áóëî íåâ³äîìî ïðî ¿õíº ³ñíóâàííÿ.
Äî ë³âîãî áåðåãà Áîðèñôåíó, çã³äíî ç îïèñîì ó÷åíîãî, ïðèëÿãຠë³ñîâà îáëàñòü óëåÿ, äå æèëè ñê³ôè-õë³áîðîáè, à çà íåþ
ìåøêàëè ñê³ôè-êî÷³âíèêè, ÿêèì íàëåæàëà òåðèòîð³ÿ íà ñõ³ä çà
10 äí³â øëÿõó äî ð³÷êè Ãåððà (ʳíñüêà). À çà ö³ºþ ð³÷êîþ Ãåðîäîò ðîçì³ñòèâ çåìë³ íàéäóæ÷îãî ïëåìåí³ ñê³ô³â — öàðñüêèõ. Íà
ï³âäí³ ¿õíÿ òåðèòîð³ÿ ñÿãàëà Êðèìó, à íà ñõîä³ — ð³÷êè Òàíà¿ñ
(Äîíó), ùî òå÷å ç ï³âíî÷³ «ç âåëèêîãî îçåðà» ³ âïàäຠ«â ùå
á³ëüøå îçåðî» Ìåîòèäà (Àçîâñüêå ìîðå). Ãåðîäîòó áóâ â³äîìèé
é îñíîâíèé ïðèòîê Äîíó — Ñ³ðã³ñ (ѳâåðñüêèé Äîíåöü).
Ç óñ³õ êðà¿í ªãèïåò, çâè÷àéíî, ñïðàâèâ íà ìàíäð³âíèêà íàéá³ëüøå âðàæåííÿ. Äåòàëüí³ îïèñè çâè÷à¿â, ôëîðè é ôàóíè ªãèïòó
ïåðåêîíóþòü â òîìó, ùî Ãåðîäîò îñîáèñòî â³äâ³äóâàâ öþ êðà¿íó. Õî÷à, ìîæëèâî, ÷àñòèíà éîãî îïèñó áàçóºòüñÿ íà ðîçïîâ³äÿõ
ºãèïòÿí, ÿê³ ï³äòðèìóâàëè ç Ãðåö³ºþ òîðãîâåëüí³ ñòîñóíêè. Ãåðîäîò ìð³ÿâ ðîçãàäàòè ïîäâ³éíó òàºìíèöþ äæåðåë ³ ïîâåíåé ͳëó.
³í íàìàãàâñÿ ç³áðàòè äîñòîâ³ðí³ â³äîìîñò³, àëå äîâ³äàâñÿ äóæå
ìàëî. Âèêîðèñòîâóþ÷è äàí³ ºãèïåòñüêèõ æåðö³â, â³í ðîçïîâ³äàº, ùî íà ï³âäåíü â³ä íèçèííîãî óçáåðåææÿ ì³æ ªãèïòîì ³
¥³áðàëòàðîì ðîçêèíóëàñÿ ãîðáêóâàòà ï³ùàíà ïóñòåëÿ (öå áóâ
ïåðøèé îïèñ Ñàõàðè).
Ïîâåðíóâøèñü ùå ìîëîäîþ ëþäèíîþ íà áàòüê³âùèíó, â Ãàë³êàðíàñ, çíàìåíèòèé ìàíäð³âíèê áðàâ ó÷àñòü ó íàðîäíîìó ðóñ³
ïðîòè òèðàíà ˳ãäàì³ñà ³ ñïðèÿâ éîãî ïîâàëåííþ. Ó 444 ðîö³ äî
í. å. Ãåðîäîò áóâ ïðèñóòí³é íà Ïàíàô³íåéñüêèõ ñâÿòàõ ³ ïðî÷èòàâ òàì óðèâêè ç îïèñó ñâî¿õ ïîäîðîæåé, âèêëèêàâøè çàãàëüíå
çàõîïëåííÿ. ϳä ê³íåöü ñâîãî æèòòÿ â³í ïîñåëèâñÿ â ²òà볿, ó
Òóð³óì³, äå ³ ïîìåð áëèçüêî 425 ðîêó äî í. å., ïîëèøèâøè ïî
ñîá³ ñëàâó çíàìåíèòîãî ìàíäð³âíèêà ³ ùå á³ëüø çíàìåíèòîãî
³ñòîðèêà.
%

Ðîçïîâ³äàþ÷è ïðî
Äàâíþ Ãðåö³þ, íåìîæëèâî íå çãàäàòè ùå îäíîãî âèäàòíîãî ìàíäð³âíèêà. Éäåòüñÿ ïðî
Àëåêñàíäðà Ìàêåäîíñüêîãî, â³éñüêîâ³ ïîõîäè ÿêîãî ðîçñóíóëè
äëÿ ãðåê³â ìåæ³ îéêóìåíè. Ùîäî éîãî âïëèâó íà ãåîãðàô³÷í³ äîñÿãíåííÿ äàâí³õ ãðåê³â â íàóêîâîìó ñâ³ò³ íåìຠºäèíî¿ äóìêè. Îäí³ â÷åí³, íàïðèêëàä Äæ. Áåéêåð, ââàæàþòü, ùî «âèð³øàëüíîþ ïî䳺þ â õîä³
íàêîïè÷åííÿ ãåîãðàô³÷íèõ çíàíü áóâ... âåëèêèé ïîõ³ä Àëåêñàíäðà Ìàêåäîíñüêîãî ç Ãðåö³¿ â ²íä³þ». ²íø³ ïåðåêîíàí³, ùî ðîëü
âåëèêîãî ïîëêîâîäöÿ äóæå ïåðåá³ëüøåíà, à éîãîâ÷åí³ ñóïóòíèêè, ÿê³ âõîäèëè äî ñêëàäó â³éñüêîâî¿ åêñïåäèö³¿ (êàðòîãðàôè,
³ñòîðèêè, ³íæåíåðè, õóäîæíèêè) ñëóæèëè â³éñüêîâèìè ³íæåíåðàìè ³ òîïîãðàôàìè ³ âäàâàëèñÿ â íàóêîâ³ ïîøóêè. Ïðîòå, íàâ³òü ÿêùî ñòàâèòèñü äî ö³ííîñò³ äàíèõ, îòðèìàíèõ ï³ä ÷àñ ïîõîäó Àëåêñàíäðà Ìàêåäîíñüêîãî, êðèòè÷íî, âîíè âñå æ ñïðèÿëè
ðîçøèðåííþ ãåîãðàô³÷íèõ çíàíü ãðåê³â ïðî íàâêîëèøí³é ñâ³ò.
Àëåêñàíäð Ìàêåäîíñüêèé, ÿêèé ïðèéøîâ äî âëàäè ó äâàäöÿòèð³÷íîìó â³ö³, âçÿâ ñîá³ çà ìåòó çàâîþâàòè ââåñü ñâ³ò.
Éîãî ïîäîðîæ³ áóëè íå ìèðíèìè ìàíäð³âêàìè, à â³éñüêîâèìè
ïîõîäàìè. Âòîðãíåííÿ ó Ìàëó Àç³þ çäàâàëîñÿ ñïðàâæí³ì ñàìîãóáñòâîì: Ïåðñüêà ³ìïåð³ÿ áóëà âåëèêîþ é ñèëüíîþ äåðæàâîþ, àðì³ÿ æ Àëåêñàíäðà Ìàêåäîíñüêîãî — ïîð³âíÿíî íåâåëèêîþ (áëèçüêî 50 òèñÿ÷ ÷îëîâ³ê). Òà éîãî òàëàíò ïîëêîâîäöÿ
äîïîì³ã éîìó ðîçãðîìèòè â³éñüêî ïåðñüêîãî öàðÿ Äàð³ÿ âæå ó
äâîõ ïåðøèõ áèòâàõ — á³ëÿ ð³÷êè Ãðàí³ê òà ì³ñòà ²ññè (ó 334 ³
333 ðîêàõ äî í. å.). Äàð³é áóâ âèìóøåíèé â³äñòóïèòè. Ïåðåñë³äóþ÷è éîãî, ìàêåäîíñüêå â³éñüêî ïðîéøëî ˳âàí ³ Ñèð³þ.
Çàòðèìàòèñÿ äîâåëîñÿ íà ê³ëüêà ì³ñÿö³â ó ì³ñòà Òèð, ÿêå âçÿëè ï³ñëÿ äîâãî¿ îáëîãè.
Ïåðåéøîâøè êîðäîí ªãèïòó, Àëåêñàíäð çàõîïèâ Ìåìô³ñ,
ïðèéíÿâ òèòóë ôàðàîíà ³ çàñíóâàâ ó äåëüò³ ͳëó ì³ñòî Àëåêñàíäð³ÿ. Ó Ë³â³éñüê³é ïóñòåë³ â³í â³äâ³äàâ îðàêóëà Àìîíà, à ïîò³ì
çíîâó âèðóøèâ íà ïîøóêè â³éñüêà Äàð³ÿ. ϳñëÿ íîâî¿ ïîðàçêè
ïåðñüêèé öàð çìóøåíèé áóâ ðÿòóâàòèñÿ âòå÷åþ, à Àëåêñàíäð
ïðîäîâæóâàâ éòè âïåðåä, íàìàãàþ÷èñü äîñÿãòè êðàþ ñâ³òó.

Îéêóìåíà (ãðåöüê. o³kumene) — öå íàñåëåíà
÷àñòèíà ñóõîäîëó, ùî âêëþ÷ຠâñ³ çàñåëåí³,
îñâîºí³ ÷è ³íøèì ñïîñîáîì çàëó÷åí³ äî
ñôåðè æèòòÿ ñóñï³ëüñòâà òåðèòîð³¿. Âïåðøå
îïèñ îéêóìåíè çóñòð³÷àºòüñÿ â
äàâíüîãðåöüêîãî â÷åíîãî Ãåêàòåÿ
̳ëåòñüêîãî (VI—V ñò. äî í. å.). Ãðåêè
âêëþ÷àëè äî ïîíÿòòÿ «îéêóìåíà» â³äîìó
¿ì ÷àñòèíó Çåìë³ ç öåíòðîì â Åëëàä³.

&

Ìàðøðóò Àëåêñàíäðà Ìàêåäîíñüêîãî
äîáðå â³äîìèé: ³ç Ãðåö³¿ ÷åðåç Ìàëó Àç³þ â
ªãèïåò, ïîò³ì ó ˳â³éñüêó ïóñòåëþ, â Ìåæèð³÷÷ÿ, à äàë³ — â
Ñåðåäíþ Àç³þ. Ïåðåéøîâøè ÷åðåç óíäóêóø, â³éñüêà ïîòðàïèëè â äîëèíó Îêñà (Àìóäàð’¿), äîñÿãëè ñåðåäíüîãî ïëèíó ßêñàðòó (Ñèðäàð’¿) — çà óÿâëåííÿìè òîãî ÷àñó, ìåæ³ À糿.
Ùå ðàç ïîäîëàâøè ãîðè óíäóêóøó, Àëåêñàíäð âòîðãñÿ äî
²í䳿. Ïåðåéøîâøè äîëèíó ²íäó, â³í õîò³â ðóõàòèñÿ äàë³ íà ñõ³ä
àáî ï³âäåííèé ñõ³ä, àëå âòîìëåí³ ñîëäàòè çáóíòóâàëèñÿ ³ çàæàäàëè ïîâåðíåííÿ íà áàòüê³âùèíó. dzéøîâøè âíèç ïî äîëèí³
²íäó, Àëåêñàíäð â³äïðàâèâ ÷àñòèíó â³éñüêà ï³ä êîìàíäóâàííÿì
ôëîòîâîäöÿ Íåàðõà â çâîðîòíó ïóòü, à ñàì ç ðåøòîþ â³éñüêà
ðóøèâ íà çàõ³ä ñóõîäîëîì ó ϳâäåííèé ²ðàí. Ïåðåõ³ä áóâ äóæå
âàæêèé ÷åðåç ë³òíþ ñïåêó, ÷èìàëî ëþäåé ³ õóäîáè çàãèíóëî. Àëå
ö³ëü áóëà äîñÿãíóòà.
Çàâäÿêè çóñèëëÿì ³ òàëàíòó Íåàðõà ãðåêè âïåðøå ïîçíàéîìèëèñÿ ç ìîðñüêîþ äîðîãîþ â ²íä³þ. Ó 325 ðîö³ äî í. å. Àëåêñàíäð, ùî ïåðåáóâàâ ç âåëè÷åçíîþ àð쳺þ íà ð³÷ö³ ²íä, ñêàçàâ
Íåàðõó: «Â³äêðèé ìîðñüêèé
øëÿõ â³ä ö³º¿ ð³÷êè äî ªâôðàòó. ß ïîâåðòàòèìóñÿ ñóõîäîëîì, à òè ïëèâè ìîðåì. Ó òåáå
áóäå 150 êîðàáë³â ³ áëèçüêî
5 òèñÿ÷ ÷îëîâ³ê. Ïëèâè íà çàõ³ä, à êîëè ñê³í÷èòüñÿ ïðîâ³ç³ÿ, ïðè÷àëþé äî áåðåãà ³ øóêàé çóñòð³÷³ ç ìîºþ àð쳺þ, ùî
ï³äå áåðåãîì. Àðì³ÿ áóäå äîáóâàòè ïîñòà÷àííÿ äëÿ ôëîòó».
Íåàðõ â³äïëèâ ó âåðåñí³.
Êîëè â³í ïðîõîäèâ Êðîêàëó
(Êàðà÷³), ìóñîí ïî÷àâ çì³íþâàòè ñâ³é íàïðÿìîê ³ éîìó äîâåëîñÿ 24 äí³ ÷åêàòè ïîãîæîãî
â³òðó. ×åðåç ï’ÿòü äí³â ï³ñëÿ Àëåêñàíäð Ìàêåäîíñüêèé
Äåÿê³ àâòîðè ïðèïèñóþòü ìàêåäîíñüêîìó
öàðþ ñòâîðåííÿ ñ³ìäåñÿòè íîâèõ ì³ñò. ²íø³
íàâîäÿòü á³ëüø ñêðîìíó öèôðó — 35. Âò³ì,
Àëåêñàíäð Ìàêåäîíñüêèé íå ò³ëüêè
áóäóâàâ Ïðåêðàñí³ ì³ñòà ðóéíóâàëèñÿ,
çåìåëüí³ óã³ääÿ é çðîøóâàëüí³ ñèñòåìè
çàíåïàäàëè. Òîìó îö³íèòè éîãî ä³ÿëüí³ñòü
îäíîçíà÷íî äóæå âàæêî.

'

ïîíîâëåííÿ ïëàâàííÿ
ï³äíÿëàñÿ áóðÿ, ï³ä
÷àñ ÿêî¿ òðè êîðàáë³
çàãèíóëî. Âñóïåðå÷
îá³öÿíö³ Àëåêñàíäðà
àðì³ÿ äîïîìîãëà ôëîòó ò³ëüêè îäèí ðàç. Òîìó ¿æó äëÿ ìîðÿê³â Íåàðõó äîâîäèëîñÿ
äîáóâàòè ãðàáóâàííÿì ïðèáåðåæíèõ ì³ñò. Àëå íàâ³òü ï³ñëÿ âäàëèõ íàá³ã³â ïðîâ³àíòó íå âèñòà÷àëî äëÿ òàêî¿ âåëè÷åçíî¿ ê³ëüêîñò³ ëþäåé, òîæ âîíè ïîñò³éíî ãîëîäóâàëè.
Íàðåøò³ ïóñòåëüí³ áåðåãè ñê³í÷èëèñÿ. Ôëîò îá³éøîâ ìèñ
Äæàñê ³ íàáëèçèâñÿ äî íèí³øíüî¿ ïðîâ³íö³¿ ʳðìàí. Òóò áóâ
ðîäþ÷èé ´ðóíò, ³ ãðåêàì ïîùàñòèëî ä³ñòàòè çåðíà ³ ñâ³æèõ îâî÷³â. Á³ëÿ Îðìóçà åêñïåäèö³ÿ ðîçòàøóâàëàñÿ íà â³äïî÷èíîê. ×åðåç ÿêèéñü ÷àñ Íåàðõ ðóøèâ äàë³ ³ äîñë³äæóâàâ âåñü ï³âí³÷íèé
áåðåã Ïåðñüêî¿ çàòîêè äî ãèðëà ªâôðàòó. Ôëîò ââ³éøîâ ó Òèãð
³, ï³äíÿâøèñü äî Ñóç, 璺äíàâñÿ òàì ³ç àð쳺þ Àëåêñàíäðà. Åêñïåäèö³ÿ Íåàðõà òðèâàëà ìàéæå ø³ñòü ì³ñÿö³â.
Àðì³ÿ 璺äíàëàñÿ â Ìåæèð³÷÷³. Çâ³äòè Àëåêñàíäð ìàâ íàì³ð
âèðóøèòè ïîõîäîì â Àðàâ³þ. Àëå ðåàë³çàö³¿ öèõ ïëàí³â ïåðåøêîäèëà ðàïòîâà ñìåðòü ïîëêîâîäöÿ â 323 ðîö³ äî í. å. Àëåêñàíäð
Ìàêåäîíñüêèé ïîäîëàâ âåëè÷åçí³ â³äñòàí³, ÿê³ äî íüîãî íå ïðîéøîâ æîäåí ìàíäð³âíèê. Àëå éîãî ìð³ÿ ïîáà÷èòè êðàé ñâ³òó òàê ³
çàëèøèëàñÿ íåçä³éñíåíîþ. Ñêîðåí³ íèì çåìë³ âèÿâèëèñÿ ëèøå
ìàëîþ ÷àñòèíîþ íàñåëåíî¿ òåðèòîð³¿. Äî ê³íöÿ æèòòÿ Àëåêñàíäð
áóâ óïåâíåíèé, ùî ïåðåòíóâ Àç³þ, õî÷à âñÿ ¿¿ ï³âí³÷íà ³ ñõ³äíà
÷àñòèíè òàê ³ çàëèøèëèñÿ äëÿ ãðåê³â íåâ³äîìèìè.
ϳä ÷àñ â³éíè ç Äàð³ºì íà òåðèòî𳿠Ìåæèð³÷÷ÿ òðèâàëèé
÷àñ ðîáèëè ìàíåâðè äâ³ âåëè÷åçí³ àð쳿: ìàêåäîíñüêà ³ âòðîº
÷èñëåíí³øà ïåðñüêà. Öå, áåçóìîâíî, äóæå âïëèíóëî íà ïðèðîäó
êðàþ, ùî ³ áåç òîãî ïåðåáóâàëà â êðèòè÷íîìó ñòàí³ ÷åðåç äîâãó
åêñïëóàòàö³þ. ϳçí³øå, ïåðåéøîâøè íà òåðèòîð³þ ì³æ ð³÷êàìè
Àìóäà𒿠³ Ñèðäàð’¿, ïîëêè Àëåêñàíäðà ñïóñòîøèëè ¿¿, çðóéíóâàâøè ðÿä ì³ñò ³ çðîøóâàëüíèõ ìåðåæ, à ñïåêà ³ â³òåð çð³âíÿëè
¿õ ³ç çåìëåþ. Ó äîëèí³ ²íäó çàâîéîâíèêè îñòàòî÷íî çíèùèëè
ì³ñöåâó äðåâíþ öèâ³ë³çàö³þ, ùî áóëà íà äâà òèñÿ÷îë³òòÿ ñòàðøîþ çà ãðåöüêó, ³ ñïðèÿëè îñòàòî÷íîìó ïåðåòâîðåííþ êðàþ íà
ïóñòåëþ.
Äæ. Áåéêåð ââàæàº, ùî, ïîïðè âñ³ îáâèíóâà÷åííÿ, ïîõîäè
Àëåêñàíäðà Ìàêåäîíñüêîãî áóëè ñïðàâæí³ì ïåðåâîðîòîì ó ñâ³-

Îäíîãî ðàçó Íåàðõó äîâåëîñÿ ðîçâ³ÿòè
ëåãåíäó ïðî ñèðåí, ïðî ÿêó éøëîñÿ â
«Îä³ññå¿». Ãðåêè ââàæàëè, ùî ö³ ñòâîð³ííÿ
ìåøêàþòü íà îñòðîâ³, ùî òåïåð íàçèâàºòüñÿ
Àñòàëó. Íåàðõ âèñàäèâñÿ íà öåé îñòð³â, àëå,
çâè÷àéíî, í³ÿêèõ ñèðåí òàì íå çíàéøîâ.

!

Áèòâà Àëåêñàíäðà Ìàêåäîíñüêîãî ç Äàð³ºì. Ìîçà¿êà ç Ïîìïåé

ò³ ãåîãðàô³¿: «Ãðåêè ââ³éøëè â ç³òêíåííÿ ç íîâèì ñâ³òîì. Ñòàðîäàâí³ íåÿñí³ â³äîìîñò³ ïðî ì³ñöåâ³ñòü íà ñõ³ä â³ä Ìåñîïîòà쳿
ïîñòóïèëèñÿ ì³ñöåì çíàéîìñòâó ç ²ðàíîì, ç íåâåëèêîþ, àëå âàæëèâîþ ÷àñòèíîþ Öåíòðàëüíî¿ À糿, ³ ç Çàõ³äíîþ ²í䳺þ. Ñòàëà
â³äîìà íå ò³ëüêè çàãàëüíà ãåîãðàô³ÿ öèõ íîâèõ äëÿ ãðåê³â êðà¿í,
ïîõîäè çáàãàòèëè ãðåê³â çíàííÿì íèçêè îêðåìèõ ãåîãðàô³÷íèõ
ôàêò³â, ïðî ÿê³ äîñ³ âîíè íå ìàëè í³ÿêîãî óÿâëåííÿ. Òàê, ÿêùî
âçÿòè íàâçäîãàä ëèøå äâà ïðèêëàäè — âåëèê³ ã³ðñüê³ õðåáòè À糿
÷è ð³÷êè Çàõ³äíî¿ ²í䳿, òî ç’ÿñóºòüñÿ, ùî çíàéîìñòâî ç íèìè...
ðîçøèðèëî ³ çàãàëüíîãåîãðàô³÷íèé îáð³é, áî í³÷îãî ïîä³áíîãî
â ñåáå íà áàòüê³âùèí³ ãðåêè íå áà÷èëè. Òàêèì ÷èíîì, ïîõîäè
Àëåêñàíäðà ìàëè âåëè÷åçíå çíà÷åííÿ ÿê ç ïîãëÿäó ðàéîííî¿,
òàê ³ çàãàëüíî¿ ãåîãðàô³¿».

Ðèìñüêà ³ìïåð³ÿ: äîñë³äæåííÿ ªâðîïè é Àôðèêè
²ñòîðèêè ÷àñòî îᒺäíóþòü ³ñòîð³þ Äàâíüî¿ Ãðåö³¿ òà Äàâíüîãî Ðèìó ï³ä íàçâîþ àíòè÷íîñò³. Âò³ì, ñòîñîâíî ãåîãðàô³¿
ìîæíà ñêàçàòè, ùî Ðèì ìàâ âëàñíèé ï³äõ³ä ³ äî çàñâîºííÿ íîâèõ çåìåëü, ³ äî ïðèíöèï³â êàðòîãðàô³¿. ßêùî äàâí³ ãðåêè çäåá³ëüøîãî ðîçâ’ÿçóâàëè çàãàëüí³ ô³ëîñîôñüê³ ïèòàííÿ, âèñóâàëè
!

ð³çíîìàí³òí³ ã³ïîòåçè é òåîð³¿, òî ðèìñüê³ ãåîãðàôè íàìàãàëèñÿ
âèð³øèòè íàñàìïåðåä ïðàêòè÷í³ çàâäàííÿ.
Ðèì ïðîéøîâ äîâîë³ òðèâàëèé øëÿõ â³ä çâè÷àéíîãî ì³ñòà,
ÿêèõ òîä³ âèíèêàëî áàãàòî, äî ìîãóòíüî¿ ³ìïåð³¿. Çà ÷àñ³â éîãî
³ñíóâàííÿ ï³äëåãëèõ éîìó çåìåëü ñòàëî á³ëüøå â òèñÿ÷³ ðàç³â.
Íàéäàâí³øèé îáñÿã ðèìñüêî¿ òåðèòî𳿠áóâ äóæå íåçíà÷íèé:
æåðö³ «ïîëüîâîãî áðàòñòâà» (fratres arvales), ùî ³ñíóâàëî ùå â
åïîõó ³ìïåðàòîð³â, ùîð³÷íî ðîáèëè ó ñâÿòî àìáàðâàë³é óðî÷èñòèé îáõ³ä ðèìñüêîãî ïîëÿ, ³ öåé îáõ³ä çá³ãàâñÿ, ìàáóòü, ç íàéäàâí³øèì êîðäîíîì òåðèòî𳿠ì³ñòà. Âîíî ìàëî â äîâæèíó ï’ÿòü
ðèìñüêèõ ìèëü (1000 êðîê³â) íà ïðàâîìó áåðåç³ Òèáðó (íà çàõîä³), ø³ñòü ìèëü — íà ë³âîìó (ñõîä³), ï’ÿòü ìèëü íà ï³âäí³, â
íàïðÿìêó äî Àëüáå-Ëîíãå, ³ ò³ëüêè äâ³ ìèë³ íà ï³âíî÷³. ϳñëÿ
ïîãëèíàííÿ Ðèìîì ê³ëüêîõ ïîñåëåíü ³ çàâîþâàííÿ ì³ñò ¥àá³é òà
Ô³äåíå ðèìñüêà òåðèòîð³ÿ (ager Romanus) îá³éìàëà ñîáîþ áëèçüêî 870 êì2. Çà ñòî ðîê³â äî íàøî¿ åðè Ðèì áóâ îòî÷åíèé ñîþçîì
ç äåñÿòè ïðîâ³íö³é — äâ³ íà ³òàë³éñüêèõ îñòðîâàõ, äâ³ â ²ñïàí³¿,
äâ³ ó êðà¿í³ ´àëë³â, äâ³ íà Áàëêàíñüêîìó ï³âîñòðîâ³, îäíà â Àôðèö³ ³ äâ³ â À糿. Ñëàâíîçâ³ñí³ ðèìñüê³ ëåã³îíè íåñëè íà ùèòàõ

Êàï³òîë³éñüêà âîâ÷èöÿ, ÿêà âèãîäîâóº ñâî¿ì ìîëîêîì Ðîìóëà ³ Ðåìà —
ëåãåíäàðíèõ çàñíîâíèê³â Ðèìà

!

³ìïåðñüê³ ïîðÿäêè íàâêîëèøí³ì íàðîäàì.
Òðåáà ñêàçàòè, ùî
âîíè áóëè ñêîð³øå
êîëîí³çàòîðàìè, í³æ
çàãàðáíèêàìè. Íà
ñâîºìó øëÿõó â³éñüêà
âñòàíîâëþâàëè âëàäó
Ðèìó, àëå æèòòÿ â
ïðîâ³íö³ÿõ áóëî ïîáóäîâàíå ìàéæå çà òèìè æ ïðèíöèïàìè, ùî
é ó öåíòð³.
Âåëè÷åçíîþ òåðèòîð³ºþ, ÿêà ïîñòóïîâî çðîñòàëà, ïîòð³áíî
áóëî ÿêîñü êåðóâàòè, çáèðàòè ïîäàòêè, äàâàòè íàä³ëè çåìë³
âî¿íàì-âåòåðàíàì. Òîìó ðèìñüê³ ³ìïåðàòîðè ðîçïîðÿäèëèñÿ
ïðèçíà÷èòè äî êîæíîãî ðèìñüêîãî ëåã³îíó ëþäåé îñîáëèâî¿
ïðîôåñ³¿ — çåìëåì³ð³â. Ç 27 ðîêó äî í. å. âîíè ïî÷àëè âèêîíóâàòè ñâî¿ îáîâ’ÿçêè, ìàþ÷è äëÿ ö³º¿ ìåòè íåâåëèêèé íàá³ð
âèì³ðþâàëüíèõ ³íñòðóìåíò³â, ñåðåä ÿêèõ îáîâ’ÿçêîâî áóëè
êîìïàñ òà ñîíÿ÷íèé ãîäèííèê. ×åðåç òðè ñòîë³òòÿ áóëà ñòâîðåíà ñïåö³àëüíà çåìëåì³ðíà ñëóæáà, ÿêà ñêëàäàëà ìàïè öåíòóð³é — ãîëîâíèõ àäì³í³ñòðàòèâíèõ îäèíèöü Äàâíüîãî Ðèìó.
Ìàïè êàðáóâàëèñÿ íà äâîõ ì³äíèõ òàáëèöÿõ, îäíó ç ÿêèõ
â³äïðàâëÿëè äî ñòîëèö³, à ³íøó çàëèøàëè â ì³ñöåâîãî óðÿäó.
Íà êàìåíÿõ, ùî ñòîÿëè íà ìåæ³ ñóñ³äí³õ ä³ëÿíîê, ÷àñòî çîáðàæóâàâñÿ ¿õí³é ïëàí ó âèãëÿä³ âåëèêîãî ïðÿìîêóòíèêà, âñåðåäèí³ ÿêîãî áóâ âèáèòèé íîìåð âîëîä³ííÿ, éîãî þðèäè÷íèé
ñòàòóñ, ³ìåíà âîëîäàð³â ³ íàâ³òü ñóìà ïîäàòêó, ÿêó âîíè ïîâèíí³
áóëè ñïëà÷óâàòè.
Ùå îäí³ºþ âàæëèâîþ òóðáîòîþ ³ìïå𳿠áóëè çíàìåíèò³ ðèìñüê³ äîðîãè. ¯õ ïîñò³éíî ðåìîíòóâàëè é ï³äòðèìóâàëè â äîáðîìó
ñòàí³. Öèìè äîðîãàìè êîðèñòóâàëèñÿ ³ â³éñüêà, ÿê³ ïîòð³áíî áóëî
òåðì³íîâî ïåðåêèíóòè
äî ì³ñöü áàòàë³é, ³ êóïÐèìëÿíè áóëè çàñíîâíèêàìè ÷èñëåííèõ
ôîðòåöü, ÿê³ ïîò³ì ïåðåòâîðèëèñÿ íà ÷óäîâ³ ö³, ³ çâè÷àéí³ ãðîìàäÿºâðîïåéñüê³ ì³ñòà. Íà ïðàâîìó áåðåç³ Äóíàþ íè. ×åðåç êîæíó ìèëþ
áóëè ðîçòàøîâàí³ òðè íàéâ³äîì³øèõ ç íèõ:
íà ðèìñüêèõ äîðîãàõ
ѳíã³äó¿í (íà éîãî ì³ñö³ ðîçêèíóâñÿ ñó÷àñíèé ðîçì³ùóâàëèñÿ êàì’ÿí³
Áåëãðàä), Àêâ³íê, ÿêèé ìè ñüîãîäí³ çíàºìî
ñòîâïè, íà ÿêèõ áóëà
ï³ä íàçâîþ Áóäàïåøò, òà ³íäàáîíà, ùî
âêàçàíà â³äñòàíü ì³æ
ç êîëèøíüî¿ ôîðòåö³ ïåðåòâîðèëàñÿ íà
ì³ñòàìè. ×è íå òîä³
ñëàâíîçâ³ñíó ñòîëèöþ Àâñò𳿠³äåíü.
Äåñü ó III ñòîë³òò³ í. å. áóëà ñòâîðåíà ïåðøà
ç â³äîìèõ íàì äîðîæíà ìàïà. Âîíà ÿâëÿëà
ñîáîþ ñóâ³é 6,8 ì çàâäîâæêè òà 34 ñì
çàâøèðøêè. Çîáðàæåííÿ íà í³é áóëî ñèëüíî
ñòèñíóòå ç ï³âíî÷³ íà ï³âäåíü, àëå äîâîë³
òî÷íå. Ðèìëÿíè çîáðàçèëè íà ö³é ìàï³ ì³ñòà,
äîðîãè, ñòîÿíêè ðèìñüêèõ ëåã³îí³â, ð³÷êè,
ãîðè é îçåðà â³ä Áðèòàíñüêèõ îñòðîâ³â
äî ãèðëà ¥àí´ó.

!!

ç’ÿâèâñÿ âèñë³â «Óñ³
äîðîãè âåäóòü äî
Ðèìó»?
Êàæó÷è ïðî óñï³õè ðèìñüêèõ ãåîãðàô³â, ñë³ä ñêàçàòè, ùî
âîíè çäåá³ëüøîãî
ç’ÿâèëèñÿ çàâäÿêè
â³éñüêîâèì ïîõîäàì,
ÿê³ âåëè äàâí³ ðèìëÿíè. Âîíè âòîðãàëèñÿ
äî Ãåðìàí³¿, íàñë³äêîì ÷îãî áóëî âèâ÷åííÿ Åëüáè â³ä âèòîêó
äî ãèðëà. Ïîò³ì ðèìëÿíè ïî÷àëè ðîçâ³äóâàòè ïðîñòîðè ϳâí³÷íîãî ìîðÿ (ïåðøå
îïèñàííÿ ðîçòàøîâàíèõ â íüîìó îñòðîâ³â
íàâîäèòü Ïîìïîí³é
Ìåëà ó ñâî¿é ïðàö³
Àﳺâà äîðîãà
«Ïðî ðîçòàøóâàííÿ
çåìë³»). Íàñòóïíèì êðîêîì áóëî çàâîþâàííÿ áàñåéíó Äóíàþ, ï³ä
÷àñ ÿêîãî ðèìëÿíè âåëè çàïåêëó áîðîòüáó ç äàêàìè. Íàá³ãè öüîãî
âîéîâíè÷îãî íàðîäó òàê íåïîêî¿ëè ðèìëÿí, ùî âîíè íàâ³òü ïîáóäóâàëè âçäîâæ ï³äí³ææÿ ϳâäåííèõ òà ÷àñòèíè Ñõ³äíèõ Êàðïàò
âåëè÷åçíèé çàõèñíèé âàë ïîíàä 450 êì çàâäîâæêè. Ðåøòêè öüîãî
âàëó ïîòðàïèëè ó ñëîâ’ÿíñüê³ ëåãåíäè: êàæóòü, â³í âèíèê ï³ñëÿ
òîãî, ÿê îäèí ç ëåãåíäàðíèõ áîãàòèð³â (ó êîæíîãî íàðîäó — ñâ³é)
çàïðÿã Çì³ÿ äî ïëóãà é ïðîâ³â ãëèáîêó áîðîçíó â çåìë³.
Ñåðåä ðèìñüêèõ ó÷åíèõ ñë³ä çãàäàòè Ïóáë³ÿ Êîðíåë³ÿ Òàöèòà, ÿêèé, õî÷ éîãî ³ ââàæàëè ³ñòîðèêîì, íàâ³â ó ñâî¿õ ïðàöÿõ
áàãàòî ãåîãðàô³÷íèõ â³äîìîñòåé. Çäåá³ëüøîãî âîíè íàëåæàòü äî
ðîçñåëåííÿ ïëåìåí, ÿê³ ìåøêàëè â ªâðîï³. Êð³ì òîãî, ³ñòîðèê
íàâîäèòü íàçâè íàéá³ëüøèõ ð³÷îê ³ çåìåëü, ïðîòå öÿ ÷àñòèíà
éîãî äîñë³äæåíü íå äóæå òî÷íà. Íàïðèêëàä, Ñêàíäèíàâ³þ â³í
ââàæຠîñòðîâîì, à Ñõ³äíà ªâðîïà éîìó, çäàºòüñÿ, é çîâñ³ì íåçíàéîìà. Ïðî öþ ÷àñòèíó êîíòèíåíòó çãàäóº ³íøèé ðèìñüêèé
â÷åíèé — Êëàâä³é Ïòîëåìåé, ÿêèé áóâ âèäàòíèì àñòðîíîìîì,
!"

êàðòîãðàôîì òà ãåîãðàôîì. Éîãî «Ãåîãðàô³ÿ», íàïèñàíà çäåá³ëüøîãî çà çàïèñàìè ðîçïîâ³äåé ³íøèõ ìàíäð³âíèê³â ³ ïðàöÿìè
ïîïåðåäíèê³â, ì³ñòèòü äàí³ ïðî Áðèòàí³þ, ²ðëàíä³þ, íàéá³ëüø³
ð³÷êè ªâðîïè, âêëþ÷àþ÷è Ðà (Âîëãó) òà Òàíà¿ñ (Äîí). Ïòîëåìåþ áóëî â³äîìî òàêîæ ïðî ³ñíóâàííÿ Êèòàþ, ç ÿêîãî äî Ðèìó
ïðèâîçèëè øîâê. ×åðåç ë³íãâ³ñòè÷íó ïîìèëêó — ³ñíóâàííþ äâîõ
íàçâ êèòàéö³â (ñåðè òà ñ³íè) — öÿ êðà¿íà íà éîãî êàðòàõ ðîçäâîþâàëàñÿ. Êèòàéñüê³ çåìë³ ââàæàëè òîä³ êðàºì ñâ³òó, íàâ³òü
íå óÿâëÿþ÷è, ùî ïî òîé á³ê îêåàíó º ³íø³ êîíòèíåíòè.
Ðèìëÿíè çðîáèëè âåëèêèé âíåñîê ó äîñë³äæåííÿ Àôðèêè.
 çàõ³äí³é ÷àñòèí³ Àôðèêè ðèìñüêå ïàíóâàííÿ îñòàòî÷íî óòâåðäèëîñÿ ïðè Àâãóñò³, ÿêèé ñêîðèâ Ìàâðèòàí³þ (Ìàðîêêî) ³ â³ääàâ
¿¿ íóì³ä³éñüêîìó öàðþ Þá³. Íóì³ä³þ æ (Àëæèð) ³ Òðèïîë³ñ ïðèºäíàâ äî ïðîâ³íö³¿ Àôðèêà.  åïîõó ðîçêâ³òó Ðèìñüêî¿ ³ìïåð³¿
íåîäíîðàçîâî â³äáóâàëèñÿ ïîõîäè â ãëèá ˳â³éñüêî¿ ïóñòåë³. Îäèí
ç íèõ â³äáóâñÿ ó 19 ðîö³ äî í. å. Òîä³ ðèìñüê³ êîãîðòè, î÷îëþâàí³
ëåãàòîì Ëóö³ºì Êîðíå볺ì Áàëüáîì, ïðîñóíóëèñÿ äàëåêî íà ï³âäåíü â³ä óçáåðåææÿ Ñåðåäçåìíîãî ìîðÿ. Äîòåïåð íå ç’ÿñîâàíî,
÷è çìîãëè âîíè ïåðåòíóòè Ñàõàðó. Ïë³í³é Ñòàðøèé, ùî íàïèñàâ
ïðî òð³óìô Áàëüáà, çãàäàâ ïðî ñêîðåí³ íèì ì³ñòà ³ íàðîäè. Âèõîäÿ÷è ç öèõ â³äîìîñòåé, ðèìëÿíè ìèíóëè ʳäàìóñ (ñó÷àñíèé Ãàäàìåñ). Ö³êàâî, ùî, çà ïîâ³äîìëåííÿì Ïë³í³ÿ, ¿ì çóñòð³ëîñÿ ê³ëü-

Ðèìñüêèé â³éñüêîâèé êîðàáåëü

!#

Ðó¿íè ðèìñüêèõ òåðì Êàðôàãåíó

êà ð³÷îê, ÿê³ â íàø ÷àñ äàâíî âæå âèñîõëè. Ôðàíöóçüêèé àðõåîëîã Àíð³ Ëîò, âèâ÷àþ÷è òåêñò Ïë³í³ÿ, ïðèïóñòèâ, ùî ðèìëÿíè
ïðîéøëè íàã³ð’ÿ Àõà´´àð ³ äîñÿãëè ð³÷êè ͳ´åð.
ϳçí³øå ðèìëÿíè âëàøòóâàëè ùå ê³ëüêà ïîõîä³â â ãëèá Àôðèêè. Íàïðèê³íö³ ² ñòîë³òòÿ í. å. â³äáóëîñÿ â³äðàçó äâà ïîõîäè
íà ï³âäåíü. Áëèçüêî 75 ðîêó Ñåïòèì³é Ôëàêê ï³ñëÿ òðèì³ñÿ÷íî¿
ïîäîðîæ³ ïðèáóâ äî êðà¿íè åô³îï³â, à Þë³é Ìàòåðí ìàéæå îäíî÷àñíî ç íèì äîñÿã «åô³îïñüêî¿ çåìë³ Àã³ñ³ìáè, äå çáèðàþòüñÿ
íîñîðîãè».  áàñåéí³ Í³ëó óñï³õè ðèìëÿí òàêîæ áóëè ïîì³òíèìè: âîíè îçíàéîìèëèñÿ ç îêðà¿íàìè Åô³îïñüêîãî íàã³ð’ÿ, îáñòåæèëè ð³÷êè Àòàáàðà é Áëàêèòíèé ͳë. Åêñïåäèö³ÿ, ùî ¿¿
ïîñëàâ Íåðîí âîñåíè 61 ðîêó, äîñÿãëà öàðñòâà Ìåðîå, ó ÿêîìó
íà ðèìëÿí ÷åêàâ ãîñòèííèé ïðèéîì. ̳ñöåâ³ âîëîäàð³ íàâ³òü
äàëè ¿ì â³éñüêîâèé åñêîðò òà ðåêîìåíäàö³¿ äëÿ ñï³ëêóâàííÿ ç
âîæäÿìè ïëåìåí, ùî ìåøêàëè íà ï³âäí³ â³ä ¿õí³õ âîëîä³íü.
Ðèì ïðèí³ñ ï³äëåãëèì òåðèòîð³ÿì æàäàíèé ìèð òà ñïîê³é.
Ðèìñüê³ ï³êåòè îõîðîíÿëè â³ä êî÷³âíèê³â êóëüòóðí³ ïîñåëåííÿ
ïî âñ³é ë³í³¿ â³ä Ìàðîêêî äî ʳðåíà¿êè íà êîðäîíàõ ªãèïòó.
Ïðîâ³íö³¿, ÿê³ íà ïî÷àòêó ðèìñüêî¿ ³ñòî𳿠âîðîæå ñòàâèëèñÿ äî
ìåòðîïî볿, çãîäîì ñòàëè ö³íóâàòè æèòòÿ â ³ìïåð³¿, áî ðèìñüê³
çàêîíè çàáåçïå÷óâàëè ð³âí³ñòü óñ³õ ãðîìàäÿí ³ íå îáìåæóâàëè
ðîçâèòîê îêðåìèõ òåðèòîð³é.
!$

Òàºìíèö³ äåðæàâè ²íü

Êèòàé çàâæäè çäàâàâñÿ ºâðîïåéöÿì äàëåêîþ é íåäîñÿæíîþ
êðà¿íîþ, ó ÿê³é âñå íåçâè÷íî ³ íåçðîçóì³ëî. Íàâ³òü ó ïåð³îä
Ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ, êîëè âæå ³ñíóâàëè äîâîë³ òî÷í³ ìàïè, ñõ³äíà
îêðà¿íà ªâðà糿 çàëèøàëàñÿ ìàéæå ñóö³ëüíîþ á³ëîþ ïëÿìîþ,
õî÷à êèòàéñüêà äåðæàâà â ò³ ÷àñè áóëà âåëèêîþ é ìîãóòíüîþ.
Çâè÷àéíî, òàê³ ñóìí³âí³ â³äîìîñò³ íå ìîãëè çàäîâîëüíèòè
àí³ â÷åíèõ, àí³ ïðàâèòåë³â. Êèòàéñüê³ ³ìïåðàòîðè íåîäíîðàçîâî
â³äïðàâëÿëè â óñ³ ê³íö³ ñâ³òó åêñïåäèö³¿, ÿê³ ñêëàäàëè äîêëàäí³
çâ³òè ïðî âñå, ùî ïîáà÷èëè íà ñâîºìó øëÿõó. Äî íàøèõ ÷àñ³â
ä³éøëè â³äîìîñò³ ïðî òå, ùî â Õ ñòîë³òò³ äî í. å. êèòàéñüêèé
ãîñóäàð My Âàí â³äðÿäèâ åêñïåäèö³þ äî ã³ð Êóíüëóíü, à çâ³äòè — íà ï³âí³÷. Ó êèòàéñüê³é õðîí³ö³ ì³ñòÿòüñÿ ðÿäêè, ÿê³ õàðàêòåðèçóþòü öüîãî ïðàâèòåëÿ ÿê çàâçÿòîãî ìàíäð³âíèêà: «My õîò³â éòè çà ïîêëèêîì ñâîãî ñåðöÿ ³ ïîäîðîæóâàòè âñþäè. Óâåñü
ñâ³ò ïîâèíåí áóâ íîñèòè ñë³äè êîë³ñ éîãî â³çêà ³ ñë³äè êîïèò
éîãî êîíåé». Åêñïåäèö³ÿ ïîäîëàëà íà ñâîºìó øëÿõó «Êðà¿íó
ëåòþ÷èõ ï³ñê³â» (òàê ïîåòè÷íî íåâ³äîìèé àâòîð íàçâàâ ï³ùàíó
ïóñòåëþ) ³ «ñêóï÷åííÿ ï³ð’ÿ» (íàéâ³ðîã³äí³øå, öå áóëè ñí³ãè), à
çâîðîòíÿ ïîäîðîæ ïåðåòâîðèëàñÿ íà ñïðàâæí³é â³éñüêîâèé ïîõ³ä: Ìó Âàí çäîáóâ ïåðåìîãó íàä ãóíàìè ³ âçÿâ ó ïîëîí ï’ÿòüîõ
¿õí³õ öàð³â. ßê áà÷èòå, ³ â ϳäíåáåñí³é (òàê êèòàéö³ íàçèâàþòü
ñâîþ êðà¿íó) ïîäîðîæ³ áóëè ïîâ’ÿçàí³ ç ³íòåðåñàìè äåðæàâè ³
äóæå ÷àñòî ðîçâ³äóâàííÿ íàâêîëèøí³õ çåìåëü ïðèâîäèëî äî ¿õíüîãî ï³äêîðåííÿ.
Îäíàê íå ò³ëüêè ïîëêîâîäö³ íà ÷îë³ â³éñüêà ïóñêàëèñÿ â ìàíäðè. Ñåðåä êèòàéñüêèõ ìàíäð³âíèê³â áóëè é äóæå ìèðí³ ëþäè,
ÿê³ çàëèøèëè ïîì³òíèé ñë³ä ó ãåîãðàô³÷«Êàòàëîã ã³ð ³ ìîð³â», ùî áóâ ñòâîðåíèé
íèõ äîñë³äæåííÿõ.
â Êèòà¿ ïîíàä äâàäöÿòü ñòîë³òü òîìó, ïîðÿä
ç ðåàëüíèìè â³äîìîñòÿìè ì³ñòèòü ³ òàê³, ùî
Îäíèì ç öèõ ëþäåé
ìîæóòü âèêëèêàòè ïîñì³øêó: «Ùå çà òðèñòà
áóâ Ôà Ñÿíü — ÷åðë³ íà ñõ³ä º ãîðà Îñíîâíà (Öç³). Íà ¿¿
íåöü-áóääèñò ³ ìàíäï³âäåííîìó ñõèë³ áàãàòî íåôðèòó... Òàì
ð³âíèê, ÿêèé ç 399 ïî
âîäèòüñÿ òâàðèíà çà íàçâîþ áî÷³, ñõîæà íà
áàðàíà, àëå ç äåâ’ÿòüìà õâîñòàìè ³ ÷îòèðìà 414 ð³ê îᒿõàâ âåëèêó
âóõàìè; î÷³ â íå¿ ðîçòàøîâàí³ íà ñïèí³. Ìàé
÷àñòèíó âíóòð³øíüî¿
éîãî ïðè ñîá³, íå áóäåø çíàòè ñòðàõó. Òàì
À糿 é ²í䳿.
âîäèòüñÿ ïòàõ, ñõîæèé íà ï³âíÿ, àëå ç òðüîìà
Ôà Ñÿíü çàëèøèâ
ãîëîâàìè ³ ø³ñòüìà î÷èìà, ø³ñòüìà íîãàìè
íàùàäêàì çàïèñêè, â
³ òðüîìà êðèëàìè. ³í çâåòüñÿ ÷àíôó. ßêùî
ÿêèõ äîêëàäíî ðîç璿ñè éîãî, íå çàñíåø...»
!%

ïîâ³â ïðî ñâîþ ïîäîðîæ.
Ó 399 ðîö³ ç íåâåëèêîþ ãðóïîþ
³íøèõ ïðî÷àí â³í âèðóøèâ ³ç
ð³äíîãî ì³ñòà ѳàíü íà ï³âí³÷íèé çàõ³ä ÷åðåç Ëåñîâå ïëàòî ³
äàë³ óçäîâæ ï³âäåííîãî êðàþ
ï³ùàíèõ ïóñòåëü ï³âí³÷íî-çàõ³äíîãî Êèòàþ. Ïîäîðîæ ÷åðåç
ïóñòåëþ áóëà íàäçâè÷àéíî íåáåçïå÷íîþ. Ìàíäð³âíèê çàïèñàâ ó ñâîºìó ùîäåííèêó:
«Ó ï³ùàíîìó ïîòîö³ º çë³ äóõè
³ â³òðè òàê³ ïåêó÷³, ùî êîëè ç
íèìè çóñòð³÷àºøñÿ, — ïîìèðàºø, ³ í³õòî íå ìîæå öüîãî óíèêíóòè. Íå áà÷èø í³ ïòàõà â
Ôà Ñÿíü
íåá³, í³ ÷îòèðèíîãèõ íà çåìë³». Ìàíäð³âíèêè íåð³äêî áà÷èëè ê³ñòêè òèõ, õòî íàìàãàâñÿ ïîäîëàòè ïóñòåëþ çàäîâãî äî íèõ. Óò³ì, áóääèñòè ñòàâèëèñÿ äî
ñìåðò³ ñïîê³éíî ³ ò³ëüêè ÷èòàëè ñïåö³àëüí³ ìàíòðè — ìîëèòâè,
ÿê³ ìàëè äîïîìîãòè çàãèáëèì ó ìàéáóòíüîìó ïåðåâò³ëåíí³.
ijñòàâøèñü ãîðè Áîñÿíöçè, ïðî÷àíè çàâåðíóëè íà çàõ³ä ³ ï³ñëÿ
ñ³ìíàäöÿòèäåííî¿ ïîäîðîæ³ äîñÿãëè îçåðà Ëîáíîð. Á³ëÿ öüîãî
îçåðà, â ðàéîí³ íèí³ ìàëîíàñåëåíîìó, çà ÷àñ³â Ôà Ñÿíÿ ³ñíóâàëà âåëèêà äåðæàâà Øåíøåí, ³ ìàíäð³âíèê çóñòð³â òóò âåëèêó
ê³ëüê³ñòü ëþäåé, çíàéîìèõ ç ³íä³éñüêîþ êóëüòóðîþ. Äî ðå÷³,
³ñíóâàííÿ â öèõ çåìëÿõ îñåðåäêó êóëüòóðè äîâ³â ï³çí³øå Ïðæåâàëüñüêèé.
Áëèçüêî ì³ñÿöÿ ìàíäð³âíèêè â³äïî÷èâàëè á³ëÿ Ëîáíîðà, àëå
íàñòàâ ÷àñ ðóøàòè äàë³. Íàéïðîñò³øå áóëî ïðîéòè â³ä Ëîáíîðà
äî Õîòàíà âçäîâæ ï³äí³ææÿ Êóíëóíÿ, àëå Ôà Ñÿíü òà éîãî ñóïóòíèêè ç íåâ³äîìèõ ïðè÷èí îáðàëè ³íøèé øëÿõ. Âîíè âèðóøèëè íà ï³âí³÷íèé çàõ³ä ³, ïåðåâàëèâøè ÷åðåç Òÿíü-Øàíü, äîñÿãëè äîëèíè ð³÷êè ²ë³, ïîò³ì ïîâåðíóëè íà ï³âäåííèé çàõ³ä,
çíîâó ïåðåéøëè ÷åðåç Òÿíü-Øàíü, ïåðåòíóëè ç ï³âíî÷³ íà ï³âäåíü ïóñòåëþ Òàêëà-Ìàêàí ³ âèéøëè äî Õîòèíñüêîãî öàðñòâà,
äå â òîé ÷àñ íàðàõîâóâàëîñÿ «ê³ëüêà äåñÿòê³â òèñÿ÷ ÷åíö³â». Ôà
Ñÿíü ³ç ñóïóòíèêàìè çíàéøîâ ïðèòóëîê ó ìîíàñòèð³, áðàâ ó÷àñòü
â óðî÷èñòîìó ñâÿò³ áóääèñò³â òà áðàì³í³â, à äàë³ ï³øîâ íà ï³âäåíü ³ ï³ñëÿ íå äóæå òðèâàëî¿ ïîäîðîæ³ ïðèáóâ äî õîëîäíî¿ ã³ð!&

ñüêî¿ êðà¿íè Áàë³ñòàí.
Ìàíäð³âíèêà äóæå
âðàçèëî òå, ùî ºäèíèìè êóëüòóðíèìè ðîñëèíàìè â ö³é êðà¿í³
áóëè õë³áí³ çëàêè.
Äàë³ ïðî÷àíè âçÿëè êóðñ íà Àô´àí³ñòàí, ìàéæå ì³ñÿöü áëóêàëè â ãîðàõ, âêðèòèõ â³÷íèìè ñí³ãàìè.
³ðîã³äíî, ùî Ôà Ñÿíü îá³éøîâ âàæêîäîñòóïíèé Êóíüëóíü ³ç
çàõîäó ³ âèðóøèâ íà ï³âäåíü ïî äîëèí³ ð³÷êè ßðêåíä. Ïðèáóâøè äî ϳâí³÷íî¿ ²í䳿, â³í â³äâ³äàâ ì³ñòî Ôîëóøà (íèí³ — Ïåøàâàð), ðîçòàøîâàíèé ì³æ Êàáóëîì òà ²íäîì, ïîò³ì ïðèéøîâ
äî ì³ñòà óëî, à çâ³äòè ïî÷àâ ñõîäæåííÿ íà õðåáåò óíäóêóø. Íà
ìàíäð³âíèêà ÷åêàëè íîâ³ âèïðîáóâàííÿ. ßêùî ðàí³øå â³í ñòðàæäàâ â³ä ñïåêè â ïóñòåë³, òî òåïåð éîãî äîéìàâ õîëîä. Õîëîäíå÷à
â ãîðàõ áóëà òàêà ëþòà, ùî îäèí ³ç ñóïóòíèê³â Ôà Ñÿíÿ çàìåðçíóâ. ϳñëÿ áàãàòüîõ ïåðåøêîä êàðàâàíó ïîùàñòèëî ä³ñòàòèñÿ
ì³ñòà Áàíó, ùî ³ñíóº ³ ïîíèí³; ïîò³ì, çíîâó ïåðåéøîâøè ²íä ó
ñåðåäí³é ÷àñòèí³ éîãî ïëèíó, Ôà Ñÿíü ïðèéøîâ ó Ïåíäæàá.
Ïîäàëüøèé ìàðøðóò Ôà Ñÿíÿ ëåæàâ á³ëüø íàñåëåíèìè
çåìëÿìè. ³í â³äâ³äàâ íàéãîëîâí³ø³ áóää³éñüê³ ñâÿòèí³, ðîçòà-

Ïî÷èíàþ÷è ç ²V ñòîë³òòÿ â Êèòà¿ ñòàº
ïîì³òíèì ðîçêâ³ò áóääèçìó, ùî ïî÷àâ
ïðîíèêàòè ç ²í䳿. Ç ïîøèðåííÿì áóääèçìó
ç Êèòàþ äî ²í䳿 âñå ÷àñò³øå ïî÷àëè
ïîäîðîæóâàòè ïðî÷àíè — áóää³éñüê³ ÷åíö³,
ÿê³ ïðîêëàäàëè øëÿõè íà áàòüê³âùèíó Áóääè
÷åðåç ïóñòåë³ ³ âèñîêîã³ðí³ ïåðåâàëè
Öåíòðàëüíî¿ À糿.

óðñüêà äîëèíà. Òÿíü-Øàíü

!'

øîâàí³ â ð³çíèõ ì³ñöåâîñòÿõ, ³ çàëèøèâ îïèñè áóää³éñüêèõ
ñâÿùåííèõ ñïîðóä, äåÿêèé ÷àñ æèâ ó ð³çíèõ ìîíàñòèðÿõ,
ïåðåïèñóþ÷è ñâÿùåíí³ òåêñòè, ³ ëèøå ó 414 ðîö³ ïîâåðíóâñÿ
íà áàòüê³âùèíó — íà öåé ðàç ìîðåì. Íà çâîðîòíîìó øëÿõó
â³í çðîáèâ äâîð³÷íó çóïèíêó íà Öåéëîí³, çàâ³òàâ íà îñòð³â ßâà
³ âðåøò³-ðåøò ïðèáóâ äî ñâîãî ð³äíîãî ì³ñòà ѳàíü. ×åðåç
ê³ëüêà ðîê³â ìàíäð³âíèê âèäàâ ÷óäîâèé òâ³ð ï³ä íàçâîþ «Îïèñ
áóää³éñüêèõ äåðæàâ» («Ôàãîöçè»). Ó öüîìó òâîð³ ïîðÿä ç îñíîâíèì çì³ñòîì ðåë³ã³éíîãî õàðàêòåðó äàþòüñÿ ñòèñë³, àëå äóæå
âèðàçí³ îïèñè áëèçüêî òðèäöÿòè äåðæàâ Öåíòðàëüíî¿ À糿 é
²í䳿, ó ÿêèõ Ôà Ñÿíü ïîáóâàâ ï³ä ÷àñ ñâ ïîäîðîæ³. Äåÿê³
ç íàâåäåíèõ íèì â³äîìîñòåé ïðî ö³ êðà¿íè á³ëüøå í³äå íå
çóñòð³÷àþòüñÿ. À ùå îäí³ºþ ö³ííîþ ðèñîþ õàðàêòåðó çíàìåíèòîãî ìàíäð³âíèêà áóëî òå, ùî â³í äóæå â³äïîâ³äàëüíî
ñòàâèâñÿ äî ñâî¿õ çàïèñîê. Íàçèâàþ÷è íàñåëåí³ ïóíêòè, â³í
âèçíà÷àâ ¿õíº òî÷íå ïîëîæåííÿ ³ â³äñòàí³ äî ³íøèõ ãåîãðàô³÷íèõ îᒺêò³â (ó äíÿõ ïåðåõîä³â, ó êèòàéñüêèõ ë³, ó êðîêàõ —
êîëè éøëîñÿ ïðî îêðåì³ õðàìè òà ³íø³ êóëüòîâ³ ñïîðóäè).
Çàâäÿêè êíèæö³ Ôà Ñÿíÿ ñó÷àñí³ â÷åí³ âñòàíîâèëè òî÷íå ì³ñöå
ðîçòàøóâàííÿ áàãàòüîõ ðàí³øå â³äîìèõ ëèøå çà íàçâîþ ì³ñò
³ äåðæàâ.
Ìåøêàíöÿì Äàâíüîãî Êèòàþ áóëè â³äîì³ ³ ñóõîïóòí³, é ìîðñüê³ äîðîãè. Òî÷íî îð³ºíòóâàòèñÿ íà ìîðñüêîìó ïðîñòîð³ ¿ì
äîïîìàãàâ êîìïàñ, ÿêèé áóëî âèíàéäåíî ñàìå â ö³é êðà¿í³.
À êèòàéñüê³ êîðàáë³ — äæîíêè — íå ïîñòóïàëèñÿ ºâðîïåéñüêèì
ñóäíàì. Çà äàíèìè ³ñòîðèê³â, ó Ñåðåäíüîâ³÷÷³ êèòàéñüê³ ìîðåïëàâö³ ðåãóëÿðíî â³äâ³äóâàëè îñòðîâè ²íäîíå糿, Ô³ë³ïï³íè,
²íä³þ, Öåéëîí, äîõîäèëè äî Àðàâ³éñüêîãî ìîðÿ ³ áåðåã³â Ñõ³äíî¿
Àôðèêè. Êèòàéñüê³ äæîíêè äîñòàâëÿëè â äàëåê³ çåìë³ ð³çíîìàí³òí³ òîâàðè — âèðîáè ³ç øîâêó, ïîðöåëÿíè, ìåòàë³â, à
ïîâåðòàëèñÿ ³ç çîëîòîì, ïðÿíîùàìè, áèâíÿìè ñëîí³â òà äîðîãîö³ííîþ äåðåâèíîþ.
Êàæó÷è ïðî ìîðñüê³ ïîäîðîæ³ äàâí³õ êèòàéö³â, íåìîæëèâî
íå çãàäàòè çíàìåíèòó åêñïåäèö³þ ï³ä êîìàíäóâàííÿì ×æåé
Õå (÷è, â ³íø³é òðàíñêðèïö³¿, ×åíü Õî), ºâíóõà ïðè ³ìïåðàòîðñüêîìó äâîð³. ³í óñï³øíî êîìàíäóâàâ ï³ä ÷àñ ìîðñüêèõ ïåðåõîä³â âåëèêèì ôëîòîì, ùî ñêëàäàâñÿ ç 317 ñóä³â ³ 27 òèñÿ÷
÷îëîâ³ê — ìîðÿê³â, ñîëäàò³â, íàâ³ãàòîð³â, êàðòîãðàô³â.
Ôëîòèë³ÿ ïðîéøëà âçäîâæ áåðåã³â ϳâäåííî-Ñõ³äíî¿ À糿, â³äâ³äàëà ²íäîêèòàé, îñòðîâè Ìàëàéñüêîãî àðõ³ïåëàãó, ³, ìîæëèâî,
"

äåÿê³ ðîçâ³äóâàëüí³ êîðàáë³ äîñÿãëè ï³âí³÷íî-çàõ³äíîãî óçáåðåææÿ Àâñòðà볿.
Ââ³éøîâøè â ²íä³éñüêèé îêåàí, ôëîòèë³ÿ ìèíóëà ²íäîñòàí,
Ïåðñüêó çàòîêó, Àðàâ³éñüêèé ï³âîñòð³â ³ ïðîéøëà âçäîâæ ñõ³äíîãî áåðåãà Àôðèêè. Íå âèêëþ÷åíî, ùî ïðè öüîìó ìàíäð³âíèêè
îá³ãíóëè ìèñ Äîáðî¿ Íà䳿 (òîä³ â³í ùå çàëèøàâñÿ áåç³ìåííèì,
òîìó ùî ëèøå íàïðèê³íö³ XV ñòîë³òòÿ ïîðòóãàëüö³ çìîãëè ïðîéòè
³ç çàõîäó öåé øëÿõ). Ó âñÿêîìó ðàç³, íà êèòàéñüê³é êàðò³ 1420 ðîêó
ö³ëêîì â³ðîã³äíî ïîêàçàíà ÷àñòèíà ï³âäåííî-çàõ³äíîãî óçáåðåææÿ
Àôðèêè.
Óñüîãî ç 1405 ïî 1433 ð³ê ×æåé Õå çä³éñíèâ ñ³ì âåëèêèõ
ïëàâàíü. Îäíàê âîíè íå ñïðèÿëè çì³öíåííþ òîðãîâèõ ³ ïîë³òè÷íèõ çâ’ÿçê³â Êèòàþ ç äàëåêèìè êðà¿íàìè. Ìîæëèâî, òîìó,
ùî ³ìïåðàòîð³â ϳäíåáåñíî¿ ö³ëêîì âëàøòîâóâàëè ³íø³ øëÿõè
òîðã³âë³.
Ñåðåä âåëèêî¿ ê³ëüêîñò³ ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â, çðîáëåíèõ
ï³ääàíèìè ϳäíåáåñíî¿, ÷è íå íàéãîëîâí³øå ì³ñöå ïîñ³äຠðîçâ³äóâàííÿ òîðãîâåëüíèõ øëÿõ³â, à ñåðåä íèõ — ïðîêëàäàííÿ
Âåëèêîãî øîâêîâîãî øëÿõó, ÿêèé 璺äíóâàâ Êèòàé ÷åðåç Öåíòðàëüíó Àç³þ ç ªâðîïîþ. Öåé âàæëèâèé øëÿõ ïðîòÿãîì ³ñòî𳿠â³äêðèâàëè ì³í³ìóì äâ³÷³.
Ïåðøå â³äêðèòòÿ Âåëèêîãî øîâêîâîãî øëÿõó ðîçïî÷àëîñÿ
çàâäÿêè êèòàéñüêîìó äèïëîìàòó ×æàí Öÿíþ. ²ìïåðàòîð Ó Ä³
(ç äèíàñò³¿ Õàíü) ó 138 ðîö³ äî í. å. âèð³øèâ óêëàñòè ñîþç
ïðîòè êî÷³âíèê³â-ãóí³â, ùî íàïàäàëè íà Êèòàé ç ï³âíî÷³, ³ç

Êèòàéñüêà äæîíêà

"

ïðàâèòåëåì þå÷æ³é. Íàðîä öåé æèâ çà Íåáåñíèìè ãîðàìè, ³
òóäè ÷åðåç ïåðåâàëè Òÿíü-Øàíþ âèðóøèëî ïîñîëüñòâî íà
÷îë³ ç äîñâ³ä÷åíèì äèïëîìàòîì ×æàí Öÿíåì. Ïîáëèçó ã³ðñüêî¿ ñèñòåìè ïîñîëüñòâî áóëî àòàêîâàíî ãóíàìè ³ çàõîïëåíî
â ïîëîí. Äîâãèõ äåñÿòü ðîê³â ïðîâ³â ó ïîëîí³ â ãóí³â ×æàí
Öÿíü, êî÷óþ÷è ñë³äîì çà íèìè ÿê áðàíåöü ç ì³ñöÿ íà ì³ñöå,
ïåðø í³æ éîìó ïîùàñòèëî âòåêòè. Âò³ì, ðàä³ñòü â³ä äîâãî
î÷³êóâàíî¿ âîë³ áóëà ïåðåä÷àñíîþ. ×æàí Öÿíü îïèíèâñÿ â
îäí³é ç äîëèí âåëè÷åçíî¿ ã³ðñüêî¿ êðà¿íè. Íà ùàñòÿ, â³í ìàâ
òîâàðèøà: ðàçîì ç êèòàéñüêèì äèïëîìàòîì óò³ê ãóí Ãàíüôó,
ùî ñóïðîâîäæóâàâ éîãî âïðîäîâæ íàñòóïíèõ äåñÿòè ðîê³â
ìàíäð³â ïî ïóñòåëÿõ ³ ãîðàõ.
Âò³êà÷³ ç³éøëè íà ïåðåâàë ïî ëüîäîâèêó ³ îïèíèëèñÿ íà âèñîêîã³ðí³é ð³âíèí³, ïîò³ì çíàéøëè ñïóñê ïî óùåëèí³, ùî çàðîñëà âèñîêèìè ñòðóíêèìè ÿëèíàìè. Íå â³äîìî, ÷è äîâãî á âîíè
çìîãëè ïðîòðèìàòèñÿ â ÷óæèõ çåìëÿõ, ÿêáè íå çóñòð³÷ ç ìèðíèìè ñêîòàðÿìè íà áåðåãàõ âåëèêîãî îçåðà. ×æàí Öÿíü ó ñâîºìó
çâ³ò³ íàçâàâ ¿õ «óñóíÿìè», çàçíà÷èâøè, ùî êîëèñü âîíè ï³äêîðÿëèñÿ ãóíàì, àëå, ç³áðàâøè ÷èñëåííå â³éñüêî, çìîãëè â³äñòîÿòè ñâîþ âîëþ. Öå áóëè âèñîê³ íà çð³ñò áëàêèòíîîê³ ëþäè, çîâñ³ì íå ñõîæ³ íà êèòàéö³â.
Îçåðî, íàâêîëî ÿêîãî êî÷óâàëè óñóí³, âîíè íàçèâàëè Æåõàé, òîáòî «íåçàìåðçàþ÷å òåïëå îçåðî». Óñóí³ ðîçïîâ³ëè, ùî
þå÷æ³ ïåðåñåëèëèñÿ íà ï³âäåíü, ó êâ³òó÷ó äîëèíó âåëèêî¿ ð³÷êè.
Òóäè ³ âèðóøèâ ×æàí Öÿíü. Þå÷æ³é â³í çíàéøîâ, àëå ¿õí³é
ïðàâèòåëü â³äìîâèâñÿ â³ä ñîþçó ç êèòàéñüêèì ³ìïåðàòîðîì. Ö³ëèé ð³ê ×æàí Öÿíü íàìàãàâñÿ óìîâèòè éîãî óêëàñòè óãîäó, àëå
íå çì³ã, òîìó ðóøèâ íàçàä. Íà øëÿõó äî áàòüê³âùèíè â³í ïèëüíî ðîçãëÿäàâ ð³÷êè, ã³ðñüê³ õðåáòè, îçåðà. ϳñëÿ ïîâåðíåííÿ ç
éîãî ñë³â êèòàéñüêèé ³ñòîðèê Ñèìà Öÿíü, àâòîð áàãàòîòîìíèõ
«²ñòîðè÷íèõ çàïèñîê» («Øèöçè»), ñêëàâ îïèñ éîãî ïîäîðîæ³.
Âò³ì, öÿ ïîäîðîæ áóëà íå îñòàííüîþ... Ó 127 ðîö³ äî í. å.
×æàí Öÿíü ïåðåòíóâ Àëàéñüêó äîëèíó ³ ïîáà÷èâ ïðàâîðó÷ âèñîêèé ã³ðñüêèé õðåáåò. ³í íàçâàâ ö³ ãîðè Öèáóëüíèìè (Öèíë³íü), áî ¿õí³ ñõèëè âêðèâàëè çàðîñò³ äèêî¿ öèáóë³. Äàë³ øëÿõ
×æàí Öÿíÿ ïðîë³ã ÷åðåç ïóñòåëþ Òàêëà-Ìàêàí äî áåçñò³÷íîãî
îçåðà Ëîáíîð, ÿêå ìàíäð³âíèê íàçâàâ Ñîëÿíèì, áî âîäà â íüîìó áóëà ñîëîíîþ. Îçåðî çíàìåíèòå ñâîºþ ì³íëèâ³ñòþ: âîíî ïîñò³éíî çì³íþº ñâî¿ êîíòóðè: òî íàïîâíþºòüñÿ âîäîþ, òî ïåðåòâîðþºòüñÿ íà áîëîòî.
"

Ãëèíÿíà ìîäåëü ÷îâíà ç ãðîáíèö³ ²² ñò. äî í. å. Êèòàé

Ïåðåáîðîâøè ç íåéìîâ³ðíèìè òðóäíîùàìè ïðîñò³ð ïóñòåë³,
×æàí Öÿíü âäðóãå îïèíèâñÿ â ïîëîí³ ó ãóí³â. Íà öåé ðàç â³í
óò³ê ÷åðåç ð³ê, ñêîðèñòàâøèñü ì³æóñîáèöåþ â ïëåìåí³.  ïîëîí³
â³í îäðóæèâñÿ, ³ äðóæèíà âòåêëà ðàçîì ç íèì. Ïåðåñë³äóâàí³
ãóíàìè, âîíè çìóøåí³ áóëè ïðîáèðàòèñÿ âàæêîäîñòóïíèìè øëÿõàìè, îáõîäÿ÷è îáæèò³ ì³ñöÿ. Äðóæèíà çàãèíóëà, ³ â³í ïîâåðíóâñÿ ò³ëüêè ç â³ääàíèì éîìó Ãàíüôó.
×æàí Öÿíü ñêëàâ çâ³ò ïðî ñâîþ «ïîäîðîæ äîâæèíîþ
â 25 òèñÿ÷ ë³», ïðîòå âîíà çáåðåãëàñÿ ò³ëüêè â êîðîòêîìó ïåðåêàç³. ×æàí Öÿíü ïåðøèì ïîâ³äîìèâ êèòàéöÿì ïðî ³ñíóâàííÿ Êàñï³éñüêîãî (ϳâí³÷íîãî) ³ Àðàëüñüêîãî (Çàõ³äíîãî) ìîð³â, ïðàâèëüíî âèçíà÷èâ, êóäè òå÷óòü íàéâàæëèâ³ø³ ð³÷êè
Ñåðåäíüî¿ À糿. Ó éîãî çâ³ò³ ì³ñòÿòüñÿ â³äîìîñò³ ïðî çàõ³äíó
÷àñòèíó À糿 àæ äî Ïåðñüêî¿ çàòîêè ³ Ñåðåäçåìíîãî ìîðÿ.
Âåëèêå çíà÷åííÿ ìàëè òàêîæ äàí³ ïðî ²íä³þ, ùî ¿õ ç³áðàâ
×æàí Öÿíü. Äî íüîãî öÿ êðà¿íà âçàãàë³ íå çãàäóâàëàñÿ â êèòàéñüê³é ë³òåðàòóð³. Ãåîãðàô³÷íèì îïèñàì ×æàí Öÿíÿ âëàñòèâà
òî÷í³ñòü ³ êîíêðåòí³ñòü.
Ó ñòîëèö³ Áàêò𳿠×æàí Öÿíü çóñòð³÷àâ êóïö³â ³ç êðà¿íè
Øåíüäó — ²í䳿. Ñåðåä ¿õí³õ òîâàð³â â³í çíàéøîâ áàìáóêîâ³ âèðîáè ç ϳâäåííîãî Êèòàþ. Öÿ çíàõ³äêà íàøòîâõíóëà ×æàí Öÿíÿ
íà â³äêðèòòÿ: âèðîáè ÷åðåç ðóêè íåâ³äîìèõ ïîñåðåäíèê³â íàäõîäÿòü ³ç Êèòàþ â Øåíüäó ï³âäåííèì øëÿõîì. À öå îçíà÷àëî,
ùî ç Êèòàþ íà çàõ³ä áóëà ùå îäíà äîðîãà! ×æàí Öÿíü íàì³òèâ
øëÿõ ç Êèòàþ â ²íä³þ ÷åðåç Á³ðìó é Àññàì, ÷åðåç ìîðÿ ϳâäåííî-ñõ³äíî¿ À糿. ×åðåç ê³ëüêà ñòîë³òü ö³ ìàðøðóòè ñòàëè íàéâàæëèâ³øèìè òîðãîâåëüíèìè øëÿõàìè, ùî ïîºäíàëè Êèòàé ç äîëèíîþ Ãàí´ó. Íà ìåæ³ ²² é ² ñòîë³òü äî í. å. çà öèì ìàðøðóòîì
ïðîéøëà ï³âäåííà ÷àñòèíà Âåëèêîãî øîâêîâîãî øëÿõó ç³ Ñõ³äíîãî Êèòàþ â êðà¿íè Ñåðåäíüî¿ ³ Çàõ³äíî¿ À糿.
"!

Ãåîãðàô³÷í³ çíàííÿ, ùî ¿õ îòðèìàâ ×æàí Öÿíü, äîïîìîãëè
íå ò³ëüêè ñó÷àñíèì ó÷åíèì, ÿê³ âèâ÷àþòü ³ñòîð³þ Êèòàþ. Âîíè
ìàëè òàêîæ ñóòî ïðàêòè÷íå çíà÷åííÿ: â³äîìîñò³, ùî ì³ñòèëèñÿ
â êíèæö³, äîïîìîãëè êèòàéñüêîìó â³éñüêó ðîçãðîìèòè ãóí³â ó
120 ðîö³ äî í. å., â³äò³ñíèòè ¿õ â³ä êîðäîí³â Êèòàþ ³ çíà÷íî
ðîçøèðèòè ³ìïåð³þ çà ðàõóíîê çàõ³äíèõ çåìåëü. ²ìïåðàòîð Ó Ä³
çàâîþâàâ êðà¿íó óñóíåé, ùî ñòàëà çàõ³äíèì ôîðïîñòîì ϳäíåáåñíî¿. Óæå ïî çâ³ëüíåí³é â³ä ãóí³â òåðèòî𳿠×æàí Öÿíü íà ÷îë³
â³éñüêà çä³éñíèâ ïåðåõ³ä ÷åðåç Íåáåñí³ ãîðè ³ âèéøîâ äî îçåðà
Æåõàé (íàì ç âàìè á³ëüøå çíàéîìà éîãî òþðêñüêà íàçâà — ²ññèê-Êóëü, ùî â ïåðåêëàä³ îçíà÷ຠ«ãàðÿ÷å îçåðî»).
Ïåðåõ³ä ÷åðåç Öåíòðàëüíó Àç³þ â³ä Òÿíü-Øàíþ äî êîðäîí³â
Êèòàþ áóâ îñòàííüîþ ïîäîðîææþ ×æàí Öÿíÿ. Ïîìåð â³í, î÷åâèäíî, â 112 ðîö³ äî í. å. À äåñÿòü ðîê³â ïî òîìó êîðäîíè Êèòàþ
ðîçøèðèëèñÿ äî Óñóíÿ ³ Äàâàíÿ, ³ íà çåìëÿõ, ùî ¿õ â³äêðèâ äëÿ
Êèòàþ ×æàí Öÿíü, áóëî çàñíîâàíî ÷îòèðíàäöÿòü íîâèõ ïðîâ³íö³é.
Âåëèêèé øîâêîâèé øëÿõ, ùî â³ä³ãðàâ âåëè÷åçíó ðîëü ó çáëèæåíí³ ªâðîïè é À糿, ïðî³ñíóâàâ áëèçüêî ñòà ðîê³â. Ïîò³ì â³í
áóâ çàíåäáàíèé ³ â³äðîäèâñÿ ï³ñëÿ ïîäîðîæ³ ³íøîãî êèòàéöÿ —
×àíü ×óíÿ â 1221—1223 ðîêàõ.
×àíü ×óíü, ³ì’ÿ ÿêîãî â ïåðåêëàä³ îçíà÷ຠ«Â³÷íà âåñíà»,
áóâ íàñòîÿòåëåì äàîñüêîãî ìîíàñòèðÿ ³ â³äîìèì ô³ëîñîôîì. Êîëè
×èí´³ñõàí ïîêëèêàâ éîãî äî ñåáå, ùîá äîâ³äàòèñÿ â³ä ìóäðåöÿ
òàºìíèöþ â³÷íîãî æèòòÿ, éîìó áóëî âæå 72 ðîêè. ×àíü ×óíü âèðóøèâ âåðõè íà êîí³ ÷åðåç Ïåê³í ó Ìîíãîë³þ, íà áåðåãè Õåðóëåíà,
çâ³äêè ïî÷àâ ×èí´³ñõàí ñâî¿ çàâîþâàííÿ ³ äå â³í íàêàçàâ ñïîðÿäèòè çàã³í äëÿ îõîðîíè ïîäîðîæàíèíà. ×èí´³ñõàí ó öåé ÷àñ øòóðìóâàâ Ñàìàðêàíä, ùîá çðîáèòè éîãî ñòîëèöåþ ³ìïåð³¿. Òóäè ³
ïîïðÿìóâàâ ×àíü ×óíü.
×èí´³ñõàí çóñòð³â ×àíü ×óíÿ äóæå ãîñòèííî. ² õî÷à äàîñ íå
ðîçêðèâ éîìó ñåêðåò³â â³÷íîãî æèòòÿ, áåñ³äè ç íèì áóëè âî¿íó
äóæå ïðèºìíèìè. Ùîïðàâäà, ×àíü ×óíü íå
Ó÷åíü ô³ëîñîôà — ˳ ×æè÷àí — ðåòåëüíî
ïîãîäèâñÿ çàëèøèòèçàïèñóâàâ óñ³ ïî䳿 ¿õíüî¿ ïîäîðîæ³, óñ³
ñÿ ó ñòîëèö³ ³ ÷èìäàë³
ãåîãðàô³÷í³ îᒺêòè, ùî òðàïèëèñÿ ¿ì çà òðè
ðîêè ìàíäð³â. Ó 1228 ðîö³ éîãî ïðàöÿ áóëà
÷àñò³øå ãîâîðèâ ïðî
îïóáë³êîâàíà ³ çãîäîì âèäàíà ðîñ³éñüêîþ
ñâîº áàæàííÿ ïîâåðíóìîâîþ. Êíèæêó ïðî ïîäîðîæ ×àíü ×óíÿ
òèñÿ äîäîìó. Ó ëþòîìó
ïåðåêëàâ ³ âèäàâ 1866 ðîêó ãîëîâà ðîñ³éñüêî¿
1224 ðîêó ×àíü ×óíü
ïðàâîñëàâíî¿ ì³ñ³¿ â Êèòà¿, àðõ³ìàíäðèò
ïðè¿õàâ äî Ïåê³íó, äå
Ïàëëàä³é (ó ìèðó Ïåòðî Êàôàðîâ).
""

éîìó äîçâîëåíî áóëî
îñåëèòèñÿ â ³ìïåðàòîðñüêîìó ïàëàö³. Ïîäîðîæ ×àíü ×óíÿ çàâîéîâàíèìè ×èí´³ñõàíîì
çåìëÿìè ñïðèÿëà â³äðîäæåííþ Âåëèêîãî øîâêîâîãî øëÿõó. Ïî íüîìó çíîâó ï³øëè
êàðàâàíè.
Ïîãëÿíüòå íà êàðòó, ³ âè ïîáà÷èòå, ÿêèì äîâãèì áóâ Âåëèêèé øîâêîâèé øëÿõ. ³í ïðîñòÿãíóâñÿ â³ä ì³ñòà ѳàíü íà ð³÷ö³
Âåéõå äî Ëÿíü÷æîó íà Õóàíõå, ïîò³ì äî Ãàí÷æîó. Ïåðåä ïóñòåëåþ Òàêëà-Ìàêàí øëÿõ ðîçäâîþâàâñÿ — îäíå éîãî ðîçãàëóæåííÿ
îáõîäèëî ïóñòåëþ ç ï³âíî÷³, äðóãå — ç ï³âäíÿ. Âîíè 璺äíóâàëèñÿ â Êàø´àð³, à ïîò³ì çíîâó ðîçõîäèëèñÿ. Ìîæíà áóëî ÷åðåç
Îø ³ Àíäèæàí ïîòðàïèòè ó Ôåð´àíñüêó äîëèíó, ç ÿêî¿ íåâàæêî
ä³ñòàòèñÿ Ïåðñ³¿, Ìàëî¿ À糿, ªâðîïè. À íà ï³âäåíü â³ä Êàø´àðà,
÷åðåç Ïàì³ð, ïðÿìà äîðîãà âåëà â Ñð³íàãàð òà ²íä³þ.
ßêùî çàïëþùèòè î÷³, ìîæíà óÿâèòè ñîá³ íåñê³í÷åíí³ êàðàâàíè, ùî âåçëè ç³ Ñõîäó íà Çàõ³ä åêçîòè÷í³ òîâàðè ϳäíåáåñíî¿.
² — âæå â êîòðå — çäèâóâàòèñÿ íàïîëåãëèâîñò³ ëþäåé, ÿê³ çóì³ëè â³äøóêàòè áåçïå÷íèé ïðîõ³ä ÷åðåç ãîðè é ïóñòåë³. Ïðîõ³ä,
ùî ñòàâ ì³ñòêîì ì³æ ªâðîïîþ òà À糺þ.
Êèòàéñüê³ â÷åí³ ââàæàþòü, ùî ñàìå
ç â³äêðèòòÿì Âåëèêîãî øîâêîâîãî øëÿõó
â Êèòà¿ ïîÿâèëèñÿ ëþöåðíà, âèíîãðàä,
ãðàíàò, îã³ðîê, âîëîñüêèé ãîð³õ òà ô³ãîâå
äåðåâî.

Âåëèêèé øîâêîâèé øëÿõ

"#

Øëÿõè íîðìàí³â

ßêùî ïîãëÿíóòè íà êàðòó ϳâí³÷íî¿ Àòëàíòèêè, íåâàæêî
ïåðåêîíàòèñÿ, ÿê ïðîñòî ñþäè ïîòðàïèòè ç ï³âäåííî-çàõ³äíî¿
îêîëèö³ ¥ðåíëàí䳿. Ìîðåïëàâö³, ùî â³äâàæíî âèõîäèëè ó â³äêðèòå ìîðå, ìîãëè, áåçóìîâíî, ïîäîëàòè â³äñòàíü ó 500 êì óçäîâæ ïîëÿðíîãî êîëà àáî 800—1000 êì, ÿêùî éòè â³ä ï³âäåííîãî
ê³íöÿ îñòðîâà.
³ê³íãè áóëè áåçñòðàøíèìè âî¿íàìè ³ ìîðåïëàâöÿìè. Äåÿê³
äàí³ ñâ³ä÷àòü ïðî òå, ùî âîíè ìîãëè êîðèñòàòèñÿ ï³ä ÷àñ ïëàâàíü ïðèì³òèâíèìè êîìïàñàìè: óëàìêàìè ìàãí³òíîãî âàïíÿêó,
ùî ÿê³ìîñü ÷èíîì êð³ïèëèñÿ íà äîøö³. Ó äåÿêèõ ñàãàõ çãàäóºòüñÿ íàâ³ãàö³éíèé êðèñòàë. Ñïðàâä³, äåÿê³ ïðîçîð³ êðèñòàëè,
íàïðèêëàä, òàê çâàíèé ³ñëàíäñüêèé øïàò, äàþòü çìîãó çíàõîäèòè ïîëîæåííÿ Ñîíöÿ â õìàðíó ïîãîäó.
²ñòîð³ÿ ï³äêîðåííÿ Àìåðèêè ðîçïî÷àëàñÿ ç òîãî, ùî ç³ Ñêàíäèíà⳿ áóâ çìóøåíèé ïåðåñåëèòèñÿ äî ²ñëàí䳿 ÷îëîâ³ê íà ïð³çâèùå Òîðâàëüäñîí ç³ ñâîºþ ðîäèíîþ. ¯ì ä³ñòàëàñÿ çåìëÿ â íåçàòèøíîìó ï³âí³÷íîìó ðàéîí³. Êðàù³ óã³ääÿ âæå áóëè ðîç³áðàí³,
ïåðåñåëåíöÿì äîâîäèëîñÿ äóæå âàæêî. Ñèí Òîðâàëüäñîíà, Åéð³ê Ðàóä³ (Ðóäèé), íå õîò³â ñêîðèòèñÿ òàê³é æàëþã³äí³é äîë³,
òîìó ï³ñëÿ òîãî ÿê ïîäîðîñë³øàâ ³ îæåíèâñÿ, ïåðåñåëèâñÿ â ï³âäåííî-çàõ³äíèé ðàéîí îñòðîâà. Òà ì³ñöåâ³ ìåøêàíö³ âîðîæå
çóñòð³ëè íîâèõ ïîñåëåíö³â.  îäí³é ³ç á³éîê Åéð³ê óáèâ äâîõ

Åéð³ê Ðàóä³ (Ðóäèé) â³äêðèâຠ¥ðåíëàíä³þ. Õóä. Êàðë Ðàñìóññåí. Õ²Õ ñò.

"$

ñâî¿õ ñóïðîòèâíèê³â. Çà öå, çã³äíî ç³ çâè÷àÿìè òîãî ÷àñó, éîãî
íà òðè ðîêè âèñëàëè ç êðà¿íè. Åéð³ê âèð³øèâ íå âòðà÷àòè ÷àñó
ìàðíî. ³í ç³áðàâ êîìàíäó ³ ï³øîâ øóêàòè ùàñòÿ íà íîâèõ çåìëÿõ, ùî ëåæàëè äåñü íà çàõîä³.
ijæäàâøèñü ïîãîæîãî â³òðó, Åéð³ê ñïðÿìóâàâ ñâîº ñóäíî íà
çàõ³ä. Íàñòóïíîãî äíÿ ìîðÿêè ïîáà÷èëè ìîãóòí³ ëüîäîâèêè, ùî
ñïîâçàþòü ó ìîðå. Ç æàõëèâèì ãóðêîòîì â³ä íèõ â³äëàìóâàëèñÿ
êðèæàí³ ñêåë³ — àéñáåðãè — ³ â³äïëèâàëè, ïîãîéäóþ÷èñü íà õâèëÿõ. Ëàâ³ðóþ÷è ì³æ ëüîäàìè, ìîðåïëàâö³ ðóøèëè óçäîâæ áåðåãà â
ïîøóêàõ á³ëüø ïðèâ³òíèõ çåìåëü. ² íåâäîâç³ ¿ì ïîùàñòèëî. Âîíè
ùàñëèâî ä³ñòàëèñÿ äî ô³îðä³â, äå íà ñõèëàõ çåëåí³ëè òðàâè ³ êóù³.
Òóò áóëî âèð³øåíî âëàøòóâàòè ïîñåëåííÿ. À ñàì îñòð³â íàçâàëè
¥ðåíëàí䳺þ, ùî â ïåðåêëàä³ îçíà÷ຠ«Çåëåíà çåìëÿ».
Äåÿê³ â÷åí³ ââàæàþòü, ùî íàçâà âèíèêëà íå âèïàäêîâî, ³ Åéð³ê íàñïðàâä³ äóìàâ íå òàê ïðî ÷óäîâèé êðàºâèä, ÿêèé éîìó
â³äêðèâñÿ, ÿê ïðî ìàéáóòí³õ êîëîí³ñò³â: «Â³í äàâ êðà¿í³ ³ì’ÿ,
íàçâàâøè ¿¿ ¥ðåíëàí䳺þ; â³í ñêàçàâ, ùî ëþäè çàõî÷óòü òóäè
âèðóøèòè, ÿêùî â êðà¿íè áóäå ãàðíà íàçâà. Âîíè çíàéøëè íà
ñõîä³ ³ çàõîä³ ñë³äè æèòëà, à òàê ñàìî çàëèøêè ÷îâí³â ³ êàì’ÿíèõ
çíàðÿäü. Òàê ðîçïîâ³äàâ Òîðêåëþ, ñèíó Ãåëë³ðà, ó ¥ðåíëàí䳿
÷îëîâ³ê, ÿêèé ñàì áóâ ó ö³é ïîäîðîæ³ ç Åéð³êîì Ðóäèì» (Àð³
Òîðã³ëüñîí Ôðîäå. «Êíèãà ³ñëàíäö³â»).
Ïîâåðíóâøèñü ÷åðåç òðè ðîêè â ²ñëàíä³þ, âèãíàíö³ ðîçïîâ³ëè ïðî â³äêðèòó çåìëþ. Ñþäè íà ÷îë³ ç Åéð³êîì ïåðå¿õàëè
æèòè ê³ëüêà ðîäèí, çàñíóâàâøè ïîñåëåííÿ.  ñïðèÿòëèâ³ ðîêè
íà ïðèáåðåæíèõ ëóêàõ ðîñëè ìîðîçîñò³éê³ ñîðòè ÿ÷ìåíþ, â³âñà,
ÿáëóê. Ãîëîâíèì çàíÿòòÿì áóëè ðèáíà ëîâëÿ ³ òâàðèííèöòâî
(ñâèí³, êîçè, â³âö³, à ãîëîâíå — êîðîâè). Âò³ì, íîâèé îñòð³â
ìàâ ñóòòºâ³ íåäîë³êè: íà íüîìó ìàéæå íå áóëî ë³ñó, ÿêùî íå
ââàæàòè ñòîâáóð³â, ùî ¿õ âèêèäàëè íà áåðåã ìîðñüê³ õâèë³. Ïîñåëåíöÿì äîâîäèëîñÿ çàâîçèòè äåðåâèíó â ¥ðåíëàíä³þ ç ìàòåðèêà, ãîëîâíèì ÷èíîì ç ϳâí³÷íî¿ ªâðîïè. Òîìó ´ðåíëàíäñüê³
êîëîí³ñòè äóæå çðàä³ëè, äîâ³äàâøèñü, ùî íà çàõîä³ ³ñíóº ùå
îäíà íåâ³äîìà çåìëÿ, âêðèòà ë³ñàìè.
Çâ³ñòêó ïðî íîâó çåìëþ ïðèí³ñ Á’ÿðí³ Õåðþëüôñåí. ³í ñïîðÿäèâ êîðàáåëü, ìàþ÷è íàì³ð ïëèñòè ç ²ñëàí䳿 â ¥ðåíëàíä³þ,
êóäè ïåðåñåëèâñÿ éîãî áàòüêî. Ïîäîðîæ áóëà íàäçâè÷àéíîþ.
Ïðî íå¿ çáåðåãëàñÿ ñàãà — ÷³òêà, ÿê çàïèñ ó êîðàáåëüíîìó æóðíàë³. Â³ä ²ñëàí䳿 ìîðåïëàâö³ ïëèâëè òðè äîáè ïðè ïîïóòíîìó
â³òð³. Ïîò³ì ïîäóâ ï³âí³÷íèé â³òåð, ³ íà ìîðå âïàâ òóìàí. Ìîðå"%

ïëàâö³ ïëèâëè áåç îð³ºíòèð³â, íåâ³äîìî êóäè, áàãàòî äí³â. Ò³ëüêè êîëè ïðîñâ³òë³ëî, âîíè çìîãëè âèçíà÷èòè ñòîðîíè ñâ³òó.
ϳäíÿâøè â³òðèëà, ïëèâëè ùå äåíü ³ í³÷. Íàðåøò³ ïîáà÷èëè
çåìëþ. Âîíà áóëà ïëîñêà, âêðèòà ë³ñîì, ç íåâåëèêèìè ïàãîðáàìè íà ãîðèçîíò³. Á’ÿðí³ âèð³øèâ ðóõàòèñÿ äàë³. Çà äâ³ äîáè âîíè
çíîâó ïîáà÷èëè çåìëþ. Ñóõîä³ë íå áóâ ñõîæèé íà ¥ðåíëàíä³þ:
çàì³ñòü ëüîäîâèê³â — ë³ñè. Áàãàòî õòî ç ìîðÿê³â õîò³ëè ïðèñòàòè äî áåðåãà, óçÿòè äðîâ ³ îáíîâèòè çàïàñ ïèòíî¿ âîäè. Îäíàê
Á’ÿðí³ íàêàçàâ ï³äíÿòè â³òðèëà ³ ïîâåðíóòè íà ï³âäåííèé çàõ³ä,
ó â³äêðèòå ìîðå.
×åðåç íàñòóïí³ òðè äîáè ïðè ïîïóòíîìó â³òð³ âîíè çíîâó
ïîáà÷èëè çåìëþ. Âîíà áóëà ñõîæà íà ¥ðåíëàíä³þ, àëå, ïðîéøîâøè óçäîâæ áåðåãà, ìàíäð³âíèêè ïåðåêîíàëèñÿ, ùî öå íåâåëèêèé îñòð³â. Çíîâó äîâåëîñÿ ¿ì âèðóøàòè ó â³äêðèòå ìîðå.
Ìèíóëî ùå ÷îòèðè äîáè, ³ âèñíàæåí³ ëþäè äîñÿãëè ¥ðåíëàí䳿,
ïðèñòàëè äî êîñè, äå ëåæàâ ÷îâåí, à íåïîäàë³ê ñòîÿâ áóäèíîê
áàòüêà Á’ÿðí³.
Ïîâ³äîìëåííÿ Á’ÿðí³ ïðî áà÷åíó íèì êðà¿íó íå çàö³êàâèëî
áàòüêà, òîìó áóëè á³ëüø äî âïîäîáè â³äîìîñò³ ïðî áàãàò³ ì³ñòà,
ÿê³ ìîæíà ïîãðàáóâàòè. Ëèøå ñèí Åéð³êà Ðóäîãî Ëåéô äóìàâ
³íàêøå. ³í ïðèáóâ ó Íîðâåã³þ ç ¥ðåíëàí䳿, íå áóâ í³ ãðàá³æíèêîì, í³ âáèâöåþ, ïðèéíÿâ õðèñòèÿíñòâî. ³í áàæàâ ä³ñòàòèñÿ íåâ³äîìî¿ çåìë³.
Ëåéô ³ éîãî ñóïóòíèêè ç³éøëè íà êîðàáåëü (óñüîãî ¿õ áóëî
35 ÷îëîâ³ê). Ñåðåä íèõ áóâ ³ îäèí ãåðìàíåöü, ÿêîãî çâàëè Òþðê³ð. Ìàíäð³âíèêè ñïîðÿäèëè ñâîº ñóäíî, âèéøëè â ìîðå ³ ñïî÷àòêó äîñÿãëè çåìë³, ÿêó áà÷èâ Á’ÿðí³. Óñÿ çåìëÿ â³ä áåðåãà ³ àæ

Ïîñàäêà íîðìàí³â íà êîðàáåëü. Ñåðåäíüîâ³÷íà ãðàâþðà

"&

äî ëüîäîâèê³â íàãàäóâàëà ñóö³ëüíèé ïëàñêèé êàì³íü. Ëåéô äàâ
¿é íàçâó Õåìóëàíä (Âàëóííà Çåìëÿ). ϳñëÿ öüîãî ìàíäð³âíèêè
ïîâåðíóëèñÿ íà êîðàáåëü ³ íåâäîâç³ çíàéøëè ³íøó çåìëþ. Âîíè
íàáëèçèëèñÿ äî íå¿, êèíóëè ÿê³ð, ñïóñòèëè ÷îâåí ³ ç³éøëè íà
áåðåã. Êðà¿íà öÿ áóëà ïëîñêîþ ³ ë³ñèñòîþ. ¯¿ Ëåéô íàçâàâ Ìàðêëàíä (˳ñîâà Çåìëÿ).
Ïîò³ì ìàíäð³âíèêè äâà äí³ ïëèâëè ïðè ï³âí³÷íî-ñõ³äíîìó
â³òð³. Âîíè ïðîéøëè ïðîòîêîþ ì³æ îñòðîâîì ³ ìèñîì, ïîáà÷èëè ð³÷êó, ùî âèò³êàëà ç îçåðà, ³ íåþ ä³ñòàëèñÿ îçåðà. Òàì ìàíäð³âíèêè êèíóëè ÿê³ð, âèíåñëè ñâî¿ ñïàëüí³ ì³øêè ³ ðîçáèëè
íàìåòè. Âîíè âèð³øèëè îòàáîðèòèñÿ òàì íà çèìó ³ ñïîðóäèëè
âåëèê³ áóäèíêè. ² â ð³÷ö³, ³ â îçåð³ áóëî áàãàòî âåëèêî¿ ÷åðâîíî¿
ðèáè, ÿêî¿ âîíè ùå í³êîëè íå áà÷èëè. Íàñòàëà îñ³íü. Ïîãîäà
ñòîÿëà òåïëà, ³ äí³ ìàéæå íå çìåíøóâàëèñÿ. Ìàíäð³âíèêè íåâåëèêèìè ãðóïàìè ðîáèëè îäíîäåíí³ ðîçâ³äíèöüê³ ïîõîäè â ãëèá
êðà¿íè.
ßêîñü òàêèé çàã³í ïîâåðíóâñÿ áåç îäíîãî ó÷àñíèêà — ãåðìàíöÿ íà ïð³çâèñüêî Òþðê³ð. Ëåéô çàíåïîêî¿âñÿ — àäæå Òþðê³ð
áóâ éîãî âèõîâàòåëåì. Íà ùàñòÿ, «çíèêëèé» øâèäêî çíàéøîâñÿ,
òà ùå é ç³ çäîáè÷÷þ: â³í çíàéøîâ ãðîíà âèíîãðàäó!
Ïîñåëåíö³ âïåðøå â æèòò³ çìîãëè ïîëàñóâàòè âèíîãðàäîì.
³í òàê ¿ì ñïîäîáàâñÿ, ùî Ëåéô íàçâàâ ì³ñöåâ³ñòü ³íëàíä —
«Âèíîãðàäíà Çåìëÿ».
Ñóäÿ÷è ç³ ñë³â Ëåéôà, íàâåäåíèõ ó ñàç³, â³í ö³ëêîì ñâ³äîìî,
ç ðîçóì³ííÿì âàæëèâîñò³ ö³º¿ ì³ñ³¿ ñòàâ ïåðøîâ³äêðèâà÷åì. Çà
âñ³ìà ïðàâèëàìè ñë³ä áóëî á çàëèøèòè çà âèÿâëåíèìè çåìëÿìè
äàí³ òîä³ íàçâè. Àëå, íà æàëü, íåìຠäîñòîâ³ðíèõ äàíèõ ïðî ¿õíº
ðîçòàøóâàííÿ. Çà îäí³ºþ âåðñ³ºþ, öå áóâ ï³âîñòð³â Ëàáðàäîð, çà
³íøîþ — ï³âí³÷íèé áåðåã Íüþôàóíäëåíäó.
Íàâåñí³ ìàíäð³âíèêè ïîâåðíóëèñÿ â ¥ðåíëàíä³þ ç âàíòàæåì
êîëîä. Íàñòóïíîãî ðîêó áðàò Ëåéôà Òîâàëüä (1002 — ?) ïîâòîðèâ öåé ìàðøðóò, çíàéøîâøè ³ ³íëàíä, ³ õàòèíè ñâî¿õ ïîïåðåäíèê³â. Íîðìàíè äîêëàäíî îáñòåæèëè áåðåãè ³ çíàéøëè ì³ñöåâèõ ìåøêàíö³â — ñêðåë³í´³â. Ó äîñë³âíîìó ïåðåêëàä³ öå ñëîâî
îçíà÷ຠ«êâîëèé, íèçüêîðîñëèé, íåçíà÷íèé». Ó ñàç³ ïîäàºòüñÿ
ðåàë³ñòè÷íèé îïèñ öèõ ëþäåé — òåìíîøê³ðèõ, ç íåîõàéíèì
âîëîññÿì òà âåëèêèìè î÷èìà (íà â³äì³íó â³ä çâè÷íèõ íîðìàíàì
åñê³ìîñ³â). Âîíè â³ääàâàëè êîøòîâí³ õóòðà çà ñìóæêè ÷åðâîíî¿
ìàòåð³¿, ÿêèìè ï³äâ’ÿçóâàëè âîëîññÿ. Çàë³çî áóëî ¿ì íå â³äîìå, à
áèêà, ùî çàðåâ³â, âîíè çëÿêàëèñÿ.
"'

Áîéîâèé ÷îâåí â³ê³íã³â

Äóæå ñêîðî ñòàëî çðîçóì³ëî, ùî ñêðåë³í´è íå òàê³ âæå é êâîë³.
Ó áèòâ³ ç íèìè áóâ ïðîñòðîìëåíèé ñòð³ëîþ Òîðâàëüä. Ò³ëî éîãî
çàëèøèëîñÿ íàçàâæäè íà íîâîìó êîíòèíåíò³. Íåùàñòÿ ÷àòóâàëî ³ Åð³êñîíà, òðåòüîãî Ëåéôîâîãî áðàòà. ³í ñïîðÿäèâ êîðàáë³,
âèðóøèâ ó ³íëàíä, óçÿâøè ñâîþ äðóæèíó Ãóäð³äó. Ïîãîäà áóëà
ïîãàíà, ³ ï³ñëÿ ìàíäð³â â îêåàí³ ñóäíî ïîâåðíóëî äî ¥ðåíëàí䳿,
àëå âæå áåç Åð³êñîíà, ÿêèé ïîìåð ó äîðîç³.
Ó 1007 ðîö³ äî ³íëàíäó âèðóøèëà ôëîòèë³ÿ ç òðüîõ ÷è
÷îòèðüîõ êîðàáë³â, íà ÿêèõ, êð³ì ñòà ø³ñòäåñÿòè ÷îëîâ³ê³â,
áóëè æ³íêè ³ äîìàøí³ òâàðèíè. Î÷îëèâ åêñïåäèö³þ Òîðô³í
Êàðëñåôí³. Ïî÷àëàñÿ êîëîí³çàö³ÿ íîâèõ çåìåëü. Ñïî÷àòêó
ïåðåñåëåíö³ áóëè çàäîâîëåí³ ³ âåëè àêòèâí³ òîðãè ç òóá³ëüöÿìè, îáì³íþþ÷è øìàòî÷êè ÷åðâîíî¿ ìàòå𳿠íà êîøòîâí³ õóòðà.
Àëå ïîò³ì ïî÷àëèñÿ ñóòè÷êè ç ì³ñöåâèìè æèòåëÿìè. ßêîñü
çàã³í òóá³ëüö³â íàïàâ íà ïîñåëåííÿ. ʳëüêà íîðìàí³â áóëî
óáèòî. ²íø³, ùîá íå ñïîêóøàòè äîëþ, ïîâåðíóëèñÿ â ¥ðåíëàíä³þ ç âàíòàæåì ë³ñó ³ õóòðà.
Íàäàë³ îñâîºííÿ ï³âí³÷íî-ñõ³äíî¿ ÷àñòèíè Àìåðèêè â³äáóâàëîñÿ çà ïîñò³éíèõ ñóòè÷îê ç ì³ñöåâèì íàñåëåííÿì. Íå÷èñëåííèì ïåðåñåëåíöÿì âàæêî áóëî æèòè ó òàêèõ óìîâàõ. Ó ë³ñàõ
³íä³àíö³ ïî÷óâàëè ñåáå ÿê óäîìà, ³ âïîðàòèñÿ ç íèìè áóëî íåìîæëèâî. ×åðåç ê³ëüêà äåñÿòèë³òü íîðìàíè çìóøåí³ áóëè çàëèøèòè
áëàãîäàòíèé ³íëàíä. Ó íàø ÷àñ àðõåîëîãè çíàéøëè ³ âèâ÷èëè
çàëèøêè ïîñåëåíü íîðâåæö³â, à òàêîæ ìàòåð³àëüí³ äîêàçè ¿õ#

íüîãî ïåðåáóâàííÿ íà ï³âí³÷íîìó çàõîä³ Àìåðèêè, çîêðåìà íà
ï³âíî÷³ îñòðîâà Íüþôàóíäëåíä.
Îñâîºííÿ ¥ðåíëàí䳿 ³ â³äêðèòòÿ íîðìàíàìè ³íëàíäà íàëåæèòü äî ïåð³îäó íàéâèùî¿ àêòèâíîñò³ â³ê³íã³â â ªâðîï³. Àëå
ï³ñëÿ ê³ëüêîõ âåëèêèõ ïîðàçîê åïîõà â³ê³íã³â ñê³í÷èëàñÿ ³ ïåðåñåëåíö³ çäàëè ñâî¿ ïîçèö³¿. г÷ ó ò³ì, ùî äåÿê³ ïðèðîäí³
ðåñóðñè (äåðåâèíó, çàë³çî) ïåðåñåëåíö³ îäåðæóâàëè ç ªâðîïè.
À êîëè â³ê³íãè âòðàòèëè êîíòðîëü íàä ìîðåì, ¿ì ñòàëî áðàêóâàòè ñèðîâèíè. Ó ¥ðåíëàí䳿 á³ëüø³ñòü ïîñåëåíü òàêîæ áóëà
ïîêèíóòà: çà äîâã³ ðîêè åêñïëóàòàö³¿ ïðèðîäí³ ïàñîâèùà íà
îñòðîâ³ ïðèéøëè â çàíåïàä. Ñþäè ïðèâåçëè äîìàøíþ õóäîáó,
³ âîíà äóæå ðîçïëîäèëàñÿ. Íà äîâãó çèìó òðåáà áóëî çàãîòîâëÿòè áàãàòî êîðì³â. Ðîñëèííèé ïîêðèâ íà îñòðîâ³ ñòàâ ð³ä³òè,
à ì³ñöÿìè ³ çîâñ³ì çíèêàòè. Çâè÷àéíî, çàëèøàâñÿ ïðîìèñåë
çâ³ðà ³ ðèáè. Àëå ñêëàäíå êîìïëåêñíå ãîñïîäàðñòâî ºâðîïåéö³â çàíåïàëî (÷îãî íå â³äáóëîñÿ ç ïåðâ³ñíèì ãîñïîäàðñòâîì
åñê³ìîñ³â).
Ñàãè ³ íàñòóïí³ ïåðåêàçè çáåðåãëè â ïàì’ÿò³ íàðîäó â³äîìîñò³ ïðî çåìë³ çà îêåàíîì. Íàâ³òü çàëèøàþ÷èñü â ²ñëàí䳿 ÷è
Íîðâå㳿, ëþäè ðîçóì³ëè, ÿêèìè øèðîêèìè º ìåæ³îéêóìåíè.
²ñíóº ã³ïîòåçà, ùî â³äãîì³í öèõ â³äîìîñòåé çáåð³ãñÿ â ªâðîï³ äî
÷àñó Êîëóìáà, ³ öå çì³öíþâàëî éîãî âïåâíåí³ñòü â ³ñíóâàíí³ ñóõîäîëó çà Àòëàíòè÷íèì îêåàíîì.
Âàæêî ñêàçàòè, ÿê ñêëàëàñÿ á ³ñòîð³ÿ ëþäñòâà, ÿêáè âæå
â Õ ñòîë³òò³ ïî÷àëàñÿ óñï³øíà êîëîí³çàö³ÿ ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè.
Öüîìó, ïåðåäóñ³ì, ïåðåøêîäèëè ïî䳿 â êðà¿íàõ ϳâí³÷íî-çàõ³äíî¿ ªâðîïè. Îñëàáëåííÿ Íîðâå㳿, ïîðàçêè â³ê³íã³â ³ ïðèïèíåííÿ ïîñò³éíèõ çâ’ÿçê³â ³ñëàíäö³â ³ ´ðåíëàíäö³â ç ìàòåðèêîì ñåðéîçíî óñêëàäíèëè æèòòÿ ïåðåñåëåíö³â íà îñòðîâàõ ϳâí³÷íî¿
Àòëàíòèêè é ó Íîâîìó Ñâ³ò³.
Ãåîãðàô³÷í³ â³äîìîñò³ ïðî çíîâó â³äêðèò³ çåìë³ çàëèøàëèñÿ
äóæå íåïåâíèìè. Íàïðèêëàä, ââàæàëè, ùî ¥ðåíëàíä³ÿ ³ ³íëàíä 璺äíóþòüñÿ íà ï³âíî÷³ ì³æ ñîáîþ ³ ç ªâðîïîþ. Ñàìå òàêå
çîáðàæåííÿ â³äáèòå íà êàðò³ äàò÷àíèíà Êëàâóñà, ùî äàòóºòüñÿ
1427 ðîêîì.
² ä³éñíî, êîëèñü óñå áóëî òàê, àëå ò³ëüêè íå â ò³ ÷àñè, à ê³ëüêà äåñÿòê³â ì³ëüéîí³â ðîê³â òîìó, ó äàëåêîìó ãåîëîã³÷íîìó ìèíóëîìó.
Äå ðîçòàøîâàí³ â³äêðèò³ â³ê³íãàìè çåìë³, çîêðåìà ³íëàíä,
òî÷íî íå âñòàíîâëåíî äîñ³. Äåÿê³ â÷åí³ ïðèïóñêàþòü, ùî öå —
#

ï³âîñòð³â Ôëîðèäà, äå ðîñòå äèêèé âèíîãðàä. Îäíàê òàê äàëåêî
íà ï³âäåíü â³ê³íãè íàâðÿä ÷è äîïëèâàëè.
Ó äðóã³é ïîëîâèí³ XX ñòîë³òòÿ ïðè àðõåîëîã³÷íèõ ðîçêîïêàõ íà îñòðîâ³ Íüþôàóíäëåíä áóëî âèÿâëåíî ñë³äè ïîñåëåííÿ
â³ê³íã³â: óêðèò³ äåðíîì íàï³âçåìëÿíêè, êóçíÿ, ëàçíÿ, íàâ³ñ äëÿ
÷îâí³â, ÷åðåïêè ïîñóäó. Òóò íå áóëî í³ çáðî¿, í³ ëþäñüêèõ
îñòàíê³â. Âèõîäÿ÷è ç öüîãî, òóò çóïèíÿëèñÿ Ëåéô Ùàñëèâèé
ç òîâàðèøàìè. Àäæå íàñòóïí³ õâèë³ ºâðîïåéö³â áîðîëèñÿ ç
ì³ñöåâèìè ìåøêàíöÿìè, à ¿õí³ ïîñåëåííÿ, øâèäøå çà âñå,
áóëè çíèùåí³.

Àðàáñüê³ òîðãîâåëüí³ øëÿõè
Ðóá³æ VIII—IX ñòîë³òü áóâ äëÿ êðà¿í Àðàáñüêîãî õàë³ôàòó
ñïðàâæí³ì Çîëîòèì â³êîì. Íàóêà òà êóëüòóðà äîñÿãëè â öåé ÷àñ
íåáóâàëîãî ðîçêâ³òó. Öüîìó ñïðèÿëî íàñàìïåðåä òå, ùî íàðîäè, ÿê³ âõîäèëè äî àðàáñüêîãî ñâ³òó, ìàëè ñï³ëüíó ðåë³ã³þ (³ñëàì) ³ ñï³ëüíó àðàáñüêó ìîâó. Îêð³ì òîãî, àðàáñüêà öèâ³ë³çàö³ÿ
óñïàäêóâàëà âåëèêó ÷àñòèíó íàóêîâèõ çíàíü àíòè÷íîñò³. Ïðàö³
âèäàòíèõ ô³ëîñîô³â, ³ñòîðèê³â òà ãåîãðàô³â áóëî ïåðåêëàäåíî
àðàáñüêîþ ìîâîþ. Êð³ì òîãî, àðàáñüê³ â÷åí³ ñòâîðèëè ºäèíó
ñèñòåìó òåðì³í³â, ÿêó ïîò³ì çàïîçè÷èëè ³íø³ íàðîäè.
Ñåðöåì Àðàáñüêîãî õàë³ôàòó áóâ Áà´äàä. Ó öå ì³ñòî çâ³äóñ³ëü 璿æäæàëèñÿ â÷åí³: õàë³ô íàäàâàâ ¿ì ³ êîøòè, ÿêèõ âèñòà÷àëî íà áåçá³äíå æèòòÿ, ³ ³íñòðóìåíòè äëÿ ðîáîòè. Òîìó íå äèâíî,
ùî íåâäîâç³ íà íåáîñõèë³ àðàáñüêî¿ íàóêè çàñÿÿëè ç³ðêè íîâèõ,
ñàìîáóòí³õ òàëàíò³â.
Îäíèì ³ç çàñíîâíèê³â àðàáñüêî¿ íàóêè áóâ íàéâèäàòí³øèé
ñåðåäíüîàç³àòñüêèé â÷åíèé íà ³ì’ÿ àëü-Õîðåçì³ (787 — áëèçüêî
850 ð.). Öå áóëà ëþäèíà åíöèêëîïåäè÷íèõ çíàíü. Àëü-Õîðåçì³
ïðîñëàâèâñÿ ÿê âåëèêèé ìàòåìàòèê (ãîëîâíîþ éîãî êíèãîþ ââàæàþòü òðàêòàò ç àðèôìåòèêè é àëãåáðè «Êíèãà ïðî â³äíîâëåííÿ
òà ïðîòèñòàâëåííÿ»).
Çäàâàëîñÿ á, ùî ìîæå
Îñåðåäêîì êóëüòóðíîãî æèòòÿ Áà´äàäà áóâ
áóòè ñï³ëüíîãî â ìàÁóäèíîê ìóäðîñò³, ÿêèé íàçèâàëè ùå
Ñêàðáíèöåþ ìóäðîñò³. Ãîëîâíîþ éîãî
òåìàòèêè ç ãåîãðàô³äîðîãîö³íí³ñòþ áóëà âåëè÷åçíà á³áë³îòåêà,
ºþ? Âò³ì, ðîçðàõóíäå ì³ñòèëèñÿ òâîðè ³íîçåìíèõ àâòîð³â
êè — äóæå âàæëèâà
áàãàòüìà ìîâàìè. Áóëè òóò òàêîæ äâ³
ãàëóçü ãåîãðàô³÷íèõ
îáñåðâàòîð³¿, â ÿêèõ àñòðîíîìè â³äêðèâàëè
çíàíü. Çàâäÿêè ¿ì
òàºìíèö³ ç³ðîê òà ïëàíåò.
#

ìàíäð³âíèêè âèçíà÷àëè ñâîº ì³ñöåçíàõîäæåííÿ ï³ä ÷àñ ïîäîðîæåé, êàðòîãðàôè ñêëàäàëè ìàïè, à ïðàâèòåë³ âèçíà÷àëè ðîçì³ð ñâî¿õ âîëîä³íü. Ó ãîëîâíîìó òðàêòàò³ àëü-Õîðåçì³ ì³ñòèòüñÿ
áàãàòî ö³ííèõ ïîðàä: ÿê âèçíà÷èòè øèðîòó áóäü-ÿêî¿ ì³ñöåâîñò³, ÿêèì ÷èíîì ä³çíàòèñÿ äîâæèíó «êîñî¿ ãîäèíè» (ïðèéíÿòî¿ â
àðàáñüêîìó ñâ³ò³ îäèíèö³ ÷àñó, ùî äîð³âíþâàëà îäí³é äâàíàäöÿò³é ñâ³òëîãî àáî òåìíîãî ïåð³îäó äîáè), çíàþ÷è äåíü ðîêó é
øèðîòó ì³ñöåâîñò³, òà áåçë³÷ ³íøèõ êîðèñíèõ â³äîìîñòåé.
Ùå îäèí òðàêòàò àëü-Õîðåçì³ — «Êíèãà êàðòèíè Çåìë³» —
áåçïîñåðåäíüî íàëåæèòü äî ãåîãðàô³¿. Ó íüîìó â÷åíèé îᒺäíàâ
óñ³ ãåîãðàô³÷í³ äàí³, ÿê³ áóëè â³äîì³ íà òîé ÷àñ ð³çíèì íàðîäàì.
Ùîá çðîçóì³òè ö³íí³ñòü éîãî ïðàö³, äîñèòü çãàäàòè, ùî â òðàêòàò³ íàâîäÿòüñÿ êîîðäèíàòè 2402 ãåîãðàô³÷íèõ îᒺêò³â! Íå äèâíî, ùî êíèãà àëü-Õîðåçì³ òðèâàëèé ÷àñ ëèøàëàñÿ ÷è íå íàéòî÷í³øîþ åíöèêëîïå䳺þ, ÿêîþ êîðèñòóâàëèñÿ ³ êóïö³, ³ ïðàâèòåë³,
³ â÷åí³.
Àðàáñüêà íàóêîâà ë³òåðàòóðà ïîñò³éíî ïîïîâíþâàëàñÿ íîâèìè òðàêòàòàìè. Îñîáëèâî ïîøèðåíèìè áóëè ç³äæ³ — òâîðè,
â ÿêèõ ï³ñëÿ êîðîòêî¿ âñòóïíî¿ ÷àñòèíè àâòîðè íàâîäèëè àñòðîíîì³÷í³ é ãåîãðàô³÷í³ òàáëèö³. Îäèí ç íàéâ³äîì³øèõ —
«Ñàáåéñüêèé ç³äæ», íàïèñàíèé àðàáñüêèì àñòðîíîìîì àëüÁàòòàí³, — ì³ñòèâ ïåðåë³ê 93 êðà¿í òà 200 íàñåëåíèõ ïóíêò³â.
Íàïðèê³íö³ X — íà ïî÷àòêó XI ñòîë³òòÿ áóâ íàïèñàíèé
ùå îäèí âñåñâ³òíüî â³äîìèé
òðàêòàò — «Êàíîí Ìàñóäà ïðî
àñòðîíîì³þ òà ç³ðêè». Éîãî
àâòîðîì áóâ âèäàòíèé õîðåçìñüêèé ó÷åíèé — àëü-Á³ðóí³.
³í íå ò³ëüêè çðîáèâ ðîçðàõóíêè ãåîãðàô³÷íèõ êîîðäèíàò
á³ëüø í³æ 600 íàñåëåíèõ ïóíêò³â, àëå é çàñíóâàâ íîâèé íàïðÿìîê â àðàáñüê³é ãåîãðàô³¿ —
êðà¿íîçíàâñòâî, ñòâîðèâøè
ðîáîòè «²íä³ÿ» òà «Îãëÿä ²ðàíó», ÿêèìè é äîñ³ êîðèñòóþòüñÿ ³ñòîðèêè.
Ïîðó÷ ³ç òåîðåòè÷íèìè äîñë³äæåííÿìè, â ÿêèõ ö³ë³ ñòî- Àëü-Õîðåçì³
#!

ð³íêè áóëî â³äâåäåíî
ï³ä ñêëàäí³ ðîçðàõóíêè, ³ñíóâàëè é ³íø³
êíèãè, ïðèñâÿ÷åí³ âèäàòíèì ì³ñöÿì òà ð³çíèì äèâàì âñ³ëÿêèõ
êðà¿í. Âîíè íåð³äêî
áóëè íåòî÷íèìè, àëå
ïðîáóäæóâàëè â ÷èòà÷³â æàäîáó ìàíäð³â ³
áóäèëè ¿õíþ óÿâó. «×óäåñà êðà¿í» àáî «Äèâà Çåìë³», çâè÷àéíî,
áóëè ðîçðàõîâàí³ íå òàê íà îá³çíàíèõ â÷åíèõ, ÿê íà çâè÷àéíèõ
ëþäåé, íå áàéäóæèõ äî êðàñè íàâêîëèøíüîãî ñâ³òó. Ö³ êíèãè
ñòâîðþâàëèñÿ çà ðîçïîâ³äÿìè ìàíäð³âíèê³â, ÿê³ ïîáóâàëè â ð³çíèõ êóòî÷êàõ ñâ³òó.
ßêùî ³ìåíà âèäàòíèõ ºâðîïåéñüêèõ ïåðøîâ³äêðèâà÷³â ñüîãîäí³ äîáðå â³äîì³ êîæíîìó, òî àðàáñüê³ ìàíäð³âíèêè òðèâàëèé ÷àñ
çàëèøàëèñÿ ãåðîÿìè, ïðî ÿêèõ çíàëè ïåðåâàæíî ôàõ³âö³. Öÿ ³ñòîðè÷íà íåñïðàâåäëèâ³ñòü âèíèêëà òîìó, ùî ñó÷àñíà öèâ³ë³çàö³ÿ
é êóëüòóðà â³ä ñàìîãî ïî÷àòêó áóëà îð³ºíòîâàíà íà ºâðîïåéñüêó
íàóêó, ºâðîïåéñüêèé ñïîñ³á ìèñëåííÿ, à âñå, ùî ëåæàëî çà ìåæàìè öüîãî êîëà, ÷îìóñü çäàâàëîñÿ íå äóæå âàæëèâèì.
Âèïðàâèòè öþ ïîìèëêó äóæå âàæêî, áî ñåðåä àðàáñüêèõ ãåîãðàô³â íå ìåíøå âåëèêèõ ëþäåé, àí³æ ñåðåä ºâðîïåéñüêèõ. Ìè
ðîçïîâ³ìî ëèøå ïðî äâ³ ïîñòàò³, âïëèâ ÿêèõ íà ãåîãðàô³÷í³ â³äêðèòòÿ ìóñóëüìàíñüêîãî ñâ³òó âàæêî ïåðåîö³íèòè. Ïåðøèé ³ç
íèõ — Àáó Õàì³ä àë-Ãàðíàò³ — â³äîìèé íàñàìïåðåä òèì, ùî
â³í — ºäèíèé ìóñóëüìàíñüêèé àâòîð, ÿêèé ïîáóâàâ íà Ðóñ³ ³
ç³áðàâ òàê³ â³äîìîñò³, ÿêèõ íå ìîæíà çíàéòè íàâ³òü ó ðîñ³éñüêèõ
ë³òîïèñàõ.
Àáó Õàì³ä Ìóõàììàä ³áí Àáä àð-Ðàõèì àë-Ãàðíàò³ íàðîäèâñÿ â ¥ðåíàä³ â 1080 ðîö³. (¥ðåíàäà àðàáñüêîþ — Ãàðíàòà, çâ³äñè — éîãî ïð³çâèñüêî (í³ñáà) àë-Ãàðíàò³ (òîáòî «´ðåíàäåöü»).
²íîä³ éîãî íàçèâàþòü òàêîæ çà äðóãîþ í³ñáîþ — àë-Àíäàëóñ³
(«àíäàëóçåöü»). Ïðî éîãî æèòòÿ íà áàòüê³âùèí³ í³÷îãî íå â³äîìî. ²ñòîðèêè ââàæàþòü, ùî â³í çäîáóâ ÷óäîâó îñâ³òó â Àëåêñàíäð³¿
òà Êà¿ð³, ñïåö³àë³çóþ÷èñü íà ô³êõó — ìóñóëüìàíñüêîìó ïðàâ³.
Ïðîòå þíàê íå â³ä÷óâàâ ïîêëèêàííÿ äî ö³º¿ ãàëóç³ çíàíü, òîìó
íå äèâíî, ùî â³í îáðàâ çîâñ³ì ³íøèé æèòòºâèé øëÿõ, í³æ òîé,
ÿêèé â³ä íüîãî î÷³êóâàëè.

Îáñÿã ãåîãðàô³÷íèõ çíàíü ìåøêàíö³â
Àðàáñüêîãî õàë³ôàòó áóâ íàáàãàòî ïîâí³øèé
ïîð³âíÿíî ç ³íøèìè êðà¿íàìè. ¯ì áóëà â³äîìà
ìàéæå âñÿ ªâðîïà (çà âèíÿòêîì Êðàéíüî¿
ϳâíî÷³), ï³âäåííà Àç³ÿ, ϳâí³÷íà é Ñõ³äíà
Àôðèêà. Â êíèãàõ àðàáñüêîãî ñâ³òó áóëè
ç³áðàí³ äîêëàäí³ îïèñè âñ³õ êðà¿í â³ä ²ñïàí³¿
äî Òóðêåñòàíó, à òàêîæ ãîâîðèëîñÿ ïðî ²ðòèø
òà ªí³ñåé — ð³÷êè, ÿê³ áóëè íåâ³äîì³
àíòè÷íèì àâòîðàì.

#"

Ó Êà¿ð³ é Àëåêñàíä𳿠àë-Ãàðíàò³ íå ò³ëüêè ñëóõàâ ëåêö³¿ áîãîñëîâ³â ³ ãðàìàòèê³â, àëå é ç âåëèêèì çàäîâîëåííÿì çíàéîìèâñÿ ç âèäàòíèìè ì³ñöÿìè. ³í áà÷èâ Ôàðîñüêèé ìàÿê, ùî íåçàáàðîì çðóéíóâàâñÿ, çàáèðàâñÿ óñåðåäèíó ï³ðàì³äè Õåîïñà,
îãëÿäàâ îáåë³ñê â Àéí-Øàìñ³. Ñï³ëêóâàííÿ ç ìàíäð³âíèêàìè
âèêëèêàëî â íüîãî ³íòåðåñ äî ³íøèõ êðà¿í.
Äåñü 1120 ðîêó àë-Ãàðíàò³ âèðóøèâ ó Áà´äàä, òîä³øíþ äóõîâíó ñòîëèöþ ìóñóëüìàíñüêîãî ñâ³òó. Øëÿõ éîãî ëåæàâ ÷åðåç Àñêàëîí, Áààëüáåê ³ Äàìàñê, â ÿêîìó â³í çàòðèìàâñÿ íà ÿêèéñü ÷àñ
äëÿ âèêëàäàííÿ õàäèñ³â — ðîçïîâ³äåé ïðî ñëîâà é ä³ÿííÿ ïðîðîêà Ìóõàììåäà, ùî ñòàíîâëÿòü îäíó ç îñíîâ ìóñóëüìàíñüêîãî
ïðàâà. Ó Áàãäàä³ àë-Ãàðíàò³ ïðîæèâ ÷îòèðè ðîêè, ñêîðèñòàâøèñü
ãîñòèíí³ñòþ ²áí Õóáàéðè, ìàéáóòíüîãî â³çèðà ê³ëüêîõ õàë³ô³â.
Òóò â íüîãî íàðîäèâñÿ ïåðøèé ñèí. Íà öåé ÷àñ ùå í³÷îãî íå
â³ùóâàëî, ùî àë-Ãàðíàò³ ñòàíå âèäàòíèì ìàíäð³âíèêîì — ñåðåä
ìóñóëüìàíñüêèõ ó÷åíèõ, òà é âçàãàë³ îá³çíàíèõ ëþäåé ïîäîðîæ³
ç ìåòîþ ïîïîâíåííÿ îñâ³òè áóëè çâè÷àéíîþ ñïðàâîþ. Àëå â³í íå
ïîáàæàâ çóïèíÿòèñÿ íà äîñÿãíóòîìó.
Ó 1130 ðîö³ â³í ïðè¿çäèòü äî Àáõàðà, âåëèêîãî ì³ñòà ϳâäåííîãî Àçåðáàéäæàíó, ïî äîðîç³ â Àðäåá³ëü, òîãî æ ðîêó ïåðåõîäèòü ãîðè ³ îïèíÿºòüñÿ â Ìóãàíñüêîìó ñòåïó, à çâ³äòè ÷åðåç
Àïøåðîíñüêèé ï³âîñòð³â ïîòðàïëÿº â Äåðáåíò, çíàìåíèòèé ñâî¿ìè äîâãèìè ñò³íàìè,
ùî çàìèêàëè ïðîõ³ä
ì³æ ãîðàìè ³ ìîðåì ³
çàõèùàëè êðà¿íè
ìóñóëüìàíñüêîãî ñâ³òó â³ä âòîðãíåííÿ
õðèñòèÿíñüêèõ ³ ÿçè÷íèöüêèõ ïëåìåí, ÿê³
ìåøêàëè íà ï³âíî÷³.
Äàë³ éîãî øëÿõ
ïðîëÿãຠäî êðà¿íè
õàçàð³â, äå â³í ³ç çàõîïëåííÿì ³ ïîäèâîì
áà÷èòü ð³êó ²ò³ëü (Âîëãó), ÿêà, çà éîãî ñëîâàìè, ïî÷èíàºòüñÿ
âèùå Áóëãàðà ³ âïà- Êàðàâàí ìóñóëüìàíñüêèõ ïðî÷àí. ̳í³àòþðà
äຠâ ìîðå ñ³ìäåñÿ- Õ²² ñò.
##

òüìà ðóêàâàìè. Âçèìêó â³í, ñòóïàþ÷è ïî êðèç³, âèì³ðÿâ ¿¿ øèðèíó — 1840 êðîê³â. Äî ðå÷³, âêðèòà êðèãîþ Âîëãà áóëà äëÿ àðàáñüêîãî ìàíäð³âíèêà äóæå äèâíèì ÿâèùåì, ÿêå â³í çàïàì’ÿòàâ
íàçàâæäè: «² çàìåðçຠöÿ ð³÷êà òàê, ùî ñòàº, ÿê çåìëÿ, õîäÿòü
ïî í³é êîí³ ³ òåëÿòà ³ âñÿêà äîìàøíÿ õóäîáà».
Àáó Õàì³ä îñåëèâñÿ â ì³ñò³ Ñàäæñ³í (íà äóìêó ³ñòîðèê³â, öå
áóëà íîâà íàçâà õàçàðñüêîãî ì³ñòà ²ò³ëÿ), äå ïðîæèâ ö³ëèõ äâàäöÿòü ðîê³â. Óâåñü öåé ÷àñ â³í çáèðàâ â³äîìîñò³ ïðî ñëîâ’ÿíñüê³
çåìë³, çðîáèâ ê³ëüêà ïîäîðîæåé äî Âîëçüêî¿ Áóëãà𳿠òà Ðóñ³.
Àðàáñüêèé ìàíäð³âíèê áóâ ëþäèíîþ ñïîñòåðåæëèâîþ, äî òîãî æ éîãî ö³êàâèëî ìàéæå âñå. ³í äîêëàäíî îïèñóº íåçâè÷íèé
äëÿ íüîãî êë³ìàò: ë³òíþ ñïåêó, ÿêà çì³íþºòüñÿ ñóâîðîþ çèìîþ,
êîëè â³ä õîëîäó íàâ³òü äåðåâà ðîçòð³ñêóþòüñÿ; ðîçïîâ³äຠïðî
çâè÷à¿ ìåøêàíö³â Áóëãàð³¿, íà 200 ðîê³â ðàí³øå çà ³íøèõ çãàäóº
àðñüêèé íàðîä — ïðåäê³â ñó÷àñíèõ óäìóðò³â.
Ó 1150 ðîö³ àë-Ãàðíàò³ ç Áóëãàðà â³äïðàâèâñÿ íà Ðóñü, ïðî¿õàâøè ÿêîþñü «Ñëîâ’ÿíñüêîþ ð³÷êîþ». ϳçí³øå â³í çàëèøèâ
áàãàòî ö³êàâèõ â³äîìîñòåé ïðî ñâîþ ïîäîðîæ: «Êîëè ÿ ïî¿õàâ ó
êðà¿íó ñëîâ’ÿí, òî âè¿õàâ ç Áóëãàðà ³ ïëèâ íà êîðàáë³ ïî ð³÷ö³
ñëîâ’ÿí. À âîäà ¿¿ ÷îðíà, ÿê âîäà ìîðÿ Ìðàê³â, âîíà íà÷åáòî
÷îðíèëî, àëå ïðèòîìó âîíà ñîëîäêà, ãàðíà, ÷èñòà.  í³é íåìàº
ðèáè, à º âåëèê³ ÷îðí³ ç쳿, âîíà íèìè êèøèòü, ¿õ á³ëüøå, í³æ
ðèá, àëå âîíè íå çàïîä³þþòü í³êîìó øêîäè. ² º â í³é òâàðèíà
ïîä³áíà äî ìàëåíüêî¿ ê³øêè, ç ÷îðíîþ øê³ðîþ, çâóòü ¿¿ âîäÿíèì ñîáîëåì. Éîãî øêóðêè âèâîçÿòü ó Áóëãàð ³ Ñàäæñ³í, à âîäèòüñÿ â³í ó ö³é ð³÷ö³.
Êîëè ÿ ïðèáóâ ó ¿õíþ êðà¿íó, òî ïîáà÷èâ, ùî öÿ êðà¿íà
âåëèêà, ðÿñíà ìåäîì ³ ïøåíèöåþ, ³ ÿ÷ìåíåì, ³ âåëèêèìè ÿáëóêàìè, êðàùå çà ÿê³ í³÷îãî íåìà. Æèòòÿ â íèõ äåøåâå. Ðîçðàõîâóþòüñÿ âîíè ì³æ ñîáîþ ñòàðèìè á³ëÿ÷èìè øêóðêàìè, íà ÿêèõ
íåìຠâîâíè, ÿê³ íå ìîæíà í³ íà ùî í³êîëè âèêîðèñòîâóâàòè ³
ÿê³ çîâñ³ì í³ íà ùî íå ïðèäàòí³. ßêùî æ øêóðêà ãîëîâè á³ëêè ³
øêóðêà ¿¿ ëàïîê ö³ë³, òî êîæí³ â³ñ³ìíàäöÿòü øêóðîê êîøòóþòü
ïî ðàõóíêó [ñëîâ’ÿí] ñð³áíèé äèðõåì, çâ’ÿçóþòü [øêóðêè] ó çâ’ÿçêó, ³ íàçèâàþòü ¿¿ äæóêè. ² çà êîæíó ç òàêèõ øêóðîê äàþòü ãàðíèé êðóãëèé õë³á, ÿêîãî âèñòà÷ຠñèëüíîìó ÷îëîâ³êó...
À ó ñëîâ’ÿí ñòðîã³ ïîðÿäêè. ßêùî õòî-íåáóäü çàâäàñòü øêîäè íåâ³ëüíèö³ ³íøîãî, ÷è éîãî ñèíó, ÷è éîãî õóäîá³, ÷è ïîðóøèòü çàêîíí³ñòü ÿêèìîñü ÷èíîì, òî áåðóòü ç ïîðóøíèêà ïåâíó
ñóìó ãðîøåé. À ÿêùî â íüîãî ¿õ íåìàº, òî ïðîäàþòü éîãî ñèí³â
#$

³ äî÷îê ³ éîãî äðóæèíó çà öåé çëî÷èí. À ÿêùî íåìຠâ íüîãî
ðîäèíè ³ ä³òåé, òî ïðîäàþòü éîãî. ² çàëèøàºòüñÿ â³í ðàáîì, ñëóæà÷è òîìó, â êîãî â³í ïåðåáóâàº, ïîêè íå âìðå àáî íå â³ääàñòü
òå, ùî çàïëàòèëè çà íüîãî. À êðà¿íà ¿õ íàä³éíà. Êîëè ìóñóëüìàíèí ìຠñïðàâó ç êèì-íåáóäü ³ç íèõ, ³ ñëîâ’ÿíèí çáàíêðóòóâàâ,
òî ïðîäຠâ³í ³ ä³òåé ñâî¿õ, ³ áóäèíîê ñâ³é ³ â³ääຠöüîìó êóïöþ
áîðã».
Ç Ðóñ³ Àáó Õàì³ä âèðóøèâ äî Óãîðùèíè, äå â÷èâ ìóñóëüìàíêî÷³âíèê³â îáðÿäàì. Äåÿê³ ç íèõ ñòàëè éîãî ó÷íÿìè.  Óãîðùèí³
àë-Ãàðíàò³ ïðîæèâ òðè ðîêè (1150—1153), ï³ä³éøëà ñòàð³ñòü,
ïîðà áóëî âèêîíàòè ñâÿùåííèé îáîâ’ÿçîê ìóñóëüìàíèíà — çðîáèòè ïàëîìíèöòâî â Ìåêêó. Êîðîëü Ãåçà íå õîò³â â³äïóñêàòè
éîãî ç Óãîðùèíè (íàïåâíî, àë-Ãàðíàò³ ä³éñíî ìàâ âïëèâ íà ìóñóëüìàí Óãîðùèíè) ³ ïîãîäèâñÿ íà éîãî â³ä’¿çä ëèøå çà óìîâè
éîãî ïîâåðíåííÿ. Ó çàñòàâó éîìó äîâåëîñÿ çàëèøèòè ñòàðøîãî
ñèíà Õàì³äà. Êîðîëü Óãîðùèíè äàâ Àáó Õàì³äó äîðó÷åííÿ äî
âåëèêîãî êíÿçÿ Êè¿âñüêîãî ²çÿñëàâà, ³ òîé ïðèéíÿâ éîãî ç âåëèêîþ ïîâàãîþ.
ϳä ÷àñ ñâî¿õ ìàíäð³â Àáó Õàì³ä â³äâ³äàâ
Ç Êèºâà Àáó Õàì³ä
Êè¿â, ÿêèé â³í íàçèâຠ«Êóéàâ». Íà æàëü,
ïîâåðíóâñÿ ÷åðåç ïîëîîïèñ ì³ñòà äóæå ñòèñëèé, îñê³ëüêè ó òîé ÷àñ
âåöüê³ ñòåïè äî Ñàäæàðàáñüêîãî ìàíäð³âíèêà á³ëüøå ö³êàâèëè
ñ³íà, à çâ³äòè ïîïðÿìóïðîáëåìè â³ðè: â³í íàâ÷èâ ì³ñöåâèõ
ìóñóëüìàí ï’ÿòíèöüê³é ìîëèòâ³. Àáó Õàì³ä
âàâ äî Õîðåçìó ³ äàë³ —
çãàäóº ò³ëüêè, ùî ìåøêàíö³ ì³ñòà
â Ìåêêó. Â Óãîðùèíó
ðîçìîâëÿëè «ïî-òþðêñüêè».
â³í òàê ³ íå ïîâåðíóâñÿ — çàëèøèâñÿ â Áà´äàä³ ó ñòàðîãî äðóãà ²áí Õóáàéðè. Ðîçïîâ³ä³ àë-Ãàðíàò³ áóëè òàêèìè âðàæàþ÷èìè, ùî ò³, êîìó äîâåëîñÿ
¿õ ïî÷óòè, âìîâèëè éîãî íàïèñàòè êíèæêó, ÿêà ñòàëà â³äîìîþ
ï³ä íàçâîþ «ßñíèé âèêëàä äåÿêèõ ÷óäåñ Ìà´ðèáó». Êíèæêà â³äðàçó æ ìàëà âåëèêèé óñï³õ, ùî íàäèõíóëî ¿¿ àâòîðà íàïèñàòè ùå
îäèí òâ³ð — «Ïîäàðóíîê óìàì ³ âèá³ðêà ç ÷óäåñ». ³í áóâ ïðî÷èòàíèé ïðîòÿãîì ê³ëüêîõ ëåêö³é, ùî çàê³í÷èëèñÿ 22 áåðåçíÿ
1162 ðîêó. Ñëóõà÷³ öèõ ëåêö³é ä³ñòàëè îñîáèñòèé äîçâ³ë àë-Ãàðíàò³ íà ïîøèðåííÿ éîãî çàïèñ³â. ϳñëÿ òîãî ÿê êíèæêà áóëà
íàïèñàíà, àë-Ãàðíàò³ ïåðå¿õàâ äî Ñèð³¿, äå ïîìåð ó 1169 àáî
1170 ðîö³. Éîãî êíèæêè îõî÷å ïåðåïèñóâàëèñÿ, à îïîâ³ä³ ïðî
÷óäåñà íàâêîëèøíüîãî ñâ³òó ñòàëè äóæå ïîïóëÿðíèìè.
Ðîçïîâ³äàþ÷è ïðî äîñÿãíåííÿ àðàáñüêèõ ãåîãðàô³â, ñë³ä îáîâ’ÿçêîâî çãàäàòè ùå îäíó âèäàòíó ïîñòàòü — Àáó Àáäàëëàõà Ìóõàììåäà ²áí Áàòòóòó (1304—1349). Öåé àðàáñüêèé ìàíäð³âíèê ³
#%

ãåîãðàô îñîáèñòî ç³ñòàâèâ 69 ìàï, ÿê³ â³äáèëè îñíîâí³ ãåîãðàô³÷í³ óÿâëåííÿ òîãî ÷àñó.
²áí Áàòòóòà íàðîäèâñÿ 24 ëþòîãî 1304 ðîêó. Éîãî þí³ñòü ìèíóëà íà àôðèêàíñüêîìó áåðåç³ ¥³áðàëòàðñüêî¿ ïðîòîêè â ì³ñò³
Òàíæåð³, ³ñòîð³ÿ ÿêîãî íàë³÷óº ê³ëüêà òèñÿ÷îë³òü. Ñâ³ä÷åíü ïðî
éîãî äèòÿ÷³ òà þíàöüê³ ðîêè íå çáåðåãëîñÿ. ªäèíå äæåðåëî, ç
ÿêîãî ìîæíà ä³çíàòèñÿ ïðî öþ íàäçâè÷àéíó ëþäèíó, — öå éîãî
«Êíèãà ïîäîðîæåé».
Äðóãîãî ÷èñëà ì³ñÿöÿ ðàäæàáà 725 ðîêó õ³äæðè ìóñóëüìàíñüêîãî ì³ñÿ÷íîãî êàëåíäàðÿ (14 ÷åðâíÿ 1325 ðîêó) ²áí Áàòòóòà
âèðóøèâ ó ïóòü ç íàì³ðîì çä³éñíèòè ïàëîìíèöòâî â Ìåêêó ³
ïîáóâàòè íà ìîãèë³ Ìàãîìåòà â Ìåä³í³. ³í ïèñàâ: «ß âèðóøèâ
íà ñàìîò³, áåç òîâàðèøà, äðóæáà ÿêîãî ðîçâàæàëà á ìåíå â äîðîç³, áåç êàðàâàíó, äî ÿêîãî ì³ã áè ïðèºäíàòèñÿ; ìåíå ñïîíóêàëà ð³øó÷³ñòü, ³ ñèëüíå ïðàãíåííÿ äóø³, ³ æàãó÷å áàæàííÿ ïîáà÷èòè øëÿõåòí³ ñâÿòèí³. ß òâåðäî âèð³øèâ ðîçñòàòèñÿ ç äðóçÿìè —
÷îëîâ³êàìè ³ æ³íêàìè, çàëèøèòè áàòüê³âùèíó, ÿê ïòàõè çàëèøàþòü ñâî¿ ãí³çäà. Áàòüêè ìî¿ áóëè ùå òîä³ â óçàõ æèòòÿ, ³ ÿ, òàê
ñàìî ÿê ³ âîíè, çàçíàâ áàãàòî ñêîðáîòè, çàëèøèâøè ¿õ; áóëî
ìåí³ òîä³ äâàäöÿòü äâà ðîêè».
Øëÿõ, îáðàíèé ìîëîäèì ïðî÷àíèíîì, ïðîõîäèâ ÷åðåç íàéâàæëèâ³ø³ öåíòðè àôðèêàíñüêîãî óçáåðåææÿ Ñåðåäçåìíîãî ìîðÿ.
Ïåðøèé åòàï ïîäîðîæ³ îõîïëþâàâ ï³âí³÷í³ ðàéîíè òåðèòîð³é
íèí³øí³õ àðàáñüêèõ äåðæàâ ϳâí³÷íî¿ Àôðèêè — Ìàðîêêî,
Àëæèðó, Òóí³ñó, ˳⳿, ªãèïòó ³ çàâåðøóâàâñÿ â Êà¿ð³.
Ó Òóí³ñ³ ²áí Áàòòóòà ïðèºäíàâñÿ äî êàðàâàíó ïðî÷àí, ùî
éøëè â Ìåêêó. ϳë³ãðèìè â³äðàçó æ çâåðíóëè óâàãó íà éîãî
ãëèáîê³ ï³çíàííÿ â ìóñóëüìàíñüêèõ íàóêàõ ³ îáðàëè éîãî ñâî¿ì
êàä³. Êîëè êàðàâàí äîñÿã Ñàôàêóñà, ²áí Áàòòóòà óêëàâ øëþáíèé êîíòðàêò ³ç äî÷êîþ îäíîãî òóí³ñöÿ, àëå íåçàáàðîì, íà øëÿõó
ç Òóí³ñó â Àëåêñàíäð³þ, ðîçëó÷èâñÿ ç íåþ ³ îäðóæèâñÿ ç äî÷êîþ
îäíîãî ç ïðî÷àí.
Íàâåñí³ 1326 ðîêó êàðàâàí ïðèáóâ â Àëåêñàíäð³þ, íàéá³ëüøå
ì³ñòî Ñåðåäçåìíîìîð’ÿ. Ïîò³ì êàðàâàí ðóøèâ äî Êà¿ðà. Îãëÿíóâøè âèçíà÷í³ ïàì’ÿòêè Êà¿ðó, à òàêîæ äîêëàäíî îçíàéîìèâøèñü ³ç ñèñòåìàìè äåðæàâíîãî ³ ì³ñöåâîãî êåðóâàííÿ ³ ñóäî÷èíñòâà â ªãèïò³, ²áí Áàòòóòà ïîïðÿìóâàâ äàë³ íà ï³âäåíü, äî
óçáåðåææÿ ×åðâîíîãî ìîðÿ, ùîá çâ³äòè ÷åðåç ìîðå ä³ñòàòèñÿ äî
Àðà⳿. Êàðàâàí ïðèáóâ ó ïîðò Àéçàá, àëå òóò íà ìàíäð³âíèêà
÷åêàëà ïåðåøêîäà. Ïåðåïðàâèòèñÿ ÷åðåç ×åðâîíå ìîðå áóëî
#&

íåìîæëèâî — ì³æ ºãèïåòñüêèìè â³éñüêàìè ³ ïîâñòàëèìè áåäó¿íñüêèìè ïëåìåíàìè
éøëà â³éíà. Äîâåëîñÿ ïîâåðòàòèñÿ â Êà¿ð.
Ó ò³ ÷àñè äî Ìåêêè ìîæíà
áóëî ä³ñòàòèñÿ ³ â ³íøèé ñïîñ³á: ÷åðåç Ìàëó Àç³þ, Ïàëåñòèíó é Ñèð³þ. ϳë³ãðèìè âèð³øèëè éòè ó Äàìàñê ³ òàì
ïðèºäíàòèñÿ äî âåëèêîãî êàðàâàíó ïðî÷àí, ÿê³ ùîð³÷íî
âèðóøàëè çâ³äòè â Ìåêêó. ϳä
÷àñ ïîäîðîæ³ ²áí Áàòòóòà çàïèñóâàâ ñâî¿ âðàæåííÿ â³ä äàâí³õ ì³ñò, ùî çóñòð³÷àëèñÿ íà
Àáó Àáäàëëàõ Ìóõàììåä ²áí Áàòòóòà
éîãî øëÿõó, — â³ä Õåáðîíà òà
ªðóñàëèìà äî Äàìàñêà, ¥àçè é Ò³ðà. Äåÿê³ ç íèõ âðàæàþòü
âèøóêàí³ñòþ ñòèëÿ òà ïîåòè÷í³ñòþ. Ñêàæ³ìî, ïðî Äàìàñê â³í
ñêàçàâ: «Êðàñà éîãî âèùå êðàñè âñ³õ ³íøèõ ì³ñò». Ó ñâî¿õ
çàïèñêàõ ²áí Áàòòóòà áàãàòî óâàãè ïðèä³ëÿº âèçíà÷íèì ì³ñöÿì, îêðåì³ ç ÿêèõ ïðåòåíäóâàëè íà òèòóë ñïðàâæí³õ ÷óäåñ
ñâ³òó — ñêàæ³ìî, ìå÷åòü Îìåéÿä³â ó Äàìàñêó. Îêð³ì âåëèêîãî
ðîçì³ðó (150 ì çàâäîâæêè é 100 ì çàâøèðøêè) áóä³âëÿ âðàæàëà ñâîºþ êðàñîþ. Âîíà áóëà ïðèêðàøåíà êîøòîâíèì êàì³ííÿì, ð³äê³ñíèìè ìàðìóðîâèìè ïëèòàìè, ð³çíîáàðâíîþ ìîçà¿êîþ.
Ìàíäð³âíèê áà÷èâ íå ò³ëüêè ïðåêðàñíå. Ç áåçïðèñòðàñí³ñòþ
â÷åíîãî â³í ðîçïîâ³äຠïðî åï³äåì³þ ÷óìè â Äàìàñêó. Öÿ æàõëèâà õâîðîáà ùîäíÿ çàáèðàëà æèòòÿ ïîíàä äâàäöÿòè òèñÿ÷ ÷îëîâ³ê. Âò³ì, éîìó ïîùàñòèëî óíèêíóòè íåáåçïåêè, ³ â³í íàâ³òü
îæåíèâñÿ â Äàìàñêó (âæå âòðåòº). Ó 1326 ðîö³ ²áí Áàòòóòà ä³éøîâ äî Ìåêêè, âèêîíàâøè, òàêèì ÷èíîì, ñâîþ ãîëîâíó ìåòó.
³í çä³éñíèâ âñ³ îáðÿäè, ÿê³ ïîâèíåí áóâ çä³éñíèòè ïðàâîâ³ðíèé ìóñóëüìàíèí, ³ çàëèøèâ äåòàëüíó ðîçïîâ³äü ïðî öå. Äàë³
â³í â³äâ³äàâ ³íøó ñâÿòèíþ — Ìåä³íó, äå áóâ ïîõîâàíèé ïðîðîê
Ìàãîìåò.
³ääàâøè íàëåæíå ìóñóëüìàíñüêèì ñâÿòèíÿì, ²áí Áàòòóòà
ðóøèâ äàë³ — â ²ðàí. Ìàðøðóò éîãî ïðîëÿãàâ äàâí³ìè àðàáñüêèìè ìîðñüêèìè øëÿõàìè, ç äàâí³õ-äàâåí äîáðå â³äîìèìè
#'

ìåøêàíöÿì Àðà⳿.
³í ïîñë³äîâíî ïîáóâàâ ó âñ³õ íàéá³ëüøèõ
ãàâàíÿõ Àðà⳿ é óçáåðåææÿ Ñõ³äíî¿ Àôðèêè, ïðîêëàâøè
øëÿõ, ïî ÿêîìó ïðîòÿãîì ê³ëüêîõ ñòîë³òü
ïëàâàëè àðàáñüê³ òîðãîâåëüí³ ñóäíà. ϳñëÿ
òðèâàëî¿ ïîäîðîæ³
ìàíäð³âíèê ïîâåðíóâñÿ äî Ìåêêè, â
ÿê³é ïðîâ³â áëèçüêî
äâîõ ðîê³â, îñê³ëüêè
ñèëüíî çàíåäóæàâ.
Çö³ëèâøèñü, â³í
ïðîäîâæèâ ñâî¿ ïîäîðîæ³:
ïîáóâàâ
ó ªìåí³, çàâ³òàâ äî
Äàâíÿ ìóñóëüìàíñüêà ìàïà ñâ³òó.  öåíò𳠗
éîãî ñòîëèö³ — Òà¿õðàì Êààáè â Ìåöö³
çè, ìåøêàíö³ ÿêî¿
íåïðèºìíî âðàçèëè éîãî ñâîºþ çâåðõí³ñòþ ³ íåâèõîâàí³ñòþ.
Ïðîòå ì³ñòî éîìó ñïîäîáàëîñü. ³äâ³äàâ â³í ³ äðåâíþ ñòîëèöþ
êðà¿íè — Ñàíó. Íåâäîâç³ ²áí Áàòòóòà ïðèáóâ äî Àäåíà, ÿêèé
ñåðåäíüîâ³÷í³ ìàíäð³âíèêè ââàæàëè «ïåðøèì ðèíêîì Àðà⳿».
Ç Àäåíà ðîçïî÷àëàñÿ éîãî ïîäîðîæ âçäîâæ óçáåðåææÿ Ñõ³äíî¿
Àôðèêè.
Öå áóëà òðèâàëà ïîäîðîæ. Óçäîâæ óçáåðåææÿ Ñîìàë³ ñóäíî
ïðèáóëî äî Ìîãàä³øî — âàæëèâîãî öåíòðó òîðã³âë³.  çàïèñàõ
ìàíäð³âíèêà ç’ÿâèëèñÿ íîâ³ ðÿäêè: «Ó æèòåë³â º áåçë³÷ âåðáëþä³â, ÿêèõ âîíè ùîäíÿ ð³æóòü ñîòíÿìè. Ó íèõ òàêîæ áàãàòî áàðàí³â, ³ âîíè áàãàò³ òîðãîâö³. Ó Ìîãàä³øî ðîáëÿòü íàéïðåêðàñí³ø³ òêàíèíè, ÿê³ âèâîçÿòü äî ªãèïòó òà ³íøèõ êðà¿í».
Ó êðà¿í³ áåðáåð³éö³â ²áí Áàòòóòà ïîçíàéîìèâñÿ ç³ çâè÷àÿìè
ì³ñöåâèõ ïëåìåí, ï³ñëÿ ÷îãî ïåðåïëèâ ×åðâîíå ìîðå ³, ðóõàþ÷èñü óçäîâæ Àðàâ³éñüêîãî áåðåãà, ïðèáóâ ó ì³ñòî Çàôàð, ùî
ëåæèòü íà áåðåç³ ²íä³éñüêîãî îêåàíó. Òóò â³í ïîáà÷èâ íàäçâè÷àéíî áàãàòó ôëîðó: áåòåëü, êîêîñîâ³ ïàëüìè é ³íø³ äåðåâà óòâîðþâàëè ðîçê³øí³ ë³ñè. Ïîäàëüøèé øëÿõ ²áí Áàòòóòè ïðîõîäèâ
$

óçäîâæ áåðåã³â Ñõ³äíî¿ Àðà⳿ ³ ϳâäåííîãî ²ðàíó — ðàéîí³â, äå
ðîçòàøîâóâàëèñÿ íàéá³ëüø³ ñåðåäíüîâ³÷í³ àðàáñüê³ ïîðòè. Ïîäîðîæóþ÷è íèìè, â³í çóñòð³â áàãàòüîõ êóïö³â ð³çíèõ íàö³îíàëüíîñòåé, ÿê³ ðîçïîâ³äàëè éîìó ïðî äàëåê³ çåìë³ é óñ³ëÿêó äèâèíó, ùî ¿¿ áà÷èëè ï³ä ÷àñ ñâî¿õ ïîäîðîæåé.
³äâ³äàâøè ùå ê³ëüêà ì³ñò ï³âäåííîãî ²ðàíó, ó òîìó ÷èñë³
é íàéá³ëüøèé ìîðñüêèé ïîðò Ëàð, ²áí Áàòòóòà âèðóøèâ íà
Åëü-Áàõðåéí — îñòð³â, ùî ñëàâèâñÿ ñâî¿ìè ïåðëàìè. «Ì³ñöå
ëîâó ïåðë³â, — ïèñàâ â³í, — ðîçòàøîâàíå ì³æ ì³ñòàìè ѳðàô
³ Áàõðåéí ó òèõ³é çàòîö³, ïîä³áí³é äî øèðîêî¿ ð³÷êè. Ó êâ³òí³
³ òðàâí³ ïðèáóâຠñþäè âåëèêà ê³ëüê³ñòü ÷îâí³â ç ëîâöÿìè
ïåðë³â ³ ïåðñüêèõ êóïö³â. Ïåðåä êîæíèì ï³ðíàííÿì ó âîäó
ëîâö³ ïåðë³â íàäÿãàþòü ìàñêó ç ÷åðåïàøà÷îãî ïàíöèðà, ç ÿêîãî
òàêîæ ðîáëÿòü êë³ù³, ùî ñëóæàòü äëÿ çàòèñêóâàííÿ í³çäð³â.
Ïîò³ì îáâ’ÿçóþòüñÿ øíóðîì ³ ïîðèíàþòü ó âîäó. Ëîâö³â ðîçð³çíÿþòü çà òðèâàë³ñòþ ïåðåáóâàííÿ ï³ä âîäîþ, äåÿê³ ç íèõ ó
ñòàí³ ïðîáóòè ï³ä âîäîþ (ïðîòÿãîì äíÿ) ãîäèíó, äâ³ ³ íàâ³òü
á³ëüøå».
Ïîäîðîæ «ñë³äàìè Ñèíäáàäà-ìîðåõîäà» çàê³í÷èëàñÿ â ÅëüÕàñ³, íà Àðàâ³éñüêîìó óçáåðåææ³ Ïåðñüêî¿ çàòîêè. Çâ³äòè ìàíäð³âíèê óæå âòðåòº ä³éøîâ äî Ìåêêè, à äàë³ — äî Êà¿ðà. Ö³êàâî, ùî á³ëüø³ñòü ïîäîðîæåé ²áí Áàòòóòè çîâñ³ì íå íàãàäóº
ïîõîäè. Çàçâè÷àé â³í ïîäîðîæóâàâ ç êîìôîðòîì, ó ñóïðîâîä³
ö³ëîãî êàðàâàíó. ³í âåäå óñï³øíó òîðã³âëþ, ³íîä³ ñòຠíà ñëóæáó äî ì³ñöåâèõ ïðàâèòåë³â.
Íàñòóïíîþ ìåòîþ ²áí Áàòòóòè ñòàëà Çîëîòà Îðäà, øëÿõ äî
ÿêî¿ áóâ äîáðå â³äîìèé àðàáàì: ÷åðåç Ñèð³þ é Ìàëó Àç³þ äî
áåðåã³â ×îðíîãî ìîðÿ (Êðèìó), à ïîò³ì — ÷åðåç ïðè÷îðíîìîðñüê³ ñòåïè. ßê ³ çàâæäè, ïîäîðîæ äî ì³ñöÿ ïðèçíà÷åííÿ áóëà
äëÿ ìàíäð³âíèêà íå ìåíø âàæëèâîþ, í³æ ê³íöåâèé ïóíêò éîãî
ìàíäð³âêè. ²áí Áàòòóòà âèðóøèâ äî Êà¿ðà, çâ³äòè — â Ñèð³þ,
ªðóñàëèì, Òð³ïîë³, Àíàòîë³þ, äå îäíîâ³ðö³ âëàøòóâàëè éîìó
ã³äíèé ïðèéîì. Ó Ìàë³é À糿 ²áí Áàòòóòà â³äâ³äàâ íàéá³ëüø³ ì³ñòà — Êîíüþ, Ñèâàñ, Äåí³çë³ òà Ñèíîï, ÿê³ âðàçèëè éîãî ðîçê³øøþ ïàëàö³â, ìå÷åòåé ³ áàçàð³â. Ó Åðçóðóì³ éîìó ïîêàçàëè ìåòåîðèò âàãîþ 620 ôóíò³â. Ó Ñèíîï³ ìàíäð³âíèê ñ³â íà êîðàáåëü
³ ïîïëèâ äî ´åíóåçüêî¿ êîëîí³¿ Êàôè (íèí³øíÿ Ôåîäîñ³ÿ). ²áí
Áàòòóòà íàçâàâ Êàôó ïîðòîì ñâ³òîâîãî çíà÷åííÿ, àëå âñå-òàêè
ãîëîâíèì ïîðòîì Êðèìó â³í ââàæàâ Ñóäàê, éîãî â³í âèçíຠîäí³ºþ ç «ï’ÿòè ãàâàíåé ñâ³òó».
$

Îãëÿíóâøè ìàéæå âåñü Êðèì, âåëèêèé ìàíäð³âíèê ÷åðåç
Ñîëõàò (Ñòàðèé Êðèì), ùî ïðàâèâ çà ì³ñöå ïåðåáóâàííÿ íàì³ñíèêà Çîëîòî¿ Îðäè, ³ ïðè÷îðíîìîðñüê³ ñòåïè âèðóøèâ äî
áåðåã³â Âîëãè, â Àñòðàõàíü. Âîëãà ùèðî çäèâóâàëà éîãî ÿê
îäíà ç íàéá³ëüøèõ ð³÷îê ó ñâ³ò³. Âçèìêó, êîëè êðèãà âêðèâàëà
¿¿, âîíà ïåðåòâîðþâàëàñÿ íà çðó÷íèé øëÿõ äî Çîëîòî¿ Îðäè.
²áí Áàòòóòà çàëèøèâ ÷è íå íàéö³êàâ³øèé òà íàéäîêëàäí³øèé
îïèñ Çîëîòî¿ Îðäè â XIV ñòîë³òò³. Ìàíäð³âíèê ïîáóâàâ ó
ñòîëèö³ Îðäè, ùî ìàëà òðîõè äèâíó äëÿ íàøîãî âóõà íàçâó —
Íîâèé Ñàðàé. Öå áóëî ïðåêðàñíå é âåëè÷íå ì³ñöå, äå ì³ñòèëàñÿ çèìîâà ðåçèäåíö³ÿ õàíà Óçáåêà. Ñëàâà ìàíäð³âíèêà â³äêðèëà éîìó äîñòóï äî õàíñüêîãî ïàëàöó ³ äàëà çìîãó âçÿòè
ó÷àñòü ó ïîñîëüñüê³é ïîäîðîæ³ äî Êîíñòàíòèíîïîëÿ. ³çàíò³éñüêà ñòîëèöÿ çóñòð³ëà ïîñîëüñòâî ç ïî÷åñòÿìè. Ó öåðêâàõ âäàðèëè â óñ³ äçâîíè, ³ çäàâàëîñÿ, ùî â³ä ãóä³ííÿ ñîòåíü äçâîí³â
«íàâ³òü ãîðèçîíò êîëèâàâñÿ».
Ïîâåðíóâøèñü äî Íîâîãî Ñàðàÿ, ²áí Áàòòóòà çàìèñëèâ íîâó
ïîäîðîæ, íà öåé ðàç — íà ï³âí³÷, ó â³äîìå éîìó çà îïîâ³äÿìè
êóïö³â âåëèêå ì³ñòî Áîëãàð (ñòîëèöþ Âîëçüêî¿ Áóëãàð³¿). Ó éîãî
ùîäåííèêó ç’ÿâèâñÿ íîâèé çàïèñ: «² ÿ çàõîò³â çðîáèòè ïî¿çäêó
òóäè, ùîá ñàìîìó âïåâíèòèñÿ â ïî÷óòîìó, ïîáà÷èòè êîðîòêó
í³÷ â îäíó ïîðó ðîêó ³ êîðîòêèé äåíü — â ³íøó».  Áóëãà𳿠²áí
Áàòòóòà ä³çíàâñÿ ïðî áàãàò³ íà õóòðî çåìë³, ùî ëåæàëè äåñü ó
ðàéîí³ Ïå÷îðè. Ö³íè íà ñîáîëÿ òà ãîðíîñòàÿ áóëè òàì òàêèìè
íèçüêèìè, ùî ìàíäð³âíèê ì³ã áè çàðîáèòè ÷èìàë³ ãðîø³, ÿêáè
äîñòàâèâ â ²íä³þ ê³ëüêà äåñÿòê³â øêóðîê. Âò³ì, ó÷åí³ òàê ³ íå
âñòàíîâèëè, ÷è çä³éñíèâ â³í öþ ïîäîðîæ.
Ïðîáóâøè ÿêèéñü ÷àñ ó Áóëãàð³¿, ìàíäð³âíèê ïîâåðíóâñÿ â
Íîâèé Ñàðàé, à çâ³äòè ÷åðåç ïóñòåë³ Òóðêåñòàíó ïîïðÿìóâàâ ó
Õîðàñàí, à ïîò³ì ó Áóõàðó, íàï³âçðóéíîâàíó ï³ñëÿ ïîõîäó ×èí´³ñõàíà. Ó Áóõàð³ îñîáëèâî âðàçèâ éîãî ñâî¿ìè ðîçì³ðàìè ìàâçîëåé Ñåéô àä-ijíà Áàõàðç³.
×åðåç äåÿêèé ÷àñ éîãî ñë³ä â³äøóêóºòüñÿ â Ñàìàðêàíä³, à ïîò³ì ó Áàëõó, êóäè â³í ì³ã ïîòðàïèòè, ò³ëüêè ïåðåáîðîâøè
Õîðàñàíñüêó ïóñòåëþ. ̳ñòî Áàëõ òàêîæ áóëî ñïóñòîøåíå ³ çðóéíîâàíå, òîìó ²áí Áàòòóòà òàì íå çàòðèìàâñÿ. Òåðï³ííÿ é óäà÷à
äîïîìîãëè éîìó ä³ñòàòèñÿ äî ì³ñòà Ãåðàòà. Öå áóâ íàéâ³ääàëåí³øèé ïóíêò, ùî éîãî äîñÿãíóâ ìàíäð³âíèê íà çàõîä³. Çâ³äñè
â³í âèð³øèâ ïîâåðíóòè íà ñõ³ä ³ ïðîñóâàòèñÿ äî êðàéí³õ ìåæ
À糿 á³ëÿ áåðåã³â Òèõîãî îêåàíó. Êîëè á öå éîìó ïîùàñòèëî
$

çðîáèòè, â³í ïåðåâåðøèâ áè ñâî¿ìè äîñë³äæåííÿìè ñàìîãî Ìàðêî Ïîëî.
Íåâäîâç³ ²áí Áàòòóòà ä³ñòàâñÿ âåëèêî¿ ð³÷êè ²íä. Ïåðåä íèì
ëåæàëà ²íä³ÿ, êàçêîâî áàãàòà êðà¿íà, ðîçïîâ³ä³ ïðî ÿêó ìîæíà
áóëî ïî÷óòè ó âñ³õ ì³ñòàõ Áëèçüêîãî Ñõîäó. Çâè÷àéíî æ, çíàìåíèòèé ìàíäð³âíèê íå ì³ã â³äìîâèòèñÿ â³ä ïîäîðîæ³ çåìëåþ, ÿêà
çäàâàëàñÿ âò³ëåííÿì ÷àð³âíèõ êàçîê. Ïðàâèòåëü Ìóëòàíà Êóòá
àë-Ìóëê øàíîáëèâî çóñòð³â áàãàòîãî àðàáñüêîãî êóïöÿ, ùî ïîáóâàâ ó äàëåêèõ êðà¿íàõ. Íà çíàê îñîáëèâîãî âèçíàííÿ Êóòá àëÌóëê çàïðîñèâ êóïöÿ äî ñåáå â ïàëàö. ²áí Áàòòóòà ùèðî â³ääÿ÷èâ õàçÿ¿íó: «ï³äí³ñ éîìó ðàáà, êîíÿ, íåáàãàòî ³çþìó ³ ìèãäàëþ —
íàéêîøòîâí³ø³ ïîäàðóíêè äëÿ æèòåë³â ö³º¿ êðà¿íè, îñê³ëüêè ³çþì
³ ìèãäàëü ñþäè äîñòàâëÿþòü ç Õîðàñàíà».
Ñîðîê äí³â øëÿõó ç Ìóëòàíà â Äåë³ ïåðåòâîðèëèñÿ äëÿ ²áí
Áàòòóòè íà ñïðàâæíº ñâÿòî. Ç êàðàâàíîì áóëî íàä³ñëàíî äâàäöÿòü êóõàð³â, ÿê³ äáàëè ïðî ¿æó äëÿ ïî÷åñíîãî ãîñòÿ.  Äåë³
ïîäîðîæàíè ïðèáóëè ó âåðåñí³ 1333 ðîêó. Ó ò³ ÷àñè ì³ñòî áóëî
ñòîëèöåþ âåëèêîãî ñóëòàíàòó, ùî ïîøèðèâ ñâîþ âëàäó íà
çíà÷íó ÷àñòèíó ï³âîñòðîâà óíäóñòàí (òàê íàçèâàëè ²íäîñòàí).
Ñóëòàí Ìóõàììåä-øàõ, âîëîäàð ö³º¿ êðà¿íè, ñïðàâèâ íà ²áí
Áàòòóòó âðàæåííÿ áîæåâ³ëüíîãî: â³í âò³ëþâàâ îäèí çà îäíèì

Ïóñòåëÿ Òàð íà êîðäîí³ Ïàêèñòàíó òà ²í䳿

$!

äèâí³ ïðîåêòè (çàì³íà ìåòàëåâèõ ãðîøåé øê³ðÿíèìè, ïåðåíåñåííÿ ñòîëèö³), ÿê³ ïîãàíî âïëèâàëè íà åêîíîì³êó êðà¿íè.
Àðàáñüêèé ìàíäð³âíèê äàâ ñóëòàíó ê³ëüêà ö³ííèõ ïîðàä, äî
òîãî æ âîëîäàðþ áóëî ö³êàâî ³ç ²áí Áàòòóòîþ, òîìó íåâäîâç³
â³í áóâ ïðèçíà÷åíèé íà ïîñàäó êàä³, ä³ñòàâøè òàêèì ÷èíîì
çåìëþ ³ ãðîøîâ³ äîõîäè. Ñëóæáà ïðè äâîð³ äîçâîëÿëà áëèæ÷å
ïîçíàéîìèòèñÿ ç³ âñ³ìà îñîáëèâîñòÿìè æèòòÿ ñóëòàíàòó ³ éîãî
ïðàâèòåëÿ.
Ïðîòå ³ ìèë³ñòü òèðàíà, ³ éîãî ãí³â — ðå÷³ íåïåðåäáà÷óâàí³. Íåâäîâç³ ñóëòàí çàï³äîçðèâ ²áí Áàòòóòó â çìîâ³. Ïðèâîäîì
äëÿ öüîãî ñòàëî òå, ùî ìàíäð³âíèê â³äâ³äàâ â³äîìîãî ïóñòåëüíèêà øåéõà Ñàõàá àä-ijíà, ùî æèâ â ïå÷åð³ íåïîäàë³ê â³ä
ñòîëèö³. Êîëè øåéõ ïîòðàïèâ ó íåìèë³ñòü äî ñóëòàíà é îïèíèâñÿ ó â’ÿçíèö³, ñë³äîì çà íèì ï³ä âàðòó ïîòðàïèëè é óñ³, õòî
â³äâ³äóâàâ éîãî, ó òîìó ÷èñë³ — ²áí Áàòòóòà. Ùîá óíèêíóòè
ãí³âó Ìóõàììåäà, àðàáñüêèé ìàíäð³âíèê çìóøåíèé áóâ çàëèøèòè ñâîþ ïîñàäó ³ çðîáèâñÿ ôàê³ðîì. Àëå Ìóõàììåä çíåíàöüêà ïåðåì³íèâ ãí³â íà ìèë³ñòü — ³ ïðèçíà÷èâ éîãî ïîñëàííèêîì ó Êèòàé.
Ó 1342 ðîö³ ïîñîëüñòâî ðóøèëî â äîðîãó. Ó ñóïðîâîä³ äâîõ
òèñÿ÷ âåðøíèê³â ²áí Áàòòóòà ïîâ³ç ïîäàðóíêè êèòàéñüêîìó ³ìïåðàòîðó. Àëå äîëÿ ïîñëàëà éîìó âàæêå âèïðîáóâàííÿ: íà êàðàâàí íàïàëè ³íä³éö³, ïîãðàáóâàëè éîãî, à ñàì ²áí Áàòòóòà ïîòðàïèâ ó ïîëîí. Ñêîðèñòàâøèñü íåäáàéëèâ³ñòþ îõîðîíö³â, â³í óò³ê
³ ïðîòÿãîì ñåìè äí³â áëóêàâ, íå çíàþ÷è, äå â³í ïåðåáóâàº. Íà
ùàñòÿ, â³í çóñòð³â îäíîãî íåãðà, ÿêèé ïðèâ³ç éîãî â Äåë³, ó äâ³ð
³ìïåðàòîðà.
Ìóõàììåä, äîâ³äàâøèñü ïðî íåâäà÷ó ñâîãî ïîñëàííèêà, íå
ðîçãí³âàâñÿ, à ñïîðÿäèâ íîâó åêñïåäèö³þ.
Äëÿ ìîðñüêî¿ ïîäîðîæ³ ²áí Áàòòóòà íàéíÿâ òðèäöÿòü äæîíîê ³ íàâàíòàæèâ íà íèõ ïîäàðóíêè äëÿ êèòàéñüêîãî ³ìïåðàòîðà. Àëå ñòàëîñÿ íîâå ëèõî: óíî÷³ ðîç³ãðàëàñÿ áóðÿ, âñ³ äæîíêè
áóëè ðîçòðîùåí³, à äàðóíêè Ìóõàììåäà ï³øëè íà äíî. Ñàì ²áí
Áàòòóòà áóâ ó òó í³÷ íà áåðåç³, áî õîò³â çàâ³òàòè äî ìå÷åò³ ïåðåä
òðèâàëîþ ïîäîðîææþ. Öå âðÿòóâàëî éîãî â³ä æîðñòîêîñò³ ìîðÿ,
àëå íå äîïîìîãëî á ïîãàìóâàòè ãí³â ñóëòàíà, ÿêèé âæå âäðóãå
âòðà÷àâ çíà÷í³ ñêàðáè. Òîìó ìàíäð³âíèê âèðóøèâ ÷åðåç Êàóëåì ó Õ³íàóð, ñòàâ íà ñëóæáó äî òàìòåøíüîãî ïðàâèòåëÿ ³ íåâäîâç³ íàâ³òü áðàâ ó÷àñòü ó ñêîðåíí³ Ñ³í´àïóðà. Âëàäíàâøè ñâî¿
ô³íàíñîâ³ ñïðàâè, ìàðîêêàíåöü ïðèáóâ ó Êàë³êóò, à çâ³äòè «âè$"

ð³øèâ ïî÷àòè ïîäîðîæ íà Ìàëüäèâñüê³ îñòðîâè, ïðî ÿê³ áàãàòî
÷óâ». Ìîæíà ò³ëüêè äèâóâàòèñÿ íàäçâè÷àéí³é âèòðèìö³ ³ ñèë³
äóõó ëþäèíè, ÿêà íàâ³òü ï³ñëÿ âòðàòè âñüîãî ìàéíà íå ò³ëüêè íå
âïàëà ó â³ä÷àé, àëå çàðîáèëà íîâ³ êîøòè, ùîá ïðîäîâæèòè ñâî¿
ìàíäðè ñâ³òîì!
Íà Ìàëüäèâàõ àðàáñüêèé ìàíäð³âíèê îæåíèâñÿ íà òðüîõ
äðóæèíàõ. ̳ñöåâà êîðîëåâà çâåðíóëà óâàãó íà îá³çíàíîãî ìàíäð³âíèêà ³ ïðèçíà÷èëà éîãî ñóääåþ. Îäíàê âåëèêèé â³çèð, ùî
çàçäðèâ ïîïóëÿðíîñò³ àðàáà, ñòàâ ãîòóâàòè äëÿ íüîãî ïàñòêó,
³ éîìó çíîâó äîâåëîñÿ âòåêòè. ³í ñïîä³âàâñÿ ä³ñòàòèñÿ äî
Êîðîìàíäåëüñüêîãî áåðåãà, àëå â³òðè â³äíåñëè éîãî ñóäíî äî
îñòðîâà Öåéëîí.
Òóò ²áí Áàòòóòà áóâ ïðèéíÿòèé ç âåëèêèìè ïî÷åñòÿìè. Éîãî
âðàçèëè ðîçì³ðè êîøòîâíèõ êàìåí³â, ÿê³ â³í ïîáà÷èâ íà Öåéëîí³: «Íà ÷îë³ á³ëîãî ñëîíà ÿ áà÷èâ ñ³ì ðóá³í³â, êîæíèé ³ç ÿêèõ
áóâ á³ëüøèé çà êóðÿ÷å ÿéöå, à â ñóëòàíà À³ð³ Ñàêàðâàò³ — ëîæêó
ç êîøòîâíîãî êàìåíÿ çàâá³ëüøêè ç äîëîíþ, â ÿê³é ì³ñòèëàñÿ
îë³ÿ àëîå. ß áóâ äóæå çäèâîâàíèé, àëå â³í ñêàçàâ ìåí³: «ª â íàñ
ðå÷³ ³ á³ëüø³ çà ðîçì³ðîì». ²ç çàõâàòîì çãàäóº ìàíäð³âíèê ³ ñõîäæåííÿ íà ñâÿùåííó ãîðó Ñåðåíä³á, àáî Àäàì³â ï³ê, íà âåðøèí³
ÿêî¿ â³í çì³ã ïîáà÷èòè «...ñë³ä íîãè íàøîãî ãëèáîêî øàíîâàíîãî áàòüêà Àäàìà» á³ëüø í³æ ï³âòîðà ìåòðà çàâäîâæêè ³ áëèçüêî
80 ñì çàâøèðøêè. Äåÿê³ ç â³äîìîñòåé, íàâåäåíèõ ìàíäð³âíèêîì, — íå ðåàëüí³ ôàêòè, à ôàíòà糿. Íàïðèêëàä, â³í ðîçïîâ³äàº, ùî çíà÷íó ÷àñòèíó íàñåëåííÿ îñòðîâà ñòàíîâëÿòü âåëèê³
áîðîäàò³ ìàâïè, ùî ï³äêîðÿþòüñÿ ñâîºìó êîðîëþ — ïàâ³àíó,
óâ³í÷àíîìó êîðîíîþ ç ëèñòÿ.
Ç Öåéëîíó ²áí Áàòòóòà ïîâåðíóâñÿ íà Ìàëàáàðñüêèé áåðåã.
Äåÿêèé ÷àñ â³í æèâ ó Ìàäóð³, à ïîò³ì — ó Êàóëåì³. Àëå æàäîáà
íîâèõ ìàíäð³â çíîâó ïîêëèêàëà éîãî â äîðîãó. ϳä ÷àñ ïëàâàííÿ ç Êàóëåìà äî Êàë³êóòà íà ñóäíî, íà ÿêîìó ïåðåáóâàâ ²áí
Áàòòóòà, íàïàëè ï³ðàòè. ² çíîâó â³í çàëèøèâñÿ í³ ç ÷èì — ìîðñüê³ ðîçá³éíèêè çàëèøèëè éîìó ëèøå øòàíè. Âåñü îá³ðâàíèé,
ìàíäð³âíèê ïðèáóâ ó Êàë³êóò, à çâ³äòè âèðóøèâ íà Ìàëüäèâñüê³ îñòðîâè. Òàì ²áí Áàòòóòó â³äâ³äàëè çíàéîì³ êóïö³ ç Äåë³,
éîãî ðîçïîâ³äü âèêëèêàëà â íèõ ñï³â÷óòòÿ, òîìó âîíè äîïîìîãëè éîìó ñïîðÿäèòèñÿ â íîâó åêñïåäèö³þ.
Ö³êàâó õàðàêòåðèñòèêó ²áí Áàòòóòà äàâ Áåí´à볿, äå ïðîáóâ
íåäîâãî: «Í³äå â óñüîìó ñâ³ò³ íå áà÷èâ ÿ á³ëüø íèçüêèõ ö³í, í³æ
òóò, ³, ïðîòå, öå êðà¿íà íåùàñòÿ; ìåøêàíö³ Õîðàñàíó íàçèâàþòü
$#

¿¿ “ïåêëîì, ïîâíèì áàãàòñò┻. ϳñëÿ ïîäîðîæ³ â ãîðè Êõàñ³,
ðîçòàøîâàí³ â ìåæàõ Òèáåòó, ²áí Áàòòóòà ñ³â íà êîðàáåëü, ùî
â³äïëèâàâ íà Ñóìàòðó. Ïðèéíÿòèé ç ïîøàíîþ ì³ñöåâèì êîðîëåì, â³í ñêîðèñòàâñÿ éîãî ùåäðîòàìè, ùîá ç³áðàòè íåîáõ³äí³
êîøòè äëÿ ïî¿çäêè â Êèòàé.
Ìîðñüêèé øëÿõ ó Êèòàé, ÿêèì ïëèâ ²áí Áàòòóòà â 1342 ðîö³,
ïðîõîäèâ óçäîâæ çàõ³äíîãî óçáåðåææÿ Ìàëàêêè, ïîò³ì ÷åðåç
ì³ñòî Ïàëåìáàí´ íà Ñõ³äí³é Ñóìàòð³, ãèðëî ð³êè Ìåêîí´, îñòð³â Ïóëî-Êîíäîð, êðà¿íó ×àìïà (Òüÿìïà) ó Ñõ³äíîìó ²íäîêèòà¿, Õàíîé ³, íàðåøò³, Ãóàí÷æîó ³ Çåéòóí.
Çåéòóí (Öþàíü÷æîó), ðîçòàøîâàíèé íà çàõ³äíîìó áåðåç³ Òàéâàíüñêî¿ ïðîòîêè, ó ñåðåäí³ ñòîë³òòÿ áóâ âàæëèâèì òîðãîâåëüíèì ïîðòîì, ÷åðåç íüîãî ïðîõîäèâ øëÿõ êèòàéö³â çà êîðäîí é
³íîçåìö³â ó Êèòàé. Ïîðò Çåéòóí ìàíäð³âíèê íàçâàâ íàéá³ëüøèì ó ñâ³ò³: «ß áà÷èâ ó íüîìó áëèçüêî ñòà âåëèêèõ äæîíîê,
îêð³ì íåçë³÷åííî¿ ê³ëüêîñò³ ìàëåíüêèõ».
²áí Áàòòóòà ïîáóâàâ ó áàãàòüîõ ì³ñòàõ ϳäíåáåñíî¿, âèâ÷àþ÷è çâè÷à¿ êèòàéö³â, ¿õíþ ïðîìèñëîâ³ñòü ³ òîðã³âëþ. Îäíàê ïîäîðîæ íå ñïðàâèëà íà íüîãî òàêîãî âðàæåííÿ, ÿê ìàíäð³âêè ïî
²ðàíó àáî ²í䳿: «Êèòàé ìåí³ íå ñïîäîáàâñÿ, õî÷à â íüîìó ³ º
áàãàòî ïðåêðàñíîãî. ß áóâ äóæå çàñìó÷åíèé íåâ³ð’ÿì, ùî òàì
ïàíóº... ßêùî ÿ çóñòð³÷àâ òàì ìóñóëüìàíèíà, òî ðàä³â çóñòð³÷³ ç
íèì, ÿê ³ç ÷ëåíîì ñâ ðîäèíè...»
Çàëèøèâøè Êèòàé, ìàíäð³âíèê íàâåñí³ 1347 ðîêó ïðèáóâ
äî àðàâ³éñüêîãî ïîðòó Çàôàð. Ïîäàëüøèé éîãî øëÿõ ïðîëÿãàâ
÷åðåç ²ðàí, Ìåñîïîòàì³þ, Ñèð³þ ³ ªãèïåò ó Ìåêêó. Çðîáèâøè
÷åòâåðòå ïàëîìíèöòâî, â³í âèðóøèâ äî Ïàëåñòèíè, äå áóâ ñâ³äêîì æàõëèâî¿ åï³äå쳿 ÷óìè 1348 ðîêó. Òóò, î÷åâèäíî, äî íüîãî
ä³éøëè ÷óòêè ïðî ò³ ñïðèÿòëèâ³ çì³íè, ùî â³äáóëèñÿ íà éîãî
áàòüê³âùèí³, — ïðî ðîçêâ³ò Ìàðîêêî ï³ä ÷àñ ïðàâë³ííÿ ñóëòàíà
Àáó ²íàíà. ²áí Áàòòóòà äóæå äàâíî ïîêèíóâ áàòüê³âùèíó ³ õîò³â
ïîâåðíóòèñÿ â ð³äíèé êðàé. Óò³ì, ïî äîðîç³ äîäîìó â³í âèð³øèâ
çàâ³òàòè íà îñòð³â Ñàðäèí³ÿ, ÿêèì ïðàâèâ òîä³ êîðîëü Àðà´îí.
Öÿ íåâåëèêà ïîäîðîæ êîøòóâàëà éîìó äóæå äîðîãî: ï³ðàòè çíîâó ïîãðàáóâàëè ²áí Áàòòóòó.  äîðîç³ â³í îòðèìàâ ñóìíó çâ³ñòêó
ïðî ñìåðòü ìàòåð³. Ó ëèñòîïàä³ 1349 ðîêó ñëàâåòíèé ìàíäð³âíèê íàðåøò³ ïîâåðíóâñÿ äîäîìó.
Ñóëòàí Àáó ²íàí îõî÷å âçÿâ â³äîìîãî ìàíäð³âíèêà íà ñëóæáó: öå áóëà âåëèêà ÷åñòü — ìàòè ïîðó÷ ³ç ñîáîþ ëþäèíó, ÿêà
ïîáóâàëà ìàéæå â óñüîìó ñâ³ò³. Äî òîãî æ ²áí Áàòòóòà ìàâ âåëè$$

êèé äîñâ³ä ó äèïëîìàò³¿ ³ çíàâ çàêîíè òèõ êðà¿í, ÿêèìè ïîäîðîæóâàâ. Ç òîãî ÷àñó éîãî ïîäîðîæ³ ò³ñíî ïîâ’ÿçàí³ ç ïîòðåáàìè
äåðæàâè ³ îñîáèñòî ñóëòàíà. Ó 1351 ðîö³ â³í ¿äå â ¥ðàíàäó, ñòîëèöþ îñòàíí³õ àðàáñüêèõ âîëîä³íü â ²ñïàí³¿. À ðîêîì ï³çí³øå
ñóëòàí ïîáàæàâ äîâ³äàòèñÿ ïðî ìîæëèâîñò³ ðîçøèðåííÿ òîðã³âë³ ç çàõ³äíî-àôðèêàíñüêèìè êðà¿íàìè.
18 ëþòîãî 1352 ðîêó ²áí Áàòòóòà âèðóøèâ ó ïîäîðîæ, ÿêà
ñòàëà îñòàííüîþ â äîâãîìó ñïèñêó éîãî åêñïåäèö³é. Ïåðøèì
âàæëèâèì ïóíêòîì íà øëÿõó äî ͳ´åðó áóëî ì³ñòî ѳäæ³ëìàñà,
ñòîëèöÿ îàçèñó Òàô³ëàëåò.  ñåðåäí³ â³êè öå ì³ñòî ââàæàëîñÿ
âåëèêèì òîðãîâåëüíèì öåíòðîì, ùî íå ïîñòóïàâñÿ çíà÷åííÿì
Ôåñó ÷è Ìàððàêåøó.
Ïåðø í³æ äîñÿãòè áåðåã³â ͳ´åðó, ²áí Áàòòóòà ïðîéøîâ ÷åðåç ê³ëüêà îàçèñ³â, ðîçòàøîâàíèõ ó ñàìîìó ñåðö³ Ñàõàðè, ³ äàâ
¿õí³é äîêëàäíèé îïèñ. Éîãî äîâ³äêè çäåá³ëüøîãî ñòîñóþòüñÿ
òîðãîâåëüíèõ ñïðàâ. ³í â³äçíà÷àº, ùî íà ïëèòè êàì’ÿíî¿ ñîë³ â
îàçèñ³ Âàëàòà ³ Òîìáóêòó ìîæíà âèì³íÿòè áàâîâíÿí³ òêàíèíè ³
íàâ³òü çåðíî.
Äåðæàâà Ìàë³, äå ïîáóâàâ ìàíäð³âíèê ïîò³ì, ïðèºìíî çäèâóâàëà éîãî ïîðÿäêîì òà çàêîíí³ñòþ, ùî ïàíóâàëè â ö³é êðà¿í³.
Íàâ³òü ãðîø³ ³ ðå÷³ ³íîçåìöÿ, ùî âìåð ó Ìàë³, çáåð³ãàëè äîòè,
ïîêè íå ç’ÿâèòüñÿ éîãî ñïàäêîºìåöü, — ð³äê³ñòü íàâ³òü ó ðîçâèíåíèõ äåðæàâàõ òîãî ÷àñó.
Ó Òîìáóêòó ²áí Áàòòóòà ïðîáóâ ñ³ì ì³ñÿö³â ³ 27 ëþòîãî
1353 ðîêó âèðóøèâ ó ì³ñòî ̳ìàõ, ùî ñòîÿëî íà âåëèêîìó êàíàë³, ÿêèé â³äãàëóæóâàâñÿ â³ä ͳ´åðó. Ïîò³ì â³í â³äâ³äàâ ¥àî —
«íàéêðàùå ç íåãðèòÿíñüêèõ ì³ñò». Çà ãðîøîâó îäèíèöþ òóò ïðàâèëè ìàëåíüê³ ðàêîâèíè êàóð³. Ïðîæèâøè ì³ñÿöü ó ¥àî, ²áí
Áàòòóòà ïîïðÿìóâàâ ç âåëèêèì êàðàâàíîì ó Òîêàääó; çâ³äòè,
êóïèâøè äâîõ íàâàíòàæåíèõ ñ³ëëþ âåðáëþä³â ³ ïðîâ³ç³þ, 12 âåðåñíÿ 1353 ðîêó â³í
²áí Áàòòóò³ íàëåæèòü ïåðøå çãàäóâàííÿ ïðî
ïî÷àâ ïîäîðîæ ó ѳì³ñòî Òîìáóêòó.
äæ³ëìàñó ÷åðåç íàã³ð’ÿ
Àõà´´àð. Çâîðîòíèé øëÿõ — íàéá³ëüø âàæêîäîñòóïíèìè ðàéîíàìè Ñàõàðè, òà ùå â õîëîäí³ çèìîâ³ ì³ñÿö³, — âèÿâèâñÿ íàäçâè÷àéíî âàæêèì. Ó ñâî¿é êíèç³ ²áí Áàòòóòà íàçâàâ öþ ïîäîðîæ íàéñêëàäí³øîþ â æèòò³, ³ öå íå äèâíî: â³í áóâ âæå ñòàðîþ
ëþäèíîþ, ³ ñèë ó íüîãî çàëèøàëîñÿ íåáàãàòî. Íà ïî÷àòêó
1354 ðîêó ìàíäð³âíèê ïîâåðíóâñÿ ó Ôå¿, çàâåðøèâøè îñòàííþ
ç³ ñâî¿õ ïîäîðîæåé.
$%

Íàïðèê³íö³ æèòòÿ ²áí Áàòòóòà ïðîäèêòóâàâ êíèãó, â ÿê³é
ðîçïîâ³â ïðî ñâîº æèòòÿ é äàëåê³ ïîäîðîæ³. Á³ëüø³ñòü â³äîìîñòåé â³í äèêòóâàâ ïî ïàì’ÿò³: ï³ñëÿ íàïàä³â ðîçá³éíèê³â áåçö³íí³
çàïèñè áóëè âòðà÷åí³ ðàçîì ç ìàéíîì. Ïðèäâîðíèé ë³òåðàòîð
²áí Äæóçàéº çàïèñàâ ðîçïîâ³äü ìàíäð³âíèêà. Êíèãà ²áí Áàòòóòè ä³ñòàëà íàçâó «Ïîäàðóíîê ñïîãëÿäà÷àì ïðî äèâèíè ì³ñò ³
÷óäåñà ïîäîðîæåé». ϳçí³øå âîíà áóëà ïåðåêëàäåíà ê³ëüêîìà
ºâðîïåéñüêèìè ìîâàìè.
Âíåñîê ²áí Áàòòóòè ó íàóêó ïðî Çåìëþ âàæêî ïåðåîö³íèòè. Çà äîâæèíîþ ïðîéäåíèõ ìàðøðóò³â â³í ïîñ³äຠïåðøå
ì³ñöå â ñïèñêó ñåðåäíüîâ³÷íèõ ìàíäð³âíèê³â. Çà ÷àñ ìàíäð³âîê â³í ïîäîëàâ áëèçüêî ñòà òðèäöÿòè òèñÿ÷ ê³ëîìåòð³â ñóõîäîëîì ³ ìîðåì.

Àôàíàñ³é ͳê³ò³í: ïîäîðîæ çà òðè ìîðÿ...
Ñåðåäí³ â³êè áóëè áàãàò³ íà íåçâè÷àéí³ ëþäñüê³ äîë³. Ìàíäð³âíèêè òèõ ÷àñ³â íå ìàëè â ðîçïîðÿäæåíí³ àí³ ñó÷àñíèõ òðàíñïîðòíèõ çàñîá³â, àí³ íàä³éíîãî çâ’ÿçêó, ùîá ïîñëàòè ïðî ñåáå
çâ³ñòî÷êó äîäîìó. Îïèíèâøèñü ó ÷óæèõ êðàÿõ, âîíè ìàëè
ðîçðàõîâóâàòè ò³ëüêè íà ñåáå. Ïðî îäíó ç òàêèõ ïîäîðîæåé,
â³äîìîñò³ ïðî ÿêó ä³éøëè äî íàñ ç äàëåêèõ ÷àñ³â, ³ ï³äå òóò
ìîâà.
Ó XV ñòîë³òò³ Ðîñ³ÿ ï³äòðèìóâàëà äèïëîìàòè÷í³ é òîðãîâåëüí³ ñòîñóíêè ç áàãàòüìà êðà¿íàìè.  1466 ðîö³ Ìîñêîâñüêèé
âåëèêèé êíÿçü ²âàí III ïðèéìàâ ïîñë³â ç Âèðâàíà, êðà¿íè íà
çàõ³äíîìó óçáåðåææ³ Êàñï³þ. Ïîñëè íàäîâãî çàòðèìàëèñü ó
âåëèêîãî êíÿçÿ, à êîëè ñòàëè çáèðàòèñÿ äîäîìó, äî íèõ âèð³øèëè ïðèºäíàòèñÿ äâà ñóäíà òâåðñüêèõ êóïö³â íà ÷îë³ ç
Àôàíàñ³ºì ͳê³ò³íèì. Ó òîìó, ùî êóïåöüê³ êîðàáë³ âèð³øèëè
ïðèºäíàòèñÿ äî ïîñîëüñüêîãî êàðàâàíó, íåìຠí³÷îãî äèâíîãî:
ðîçá³éíèê³â íà âîäíèõ øëÿõàõ âèñòà÷àÏåðøå ìîðå, ÿêå çàëèøèâ ïîçàäó Àôàíàñ³é
ͳê³ò³í, — «Äåðáåíñüêå», ÷è «Õâàëèíñüêå»:
ëî, òîìó ïîîäèíö³ êóïòàê ó ñòàðîâèíó íàçèâàëè Êàñï³éñüêå ìîðå.
ö³ íàìàãàëèñÿ íå ïîäîðîæóâàòè. ³äòîä³ é ïî÷èíàþòüñÿ ïî䳿, ÿê³ Àôàíàñ³é ͳê³ò³í
çàíîòóâàâ ó çîøèòàõ ³ ÿê³ ï³çí³øå ñòàëè â³äîì³ ï³ä íàçâîþ
«Õîä³ííÿ çà òðè ìîðÿ». Àâòîð ðîçïîâ³äຠ³ñòîð³þ ñâî¿õ ìàíäð³â Êàâêàçüêèì óçáåðåææÿì Êàñï³éñüêîãî ìîðÿ, Ïåðñ³ºþ,
²í䳺þ, Òóðå÷÷èíîþ, Êðèìîì òà ï³âäíåì Ðîñ³¿.
$&

Ïðî ñàìîãî Àôàíàñ³ÿ ͳê³ò³íà ìè ìàéæå í³÷îãî íå çíàºìî:
àí³ äàòè éîãî íàðîäæåííÿ, àí³ ÿêèõîñü ³íøèõ â³äîìîñòåé. ³ðîã³äíî, ͳê³ò³íà ïîâàæàëî êóïåöòâî, áî ³íàêøå éîãî íå îáðàëè á
ãîëîâîþ òîðãîâåëüíî¿ «åêñïåäèö³¿».
Êàðàâàí ïëèâ ïîâç Êàëÿçèí, Óãëè÷, Êîñòðîìó, Ïëåñ. Êîðîòê³
ðÿäêè ùîäåííèêà ãîâîðÿòü, ùî øëÿõ ïî Âîëç³ Í³ê³ò³íó áóâ äîáðå çíàéîìèé. Ó Íèæíüîìó Íîâãîðîä³ êóïö³ çðîáèëè òðèâàëó
çóïèíêó, î÷³êóþ÷è ïîïóòíèê³â. Êàðàâàí, áîÿ÷èñü íàïàäó, ïëèâ
«ñòîðîæêî ³ ç îñòðàõîì». Áëàãîïîëó÷íî ìèíóëè Êàçàíü òà ³íø³
òàòàðñüê³ ì³ñòà, à â äåëüò³ Âîëãè íà íèõ íàïàâ çàã³í àñòðàõàíñüêîãî õàíà Êàñèìà. Êóïö³, ó òîé ÷àñ ñì³ëèâ³ âî¿íè, âçÿëèñÿ çà
çáðîþ. Òàòàðè «çàñòðåëèëè â íàñ îäíîãî ÷îëîâ³êà, à ìè â íèõ
äâîõ çàñòðåëèëè», — ïîâ³äîìëÿº ͳê³ò³í. Ðîñ³éñüê³ êóïö³ âòðàòèëè ³ òîâàðè, ³ êîðàáë³. Òàòàðè ïîãðàáóâàëè äâà ñóäíà ³ çàõîïèëè â ïîëîí ÷îòèðüîõ ðîñ³ÿí.
Óö³ë³ë³ äâà ñóäíà âèéøëè â Êàñï³éñüêå ìîðå. Ìåíøå ñóäíî
ï³ä ÷àñ áóð³ áóëî ðîçáèòå ³ éîãî âèêèíóëî íà ïðèáåðåæíó ì³ëèíó á³ëÿ Òàðõè (Ìàõà÷êàëè). Ìåøêàíö³ óçáåðåææÿ (êàéòàêè) ðîçòÿãëè òîâàð, à
ëþäåé çàõîïèëè â ïîëîí.
Àôàíàñ³é ͳê³ò³í
ç äåñÿòüìà ðîñ³éñüêèìè êóïöÿìè, ïåðåáóâàþ÷è íà ïîñîëüñüêîìó ñóäí³,
ùàñëèâî ä³ñòàâñÿ
Äåðáåíòà. Â ïåðøó
÷åðãó â³í ïî÷àâ êëîïîòàòè ïðî çâ³ëüíåííÿ ïîëîíåíèõ ÷åðåç
Âàñèëÿ Ïàï³íà ³ Õàñàíáåêà. Òóðáîòè éîãî óñï³øíî çàê³í÷èëèñÿ: ÷åðåç ð³ê êóïö³
áóëè çâ³ëüíåí³. Àëå
êàéòàêè íå ïîâåðíóëè òîâàðè. Øàõ â³äìîâèâñÿ äîïîìîãòè
êóïöÿì ç îõîðîíîþ Ïàì’ÿòíèê Àôàíàñ³þ ͳê³ò³íó â Òâåð³
$'

ï³ä ÷àñ ïîäîðîæ³ äîäîìó. Òîìó âîíè âèð³øèëè ñàì³ âïîðàòèñÿ ç
á³äîþ: «...ó êîãî ùî º íà Ðóñ³, ³ òîé ï³øîâ íà Ðóñü, à ÿêèé
ïîâèííèé, òîé ï³øîâ êóäè éîãî î÷³ ïîíåñëè».
ͳê³ò³í áóâ ó ÷èñë³ òèõ êóïö³â, ÿê³ äëÿ çàìîðñüêî¿ òîðã³âë³
âçÿëè òîâàð ó áîðã, òîìó ïîâåðíåííÿ íà áàòüê³âùèíó îçíà÷àëî
äëÿ íüîãî íå ò³ëüêè ãàíüáó, àëå é áîðãîâó ÿìó. ² â³í ï³øîâ äî
Áàêó, äå íà âèõîäàõ íàôòîâèõ ãàç³â ãîð³ëè â³÷í³ âîãí³, ùî ¿õ
ââàæàëè íà ñõîä³ ñâÿùåííèìè. ̳ñòî áóëî øèðîêî â³äîìå ñâî¿ìè íàôòîâèìè ìàñëàìè. Ö³ ìàñëà çàñòîñîâóâàëèñÿ â ìåäèöèí³,
¿õ âæèâàëè äëÿ îñâ³òëåííÿ, âîíè áóëè ïðåäìåòîì øèðîêî¿ òîðã³âë³ íà ñõîä³. ͳê³ò³í âèð³øèâ ðîçòîðãóâàòèñÿ â Áàêó, àëå, ìàáóòü, íå çóì³â ³ âèð³øèâ ï³òè äàë³.
Ç Áàêó ͳê³ò³í â³äïëèâ ó âåðåñí³ 1468 ðîêó. ³í âèð³øèâ
ïîäàòèñü ó ïðèêàñï³éñüêó ïåðñüêó îáëàñòü Ìàçàíäåðàí. Òàì
â³í ïðîáóâ áëèçüêî âîñüìè ì³ñÿö³â, à ïîò³ì, ïåðåâàëèâøè
÷åðåç Åëüáðóñ, ðóøèâ íà ï³âäåíü. Ïîäîðîæóâàâ Àôàíàñ³é ïîâ³ëüíî, ³íîä³, òîðãóþ÷è, çàòðèìóâàâñÿ íà îäèí-äâà ì³ñÿö³ â
ÿêîìóñü ñåëèù³. ³í ïðîéøîâ áàãàòî ì³ñò, àëå íå âñ³ âîíè
ïîòðàïèëè äî éîãî íîòàòîê. Íàâåñí³ 1469 ðîêó â³í ä³ñòàâñÿ
Ãóðìèçüêîãî. Òàê ͳê³ò³í íàçèâຠÎðìóç — âåëèêèé ïîðò, äå
ïåðåòèíàëèñÿ òîðãîâåëüí³ øëÿõè ç Ìàëî¿ À糿, ªãèïòó, ²í䳿 ³
Êèòàþ. Òîâàð ç Îðìóçà äîõîäèâ ³ äî Ðîñ³¿, îñîáëèâî ñëàâèëèñÿ «ãóðìèçüê³ çåðíà» (ïåðëè). ͳê³ò³í, îïèñóþ÷è ì³ñòî,
ðîçòàøîâàíå íà íåâåëèêîìó áåçâîäíîìó îñòðîâ³ ïðè âõîä³ ç
Àðàâ³éñüêîãî ìîðÿ â Ïåðñüêó çàòîêó, ðîçïîâ³äຠïðî ìîðñüê³
ïðèïëèâè; â³í ïèøå, ùî ñîíöå òóò òàê ïå÷å, ùî ìîæå «ëþäèíó ñïàëèòè».
 Îðìóç³ íàë³÷óâàëîñÿ äî 40 òèñÿ÷ æèòåë³â; ïðî íüîãî òîä³
íà Ñõîä³ ãîâîðèëè: «ßêùî çåìëÿ ê³ëüöå, òî Îðìóç — ïåðëèíà â
íüîìó». ͳê³ò³í ïðîáóâ òóò ì³ñÿöü. Äîâ³äàâøèñü, ùî çâ³äñè âèâîçÿòü â ²íä³þ êîíåé, ÿê³ òàì «íå ðîäÿòüñÿ», ³ ¿õ òàì äóæå äîðîãî ö³íóþòü, òîðãîâåöü êóïèâ ãàðíîãî êîíÿ ³ «...ï³øîâ ºñì³ çà
ìîðå ²íä³éñüêå...».
ϳñëÿ á³ëüø í³æ äâîð³÷íîãî ïåðåáóâàííÿ â Ïåðñ³¿ 23 êâ³òíÿ
1471 ðîêó ͳê³ò³í ñ³â íà ñóäíî ³ ÷åðåç ø³ñòü òèæí³â ïðèáóâ íà
êîðàáë³ â ³íä³éñüêå ì³ñòî ×àóë. ²íä³ÿ âðàçèëà éîãî. Íàâ³òü íå
ñàìà çåìëÿ, òàê íå ñõîæà íà éîãî ð³äí³ ì³ñöÿ, à ëþäè — òåìíîøê³ð³, ãîë³, áîñ³. Ëèøå â äåÿêèõ ç íèõ íà ãîëîâ³ òà ñòåãíàõ áóâ
øìàòîê ìàòåð³¿, àëå ó âñ³õ, íàâ³òü ³ á³äíèõ, áóëè àáî çîëîò³ ñåðåæêè, àáî áðàñëåòè íà ðóêàõ ³ íîãàõ, à íàâêîëî øè¿ — çîëîò³ ïðè%

êðàñè. ͳê³ò³í äèâóâàâñÿ: ÿêùî º çîëîòî, ÷îìó æ âîíè íå êóïëÿòü õî÷ ÿêèé îäÿã, ùîá ïðèêðèòè ñâîþ íàãîòó?
Ó ×àóë³ íå ïîùàñòèëî éîìó âèã³äíî ïðîäàòè êîíÿ, ³ â ÷åðâí³
Àôàíàñ³é ͳê³ò³í âèðóøèâ ÷åðåç Çàõ³äí³ Ãàòè â ãëèá êðà¿íè.
Äîðîãà ïðèâåëà éîãî çà 200 âåðñò â³ä ìîðÿ, íà ñõ³ä, ó íåâåëèêå ì³ñòå÷êî ó âåðõ³â’ÿõ ѳíè (áàñåéí Êð³øíè), à çâ³äòè —
íà ï³âí³÷íèé çàõ³ä, ó Äæóííàð — ôîðòåöþ, ðîçòàøîâàíó íà
âèñîê³é ãîð³, íà ñõ³ä â³ä Áîìáåÿ. Äî ôîðòåö³ âåëà âóçüêà
ñòåæêà. Îäíàê ìàíäð³âíèêàì, îñîáëèâî ÷óæîçåìöÿì, âõ³ä ó
ì³ñüê³ âîðîòà áóâ çàáîðîíåíèé, ³ æèòè ¿ì äîâîäèëîñÿ â çà¿çäàõ, ùîïðàâäà áåçêîøòîâíî.
Ó Äæóííàð³ ðîñ³ÿíèí ïîòðàïèâ ó ñêðóòíå ñòàíîâèùå é ëåäü
íå âòðàòèâ ñâ³é ºäèíèé òîâàð. Àñàä-õàí, íàì³ñíèê Äæóííàðà,
ñïîêóñèâñÿ ÷óäîâèì êîíåì ³ ïîâåë³â ñèëîþ çàáðàòè éîãî. Êð³ì
òîãî, äîâ³äàâøèñü, ùî æåðåáåöü íàëåæàâ ³íîâ³ðöþ, Àñàä-õàí
âèêëèêàâ ðóñèíà äî ñåáå â ïàëàö ³ ïîîá³öÿâ ïîâåðíóòè æåðåáöÿ
³ òèñÿ÷ó çîëîòèõ ó äîäà÷ó, ÿêùî ÷óæîçåìåöü ïîãîäèòüñÿ ïåðåéòè â ìàãîìåòàíñüêó â³ðó. À ÿêùî í³ — íå áà÷èòè éîìó æåðåáöÿ, òà é éîãî ñàìîãî ïðîäàäóòü ó ðàáñòâî.
Õàí äàâ éîìó íà ðîçäóìè ÷îòèðè äí³. Îäíàê ͳê³ò³íà âðÿòóâàâ ùàñëèâèé âèïàäîê. Ñàìå â ò³ äí³ â³í çóñòð³â ñòàðîãî çíàéîìîãî Ìóõàììåäà — Àôàíàñ³é óáëàãàâ òîãî áèòè ÷îëîì ïåðåä
õàíîì, ùîá ó â³ðó ÷óæó éîãî íå íàâåðíóëè. ³ðà çàëèøàëàñÿ äëÿ
ͳê³ò³íà ºäèíîþ ëàíêîþ, ùî çâ’ÿçóâàëà éîãî ç äàëåêîþ áàòüê³âùèíîþ. Õàí ïîêàçàâ, ùî ìîæå áóòè ìèëîñòèâèé: ³ ó â³ðó ñâîþ
ïåðåõîäèòè íå ñòàâ ïðèìóøóâàòè, ³ íàâ³òü æåðåáöÿ ïîâåðíóâ.
Ó Äæóííàð³ ͳê³ò³í ïðîâ³â äâà ì³ñÿö³ — ïî÷àâñÿ ñåçîí äîù³â. Òåïåð óæå ³íøèìè î÷èìà äèâèâñÿ ͳê³ò³í íà ²íä³þ. Êóïåöü áóâ ðîç÷àðîâàíèé: éøîâ ñþäè, ñïîä³âàþ÷èñü âçÿòè òîâàð
íà Ðóñü é ïîò³ì ïðîäàòè éîãî âèã³äíî, àëå ïîáà÷èâ, ùî «íåìàº
í³÷îãî íà íàøó çåìëþ».
Äî÷åêàâøèñü, êîëè ï³äñîõíóòü äîðîãè, ó âåðåñí³ Í³ê³ò³í ïîâ³â æåðåáöÿ ùå äàë³, çà 400 âåðñò, ó ì³ñòî Á³äàð, ñòîëèöþ
áåñåðìåíñüêî¿ (ìóñóëüìàíñüêî¿) äåðæàâè Áàõìàí³, ùî âîëîä³ëî
òîä³ ìàéæå âñ³ì Äåêàíîì äî ð³÷êè Êð³øíè íà ï³âäí³. Éîìó âäðóãå
íå ïîòàëàíèëî, òðåáà áóëî éòè äàë³ — â Àëëàíä, äå â³äêðèâàâñÿ
âåëèêèé ÿðìàðîê. Àëå íà ÿðìàðêó ç³áðàëîñÿ òèñÿ÷ äâàäöÿòü
êîíåé, ³Í³ê³ò³í ïðîäàòè ñâîãî æåðåáöÿ íå çì³ã.
ϳä ÷àñ ïîäîðîæ³ Àôàíàñ³é ͳê³ò³í ö³êàâèâñÿ çâè÷àÿìè
ì³ñöåâèõ íàðîä³â, çàïèñóâàâ ¿õí³ ëåãåíäè, â³äâ³äóâàâ ðåë³ã³éí³
%

ñâÿòà. Îäíà ç ëåãåíä îñîáëèâî éîìó ñïîäîáàëàñü. Ó í³é éøëîñÿ ïðî ë³ñîâîãî öàðÿ ìàâï — «êíÿçÿ ìàâïÿ÷îãî», ùî ó ðàç³
ñêàðãè ìàâï íà ëþäåé ïîñèëàâ ñâîþ ðàòü äëÿ ïîêàðàííÿ êðèâäíèê³â.
ͳê³ò³í äóæå áëèçü ²í䳿 ìàâï ââàæàëè ñâÿùåííèìè
êî ïîçíàéîìèâñÿ ç äåòâàðèíàìè, ¿ì ïðèíîñèëè ïëîäè, âàðåíèé
ðèñ é ³íøó ¿æó; íà ÷åñòü ìàâï â ²í䳿 íàâ³òü
ÿêèìè ³íä³éñüêèìè
áóäóâàëè õðàìè. ̳ô ïðî öàðÿ ìàâï
ðîäèíàìè. ³í ðîçïîçóñòð³÷àºòüñÿ â ãåðî¿÷íîìó åïîñ³ «Ðàìàÿíà»,
â³â ¿ì, ùî â³í íå ìóäå öàð ìàâï Ñóãð³â ³ éîãî ïîëêîâîäåöü
Õàíóìàí º ñîþçíèêàìè ³ ïîì³÷íèêàìè ãåðîÿ ñóëüìàíèí, à õðèñåïîñó, öàðåâè÷à Ðàìè.
òèÿíèí ³ çâóòü éîãî
«Îôîíàñ³é», à íå Õîçå
²ñóô Õîðîñàí³, ÿê éîãî òóò ïðîçâàëè. Íîâ³ çíàéîì³ îõî÷å ðîçïîâ³äàëè éîìó ïðî ñâîº æèòòÿ ³ ïîáóò. Ìàíäð³âíèê äîâ³äàâñÿ,
ùî ðåë³ã³éí³ â³ðóâàííÿ â íèõ ð³çí³, âñ³õ ³ñíóþ÷èõ â³ð «80 ³ 4 â³ðè».
² çíîâó ͳê³ò³í ó Á³äàð³. ³í áà÷èòü òåïåð òå, íà ùî êîëèñü
íå çâåðòàâ óâàãè, ìèëóºòüñÿ òèì, ÷îãî ðàí³ø íå ïîì³÷àâ, íàïðèêëàä, ùî êîðèäîðè â ïàëàö³ ñóëòàíîâîìó çâèâèñò³, ïîáóäîâàí³ òàê, ùîá ëåãøå áóëî îáîðîíÿòèñÿ, áà÷èòü ðîçïèñàíèé êóïîë íàä ãîëîâíèìè âîðîòàìè, êàì³íü, ïîêðèòèé ðåëüºôíèì
â³çåðóíêîì. Äàëåêî íå êîæåí ìîæå ïîòðàïèòè ñþäè: ñòî ñòîðîæ³â ³ ñòî ïåðåïèñóâà÷³â ñèäÿòü êîëî âîð³ò, ðîçïèòóþòü óñ³õ, õòî
éäå, çà ÿêîþ ñïðàâîþ ïðèáóâ. Óäåíü ³ âíî÷³ ñòåðåæóòü ïàëàö
òèñÿ÷à ê³ííîòíèê³â — ó çáðó¿, ç³ ñâ³òèëüíèêàìè â ðóêàõ... À ïî
÷åòâåðãàõ òà ïî â³âòîðêàõ âè¿æäæຠñóëòàí ðîçâàæàòèñÿ — ç
ïèøíèì ïî÷òîì ó äâ³ òèñÿ÷³ âåðøíèê³â, ó ñóïðîâîä³ ï³âñîòí³
ñëîí³â. Âñå öå áóëî äëÿ ðîñ³éñüêîãî êóïöÿ ö³êàâèì âèäîâèùåì.
Ïàðàäíèé âè¿çä ñóëòàíà áóâ äóæå ðîçê³øíèì, ³ ͳê³ò³í ðåòåëüíî çàïèñàâ óñ³ éîãî ïîäðîáèö³ é íàéìåíø³ äåòàë³. Òðèñòà áîéîâèõ ñëîí³â ó çáðó¿, íà êîæíîìó ç ÿêèõ ðîçì³ùàëîñÿ â³ä øåñòè äî
äâàíàäöÿòè âî¿í³â, âðàçèëè éîãî óÿâó.
Ó ãðóäí³ 1471 ðîêó Àôàíàñ³þ ïîùàñòèëî-òàêè ïðîäàòè æåðåáöÿ. À íàñòóïíîãî ðîêó â³í âèðóøèâ ó ñâÿùåííå ì³ñòî
Ïàðâàò, ùî íà ïðàâîìó áåðåç³ Êð³øíè, êóäè ïðî÷àíè éøëè
íà ñâÿòî íî÷³, ïðèñâÿ÷åíå áîãó Øèâ³. Ìàíäð³âíèê çàóâàæèâ,
ùî öå ì³ñòî äëÿ ³íä³éö³â-áðàõìàí³â òàê ñàìî ñâÿùåííå, ÿê äëÿ
ìóñóëüìàí Ìåêêà, à äëÿ ïðàâîñëàâíèõ ªðóñàëèì. Íà âåëèêå
ñâÿòî íî÷³ ç³áðàëîñÿ áëèçüêî 100 òèñÿ÷ ÷îëîâ³ê.
Ñåðåä íîòàòîê ͳê³ò³íà òðàïëÿºòüñÿ áàãàòî ñïîñòåðåæåíü
ùîäî ïîáóòîâèõ çâè÷à¿â. ³í ñõâàëþº ì³ñöåâó òðàäèö³þ ìèòè
%

ïåðåä ¿æåþ íîãè, ðóêè é îáïîë³ñêóâàòè ðîò, äèâóºòüñÿ òîìó,
ÿê ð³äêî ¿äÿòü òóá³ëüö³: «¯äÿòü äâà ðàçè â äåíü, à â íåä³ëþ ³
ïîíåä³ëîê ò³ëüêè ïî îäíîìó». Îïèñóº â³í òàêîæ é ³íø³ çâè÷à¿ — íîâîíàðîäæåíîìó ñèíó ³ì’ÿ äຠáàòüêî, à äî÷ö³ — ìàòè,
ïðè çóñòð³÷³ ³ ïðîùàíí³ ëþäè îäèí îäíîìó êëàíÿþòüñÿ, ïðîñòÿãàþ÷è ðóêè äî çåìë³.
Ç Ïàðâàòà Àôàíàñ³é ͳê³ò³í çíîâó ïîâåðíóâñÿ äî Á³äàðà. ³äòîä³ â ùîäåííèêó ìàíäð³âíèêà ç’ÿâëÿþòüñÿ ñêîðáîòí³ ðÿäêè:
â³í çãàäóº ïðî êíèãè, çàõîïëåí³ òàòàðàìè, ³ ñóìóº ç ïðèâîäó
òîãî, ùî â³í ïëóòàºòüñÿ â êàëåíäàð³, à îòæå, íå ìîæå òî÷íî
äîòðèìóâàòèñÿ õðèñòèÿíñüêèõ ñâÿò.
Ó êâ³òí³ 1473 ðîêó ìàíäð³âíèê âèð³øèâ ïîâåðòàòèñÿ «íà
Ðóñü». Àëå ïåðåä òèì â³í ïðîâ³â ï’ÿòü ì³ñÿö³â â îäíîìó ç ì³ñò
«àëìàçíî¿» îáëàñò³ Ðàé÷óð. ͳê³ò³í áóâ ðîç÷àðîâàíèé ðåçóëüòàòàìè ïîäîðîæ³: «Ìåíå îáäóðèëè ïñè-áàñóðìàíå: âîíè ãîâîðèëè ïðî áåçë³÷ òîâàð³â, àëå âèÿâèëîñÿ, ùî í³÷îãî íåìຠäëÿ
íàøî¿ çåìë³... Äåøåâèé ïåðåöü ³ ôàðáà. Äåÿê³ âîçÿòü òîâàð
ìîðåì, ³íø³ æ íå ïëàòÿòü çà íüîãî ìèòà. Àëå íàì âîíè íå
äàäóòü ïðîâåçòè áåç ìèòà. À ìèòî âåëèêå, òà é ðîçá³éíèê³â íà
ìîð³ áàãàòî».
Áëèçüêî òðüîõ ðîê³â ïðîâ³â Àôàíàñ³é ͳê³ò³í â ²í䳿. Çà öåé
÷àñ â³í ñòàâ ñâ³äêîì â³éí ì³æ äâîìà íàéá³ëüøèìè â òîé ÷àñ

Àôàíàñ³é ͳê³ò³í â ²í䳿

%!

äåðæàâàìè ñóáêîíòèíåíòó, à éîãî çàïèñè óòî÷íþþòü ³ äîïîâíþþòü ³íä³éñüê³ õðîí³êè, ùî õàðàêòåðèçóþòü ïî䳿 1471—1474 ðîê³â. Ó ñâî¿é êíèæö³ â³í òàêîæ äຠêîðîòê³, àëå â îñíîâíîìó äîñòîâ³ðí³ â³äîìîñò³ ïðî äåÿê³ «ïðèñòàíèùà», êóäè â³í ñàì íå
ïîòðàïèâ: ïðî ñòîëèöþ ï³âäåííî-³íä³éñüêî¿ ìîãóòíüî¿ äåðæàâè
³äæàÿíàãàð ³ ¿¿ ãîëîâíèé ïîðò Êîëåêîò (Êîæèêîäå), ïðî Øð³Ëàíêó — êðà¿íó, áàãàòó íà êîøòîâíå êàì³ííÿ, ïàõîù³ ³ ñëîí³â;
ïðî «÷èìàëó ïðèñòàíü» Çàõ³äíîãî ²íäîêèòàþ Ïåãó (ãèðëî ²ðàâàä³), äå æèâóòü ³íä³éñüê³ äåðâ³ø³ — áóää³éñüê³ ÷åíö³, ÿê³ òîðãóþòü êîøòîâíèêè êàìåíÿìè, ïðî ïîðöåëÿíîâ³ âèðîáè «×èíà ³
Ìà÷èíà» (ç Êèòàþ).
Ñòîìèâøèñü â ²í䳿, ͳê³ò³í íàïðèê³íö³ 1473 ðîêó âèðóøèâ ó çâîðîòíó äîðîãó, ÿêó îïèñàâ äóæå êîðîòêî. ³í ïðÿìóâàâ äî áåðåãà ìîðÿ. Ïî ñóø³ ÷åðåç ìóñóëüìàíñüê³ êðà¿íè øëÿõ
áóâ çàêðèòèé — ³íîâ³ðö³â òàì ñèëîì³öü íàâåðòàëè íà ñâîþ
ðåë³ã³þ, à äëÿ ͳê³ò³íà áóëî ëåãøå æèòòÿì íàêëàñòè, í³æ ïðèéíÿòè áàñóðìàíñòâî.
Ç Á³äàðà ïîòðàïèâ â³í ó Êàëëóð, ïðîñèä³â ó íüîìó ï’ÿòü ì³ñÿö³â, çàêóïèâ êîøòîâí³ êàìåí³ ³ ðóøèâ äî ìîðÿ — ó Äàáóë
(Äàáõîë). Ìàéæå ð³ê ï³øîâ íà öþ äîðîãó.
Ó Äàáóë³ Í³ê³ò³í íåâäîâç³ çíàéøîâ êîðàáåëü, ùî éøîâ äî
Îðìóçà, çàïëàòèâ äâà çîëîòèõ ³ çíîâó îïèíèâñÿ â ²íä³éñüêîìó
ìîð³. «² ïëèâ ÿ... ïî ìîðþ ì³ñÿöü ³ íå áà÷èâ í³÷îãî, ò³ëüêè
íàñòóïíîãî ì³ñÿöÿ ïîáà÷èâ Åô³îïñüê³ ãîðè... ³ â ò³é Åô³îïñüê³é çåìë³ áóâ ï’ÿòü äí³â. Áîæîþ áëàãîäàòòþ ëèõî ìèíóëîñÿ,
áàãàòî ðîçäàëè ìè åô³îïàì ðèñó, ïåðöþ, õë³á³â, ³ âîíè ñóäíî
íå ïîãðàáóâàëè». Ï³ä «Åô³îïñüêèìè ãîðàìè» Í³ê³ò³í ìàâ íà
óâàç³ ï³âí³÷íèé âèñîêèé áåðåã ï³âîñòðîâà Ñîìàë³.
Ñóäíî äîñÿãëî Ìàñêàòà, ïðîéøîâøè áëèçüêî 2000 ê³ëîìåòð³â ïðîòè â³òðó é òå÷³¿ ³ âèòðàòèâøè íà öåé øëÿõ çíà÷íî á³ëüøå
÷àñó, í³æ ñêàçàíî ïðî öå â òåêñò³ «Õîæä³ííÿ...». ×åðåç äåâ’ÿòü
äí³â ïëàâàííÿ êîðàáåëü íàðåøò³ ïðèñòàâ â Îðìóç³. Ïîò³ì ͳê³ò³í óæå çíàéîìîþ äîðîãîþ ðóøèâ íà ï³âí³÷, äî Êàñï³éñüêîãî
ìîðÿ. ³ä Òàâðèçà â³í çàâåðíóâ íà çàõ³ä, â Îðäó — ñòàí ÓçóíÕàñàíà, ÿêèé ñàìå â öåé ÷àñ â³â â³éíó ïðîòè Ìóõàììåäà ²²,
âëàäèêè Îñìàíñüêîãî öàðñòâà.
 Îðä³ Í³ê³ò³í çàòðèìàâñÿ íà äåñÿòü äí³â, áî íàâêðóãè òî÷èëèñÿ áî¿, à íà ïî÷àòêó 1474 ðîêó áóâ óæå â Òðàïåçóíä³, ì³ñò³ íà
ï³âäåííîìó óçáåðåææ³ ×îðíîãî ìîðÿ. Çäàâàëîñÿ, çàëèøèëîñÿ
çîâñ³ì íåáàãàòî — ³ â³í ïîòðàïèòü íà áàòüê³âùèíó. Àëå â Òðà%"

ïåçóíä³ éîãî çàï³äîçðèëè ó øïèãóíñòâ³ íà êîðèñòü Óçóí-Õàñàíà, îáøóêàëè, à äîáðî, ÿêå áóëî, çàáðàëè. Ò³ëüêè ³ çàëèøèëîñÿ
â íüîãî òå, ùî òðèìàâ ïðè ñîá³...
Çà äâà çîëîòèõ äîìîâèâñÿ â³í ïðî ïåðåïðàâó ÷åðåç ×îðíå
ìîðå. Ñèëüíèé øòîðì ÷åðåç ï’ÿòü äí³â ïëàâàííÿ ïîãíàâ ñóäíî
íàçàä, ³ ïîíàä äâà òèæí³ ïîäîðîæàíè ïåðå÷³êóâàëè áóðþ â
Ïëàòàí³, íåïîäàë³ê â³ä Òðàïåçóíäà. Çà çîëîòèé éîãî âçÿëèñÿ
ïåðåâåçòè â ´åíóåçüêó Êàôó, àëå «÷åðåç ñèëüíèé ³ çëèé â³òåð»
ñóäíî äîñÿãëî ¿¿ ò³ëüêè 5 ëèñòîïàäà. Ó Êàô³ â³í íàðåøò³ ïî÷óâ
ðîñ³éñüêó ìîâó. Äàë³ Í³ê³ò³í íå â³â çàïèñ³â. ³í ïðîâ³â ó Êàô³
çèìó 1474/75 ðîê³â ³, â³ðîã³äíî, óïîðÿäêóâàâ ñâî¿ ñïîñòåðåæåííÿ.
Òðè ìîðÿ çàëèøèâ çà ñîáîþ Àôàíàñ³é ͳê³ò³í, ³ ëèøå Äèêå
ïîëå â³äîêðåìëþâàëî éîãî òåïåð â³ä Ðóñ³. Îäíàê ïðÿìî éòè â³í
íå çâàæèâñÿ, à ï³øîâ íàõîäæåíîþ äîðîãîþ ñóðîæàí — ìîñêîâñüêèõ ãîñòåé, ùî òîðãóþòü ³ç êðèìñüêèì ì³ñòîì Ñóðîæåì, —
÷åðåç çåìë³ Âåëèêîãî êíÿç³âñòâà Ëèòîâñüêîãî. Äëÿ íüîãî öÿ
äîðîãà áóëà áåçïå÷í³øà: Òâåð, íà â³äì³íó â³ä Ìîñêâè, ç Ëèòâîþ
äðóæèëà, ³ òâåðè÷ó òóò íå áóëî ÷îãî áîÿòèñÿ. Íàâåñí³ 1475 ðîêó
ðàçîì ç ê³ëüêîìà êóïöÿìè ìàíäð³âíèê âèðóøèâ íà ï³âí³÷, øâèäøå çà âñå ïî Äí³ïðó.
Àëå ð³äíî¿ Òâåð³ òàê ³ íå ïîáà÷èâ. Ç êîðîòêîãî âñòóïó äî
éîãî êíèãè, âêëþ÷åíî¿ ó «Ëüâ³âñüêèé ë³òîïèñ» ï³ä 1475 ðîêîì,
âèäíî, ùî â³í, «Ñìîëåíñüêà íå ä³éøîâøè, ïîìåð [íàïðèê³íö³
1474 — íà ïî÷àòêó 1475 ðîêó], à ïèñàííÿ ñâîºþ ðóêîþ íàïèñàâ,
³ éîãî ðóêîïèñí³ çîøèòè ïðèâåçëè ãîñò³ [êóïö³] â Ìîñêâó...».
Çîøèòè, íàïèñàí³ ðóêîþ ͳê³ò³íà, ïîòðàïèëè â Ìîñêâó, äî
äÿêà âåëèêîãî êíÿçÿ, Âàñèëÿ Ìàìèðåâà. Òîé â³äðàçó æ çáàãíóâ, ÿêó ö³íí³ñòü âîíè ìàþòü: àäæå äî ͳê³ò³íà ðîñ³éñüê³ ëþäè
ùå íå áóëè â ²í䳿. Ó XV²—XV²² ñòîë³òòÿõ «Õîæä³ííÿ...» íåîäíîðàçîâî ïåðåïèñóâàëîñÿ: äî íàñ ä³éøëî ïðèíàéìí³ ø³ñòü
ñïèñê³â.
Äî XV²² ñòîë³òòÿ íàì íå â³äîì³ íà Ðóñ³ áóäü-ÿê³ íîâ³ ñïðîáè çàâ’ÿçàòè áåçïîñåðåäíþ òîðã³âëþ ç ²í䳺þ. Ïîäîðîæ ðîñ³éñüêîãî êóïöÿ áóëà íåâèã³äíîþ ñïðàâîþ. Àëå ͳê³ò³í ñòàâ
ïåðøèì ºâðîïåéöåì, ùî äàâ ö³ëêîì ïðàâäèâèé îïèñ ñåðåäíüîâ³÷íî¿ ²í䳿. ³í íå ìàâ ï³äòðèìêè ç áîêó ãîñóäàðÿ, íå
ñòîÿëà çà íèì âëàäà öåðêâè. Ïðîòå â³í íå â³äð³êñÿ â³ä ñâ
â³ðè, ïîâåðíóâñÿ íà Ðóñü ³ ïðèí³ñ ³ç ñîáîþ áåçö³íí³ â³äîìîñò³
ïðî äàëåê³ êðà¿íè.
%#

Ìàðêî Ïîëî òà éîãî «Êíèãà»

«Ïàíîâå ³ìïåðàòîðè ³ êîðîë³, ãåðöîãè ³ ìàðê³çè... ³ âñ³
ðåøòà! ßêùî âè õî÷åòå â³ä÷óòè ðîçìà¿òòÿ ñâ³òó, òîä³ â³çüì³òü
öþ êíèæêó ³ ïðî÷èòàéòå ¿¿». Òàê ïî÷èíàºòüñÿ îäíà ³ç íàéñëàâåòí³øèõ êëàñè÷íèõ êíèã åïîõè ðàííüîãî ³äðîäæåííÿ —
«Îïèñ ñâ³òó», àâòîðîì ÿêî¿ áóâ â³äîìèé ìàíäð³âíèê Ìàðêî
Ïîëî.
²ñòîð³ÿ æèòòÿ Ìàðêî Ïîëî òàêà æ ö³êàâà, ÿê ³ ñòâîðåíà íèì
êíèãà. ³í íàðîäèâñÿ 1254 ðîêó ó Âåíåö³¿, â çàìîæí³é ³ øàíîâàí³é ðîäèí³, ÿêà ìàëà ì³öí³ òîðãîâåëüí³ çâ’ÿçêè ç Áëèçüêèì Ñõîäîì. Íå â³äîìî, ÷è áóëè Ïîëî øëÿõåòíîãî ïîõîäæåííÿ, àëå
íàâðÿä ÷è öå é âàæëèâî. 1260 ðîêó áðàòè Ïîëî — ͳêêîëî òà
Ìàôôåî — çóì³ëè ïåðåäáà÷èòè ïîë³òè÷í³ çì³íè â Êîíñòàíòèíîïîë³ (1261 ðîêó âïàëà Ëàòèíñüêà äèíàñò³ÿ, ³ âåíåö³àíö³â âèãíàëè ç ì³ñòà), ë³êâ³äóâàëè ñâîþ âëàñí³ñòü, âêëàâøè ¿¿ â þâåë³ðí³ âèðîáè, ³ âèðóøèëè â êðèìñüêèé óëóñ Çîëîòî¿ Îðäè, à ïîò³ì
íà Âîëãó. Ó ò³ ÷àñè ìîíãîëè, ïåðåêîíàâøèñü, ùî êîìåðö³ÿ äàº
á³ëüøèé ïðèáóòîê, í³æ ðîçá³é, çàîõî÷óâàëè òîðãîâö³â äî äàëåêèõ ïîäîðîæåé ïî Âåëèêîìó øîâêîâîìó øëÿõó. Òîìó íå äèâíî, ùî ä³ëîâ³ ³íòåðåñè ïðèâåëè áðàò³â ó Êèòàé, ó âîëîä³ííÿ
Êóá³ëàÿ — îíóêà ×³í´³ñõàíà.
Ó Êèòà¿ áðàò³â Ïîëî çóñòð³ëè ðàäî. Âåëèêèé õàí çàö³êàâëåíî
ðîçïèòóâàâ ¿õ ïðî ºâðîïåéñüê³ çåìë³. ßê ³ ³íø³ ìîíãîëüñüê³ ïðàâèòåë³, â³í ñïîâ³äóâàâ øàìàí³çì,
àëå ïåðåéìàâñÿ ïèòàííÿìè ðåë³ã³¿ ³ äîðó÷èâ áðàòàì ïåðåäàòè
ëèñò Ïàï³ Ðèìñüêîìó ç ïðîõàííÿì íàä³ñëàòè ñòî îñâ³÷åíèõ ìóæ³â äëÿ ÷èòàííÿ õðèñòèÿíñüêèõ
ïðîïîâ³äåé ñåðåä ñâî¿õ ï³ääàíèõ
³ îáãîâîðåííÿ ïèòàíü ïðî ïåðåâàãè ³ñòèííî¿ â³ðè. Ùå â³í ïðîñèâ ïðèâåçòè òðîõè áàëüçàìó äëÿ
äóø³ é ò³ëà — ñâÿùåííî¿ î볿 ç
ëàìïàä, ÿê³ íåâãàñíî ãîð³ëè ó
Õðàì³ Ãðîáó Ãîñïîäíüîãî. Ïîëî
îá³öÿëè âèêîíàòè äîðó÷åííÿ ³
âèðóøèëè ó çâîðîòíèé ïóòü ³ç
ïîäàðóíêàìè ³ ëèñòàìè Êóá³ëàÿ
äëÿ Ïàïè Ðèìñüêîãî.
Ìàðêî Ïîëî
%$

Ìàðêî Ïîëî ç áàòüêîì ³ äÿäüêîì âèðÿäæàþòüñÿ ç Âåíåö³¿ â ïîäîðîæ íà
Äàëåêèé Ñõ³ä. Ìàë. Õ²V ñò.

1269 ðîêó íà àó䳺íö³¿ â ïàïñüêîãî ëåãàòà áðàòè âèêëàëè íîâèíè, ùî çàñëóãîâóâàëè óâàãè. Çà ¿õí³ìè ðîçïîâ³äÿìè, Êóá³ëàé
áóâ îñâ³÷åíèì ïðàâèòåëåì. ³í áóâ ïðèõèëüíèé äî íàóê ³ ìèñòåöòâ, âèÿâëÿâ ³íòåðåñ äî õðèñòèÿíñòâà. Áðàòè ïîêàçàëè ëåãàòîâ³ çîëîò³ ïëèòêè ç âèêàðáóâàíèìè íà íèõ ðîçïîðÿäæåííÿìè
Êóá³ëàÿ ïðî òå, ùî ¿ì ïîâèíí³ âèäàâàòè âñå, ùî çíàäîáèòüñÿ ó
äîðîç³, — çíàìåíèò³ ïàéöçè.
Ïàïñüêèé ëåãàò Òåîáàëüäî ³ñêîíò³ ä³ Ï’ÿ÷åíöà âèñëóõàâ
ðîçïîâ³äü äóæå óâàæíî. ³í ðîçóì³â, ÿêèì êîðèñíèì ìîæå ñòàòè ñîþç õðåñòîíîñö³â ³ç ìîíãîëàìè, ç ÿêèìè â íèõ áóâ ñï³ëüíèé
âîðî㠗 ºãèïåòñüê³ ìàìåëþêè, àëå íå ìàâ ïîâíîâàæåíü óêëàäàòè òàêèé äîãîâ³ð. Áðàòè Ïîëî ïîâåðíóëèñÿ äî Âåíåö³¿ â³äâ³äàòè
ðîäè÷³â. Ñèíó ͳêêîëî — Ìàðêî — âèïîâíèëîñÿ íà òîé ÷àñ
15 ðîê³â.
Ó 1271 ðîö³ âåíåö³àíñüêà ãàëåðà ç áðàòàìè é Ìàðêî ïðèøâàðòóâàëàñÿ â Àêð³. Ïîëî ïîâ³äîìèëè ëåãàòó, ùî âîíè ìàþòü
íàì³ð âèðóøàòè äî Êèòàþ, ³ íàïðèê³íö³ ñåðïíÿ çíÿëèñÿ ç ÿêîðÿ. Òèì ÷àñîì áóâ îáðàíèé íîâèé Ïàïà, ÿêèé â³äðàçó æ â³ääàâ
íàêàç ïîâåðíóòè ãàëåðó Ïîëî. Áðàòè îäåðæàëè ïîäàðóíêè äëÿ
Êóá³ëàÿ òà â³ð÷³ ãðàìîòè, à òàêîæ ïîâåë³ííÿ ¿õàòè â ªðóñàëèì
ïî ñâÿùåííó îë³þ. Ïàïà ñïîðÿäèâ åêñïåäèö³þ äâîìà ÷åíöÿ%%

Ïðèìõëèâ³ ñêåëüí³ ëàíäøàôòè ïðîâ³íö³¿ Þíüíàíü ìàéæå íå çì³íèëèñÿ ç
÷àñ³â Ìàðêî Ïîëî

ìè — áðàòîì ͳêîëàñîì ³ç ³í÷åíöè ³ áðàòîì ³ëüÿìîì ³ç Òð³ïîë³, íàéâïëèâîâ³øèìè ôðàíöèñêàíöÿìè íà Ñâÿò³é Çåìë³. ϳçíüî¿ îñåí³ 1271 ðîêó Ïîëî ïðèéøëè äî Ãðîáó Ãîñïîäíüîãî.
Ðîçäîáóâøè ñâÿùåííî¿ î볿, âîíè âèðóøèëè äî Òóðå÷÷èíè — ó
ïîðò Àéàñ. Íåçàáàðîì ïðîêîòèëèñÿ ÷óòêè, ùî ñóëòàí Áàéáàðñ
íàñòóïຠç Äàìàñêà ³ç âåëèêîþ àð쳺þ, ³ ïàí³êà îõîïèëà ïîðò.
Ïðèñòàâëåí³ Ïàïîþ ÷åíö³ âòåêëè â Àêðó, àëå Ïîëî ïðîäîâæèëè ñâîþ ïîäîðîæ äî Êèòàþ, ÿêà â ðàç³ óñï³õó ìîãëà çðîáèòè ¿õ
áàãàòèìè.
Ìàðêî çàö³êàâëåíî äèâèâñÿ íà âñå, ùî çóñòð³÷àëîñÿ íà
éîãî øëÿõó. ³í ãîâîðèâ ïîòðîõó ê³ëüêîìà ìîâàìè, ùî ïîáóòóâàëè òîä³ â À糿, —
ôàðñ³, ìîíãîëüñüêîþ
Ìàðêî Ïîëî îïèñàâ äðåâíº ì³ñòî Õîòàí, äå
óïðîäîâæ ñòîë³òü äîáóâàëè ñìàðàãäè. Àëå
é îäíèì ³ç ä³àëåêò³â
íàáàãàòî âàæëèâ³øîþ äëÿ ì³ñòà áóëà
òþðêñüêî¿. Éîãî íîòîðã³âëÿ íåôðèòîì, ùî ç³ ñòîë³òòÿ â ñòîë³òòÿ
òàòêè ì³ñòÿòü áåçë³÷
íàäõîäèâ çâ³äñè íà êèòàéñüêèé ðèíîê.
Ìàíäð³âíèêè ìîãëè ñïîñòåð³ãàòè, ÿê ó ðóñëàõ ñïîñòåðåæåíü. Íà áàçàð³ «øàòè ³ç øîâêó
âèñîõëèõ ð³ê ðîá³òíèêè â³äêîïóþòü øìàòêè
êîøòîâíîãî êàìåíÿ — òàê öå ðîáèòüñÿ òàì ³
ìàëèíîâîãî êîëüîðó é
òåïåð.
³íøèõ êîëüîð³â áóëè
ïðåêðàñí³ ³ áàãàò³». Ìàðêî çãàäóº òàêîæ «ôîíòàí, ùî âèêèäàâ
áàãàòî î볿» (äæåðåëî íàôòè). Ó ò³ ÷àñè íàôòà ùå íå íàáóëà
%&

òîãî çíà÷åííÿ, ÿê íèí³, ³ çàïèñè Ìàðêî ï³äòâåðäæóþòü öå:
«Âîíà äîáðå ãîðèòü, ³ íåþ êîðèñíî íàòèðàòè êîðîñòÿâèõ âåðáëþä³â».
Ñïî÷àòêó Ïîëî õîò³ëè ïëèñòè äî Êèòàþ ìîðåì, àëå âèð³øèëè, ùî öå íàäòî íåáåçïå÷íî ³ ä³éøëè äóìêè äîáèðàòèñÿ â Êèòàé ñóõîäîëîì. Íà øëÿõó ìàíäð³âíèê³â êîæåí êðîê áóâ ïîâ’ÿçàíèé ³ç íåáåçïåêîþ. ϳùàí³ áóð³ íàäîâãî ñòâîðþâàëè íà äîðîãàõ
òåìðÿâó. Ìàðêî ââàæàâ öå çàíóðåííÿ â ï³òüìó ÷èìîñü ìàã³÷íèì — çìîâîþ ãðàá³æíèê³â. «Âîíè ìîæóòü âåñü äåíü ïåðåòâîðèòè íà òåìðÿâó ñâî¿ìè çàêëèíàííÿìè... Ïîò³ì íàïàäàþòü, óáèâàþòü ñòàðèõ, çàáèðàþòü ìîëîäèõ ³ ïðîäàþòü ¿õ ó ðàáñòâî».
Ó ì³ñò³ Áàäàõøàí â Àôãàí³ñòàí³ âîíè çàòðèìàëèñÿ ìàéæå íà ð³ê
÷åðåç õâîðîáó Ìàðêî, â³ðîã³äíî ìàëÿð³þ.
Ïîëî âèÿâèëèñÿ ïåðøèìè ºâðîïåéöÿìè, êîòð³ ïåðåòíóëè
Ïàì³ð. Ïîäîëàâøè ëàâèíè é ñí³ãîâ³ áóð³, âîíè ç³éøëè ç ã³ð, ³ çà
äâà ì³ñÿö³ ¿õí³é êàðàâàí äîñÿã Êàø´àðà.
Ìàðêî çàâæäè ïèñàâ ïðî çâè÷à¿ íàðîä³â ³ ðåë³ã³¿ ðåã³îí³â, ó
ÿêèõ ïåðåáóâàâ. Ó Òàøêóðãàí³, äå â³í ïðîæèâ ð³ê ÷åðåç õâîðîáó, ï³äõîïëåíó íà Ïàì³ð³, éîìó äîâåëîñÿ ñïîñòåð³ãàòè ìèðíå
ñï³â³ñíóâàííÿ íàéð³çíîìàí³òí³øèõ íàðîä³â ³ ïîãëÿä³â. Òóò áóëè
íåñòîð³àíñüê³ õðèñòèÿíè, êîòð³ â³ðèëè â ïîòîéá³÷íèé ñâ³ò äëÿ
òâàðèí, ³ ìàí³õåéö³, ïåðåêîíàí³ â òîìó, ùî Ñàòàíà âñåñèëüíèé,
ÿê Áîã. Òóò áóëè óéãóðè, ùî òîïèëè íåáàæàíèõ íîâîíàðîäæåíèõ ä³â÷àòîê ³ âáèâàëè ñòàðèõ, íàñèëüíî çàãîäîâóþ÷è ¿õ ìàñíîþ ¿æåþ. Òóò áóëè áóääèñòè, ìóñóëüìàíè é ³íäó¿ñòè. Ìàðêî
ïîä³ëÿâ óïåðåäæåííÿ õðèñòèÿí ïðîòè ³ñëàìó, àëå çàõîïëþâàâñÿ
áóää³éñüêèìè ÷åíöÿìè ³ ïèñàâ, ùî Áóääà,
Äóæå ö³êàâèé ðîçä³ë êíèãè Ìàðêî, â ÿêîìó
ÿêáè â³í áóâ õðèñòèÿâ³í ðîçïîâ³äຠïðî äàâí³é çâè÷àé
íèíîì, ñòàâ áè ñâÿâèêîðèñòàííÿ çàì³ñòü ãðîøåé ÷åðåïàøêè
êàóð³, ïðî êðîêîäèë³â (Ìàðêî ââàæàâ ¿õ
òèì.
çì³ÿìè ç äâîìà íîãàìè) ³ ñïîñîáè ¿õíüîãî
Äîðîãîþ äî Êèòàþ
ëîâó. ³í ðîçïîâ³äຠ³ ïðî æàõëèâèé çâè÷àé
Ïîëî ìóñèâ ïðîéòè
þíüíàíüö³â: ÿêùî â íèõ ó áóäèíêó çóïèíÿâñÿ
ïóñòåëþ Òàêëà-Ìàêàí
ãàðíèé ÷è çíàòíèé íåçíàéîìèé ÷îëîâ³ê àáî
(¿¿ íàçâà ïðèáëèçíî
áóäü-ÿêà ëþäèíà «ç äîáðîþ ñëàâîþ,
âïëèâîì ³ âàãîþ», óíî÷³ éîãî îòðóþâàëè ÷è
îçíà÷ຠ«Ââ³éäè ³ íå
ïîçáàâëÿëè æèòòÿ â ³íøèé ñïîñ³á: «âîíè
âèéäåø»). Ó öüîìó ñóóáèâàëè éîãî íå äëÿ òîãî, ùîá ïîãðàáóâàòè
âîðîìó öàðñòâ³ â³òð³â,
éîãî ãðîø³, ³ íå ç íåíàâèñò³ äî íüîãî», à äëÿ
äå îïàäè ñÿãàþòü
òîãî, ùîá éîãî äóøà çàëèøàëàñÿ â áóäèíêó,
12 ìì íà ð³ê, âîíè ¿õàäå â³í áóâ óáèòèé, ³ ïðèíîñèëà ùàñòÿ.
%'

Âõ³ä äî ïàëàöó Ìîãîë³â â Ëàõîð³ (Ïàêèñòàí)

ëè íà äâîãîðáèõ âåðáëþäàõ, äîëàþ÷è ìåíøå 25 ê³ëîìåòð³â íà
äåíü. Ó ïóñòåë³ ¥îá³
îäíîãî ðàçó «òðåáà áóëî ïðîéòè äåíü ³ í³÷,
ùîá çíàéòè âîäó».
Ìàíäð³âíèêè, çáîæåâîë³âøè â³ä ñïðàãè,
ìîãëè çáèòèñÿ ç äîðîãè, éäó÷è çà ì³ðàæàìè.
Êóá³ëàé ä³çíàâñÿ
ïðî íàáëèæåííÿ Ïîëî ³ âèñëàâ ¿ì íàçóñòð³÷ ïî÷åñíèé åñêîðò,
êîëè âîíè áóëè çà 40 äí³â øëÿõó â³ä éîãî ë³òíüî¿ ñòîëèö³.
Ïîëî ïðîéøëè çàãàëîì 12 òèñÿ÷ ê³ëîìåòð³â ³ ó òðàâí³ 1274 ðîêó
îïèíèëèñÿ â ïàëàö³ Êóá³ëàÿ â Øåíüäó. Âîíè âðó÷èëè Êóá³ëàþ â³ð÷³ ãðàìîòè ³ ëèñò â³ä ïàïè Ãðèãîð³ÿ Õ. Êóá³ëàé áóâ
ïîì³òíî çàñìó÷åíèé òèì, ùî öåðêâà íå çìîãëà íàä³ñëàòè ñòî
ìóäðèõ ìóæ³â. Àëå Ïîëî âèêîíàëè ³íøå éîãî ïðîõàííÿ ³ ï³äíåñëè ñâÿùåííó ðåë³êâ³þ — îë³þ ç Õðàìó Ãðîáó Ãîñïîäíüîãî.
Ïîñ³âøè ïî÷åñí³ ïîñàäè, âåíåö³àíö³ çóì³ëè øâèäêî ïðèñòîñóâàòèñÿ äî ìîíãîëüñüêîãî ñóñï³ëüñòâà. Ñòàðø³ Ïîëî òîðãóâàëè

Âåëèêèé õàí Êóá³ëàé — ïðàâèòåëü
Ìîíãîëüñüêî¿ ³ìïå𳿠â ïåð³îä ¿¿ ðîçêâ³òó
³ ìîíãîëüñüêèé ³ìïåðàòîð Êèòàþ
ç 1259 ðîêó — áóâ äðóãèì ñèíîì Òîëóÿ,
ìîëîäøîãî ç ÷îòèðüîõ ñèí³â ×èí´³ñõàíà â³ä
éîãî óëþáëåíî¿ äðóæèíè. ³í ñòàâ âåëèêèì
õàíîì 1260 ðîêó, ³ âñ³ ìîíãîëüñüê³ êíÿç³,
â òîìó ÷èñë³ ïðàâèòåë³ Çîëîòî¿ Îðäè
é ³ëüõàíàòó â Ïåðñ³¿, âèçíàëè ñåáå éîãî
âàñàëàìè ³ ïëàòèëè éîìó äàíèíó. Ìàðêî
íàçâàâ éîãî «íàéìîãóòí³øîþ ³ íàéáàãàòøîþ
ëþäèíîþ ñâ³òó».

&

êîøòîâíîñòÿìè, à Ìàðêî, ÿêèé çíàâ ÷îòèðè ìîâè, Êóá³ëàé ïðèçíà÷èâ ïîñëàíöåì ç îñîáëèâèõ äîðó÷åíü ó â³ääàëåí³ ðàéîíè Êèòàþ òà ³íø³ êðà¿íè. Âåëèêèé õàí áóâ çâîðóøåíèé æâàâèì ³íòåðåñîì Ìàðêî äî Êèòàþ, ³ ìîëîäèé äèïëîìàò ñòàâ óëþáëåíöåì
Êóá³ëàÿ. Çà òåêñòîì éîãî êíèãè, â³í óïðîäîâæ òðüîõ ðîê³â áóâ
ãóáåðíàòîðîì ßíü÷æîó.
Êóá³ëàé ñòàâèâ ïåðåä ñîáîþ âèñîêó ïîë³òè÷íó ìåòó — çðîáèòè Êèòàé öåíòðîì ñâ³òó. Ó ñå𳿠â³éí â³í çàâîþâàâ ’ºòíàì,
Á³ðìó òà Êàìïó÷³þ. Ìàðêî Ïîëî â³äâ³äóâàâ ö³ ðàéîíè ç äèïëîìàòè÷íîþ ì³ñ³ºþ. ³í áóâ âðàæåíèé åôåêòèâí³ñòþ ìîíãîëüñüêî¿
àäì³í³ñòðàö³¿ â Êèòà¿, øëÿõàìè, ïîøòîâîþ ñèñòåìîþ, ïåðåïèñîì íàñåëåííÿ, áóä³âíèöòâîì, ðèíêàìè òà ïàïåðîâèìè ãðîøèìà. Çà îäí³ºþ ç âåðñ³é êíèãè Ìàðêî, âóã³ëëÿ, íà òîé ÷àñ íå
â³äîìîãî â ªâðîï³, áóëî òóò òàê áàãàòî, ùî áóäü-ÿêèé æèòåëü
ì³ã ïðèéìàòè ãàðÿ÷ó âàííó òðè÷³ íà òèæäåíü. Îäíàê í³ùî òàê
íå ïîëîíèëî Ìàðêî, ÿê Êðèøòàëåâèé ïàëàö ó Øåíüäó — ì³ñò³
108 õðàì³â, äå, çà éîãî ñëîâàìè, âåëèêèé õàí ì³ã ïèòè «ìîëîêî
ðàþ».
Ïîëî «äóæå ðîçáàãàò³ëè çàâäÿêè êîøòîâíîñòÿì ³ çîëîòó» ³
ìàëè íàì³ð ïîâåðòàòèñÿ äîäîìó. Àëå Êóá³ëàé ³ ñëóõàòè íå õîò³â
ïðî ¿õí³é â³ä’¿çä. Äîïîì³ã âèïàäîê: òðè åì³ñàðè ç Ïåðñ³¿ ïðèáóëè ñâàòàòè ìîíãîëüñüêó íàðå÷åíó äëÿ ³ëüõàíà Àðãóíà. Êóá³ëàé

Ñêåëÿñòèé êðÿæ ó ïóñòåë³ Òàêëà-Ìàêàí

&

Ìàðêî Ïîëî íà øëÿõó äî Êèòàþ. Ôðàãìåíò êàòàëîíñüêî¿ êàðòè Õ²V ñò.

ï³ñëÿ äîâãèõ âàãàíü äîçâîëèâ Ïîëî ñóïðîâîäæóâàòè ä³â÷èíó â
Ïåðñ³þ. ²ìïåðàòîð îáäàðóâàâ ¿õ ùåäðî ³ ïîïðîùàâñÿ.
Ó 1291 ðîö³, êîëè ôëîòèë³ÿ ç ÷îòèðíàäöÿòè êîðàáë³â ïîêèíóëà Çàéòóí, Ìàðêî âèïîâíèëîñÿ 37 ðîê³â, éîãî áàòüêîâ³ é äÿäüêó, ìàáóòü, áëèçüêî ñ³ìäåñÿòè. ϳâí³÷íî-ñõ³äíèé ìóñîí íà
öåé ÷àñ çàñïîêî¿âñÿ, ³ âåñ³ëüíèé êîðòåæ çðîáèâ çóïèíêó íà Ñóìàòð³. Ìàðêî ïîáà÷èâ, ùî æèòòÿ òóò ÷óäåñíå. Íà îñòðîâ³ áóëè
«íàéêðàùà ðèáà ó ñâ³ò³» ³ «äóæå ãàðíå âèíî» ³ç ñîêó êîêîñîâèõ
ãîð³õ³â. Âò³ì, Ñóìàòðà àæ í³ÿê íå áóëà çåìíèì ðàºì: òóò òðàïëÿëèñÿ æàõëèâ³ çëèâè, áóëî áåçë³÷ îòðóéíèõ êîìàõ, à åï³äå쳿 ëèõîìàíêè óêîðîòèëè â³êó áàãàòüîì ìàíäð³âíèêàì — âèæèëè â
ö³é ïîäîðîæ³ ëèøå 18 ³ç 600 ïàñàæèð³â. ×åðåç ï’ÿòü ì³ñÿö³â çíîâó
ïîâ³ÿëè ñïðèÿòëèâ³ â³òðè, ïîð³ä³ëà ôëîòèë³ÿ âçÿëà êóðñ íà çàõ³ä
óçäîâæ ͳêîáàðñüêèõ îñòðîâ³â, Öåéëîíó, çàõ³äíîãî áåðåãà ²í䳿
³ äîñÿãëà Îðìóçà â 1293 ðîö³ àáî íà ïî÷àòêó 1294 ðîêó. Âåñ³ëüíå
ïîñîëüñòâî âèðóøèëî â Õîðàñàí, äå ¿õ ÷åêàëà íîâèíà ïðî ñìåðòü
íàðå÷åíîãî. Ïðèíöåñó âèäàëè çàì³æ çà éîãî ñèíà — Ìàõìóäà
Ãàñàíà.
&

Ìàðêî ñâ³ä÷èâ, ùî
ïåðñüêà çíàòü îáäàðóâàëà ¿õ äîðîãèìè ïîäàðóíêàìè ³ çîëîòîì.
Ó ñóïðîâîä³ ïî÷åñíîãî êàâàëåð³éñüêîãî åñêîðòó Ïîëî ïðèáóëè â
Òðàáçîí. Òóò ìîíãîëüñüê³ âîëîä³ííÿ çàê³í÷óâàëèñÿ ³ çîëîò³ ïëèòêè ç îõîðîííèìè ðîçïîðÿäæåííÿìè Êóá³ëàÿ âòðàòèëè ñâîþ ñèëó. Ïðàâèòåëü Òðàáçîíà
ïîñòàâèâ Ïîëî ïåðåä âèáîðîì: àáî â³ääàòè ïîëîâèíó êîøòîâíîñòåé, àáî âòðàòèòè âñå. Çâè÷àéíî, âîíè íàäàëè ïåðåâàãó ïåðø³é ïðîïîçèö³¿.
Íàâåñí³ 1294 ðîêó Ïîëî íàçäîãíàëà çâ³ñòêà ïðî òå, ùî âåëèêèé õàí Êóá³ëàé ïîìåð. Íîâ³ ïðàâèòåë³ Êèòàþ íå ï³äïóñêàëè
äî ñåáå ³íîçåìö³â. Ó 1295 ðîö³ Ïîëî ïðèéøëè äî ð³äíîãî ïîðîãó. Ìàíäð³âíèêè â ëàõì³òò³ áóëè ñõîæ³ íà òàòàð. Àëå ï³ä ïîäåðòèì îäÿãîì áóëè ñõîâàí³ ðóá³íè, ä³àìàíòè é ñìàðàãäè.
×åðåç ð³ê Âåíåö³ÿ òà ¥åíóÿ ðîçïî÷àëè ÷åðãîâó â³éíó. Ìàðêî ïîòðàïèâ ó ïîëîí ³ îïèíèâñÿ â ´åíóåçüê³é â’ÿçíèö³. Éîãî
Ó «Êíèç³» Ìàðêî Ïîëî ì³ñòÿòüñÿ â³äîìîñò³
ïðî àôðèêàíñüê³ êðà¿íè, ùî ïðèëÿãàþòü äî
²íä³éñüêîãî îêåàíó, ÿê³ ìàíäð³âíèê, ñêîð³øå
çà âñå, íå â³äâ³äóâàâ: ïðî âåëèêó êðà¿íó
Àáàñ³¿ (Àá³ññèí³¿, òîáòî Åô³îﳿ), ïðî
ðîçòàøîâàí³ á³ëÿ åêâàòîðà é ó ï³âäåíí³é
ï³âêóë³ îñòðîâè «Çàíã³áàð» ³ «Ìàäåéãàñêàð».
Àëå â³í çì³øóº Çàíç³áàð ç Ìàäà´àñêàðîì,
à îáèäâà îñòðîâè — ³ç ïðèìîðñüêîþ
îáëàñòþ Ñõ³äíî¿ Àôðèêè ³ òîìó äຠïðî íèõ
áàãàòî íåâ³ðíèõ â³äîìîñòåé.

Ïîðòóãàëüñüê³ ñóäíà â Êèòà¿

&!

ñï³âêàìåðíèêîì ñòàâ,
çàâäÿêè ùàñëèâîìó
çá³ãó, ó÷àñíèê áîéîâèõ ä³é ³ç ϳçè —
ïèñüìåííèê Ðóñò³÷åëë³, ÷è¿ ðîìàíè ïðî
ëèöàð³â áóëè òîä³ â
ìîä³. Ìàðêî ïî÷àâ
äèêòóâàòè ñâîþ ³ñòîð³þ. ϳñëÿ ïåðåìèð’ÿ 1299 ðîêó Ìàðêî ïîâåðíóâñÿ ó Âåíåö³þ
ç ãîòîâèì ìàíóñêðèïòîì. ³í â³äíîâèâ ñâ³é çâè÷àéíèé á³çíåñ,
îäðóæèâñÿ, à ï³ñëÿ ñìåðò³ ó ñ³ìäåñÿòèë³òíüîìó â³ö³ çàëèøèâ
òðüîì äî÷êàì ÷èìàëå ìàéíî.
Ìàðêî Ïîëî áóâ ñèíîì òîðãîâöÿ, çàö³êàâëåíèì ó äîõ³äíîìó
á³çíåñ³, òîìó ³íêîëè éîãî êíèãà íàãàäóº äîâ³äíèê ³ç òîðã³âë³.
Âîíà ì³ñòèòü îñíîâíèé ñïèñîê òîâàð³â äëÿ ïðîäàæó íà êàðàâàííèõ ìàðøðóòàõ, ³íôîðìàö³þ ïðî ì³ñöÿ ïîõîäæåííÿ ïðåäìåò³â ñõ³äíî¿ ðîçêîø³ òà êîíêðåòí³ ïîðàäè, äå ðîáèòè çàïàñè ïðîäîâîëüñòâà, â ÿêèõ ì³ñöÿõ óíèêàòè ãðàá³æíèê³â ³ ÿê ïåðåòèíàòè
ïóñòåëþ.
Ðàçîì ³ç öèì Ìàðêî Ïîëî íàâîäèòü ÿâíî çàïèñàí³ ç ÷óæèõ
ñë³â ³ñòîð³¿, çàâäÿêè ÿêèì â³í íàáóâ ñëàâè ôàíòàçåðà. Äåÿê³
÷èòà÷³ «Êíèãè» áóëè âïåâíåí³, ùî â³í óñå âèãàäàâ, ñèäÿ÷è â
Êîíñòàíòèíîïîë³, ³ éîãî ðîçïîâ³ä³ ïðî êàí³áàë³â Ñóìàòðè, ïðî
êàì³íü, ùî ãîðèòü, ³ îäÿã, ÿêèé íå ãîðèòü, — öå ì³ôè. Îäíèì
³ç àðãóìåíò³â íà êîðèñòü òîãî, ùî Ìàðêî Ïîëî ñïðàâä³ íå
â³äâ³äàâ ³ ïîëîâèíè çåìåëü, ÿê³ â³í îïèñóº, º òå, ùî â éîãî
òâîð³ íåìຠæîäíî¿ çãàäêè ïðî Âåëèêó Êèòàéñüêó ñò³íó ³
ñïîæèâàííÿ ÷àþ.
Ïðîòå ñó÷àñí³ êèòàéñüê³ â÷åí³ çàçíà÷àþòü, ùî Âåëèêó Êèòàéñüêó ñò³íó, ïðî ÿêó çíຠâåñü ñâ³ò, áóëî ïîáóäîâàíî ï³ñëÿ ìîíãîëüñüêî¿ äèíàñò³¿. Íà òîé ÷àñ, êîëè â êðà¿í³ ç’ÿâèâñÿ Ìàðêî, â³ä äðåâíüî¿ ñò³íè äèíàñò³¿ Õàíü çàëèøàëèñÿ çàíåäáàí³ ðó¿íè. Ùî æ äî
÷àþ, ìàáóòü, â³í áóâ ïðîñòî íå ö³êàâèé äëÿ Ìàðêî. Ç ³íøîãî áîêó,
äîñë³äíèêè ñòâåðäæóþòü, ùî êèòàéñüêà õðîí³êà ò³º¿ ïîðè íå ì³ñòèòü æîäíèõ çãàäóâàíü ïðî Ïîëî. Àëå ï³ä ÿêèì ³ì’ÿì â³í æèâ ïðè
äâîð³ Êóá³ëàÿ? Ìîæëèâî, ï³ä êèòàéñüêèì àáî ìîíãîëüñüêèì. Äî
òîãî æ áàãàòî äîêóìåíò³â äèíàñò³¿ Þàíü áóëî çíèùåíî.
Àëå â³äîìî, ùî Ìàðêî Ïîëî çàõèùàâ ñâîþ êíèæêó â³ä íàïàäîê äî ñàìî¿ ñìåðò³. Äðóãîâ³, ÿêèé áëàãàâ éîãî çðåêòèñÿ ñâî¿õ

³äîìî áëèçüêî ñîðîêà êîï³é êíèæêè Ìàðêî
Ïîëî ó âèãëÿä³ ìàíóñêðèïò³â. Ç âèíàõîäîì
äðóêàðñòâà ïåðø³ ïðèì³ðíèêè ïîáà÷èëè ñâ³ò
1477 ðîêó â Íþðíáåðç³ ³ ìàëè âåëè÷åçíèé
óñï³õ. Çàâäÿêè ÷åíöÿì-ïåðåïèñóâà÷àì,
ïåðåêëàäà÷àì ³ äðóêàðÿì ¿õ ê³ëüê³ñòü ñÿãíóëà
ñòà ï’ÿòèäåñÿòè. Íàéáëèæ÷à äî îðèã³íàëó
âåðñ³ÿ íèí³ çáåð³ãàºòüñÿ â Íàö³îíàëüí³é
á³áë³îòåö³ Ïàðèæà.

&"

Âåëèêà Êèòàéñüêà ñò³íà ó ñóò³íêàõ

&#

âèìèñë³â, ïåðø í³æ â³í ïîñòàíå ïåðåä Ãîñïîäîì, Ìàðêî â³äïîâ³â: «ß íå íàïèñàâ ³ ïîëîâèíè òîãî, ùî áà÷èâ».
Ó X²—XV ñòîë³òòÿõ «Êíèãà» Ìàðêî Ïîëî ñëóæèëà îäíèì ³ç
ïîñ³áíèê³â äëÿ êàðòîãðàô³â. Îðãàí³çàòîðè ³ êåð³âíèêè ïîðòóãàëüñüêèõ ³ ïåðøèõ ³ñïàíñüêèõ åêñïåäèö³é XV—XV² ñòîë³òü êîðèñòóâàëèñÿ êàðòàìè, ùî áóëè ñêëàäåí³ ï³ä âåëèêèì âïëèâîì Ïîëî,
à ñàì éîãî òâ³ð áóâ íàñò³ëüíîþ êíèãîþ äëÿ âèäàòíèõ êîñìîãðàô³â ³ ìîðåïëàâö³â, ó òîìó ÷èñë³ ³ äëÿ Êîëóìáà.

Íåçâàæàþ÷è íà ïåâíèé îáñÿã ãåîãðàô³÷íèõ óÿâëåíü, ùî ¿õ
ä³ñòàëî ëþäñòâî ïðîòÿãîì ñâîãî ³ñíóâàííÿ, ð³âåíü ãåîãðàô³÷íèõ
çíàíü íàïðèê³íö³ Ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ çàëèøàâñÿ äóæå îáìåæåíèì.
ªâðîïåéñüêèì òà àðàáñüêèì ó÷åíèì, ÿê³ ðîçâèâàëè ãåîãðàô³÷íó íàóêó òîãî ÷àñó, áóëà â³äîìà ëèøå íåâåëèêà ÷àñòèíà íàøî¿
ïëàíåòè, îáìåæåíà
ªâðîïîþ, ïåâíîþ
÷àñòèíîþ À糿 òà Àôðèêè. Íà ï³âäí³ ìåæà
â³äîìîãî ñâ³òó äîõîäèëà ëèøå äî àôðèêàíñüêîãî ìèñó
Íîí. Íàçâó öüîãî
ìèñó ùå çà ÷àñ³â Äàâíüîãî Ðèìó ïåðåêëàäàëà ÿê «í³». ³äòîä³
³ ºâðîïåéö³ ³ àðàáè
ââàæàëè, ùî äàë³ íà
ï³âäåíü øëÿõó íåìàº,
áî çà ìèñîì ïî÷èíàºòüñÿ íåáåçïå÷íå Çåëåíå Ìîðå Òåìðÿâè
³ ïàíóº æàõëèâà ñïåêà, ÿêó æèâ³ ³ñòîòè íå
â çìîç³ âèòðèìàòè.
Ìîðå òàì êèïèòü,
â³òðèëà ñïàëàõóþòü, à Êàðòà ç ðàííüîõðèñòèÿíñüêîãî ìîëèòâîñëîâà
ëþäè ïåðåòâîðþþòü- (ó öåíò𳠗 ªðóñàëèì)
&'

ñÿ íà ÷îðíîøê³ðèõ
ñòðàõîâèñüê.
Àëå éøîâ ÷àñ, ³
íàéäîïèòëèâ³ø³ ïî÷àëè çàìèñëþâàòèñÿ,
÷è òàê öå íàñïðàâä³?
×èìäàë³ á³ëüøîãî
ïîøèðåííÿ íàáóâàëà
³äåÿ, ùî Çåìëÿ ìàº
ôîðìó êóë³. Öå, ïðèðîäíî, äàâàëî ï³äñòàâó äëÿ ì³ðêóâàíü ùîäî ìîæëèâîñò³ îá³éòè
çåìíó êóëþ íàâêðóãè. Äëÿ öüîãî òðåáà
áóëî â³ä³éòè â³ä áåðåã³â â Àòëàíòè÷íèé
îêåàí ³ ïëèâòè âåñü
÷àñ íà çàõ³ä. Âò³ì,
äëÿ òîãî, ùîá ïîäîëàòè ñòðàõ ³ ðåàë³çóâàòè öþ ³äåþ, ïîòð³áåí áóâ ÷àñ ³ ñåðéîçí³
åêîíîì³÷í³ ï³äñòàâè.
³äïîâ³äí³ óìîâè
ñêëàëèñÿ äåñü ó ñåðåÊîðàáë³ XV ñò.
äèí³ XV ñòîë³òòÿ.
 òîé ÷àñ â ªâðîï³ äóæå âåëèêîãî ïîøèðåííÿ íàáóëè ïðÿíîù³,
ÿê³ ïðèâîçèëè ç ²í䳿 ³ îñòðîâ³â Ìàëàéñüêîãî àðõ³ïåëàãó, ÿê³
íàâ³òü íàçèâàëè Îñòðîâàìè ïðÿíîù³â. Ïåðåöü, êîðèöþ, ãâîçäèêó òà äåÿê³ ³íø³ ïðÿíîù³ ºâðîïåéö³ âèêîðèñòîâóâàëè ÿê êîíñåðâàíòè ïðè çàãîò³âë³ ì’ÿñà. Òîìó âîíè é áóëè òàêèìè âàæëèâèìè, áî ³íøèõ çðó÷íèõ ñïîñîá³â êîíñåðâóâàííÿ ïðîäóêò³â
ñåðåäíüîâ³÷íà ªâðîïà ùå íå çíàëà. Êð³ì òîãî, ñõ³äí³ êðà¿íè
áóëè áàãàò³ íà çîëîòî, ñð³áëî, êîøòîâí³ êàìåí³, ïåðëè. Òàì âèðîáëÿëè ãàðí³ øîâêîâ³ òêàíèíè, ÿêèõ òîãî÷àñíà ªâðîïà âèðîáëÿòè íå âì³ëà.
Àëå ä³ñòàòèñÿ äî ²í䳿 â òîé ÷àñ ºâðîïåéö³ íå ìàëè çìîãè.
Ìóñóëüìàíè âîðîæå ñòàâèëèñÿ äî õðèñòèÿí ³ íå ïðîïóñêàëè
¿õ ÷åðåç ñâî¿ çåìë³. Ïðÿíîù³ òà ³íø³ òîâàðè äîñòàâëÿëè äî
'

ªâðîïè äîâãèì øëÿõîì. dzáðàí³ íà îñòðîâàõ Ìàëàéñüêîãî àðõ³ïåëàãó, äîðîãîö³íí³ ïîðîøêè íàäõîäèëè äî ѳí´àïóðó, äàë³ —
äî Îðìóçà àáî Àäåíà, ïîò³ì — äî ªãèïòó. Íà öüîìó øëÿõó íà
êîðàáë³ ì³ã íàëåò³òè æîðñòîêèé òàéôóí, íàïàñòè ï³ðàòè, à â
êîæíîìó ïîðòó ç êóïö³â ñòÿãóâàëè ïîäîðîæí³ çáîðè. Ç ªãèïòó
ïðÿíîù³ âåçëè ñóõîäîëîì, äàâí³ì êàðàâàííèì øëÿõîì ÷åðåç
Áàñðó, Áà´äàä, Äàìàñê äî Áåéðóòà ³ Òðàïåçóíäà, àáî ÷åðåç
Äæåääó äî Êà¿ðà. Òóò ¿õ óæå ñòåðåãëè ï³ðàòè ïóñòåë³ — áåäó¿íè, à ï³ùàí³ áóð³ é ñìåð÷³ â³ùóâàëè ìàíäð³âíèêàì ëþòó ñìåðòü.
Íàðåøò³, äîðîãîö³íí³ âàíòàæ³ ïîòðàïëÿëè äî Àëåêñàíäð³¿, çâ³äêè
¿õ çàáèðàëè âåíåö³àíñüê³ êîðàáë³, êîòð³ âåçëè ¿õ íà àóêö³îí äî
гàëüòî. Òàì ïðÿíîù³ êóïóâàëè í³ìåöüê³, ôëàìàíäñüê³ ³ àíãë³éñüê³ ìàêëåðè, àáè âåçòè ¿õ äàë³, äî ºâðîïåéñüêèõ êðà¿í. Ö³ëêîì ïðèðîäíî, ùî ïîðîøêè ç ïðÿíîù³â êîøòóâàëè äóæå äîðîãî. Çàçâè÷àé êóïö³, êîëè âàæèëè äîðîãîö³ííèé òîâàð,
çà÷èíÿëè âñ³ â³êíà ³ äâåð³, ùîá íå âòðàòèòè æîäíî¿ ïèëèíêè
ïåðöþ ÷è êîðèö³.
Çâ³ñíî, ºâðîïåéö³ äóæå ïîòåðïàëè â³ä òàêî¿ òîðã³âë³. Ïåâíèé
çèñê ç öüîãî ìàëà ëèøå Âåíåö³ÿ, àëå é âîíà áóëà íå â çìîç³
êóïóâàòè ïðÿíîù³ áåçïîñåðåäíüî ó âèðîáíèêà. Òîìó ºâðîïåéñüê³ êðà¿íè ïî÷àëè øóêàòè ìîðñüêèé øëÿõ äî îñòðîâ³â ïðÿíîù³â ³ äî ²í䳿, ÿêà äî òîãî æ áóëà áàãàòà íà çîëîòî òà êîøòîâí³
êàìåí³.
Ìîðñüêèé øëÿõ äî ²í䳿 ³ Îñòðîâ³â ïðÿíîù³â ìîæíà áóëî
çíàéòè íà äâîõ íàïðÿìêàõ: ÿêùî ïëèâòè íàâêîëî Àôðèêè àáî æ
íà çàõ³ä ÷åðåç Àòëàíòè÷íèé îêåàí. Ñàìå öå é ñòàëî êëþ÷îâèì
ìîìåíòîì Åïîõè Âåëèêèõ Ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â, ÿê³ ñïðè÷èíèëè çì³íè â ³ñòîðè÷íîìó ðîçâèòêó ëþäñòâà íà âñ³õ êîíòèíåíòàõ ïëàíåòè ³ êàðäèíàëüíî âïëèíóëè íà äîëþ áàãàòüîõ êðà¿í ³
îêðåìèõ ëþäåé.

Ãåíð³õ Ìîðåïëàâåöü ³ ïîðòóãàëüñüêà ìîðñüêà
åêñïàíñ³ÿ
Ðàíî ÷è ï³çíî ëþäè á ïîäîëàëè ñòðàõ ïåðåä íåçâ³äàíèì ³ âèéøëè á íà ïðîñòîðè Ñâ³òîâîãî îêåàíó, îá³éøëè á íàâêîëî Çåìë³ ³ â³äêðèëè á Àìåðèêó òà ³íø³ êîíòèíåíòè ïëàíåòè. Ïèòàííÿ
ëèøå â òîìó, õòî ç íèõ ñòàâ áè ïåðøèì. À ïåðøîþ ñòàëà íåâåëèêà, ïðîâ³íö³éíà íà òîé ÷àñ êðà¿íà Ïîðòóãàë³ÿ. Ñàìå âîíà ïåðøîþ ñòàëà íà øëÿõ ñâ³äîìî¿ ïîë³òèêè ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â.
'

Íà ïî÷àòêó XV ñòîë³òòÿ íåâåëèêå íåçàëåæíå êîðîë³âñòâî Ïîðòóãàë³ÿ íàðåøò³ ïîçáóëîñÿ çàãðîçè çàâîþâàííÿ ìàâðàìè é ³ñïàíöÿìè. Äëÿ ïîäàëüøîãî ðîçâèòêó ¿é áóâ íåîáõ³äíèé âèõ³ä äî ìîðÿ.
Àëå íà Ñåðåäçåìíîìó ìîð³ âæå ïàíóâàëè ³íø³ êðà¿íè, çîêðåìà
Âåíåö³ÿ. Çàëèøàâñÿ âèõ³ä ëèøå äî Àòëàíòè÷íîãî îêåàíó, äå íå
³ñíóâàëî í³ÿêèõ ïåðåøêîä, çà âèíÿòêîì âæå â³äîìèõ ÷èòà÷åâ³
ñåðåäíüîâ³÷íèõ çàáîáîí³â. ² Ïîðòóãàë³ÿ ðîçïî÷àëà ñïðàâæí³ íàóêîâ³ ðîçâ³äêè çàäëÿ òîãî, ùîá ïðîêëàñòè íîâ³ ìîðñüê³ øëÿõè
äî ñõ³äíèõ êðà¿í.
Öþ ðîáîòó î÷îëèâ ïîðòóãàëüñüêèé ïðèíö Åíð³êå. ³í íå áðàâ
ó÷àñò³ â æîäí³é ìîðñüê³é ïîäîðîæ³, àëå çàâäÿêè îðãàí³çàö³¿ âåëèêî¿ ê³ëüêîñò³ åêñïåäèö³é ñòàâ â³äîìèì â ³ñòî𳿠ÿê Ãåíð³õ Ìîðåïëàâåöü. Ðåçóëüòàòîì éîãî ä³ÿëüíîñò³ ñòàëî â³äêðèòòÿ âñüîãî
çàõ³äíîãî óçáåðåææÿ Àôðèêè ³ âèõ³ä Ïîðòóãà볿 íà ïåðåäîâ³ ðóáåæ³ êîëîí³àëüíèõ çàõâàò³â, ÿêèì ñïðèÿëè ãåîãðàô³÷í³ â³äêðèòòÿ ïîðòóãàëüñüêèõ ìîðåïëàâö³â.
Ïðèíö Åíð³êå áóâ òðåò³ì ñèíîì ïîðòóãàëüñüêîãî êîðîëÿ
Æîàî Âåëèêîãî. Ùå õëîï÷èêîì â³í ÷óâ çàõîïëþþ÷³ ðîçïîâ³ä³
ïðî â³éíè ç ìàâðàìè ³ òàºìíè÷ó Àôðèêó. Ó 1415 ðîö³ ï³ä ÷àñ
îáëîãè ìàðîêêàíñüêî¿ ôîðòåö³ Ñåóòà â³í çàæèâ ñëàâè ³ áàòüêî
ïîñâÿòèâ éîãî â ëèöàð³. Àëå ëèöàðñüêèé ñïîñ³á æèòòÿ íå äóæå
ïðèâàáëþâàâ þíàêà. ³í ïðàãíóâ äî íàóêîâèõ ðîçâ³äîê íà êîðèñòü Ïîðòóãà볿. Íà ìèñ³ Ñàãðåø (çàðàç â³í íàçèâàºòüñÿ Ñåíò³íñåíò) ó ïðîâ³íö³¿ Àëãàðâ³
ïðèíö ïîáóäóâàâ ïàëàö. Òóò
áóëà ñòâîðåíà á³áë³îòåêà, òóò ó
ñåêðåòíîìó àðõ³â³ çáåð³ãàëèñÿ
êàðòè ç óñüîãî ñâ³òó. Çà äîïîìîãîþ ³òàë³éö³â — êðàùèõ ìîðåõîä³â òîãî ÷àñó — áóëà ñòâîðåíà îáñåðâàòîð³ÿ, âëàøòîâàíà
øêîëà ìîðåïëàâñòâà ³ ìîðñüêèé àðñåíàë. Ñþäè ïðèíö
çàïðîñèâ êðàùèõ ó÷åíèõ —
àñòðîíîì³â, êàðòîãðàô³â, íàâ³ãàòîð³â, çíàâö³â íàâ³ãàö³éíèõ
ïðèëàä³â. Âîíè ñêëàäàëè íàéòî÷í³ø³ äëÿ òîãî ÷àñó êàðòè.
 Àíã볿 çàìîâëÿëèñÿ íàéêðàù³ ó ñâ³ò³ íàâ³ãàö³éí³ ïðèëàäè.
Ãåíð³õ Ìîðåïëàâåöü
'

Êîæíèé êàï³òàí,
ÿêèé ïîâåðòàâñÿ ç
ìîðñüêî¿ åêñïåäèö³¿,
ìàâ ç’ÿâèòèñÿ ïåðåä
î÷³ Åíð³êå ³ ðîçïîâ³ñòè éîìó ïðî ñâî¿
ìàíäðè.  äóæå êîðîòêèé ÷àñ çàâäÿêè
ïðèíöó ïîðòóãàëüö³
ñïðîìîãëèñÿ ïîáóäóâàòè çàì³ñòü ðèáàöüêèõ ÷îâí³â ïîòóæí³
ìîðñüê³ êîðàáë³ äëÿ
äàëüí³õ ìîðñüêèõ
åêñïåäèö³é.
Ïåðøà åêñïåäèö³ÿ, ÿêà â³äáóëàñÿ â
1412 àáî 1416 ðîö³, çà
ïëàíîì Åíð³êå Ìîðåïëàâöÿ ìàëà îá³éòè
ìèñ Íîí. Êîðàáë³ äîÏàì’ÿòíèê Ãåíð³õó Ìîðåïëàâöþ â ˳ñàáîí³
ñÿãëè ìèñó Áîõàäîð
(200 êì íà ï³âäåíü â³ä Êàíàðñüêèõ îñòðîâ³â), àëå äàë³, íàëÿêàí³
ñèëüíèìè â³òðàìè òà áóðõëèâèìè òå÷³ÿìè, ìîðåïëàâö³ ïëèâòè â³äìîâèëèñÿ ³ ïîâåðíóëè íàçàä. ² òðèâàëèé ÷àñ äëÿ ó÷àñò³ â åêñïåäèö³¿, ùî ï³äå äàë³ íà ï³âäåíü, ñì³ëèâö³â íå áóëî. Íàðåøò³ íà ïðîõàííÿ ïðèíöà Ïàïà Ðèìñüêèé ïîîá³öÿâ òèì, õòî çä³éñíèòü
åêñïåäèö³þ, ïîâíå ïðîùåííÿ ãð³õ³â. Ò³ëüêè òîä³ ç³áðàëàñÿ êîìàíäà â³ä÷àéäóøíèõ ìîðÿê³â, ÿê³ äîáðå íàãð³øèëè ïðîòÿãîì æèòòÿ ³
ïðàãíóëè çäîáóòè ïðîùåííÿ. Åêñïåäèö³þ î÷îëèâ Ƴë Åàíí³ø.
Ó 1434 ðîö³ â³í îá³éøîâ ñòðàøíèé ìèñ Íîí ³ ç ¥â³íå¿ ñïîâ³ñòèâ,
ùî «ïëèâòè äàë³ ï³ä ïàðóñîì òóò òàê ñàìî ëåãêî, ÿê ³ ó íàñ âäîìà».
Ó ïîäàðóíîê Åíð³êå êàï³òàí ïðèâ³ç òðîÿíäè íà çíàê òîãî, ùî çåìë³ çà ìèñîì Íîí íå ïîçáàâëåí³ ðîñëèííîñò³.
Ó íàñòóïí³ äâà ðîêè ïîðòóãàëüö³ ñïðîìîãëèñÿ ïðîñóíóòèñÿ
âçäîâæ çàõ³äíîãî óçáåðåææÿ Àôðèêè ùå íà 290 êì. Àëå 1437 ðîêó
ìîðñüê³ åêñïåäèö³¿ áóëè ïåðåðâàí³ â³éíîþ äåðæàâè ç Òàíæåðîì. Åíð³êå áóâ çìóøåíèé î÷îëèòè ïîðòóãàëüñüêå â³éñüêî. Äî
íàóêîâèõ ðîçâ³äîê ïðèíö çì³ã ïîâåðíóòèñÿ ëèøå â 1441 ðîö³.
³äòîä³ ìîðñüê³ åêñïåäèö³¿ äëÿ âèâ÷åííÿ çàõ³äíîãî óçáåðåææÿ
'!

Àôðèêè çä³éñíþâàëèñÿ ðåãóëÿðíî.  ðåçóëüòàò³ ïîðòóãàëüö³ â³äêðèëè âñå ï³âí³÷íî-çàõ³äíå óçáåðåææÿ Àôðèêè, â òîìó ÷èñë³
ãèðëî ð³÷êè Ñåíå´àë ³ Çåëåíèé Ìèñ. Íà öüîìó ìèñ³ ³ñíóâàëà
ðîñëèíí³ñòü, ùî ñóïåðå÷èëî ãåîãðàô³÷íèì óÿâëåííÿì òîãî ÷àñó.
Öå äàâàëî íàä³þ íà ìîæëèâ³ñòü ïðîñóâàííÿ äàë³ íà ï³âäåíü. Àëå
çà æèòòÿ Åíð³êå ïîðòóãàëüö³ íå ñïðîìîãëèñÿ äîñÿãíóòè ï³âäåííî¿ ìåæ³ Àôðèêè. ³í ïîìåð 1460 ðîêó. Äî â³äêðèòòÿ ìèñó Äîáðî¿ Íà䳿 çàëèøàëîñÿ ùå 30 ðîê³â. Âò³ì, íà âñüîìó øëÿõó âçäîâæ
áåðåã³â Àôðèêè ïîðòóãàëüñüê³ êàï³òàíè ñòàâèëè òàê çâàí³ ïàäðàíè — êàì’ÿí³ ñòîâïè ç äåðåâ’ÿíèìè õðåñòàìè íà âåðøèí³. Öå
îçíà÷àëî, ùî â³äêðèò³ çåìë³ íàëåæàòü êîðîëþ Ïîðòóãà볿. Òàê,
áåç â³äîìà òóá³ëüö³â, ñïðàâæí³õ âîëîäàð³â àôðèêàíñüêîãî êîíòèíåíòó, çàõ³äíå óçáåðåææÿ Àôðèêè ïåðåéøëî ó âîëîä³ííÿ ïîðòóãàëüö³â, ùî ñòàëî ïî÷àòêîì êîëîí³çàö³¿ íîâîâ³äêðèòèõ çåìåëü
ºâðîïåéöÿìè. Ïîðòóãàëüö³ ñòàëè òàêîæ ïåðøèìè ðàáîòîðã³âöÿìè. Íà àôðèêàíñüêîìó óçáåðåææ³ é îñòðîâàõ âîíè çàõîïëþâàëè òóá³ëüö³â ³ âèâîçèëè ¿õ äî Ïîðòóãà볿, äå á³äîëàøí³ ëþäè
ñòàâàëè ðàáàìè.
Ñïðàâó Åíð³êå Ìîðåïëàâöÿ ïðîäîâæèëè êîðîë³ Ïîðòóãà볿.
Òàê ñàìî ÿê ïðèíö, âîíè ïîñèëàëè ìîðñüê³ åêñïåäèö³¿ âçäîâæ
çàõ³äíîãî óçáåðåææÿ Àôðèêè. Òàêèì ÷èíîì ïîðòóãàëüñüê³ ìîðåïëàâö³ êðîê çà êðîêîì ïðîñóâàëèñÿ äàë³ íà ï³âäåíü. Íàðåøò³
â ñåðïí³ 1487 ðîêó çà íàêàçîì êîðîëÿ Æîàî ²² òðè êàðàâåëè ï³ä
êîìàíäóâàííÿì Áàðòîëîìåó
ijàøà ç íàéá³ëüøîãî ïîðòó
Ïîðòóãà볿 ˳ñàáîíà ðóøèëè
âçäîâæ àôðèêàíñüêîãî óçáåðåææÿ íà ï³âäåíü.
Áàðòîëîìåó ijàø, â³äîìèé
ó Öåíòðàëüí³é ªâðîï³ ÿê Âàðôîëîì³é ijàñ, áóâ äîñâ³ä÷åíèì
êàï³òàíîì. ³í ïîõîäèâ ³ç ñ³ì’¿, äå âñ³ ÷îëîâ³êè áóëè
ìîðåïëàâöÿìè íà ñëóæá³ ïîðòóãàëüñüêèõ êîðîë³â. Éîãî
ïðåäîê Æóàí ijàø ïåðøèì
îá³éøîâ ìèñ Áîõàäîð, à ijí³ø ijàø â³äêðèâ Çåëåíèé
Ìèñ. Ñàì Áàðòîëîìåó áóâ ô³äàëüãó, òîáòî äâîðÿíèíîì, ³
Áàðòîëîìåó ijàø
'"

ïëàâàâ âçäîâæ àôðèêàíñüêèõ áåðåã³â ó ñêëàä³ åêñïåäèö³¿ ijîãó
Àçàìáóæà.
Çà òðîï³êîì Êîçåðîãà øòîðì â³äí³ñ ôëîòèë³þ äàëåêî íà
ï³âäåíü. Òðèäöÿòü äí³â íå áà÷èëè ìîðåïëàâö³ ñóõîäîëó. Íàðåøò³
ïîáà÷èëè çåìëþ, çíàéøëè çðó÷íó áóõòó ³ ç³éøëè íà áåðåã. Öÿ
áóõòà áóëà ðîçòàøîâàíà âæå çà ìèñîì Äîáðî¿ Íà䳿 — íàéï³âäåíí³øî¿ ÷àñòèíè Àôðèêè. ijàø çáàãíóâ, ùî åêñïåäèö³ÿ îá³éøëà ìàòåðèê, ëèøå òîä³, êîëè ïîáà÷èâ, ùî éîãî êîðàáë³ äàë³
ðóøèëè íå íà ï³âäåíü, à íà ñõ³ä. ³í ïðàãíóâ ïëèâòè äàë³, àëå
âèñíàæåíà òðóäíîùàìè ïëàâàííÿ ³ ãîëîäîì êîìàíäà âèìàãàëà, àáè êàï³òàí ïîâåðíóâ íàçàä. Íà çâîðîòíîìó øëÿõó ìîðåïëàâö³ ïåðøèìè ç ºâðîïåéö³â ïîáà÷èëè âåëè÷íèé ìèñ, ÿêèé
íàçâàëè ìèñîì Áóð. Àëå êîðîëü Æîàî çðîçóì³â, ùî øëÿõ äî
²í䳿 â³äêðèòèé, ³ íàêàçàâ íàçâàòè éîãî ìèñîì Äîáðî¿ Íà䳿.
Âò³ì, äî ²í䳿 áóëî ùå äóæå äàëåêî, êîðàáë³ Ä³àøà ïåðåáóâàëè
â ìîð³ 16 ì³ñÿö³â.

Ïåðó ä³ Êîâ³ëüÿí — ñåêðåòíèé àãåíò Æîàî ²²
Ïîðòóãàëüñüê³ êîðîë³, ùîá çíàéòè øëÿõ äî ²í䳿, îðãàí³çîâóâàëè íå ëèøå ìîðñüê³ åêñïåäèö³¿. Íà òîé âèïàäîê, ÿêùî êîðàáë³ íå çìîæóòü ä³ñòàòèñÿ äî Îñòðîâ³â ïðÿíîù³â, âîíè âèêîðèñòîâóâàëè é ìàðøðóòè ÷åðåç àç³éñüêèé ìàòåðèê. Âîäíî÷àñ ç
åêñïåäèö³ºþ Áàðòîëîìåó ijàøà êîðîëü Æîàî ²² â³äïðàâèâ ùå
îäíó åêñïåäèö³þ ç äâîõ ÷îëîâ³ê. Çà éîãî íàêàçîì ìàíäð³âíèêàìè ñòàëè Àôôîíñó ä³ Ïàéâå ³ Ïåðó ä³ Êîâ³ëüÿí. Âîíè ï³ä âèãëÿäîì ìóñóëüìàíñüêèõ êóïö³â, éäó÷è çâè÷àéíèì êàðàâàííèì
øëÿõîì, ìàëè ðîçâ³äàòè øëÿõ ç ªâðîïè äî ²í䳿, ä³çíàòèñÿ ïðî
ì³ñöÿ ³ ñïîñîáè âèðîùóâàííÿ ïðÿíîù³â, à òàêîæ çíàéòè òàê
çâàíîãî «êîðîëÿ-ñâÿùåíèêà ²îàííà». Ç ÷àñ³â õðåñòîâèõ ïîõîä³â
³ñíóâàëà ëåãåíäà, ùî äåñü â À糿 ³ñíóº õðèñòèÿíñüêà äåðæàâà íà
÷îë³ ç³ ñâÿùåíèêîì ²îàííîì. Îòæå, Æîàî ²² õîò³â çàêëþ÷èòè ç
íèì ñîþç ïðîòè ìóñóëüìàí.
Ñåðåä äâîõ êàíäèäàò³â äî åêñïåäèö³¿ íàéãîëîâí³øèì áóâ Ïåðó
ä³ Êîâ³ëüÿí. Íèí³ éîãî á íàçâàëè ñåêðåòíèì àãåíòîì. Òàêèì ³
áóâ íàñïðàâä³ öåé êì³òëèâèé, ñì³ëèâèé ³ â³ääàíèé ñâîºìó ìîíàðõó ÷îëîâ³ê. Òðèâàëèé ÷àñ Êîâ³ëüÿí ñëóæèâ ïðè äâîðàõ íàéñèëüí³øèõ ºâðîïåéñüêèõ ïðàâèòåë³â — Êàðëà Ñì³ëèâîãî, Ëþäîâ³êà Õ², ³ñïàíñüêèõ ìîíàðõ³â Ôåðäèíàíäà Àðà´îíñüêîãî ³
²çàáåëëè Êàñòèëüñüêî¿. Àëå âñþäè Ïåðó çáèðàâ ³íôîðìàö³þ äëÿ
'#

êîðîëÿ Ïîðòóãà볿.
Äî òîãî æ, çà ñâ³ä÷åííÿìè ñó÷àñíèê³â,
â³í â³ëüíî âîëîä³â
óñ³ìà ìîâàìè, «íà
ÿêèõ ìîæóòü ðîçìîâëÿòè õðèñòèÿíè, ìàâðè ³ ÿçè÷íèêè».
Âò³ì, êîëè êîðîëü ç ïðèâîäó îðãàí³çàö³¿ åêñïåäèö³¿ ç³áðàâ òàºìíó ðàäó,
êóäè çàïðîñèâ Êîâ³ëüÿíà ³ Ïàéâó, Ïåðó
áóâ ïðèêðî âðàæåíèé. Ïîäîðîæ áóëà
äóæå íåáåçïå÷íîþ.
Ó ìóñóëüìàíñüêèõ
çåìëÿõ íà êîæíîìó
êðîö³ ÷àòóâàëà ñìåðòü.
À ó Êîâ³ëüÿíà áóëè
Ïîðòóãàëüñüê³ êîðàáë³ ÕV² ñò.
æ³íêà é ä³òè, ÿêèõ
Ìàë. ç «Íàâ³ãàö³éíî¿ êíèãè»
òðåáà áóëî ãîäóâàòè ³
ï³äòðèìóâàòè. Àëå ï³ñëÿ ïîâåðíåííÿ àãåíòà ÷åêàëà âåëèêà íàãîðîäà. Êð³ì òîãî, êîðîëü ïîîá³öÿâ ó ðàç³ çàãèáåë³ ìàíäð³âíèêà
ïîòóðáóâàòèñÿ ïðî éîãî ðîäèíó. Òà é âçàãàë³ Êîâ³ëüÿí íå ì³ã
â³äìîâèòèñÿ, áî íåìèë³ñòü êîðîëÿ â ò³ ÷àñè â Ïîðòóãà볿 äîð³âíþâàëàñÿ ñòðàò³.
Îòæå 7 òðàâíÿ 1487 ðîêó Êîâ³ëüÿí ³ Ïàéâà, äîáðå ô³íàíñîâàí³ é çàáåçïå÷åí³ íàéòî÷í³øèìè êàðòàìè, ðóøèëè â äîðîãó. Ñïåðøó âîíè ïîïðÿìóâàëè äî ªãèïòó. Òóò í³õòî é ãàäêè
íå ìàâ ïðî òå, ùî ö³ äâà ìàíäð³âíèêè íå º ìóñóëüìàíàìè. Àëå
ëèõî ä³ñòàëî ç ³íøîãî áîêó. Îáèäâà òÿæêî çàíåäóæàëè íà
ëèõîìàíêó é ëåäâå íå ïîìåðëè. Îñê³ëüêè â ªãèïò³ ³ñíóâàâ
çàêîí, çà ÿêèì ìàéíî ïîìåðëèõ êóïö³â êîíô³ñêîâóâàëè, òîâàðè ìàíäð³âíèê³â õóòêî çàáðàëè. Ïîùàñòèëî âðÿòóâàòè ëèøå
ìàëåíüêó ÷àñòèíó.
²ç çàëèøêàìè òîâàðó ìàíäð³âíèêè ïîêèíóëè íåãîñòèííå ì³ñöå é ðóøèëè äî Àëü-Êàõ³ðè (íèí³ Êà¿ð). Öå ì³ñòî ìàëî âåëèê³
òîðãîâåëüí³ çâ’ÿçêè ç ²í䳺þ. Óäâîõ í³÷îãî áóëî é ìð³ÿòè ïðî
'$

ïîäàëüøó ïîäîðîæ. Àëå ÿê³ñü êóïö³, âðàæåí³ òèì, ùî Êîâ³ëüÿí
çíຠáàãàòî ìîâ, ïîãîäèëèñÿ âêëþ÷èòè ìàíäð³âíèê³â äî âåëèêîãî êàðàâàíó. Ó ñêëàä³ öüîãî êàðàâàíó ïîðòóãàëüö³ ä³ñòàëèñÿ
ºãèïåòñüêîãî ïîðòó Òîðà. Òàì âîíè ñ³ëè íà ñóäíî ³ ïåðåïðàâèëèñÿ äî Àäåíà. Òóò Êîâ³ëüÿí ³ Ïàéâà ðîçëó÷èëèñÿ. Ïàéâà ìàâ
ðóøèòè äî Åô³îﳿ, äå, ÿê êàçàëè, ïðàâèòåëü áóâ õðèñòèÿíèíîì.
À Êîâ³ëüÿí ïîïðÿìóâàâ äî ²í䳿. ×åðåç ïåâíèé ÷àñ îáèäâà ìàëè
çóñòð³òèñÿ â Êà¿ð³.
Ìàíäð³âêà Êîâ³ëüÿíà áóëà óñï³øíîþ. ²ç Àäåíà â³í ä³ñòàâñÿ
ïîðòó Êàííàïóð ³ ïåðøèì ³ç ºâðîïåéö³â îïèíèâñÿ â êàçêîâ³é
êðà¿í³ ïðÿíîù³â. Çâ³äòè â³í âèðóøèâ äî Êàë³êóòà, ñó÷àñíîãî
Êîæèêîäå, ÿêèé â òîé ÷àñ áóâ öåíòðîì òîðã³âë³ â ²í䳿. Òóò ó
ìàëåíüêèõ êðàìíèöÿõ ãîðàìè ëåæàëè íå ò³ëüêè ïðÿíîù³, à é
ä³àìàíòè, ïåðëè, ñàïô³ðè, ñìàðàãäè, ö³ííå ñàíäàëîâå äåðåâî.
̳ñöåâ³ êóïö³ òîðãóâàëè àðîìàòè÷íèìè îë³ÿìè, ôàðôîðîì, ð³äê³ñíèìè øîâêîâèìè òêàíèíàìè. Êîâ³ëüÿí íàìàãàâñÿ çàïàì’ÿòàòè ö³íè, âèäè òîâàð³â, ñïîñîáè ïàêóâàííÿ, çâè÷à¿ êóïö³â, áî
ìàâ íàäàòè ³íôîðìàö³þ ñâîºìó êîðîëþ. Äàë³ â³í âèâ÷àâ òîðã³âëþ â ¥îà, à ïîò³ì íà àðàáñüêîìó ñóäí³ ïîïðÿìóâàâ äî Îðìóçà, à
çâ³äòè ä³ñòàâñÿ Êà¿ðó. Àëå Ïàéâè òóò íå áóëî. Íåâäîâç³ äî Êîâ³ëüÿíà ä³éøëè ÷óòêè ïðî éîãî ñìåðòü. Òàêèì ÷èíîì, áóëî âèêîíàíî ëèøå îäíå çàâäàííÿ åêñïåäèö³¿ — ðîçâ³äàíèé øëÿõ äî ²í䳿
ñóõîäîëîì, à çâ’ÿçêè ç êîðîëåì-ñâÿùåíèêîì ²îàííîì âñòàíîâëåíî íå áóëî.
×åðåç äåÿêèé ÷àñ Êîâ³ëüÿíà çíàéøëè ïîñëàíö³ êîðîëÿ ³ ïåðåäàëè éîìó íàêàç Æîàî ²². Òîé íàïîëÿãàâ íà ïðîäîâæåíí³ åêñïåäèö³¿. Ïåðó ä³ Êîâ³ëüÿí ìàâ ³òè äî Àá³ññèí³¿ çàì³ñòü çàãèáëîãî Ïàéâè. Çâ³ñíî, â³í íå ì³ã â³äìîâèòèñÿ. Êîâ³ëüÿí íàïèñàâ
êîðîëþ âåëèêîãî ëèñòà (íà æàëü, â³í íå çáåð³ãñÿ). Àëå â³äîìî,
ùî â íüîìó àãåíò-ìàíäð³âíèê âèêëàâ óñå, ùî ïîáà÷èâ â ²í䳿, à
òàêîæ çàçíà÷èâ, ùî ìîðñüêèé øëÿõ äî ²í䳿 íàâêîëî Àôðèêè
³ñíóº. ϳñëÿ öüîãî â³í ïîïðÿìóâàâ äî Àá³ññèí³¿.
Ïðàâèòåëü ö³º¿ êðà¿íè, ÿêîãî òàì íàçèâàëè íå´óñîì, îõî÷å
ïðèéìàâ áóäü-êîãî ç ³íîçåìö³â. Âîíè ëåãêî ïåðåòèíàëè êîðäîíè Àá³ññèí³¿, àëå ïîêèíóòè êðà¿íó ¿ì íå äîçâîëÿëè. Ñàìå òîìó
Êîâ³ëüÿí òàê ³ íå ïîâåðíóâñÿ äî Ïîðòóãà볿. ³äîìî, ùî â³í ìàâ
âèñîêó ïîñàäó ïðè äâîð³ íå´óñà, áóâ íàãîðîäæåíèé çåìëÿìè ³
êîøòîâíîñòÿìè. Ç ÷àñîì îæåíèâñÿ ³ ìàâ áàãàòî ä³òåé. Àëå, íåçâàæàþ÷è íà òå ùî ïîâåðíåííÿ íà áàòüê³âùèíó áóëî íåìîæëèâèì, êîðîë³âñüêèé àãåíò ïðîäîâæóâàâ ïîêëàäåíó íà íüîãî ì³'%

ñ³þ ³ ïîñòóïîâî ïðèìóñèâ íå´óñà ïîñòàâèòèñÿ äî Ïîðòóãà볿
ïðèõèëüíî. Ó 1520 ðîö³ äî Àá³ññèí³¿ ïðèáóëî ïåðøå ïîñîëüñòâî ç Ïîðòóãà볿. Ò³ëüêè òîä³ ïîðòóãàëüö³ ä³çíàëèñÿ, ùî Êîâ³ëüÿí
æèâèé. ϳä ÷àñ ïåðåáóâàííÿ ïîðòóãàëüö³â ïðè äâîð³ íå´óñà â³í
áóâ ïåðåêëàäà÷åì, à êîëè ïîñîëüñòâî âèðóøèëî íà áàòüê³âùèíó, íàïðàâèâ ç íèì îäíîãî ç³ ñâî¿õ ñèí³â ç âåëèêîþ ñóìîþ ãðîøåé äëÿ ñâî¿õ ä³òåé ó Ïîðòóãà볿. Àëå â äîðîç³ þíàê ïîìåð ³
çîëîòî áóëî ïîâåðíóòî Êîâ³ëüÿíó. Äàë³ ïðî íüîãî í³÷îãî íå â³äîìî.
Ïåðó ä³ Êîâ³ëüÿíà ââàæàþòü îäíèì ç íàéâèçíà÷í³øèõ ìàíäð³âíèê³â XV—XVI ñòîë³òü. ³í ïåðøèì ñåðåä ºâðîïåéö³â ä³ñòàâñÿ ²í䳿, ïîáóâàâ ó ì³ñöÿõ, äå í³õòî ç ºâðîïåéö³â äî íüîãî íå
áóâ, ä³çíàâñÿ ïðî òå, ùî Àôðèêó ìîæíà îá³éòè íà ï³âäí³ ³ ïîòðàïèòè äî ²íä³éñüêîãî îêåàíó. Éîãî øëÿõ äî êðà¿íè ïðÿíîù³â
áóâ çíà÷íî äîâøèé, ñêëàäí³øèé ³ íåáåçïå÷í³øèé, í³æ ìàðøðóò
ïîðòóãàëüñüêèõ êîðàáë³â, ÿê³ äóæå ñêîðî ä³ñòàëèñÿ áåðåã³â ²í䳿.

Ìîðñüêèé øëÿõ äî ²í䳿
Ïîðòóãàëüñüê³ êîðîë³ ç ÿêèõîñü, â³äîìèõ ëèøå ¿ì ì³ðêóâàíü
í³êîëè íå ïðèçíà÷àëè êîìàíäóâàòè âàæëèâèìè ìîðñüêèìè åêñïåäèö³ÿìè êàï³òàí³â, ÿê³ âæå ïðîñëàâèëèñÿ ÿê â³äêðèâà÷³ íîâèõ
çåìåëü. Ñàìå òîìó ïëàâàííÿ, ÿêå ìàëî çàâåðøèòè òðèâàë³ ïîøóêè ìîðñüêîãî øëÿõó äî ²í䳿, î÷îëèâ íå ijàø àáî õòîñü ³íøèé ç ïðîñëàâëåíèõ ïîðòóãàëüñüêèõ êàï³òàí³â, à ìàëî êîìó â³äîìèé ô³äàëüãó Âàøêó äà ¥àìà. Âò³ì, äåõòî ç ó÷åíèõ ââàæàº, ùî
Âàøêó ìàâ áàãàòèé äîñâ³ä ìîðñüêèõ åêñïåäèö³é. Àëå ö³ åêñïåäèö³¿ áóëè ñåêðåòíèìè, òîìó é â³äîìîñò³ ïðî íèõ íå ïîøèðþâàëèñÿ. ̳æ åêñïåäèö³ºþ ijàøà ³ ¥àìè ïðîéøëî ìàéæå äåñÿòü
ðîê³â. Ö³ëêîì ìîæëèâî, ùî â öåé ÷àñ ïîðòóãàëüö³ íåîäíîðàçîâî ïëàâàëè çà ìèñ Äîáðî¿ Íà䳿 âçäîâæ ñõ³äíîãî óçáåðåææÿ Àôðèêè ³ îäíèì ç êàï³òàí³â, ùî çä³éñíþâàâ ö³ ïîäîðîæ³ ì³ã áóòè ³
Âàøêó äà ¥àìà.
Õî÷ áè ùî êàçàëè ³ñòîðèêè, àëå äîñòîâ³ðíî òå, ùî Âàøêó
ìàâ âåëèê³ îðãàí³çàö³éí³ çä³áíîñò³. Ñàìå â³í áåçäîãàííî çä³éñíèâ ï³äãîòîâêó äî åêñïåäèö³¿, ùî é îáóìîâèëî ¿¿ óñï³õ. Ñàìå â³í
ï³ä³áðàâ äëÿ åêñïåäèö³¿ íàéòî÷í³ø³ íàâ³ãàö³éí³ ïðèëàäè, äîñòåìåííî âèâ÷èâ ñòàð³ ³òàë³éñüê³ é àðàáñüê³ êàðòè ³ íà ö³é îñíîâ³
çðîáèâ íîâ³. ϳä éîãî íàãëÿäîì ïîáóäóâàëè òðè êàðàâåëè. Äëÿ
¿õíüîãî âèãîòîâëåííÿ áóâ çàïðîøåíèé ñàì Áàðòîëîìåó ijàø,
'&

ÿêèé çàïðîïîíóâàâ áàãàòî íîâîââåäåíü. Íàâê³ñí³ ïàðóñè
áóëè çàì³íåí³ êâàäðàòíèìè. Íà
íîñ³ é íà êîðì³ ñóäåí âèñî÷³ëè îãîðîæ³, à áîðòè áóëè îáòÿãíóò³ ñ³òêîþ. Öå ìàëî çàïîá³ãòè çàõîïëåííþ ñóäåí ó ðàç³
àáîðäàæíîãî áîþ. Àëå ãîëîâíèì áóëî òå, ùî êàðàâåëè ñòàëè çíà÷íî á³ëüøèìè çà ò³, ùî
âèêîðèñòîâóâàëèñÿ â òîé ÷àñ.
Âîíè ìàëè 100 òîíí âîäîòîííàæíîñò³ çàì³ñòü çâè÷àéíèõ
80—90 òîíí.
Âåëèêó óâàãó ¥àìà íàäàâàâ
òàêîæ ï³äáîðó åê³ïàæó. Äëÿ
ñâ åêñïåäèö³¿ â³í îñîáèñòî
â³ä³áðàâ äîñâ³ä÷åíèõ ìàòðîñ³â,
àðòèëåðèñò³â, ñòîëÿð³â, ìàéñòð³â ïàðóñ³â, ì³äíèê³â, êîê³â,
ñîëäàò³â.  åêñïåäèö³¿ áðàëè
ó÷àñòü òàêîæ öèðóëüíèê, ÿêèé
ìàâ äîñâ³ä ë³êàðÿ, ³ òðè ïåðåêëàäà÷³. Îäèí çíàâ àðàáñüêó Âàøêó äà ¥àìà
ìîâó, äðóãèé — ºâðåéñüêó, à
òðåò³é âîëîä³â ê³ëüêîìà ìîâàìè àôðèêàíö³â áàíòó, áî òðèâàëèé
÷àñ æèâ ó Êîí´î. Çàãàëîì ê³ëüê³ñòü ÷ëåí³â åêñïåäèö³¿ ñÿãàëà
170 ÷îëîâ³ê, àëå äåÿê³ äæåðåëà ñâ³ä÷àòü ïðî 220 ÷îëîâ³ê.
8 ÷åðâíÿ 1497 ðîêó â ãàâàí³ Ë³ñàáîíà â³äáóëîñÿ íåçâè÷àéíå
âèäîâèùå. Çðàíêó ïåðåä õðàìîì Ñâÿòî¿ Ìà𳿠³ôëåºìñüêî¿ ç³áðàâñÿ íàòîâï. Ðîäè÷³ ìîðåïëàâö³â, ìàòðîñè, âîÿêè, æ³íêè â
÷îðíèõ õóñòêàõ ïëàêàëè íàä äîëåþ â³äâàæíèõ ìîðåïëàâö³â, ùî
âèðóøàëè â íåáåçïå÷íó ïîäîðîæ. ßê ñâ³ä÷èòü õðîí³ñò Áàððóø,
ëþäåé, ÿê³ ïëàêàëè, áóëî òàê áàãàòî, ùî ì³ñöå ïåðåä õðàìîì
ìîæíà áóëî íàçâàòè «áåðåãîì ñë³ç». ¥àìà, çâîðóøåíèé òàêèì
ïðîÿâîì ïî÷óòò³â, òåæ ïëàêàâ, à ïîò³ì ïîâ³â ñâîþ êîìàíäó íà
ìåñó. ϳñëÿ áîãîñëóæ³ííÿ ìàéáóòí³ ìàíäð³âíèêè ïîïðÿìóâàëè
äî êîðàáë³â. Ïîïåðåäó éøëè ñâÿùåíèêè, çà íèìè ç³ ñâ³÷êîþ â
ðóêàõ Âàøêó äà ¥àìà, à ïîò³ì — ðåøòà ó÷àñíèê³â åêñïåäèö³¿.
Íà áåðåç³ âñ³ âïàëè íàêîë³íà. Ïàíîòåöü äàðóâàâ ïðîùåííÿ ãð³õ³â
''

óñ³ì, õòî çàãèíå ï³ä ÷àñ ìàíäð³â. Ïîò³ì êîìàíäà ñ³ëà â ÷îâíè ³
âèðóøèëà äî êîðàáë³â. Íà ùîãë³ ôëàãìàíñüêîãî êîðàáëÿ «Ñàí¥àáð³åëü» ç’ÿâèâñÿ êîðîë³âñüêèé ïðàïîð, çàáèëè â áàðàáàíè,
çàãðàëè âîëèíêè ³ áóáíè, òàìáóðèíè ³ ôëåéòè. ²ñòîðè÷íà åêñïåäèö³ÿ ïî÷àëàñÿ.
Ó ïëàâàíí³ áðàëè ó÷àñòü òðè êàðàâåëè — «Ñàí-¥àáð³åëü»,
«Ñàí-Ðàôàåëü» ³ «Áåðð³ó». Ôëîòèë³þ ñóïðîâîäæóâàëî âàíòàæíå
ñóäíî ç ïðîäîâîëüñòâîì òà ïèòíîþ âîäîþ. 22 ëèñòîïàäà âîíè
îá³éøëè ìèñ Äîáðî¿ Íà䳿 ³ íåçàáàðîì îïèíèëèñÿ ó âîäàõ, ùî
áóëè íå â³äîì³ ºâðîïåéöÿì. Íåçâàæàþ÷è íà ïîïóòíèé â³òåð,
ñèëüíà òå÷³ÿ çàòðèìàëà ïðîñóâàííÿ åêñïåäèö³¿. Ò³ëüêè â ñ³÷í³
êîðàáë³ äîñÿãëè ãèðëà ð³÷êè Çàìáåç³, äå çóïèíèëèñÿ, ùîá â³äðåìîíòóâàòèñÿ. Ó òîé ÷àñ ìàéæå âñÿ êîìàíäà òÿæêî õâîð³ëà íà
öèíãó — ñòðàøíó õâîðîáó, ùî ¿¿ âèêëèêຠíåñòà÷à â³òàì³íó Ñ.
ßñíà ìàòðîñ³â äóæå ðîçïóõëè. Áàãàòî ÷ëåí³â åê³ïàæ³â ïîìåðëî.
Âò³ì, ùîéíî òóá³ëüö³ ïåðåäàëè ìîðåïëàâöÿì ñâ³æ³ ôðóêòè, õâîðîáà øâèäêî ïðèïèíèëàñÿ.
Íàðåøò³ ôëîòèë³ÿ âèðóøèëà äàë³ íà ï³âäåííèé ñõ³ä
³ 2 áåðåçíÿ äîñÿãëà îñòðîâà Ìîçàìá³ê. Òóò çàê³í÷óâàëèñÿ «äèê³»
çåìë³ ³ ïî÷èíàëèñÿ òåðèòîð³¿, äå ïàíóâàëè àðàáè, ÿê³ ìàéæå
í³÷èì íå ïîñòóïàëèñÿ ïîðòóãàëüöÿì ó ìèñòåöòâ³ ìîðñüêèõ
ïîäîðîæåé, à ìîæå, é ïåðåâèùóâàëè ¿õ. Ó òîé ÷àñ âîíè çàõîïèëè âñþ òîðã³âëþ â ²íä³éñüêîìó îêåàí³ ³ âîðîæå ñòàâèëèñÿ
äî ìîæëèâèõ êîíêóðåíò³â. Óò³ì, ñïåðøó ìîçàìá³öüêèé øåéõ
òîëåðàíòíî ïîñòàâèâñÿ äî ìàíäð³âíèê³â. Â³í ³ éîãî ï³ääàí³
ïðèéíÿëè ïîðòóãàëüö³â çà ìóñóëüìàí. Àëå äà ¥àì³ áðàêóâàëî
äèïëîìàòè÷íîãî òàëàíòó. Éîãî ïîäàðóíêè øåéõîâ³ í³÷èì íå
â³äð³çíÿëèñÿ â³ä òèõ, ùî â³í äàâàâ ÷îðíîøê³ðèì âîæäÿì
àôðèêàíñüêèõ ïëåìåí. Ïðàâèòåëü Ìîçàìá³êó áóâ îáóðåíèé.
Äî òîãî æ â³í øâèäêî ä³çíàâñÿ, ùî ïðèáóëüö³ áóëè õðèñòèÿíàìè. Îòæå, 11 áåðåçíÿ ìîðåïëàâö³ çàçíàëè íàïàäó. Àòàêó
âîíè â³äáèëè. Àëå êîìàíäà ùå íå ïðèéøëà äî òÿìè ï³ñëÿ
õâîðîáè, òîìó ôëîòèë³ÿ áóëà âèìóøåíà ïîêèíóòè Ìîçàìá³ê.
7 êâ³òíÿ êîðàáë³ ïðèáóëè äî Ìîìáàñè, àëå é òóò ìîðÿêè íå
ìàëè ñïîêîþ. ̳ñöåâèé ïðàâèòåëü âèð³øèâ çàõîïèòè õðèñòèÿíñüê³ êîðàáë³. Ïðî öå ïîðòóãàëüö³ ä³çíàëèñÿ â³ä çàðó÷íèê³â. ϳä
æîðñòîêèìè òîðòóðàìè âîíè ðîçïîâ³ëè ïðî íåáåçïåêó. Òîæ
ôëîòèë³ÿ øâèäêî ïîêèíóëà íåáåçïå÷íèé áåðåã, à ðîçëþ÷åíèé
äà ¥àìà íàêàçàâ çàõîïèòè àðàáñüêèé êîðàáåëü ç âàíòàæåì çîëîòà òà ñð³áëà, ÿêèé íåâäîâç³ çóñòð³â ó ìîð³. Òàê â³í ñòàâ ï³ðàòîì,


à íåäîáðà ñëàâà ïðî
éîãî ôëîòèë³þ ïîøèðèëàñÿ ñåðåä ìîðÿê³â ²íä³éñüêîãî
îêåàíó.
Óò³ì, íåâäîâç³
ïîðòóãàëüöÿì ïîùàñòèëî. Ó áàãàòîìó
ìóñóëüìàíñüêîìó
ïîðòó Ìåë³íäà, ÿêèé
ëåæàâ íà øëÿõó ôëîòè볿, ì³ñöåâèé ïðàâèòåëü âîðîãóâàâ ³ç
ïðàâèòåëåì Ìîçàì- Îäèí ç êîðàáë³â åñêàäðè Âàøêó äà ¥àìà
á³êó. Òîìó â³í ëàã³äíî ïîñòàâèâñÿ äî ïðèáóëüö³â. Íà ïðîõàííÿ Âàøêó äà ¥àìè â³í
äàâ éîìó íàéêðàùîãî â ìóñóëüìàíñüêîìó ñâ³ò³ ëîöìàíà Àõìåäà
³áí Ìàäæèäà. Çà éîãî äîïîìîãîþ â ñåðåäèí³ òðàâíÿ 1498 ðîêó
ïîðòóãàëüñüêà ôëîòèë³ÿ êèíóëà ÿê³ð ïîáëèçó íàéá³ëüøîãî ³íä³éñüêîãî ïîðòó Êàë³êóòà. Òàê çàâåðøèëàñÿ ðîçâ³äêà ìîðñüêîãî
øëÿõó ç ªâðîïè äî ²í䳿. Òà ïðèãîäè ïîðòóãàëüö³â íà öüîìó íå
çàê³í÷èëèñÿ.
̳ñöåâèé ïðàâèòåëü, ÿêîãî â Êàë³êóò³ íàçèâàëè ñàìîð³íîì, áóâ çàö³êàâëåíèé ó òîðã³âë³ ç áóäü-ÿêèìè êðà¿íàìè, àëå
çóõâàëà ïîâåä³íêà ¥àìè ñòâîðèëà äëÿ ïîðòóãàëüö³â ñåðéîçí³
ïðîáëåìè. Àäì³ðàë çíîâ íàñòóïèâ íà ò³ ñàì³ ãðàáë³: âøàíóâàâ
ïðàâèòåëÿ æàëþã³äíèìè ïîäàðóíêàìè: äâàíàäöÿòüìà øìàòêàìè ñìóãàñòî¿ ãðóáî¿ òêàíèíè, ê³ëüêîìà êàïåëþõàìè, ÷îòèðìà
íèçêàìè êîðàë³â, òàçîì äëÿ ìèòòÿ ðóê, ÿùèêîì öóêðó òà äâîìà
áî÷êàìè ìåäó òà î볿. Ñàìîð³í îáóðèâñÿ. Äî òîãî æ ìóñóëüìàíñüê³ êóïö³ ðîçïîâ³ëè éîìó ïðî ï³ðàòñüê³ ïîäâèãè ¥àìè. Ïåðåáóâàííÿ ïîðòóãàëüö³â íà áåðåç³, äå âîíè æèëè â íàäàíîìó ¿ì
áóäèíêó, íåâäîâç³ ñòàëî íåáåçïå÷íèì. Òîä³ ¥àìà çàõîïèâ ê³ëüêîõ áðàíö³â ³ âèñóíóâ ³íä³éöÿì âèìîãó ïîâåðíóòè òîâàðè, ùî
çàëèøèëèñÿ íà áåðåç³. Ñàìîð³í ïîâåðíóâ ëèøå òêàíèíè, ÿê³
áóëè òàê³ ãðóá³, ùî íå ïðèâàáëþâàëè ïîêóïö³â. ³í òàêîæ
ïåðåäàâ ¥àì³ ëèñòà äî êîðîëÿ Ïîðòóãà볿, äå ïîâ³äîìëÿâ éîãî,
ùî Êàë³êóò áàãàòèé íà êîøòîâí³ êàìåí³ òà ïðÿíîù³ ³ ùî â
îáì³í â³í õî÷å îäåðæàòè çîëîòî, êîðàë³ ³ ÿñêðàâî-÷åðâîí³ òîíê³
òêàíèíè. Òàêèì ÷èíîì, çàâäàííÿ åêñïåäèö³¿ áóëî âèêîíàíî.


Âîíà ðîçâ³äàëà ìîðñüêèé øëÿõ ³ îòðèìàëà äîìîâëåíîñò³ ùîäî
îáì³íó òîâàðàìè. Òîìó êîìàíäèð ïîðòóãàëüñüêî¿ ôëîòè볿
äî÷åêàâñÿ, ïîêè íà áîðò ïîâåðíóòüñÿ âñ³ ïîðòóãàëüö³, â³äïóñòèâ ÷àñòèíó áðàíö³â ³ âèéøîâ ó ìîðå, çàëèøèâøè ê³ëüêîõ
³íä³éö³â ó ïîëîí³.
Çâîðîòíå ïëàâàííÿ áóëî íå äóæå ëåãêèì, õî÷à ìîðåïëàâö³
éøëè âæå â³äîìèì ¿ì øëÿõîì. Ïîðòóãàëüö³ ùå íå çíàëè ïðî
ïåð³îäè÷í³ çì³íè â³òð³â â ²íä³éñüêîìó îêåàí³. Êîðàáë³ éøëè
ïðîòè â³òðó ³ òîìó ðóõàëèñü äóæå ïîâ³ëüíî. Ñâ³æ³ ïðîäóêòè ñêîðî çàê³í÷èëèñÿ, à âîäà çàòõíóëàñÿ. Ñåðåä åê³ïàæó çíîâ ñïàëàõíóëà öèíãà, â³ä ÿêî¿ ïîìåðëî ùå 30 ÷îëîâ³ê. Ìîðåïëàâö³ òàêîæ
âèòðèìàëè á³é ³ç ï³ðàòàìè, ÷èþ àòàêó õâîð³ àðòèëåðèñòè ëåäâå
â³äáèëè. Îñê³ëüêè ê³ëüê³ñòü êîìàíäè çìåíøèëàñü óäâ³÷³, áóëî
ïðèéíÿòî ð³øåííÿ ñïàëèòè «Ñàí-Ðàôàåëü», ùîá â³í íå ä³ñòàâñÿ
àðàáàì. Ïîùàñòèëî åêñïåäèö³¿ ëèøå á³ëÿ ìèñó Äîáðî¿ Íà䳿.
Êîëè êîðàáë³ îáìèíàëè éîãî, ñòîÿëà äîáðà ïîãîäà.
10 ëèïíÿ 1499 ðîêó «Áåðð³ó» êèíóâ ÿê³ð ó ãàâàí³ Ë³ñàáîíà.
Ôëàãìàíñüêèé êîðàáåëü ïîâåðíóâñÿ òðîõè ï³çí³øå. ¥àìà çàòðèìàâñÿ ó çâ’ÿçêó ç³ ñìåðòåëüíîþ õâîðîáîþ áðàòà Ïàóëó,
ÿêîãî äóæå ëþáèâ. Íà
æàëü, éîãî í³æíèé
Ïåðøå ïëàâàííÿ Âàøêó äà ¥àìè äîêîð³ííî
çì³íèëî ïîë³òè÷íó òà åêîíîì³÷íó ñèòóàö³þ
äîãëÿä çà õâîðèì íå
â ªâðîï³. Âîíî çðîáèëî ìîæëèâèì
äàâ ðåçóëüòàò³â. Ïàóçä³éñíåííÿ òîðãîâèõ â³äíîñèí ªâðîïè
ëó ïîìåð â³ä òóáåðêóç ²í䳺þ ìîðñüêèì øëÿõîì. Ïîðòóãàë³ÿ
ëüîçó, à ¥àìà ê³ëüêà
øâèäêî ñòàëà âåëèêîþ ìîðñüêîþ ³ äóæå
âïëèâîâîþ äåðæàâîþ, áî îòðèìàëà
äí³â í³êîãî íå ïóñêàâ
ìîíîïîë³þ íà öþ òîðã³âëþ é óòðèìóâàëà
äî ñåáå. Òàê âðàçèëà
¿¿ äåâ’ÿíîñòî ðîê³â ïîñï³ëü. Äî òîãî æ íà
éîãî ñìåðòü óëþáëåêàðòó ñâ³òó áóëî íàíåñåíå ïîíàä 4000 êì
íîãî áðàòà.
ñõ³äíîãî óçáåðåææÿ Àôðèêè â³ä ãèðëà ð³÷êè
Ãðåéò-Ô³ø äî ïîðòó Ìåë³íäà.
Íà áàòüê³âùèí³
ãåðîÿ ìàíäð³âíèêà ç íåòåðï³ííÿì ÷åêàâ êîðîëü, äóæå çàäîâîëåíèé ðåçóëüòàòàìè åêñïåäèö³¿. ³í íàãîðîäèâ ¥àìó ³ éîãî
íàùàäê³â ïî÷åñíèì òèòóëîì «äîí», à òðîõè ï³çí³øå çðîáèâ
éîãî ãðàôîì ³ä³ãóåéðè ³ â³öå-êîðîëåì çàõîïëåíî¿ Ïîðòóãà볺þ ²í䳿.
ϳñëÿ åêñïåäèö³¿ Âàøêó äà ¥àìè ïîðòóãàëüñüê³ åêñïåäèö³¿
äî ²í䳿 ïî÷àëè çä³éñíþâàòèñÿ ðåãóëÿðíî. Äâ³ ç íèõ, ó 1502 ³
1524 ðîêàõ, î÷îëèâ ¥àìà. ³äîìî, ùî â ïåðø³é ìîðåïëàâåöü
âèÿâèâ íàäçâè÷àéíó æîðñòîê³ñòü ùîäî ì³ñöåâîãî íàñåëåííÿ.
 ðàéîí³ Ìàëàáàðñüêîãî áåðåãà â³í ðàçîì ç àðàáñüêèì êîðà

áëåì ñïàëèâ æèâöåì êîìàíäó ³ 400 ïàñàæèð³â, ñåðåä ÿêèõ
áóëî áàãàòî æ³íîê ³ ä³òåé. ³í òàêîæ ïîãðàáóâàâ Êàë³êóò ³
ïîâåðíóâñÿ äîäîìó ç âåëè÷åçíèì âàíòàæåì ïðÿíîù³â. Î÷åâèäíî, òàêèì ÷èíîì ¥àìà ïîìñòèâñÿ ³íä³éöÿì çà ïðèíèæåííÿ,
ùî éîãî â³í çàçíàâ ï³ä ÷àñ ïîïåðåäíüî¿ åêñïåäèö³¿. Ó 1524 ðîö³
¥àìà ïîâåðíóâñÿ äî Êàë³êóòà âæå ÿê â³öå-ãóáåðíàòîð ²í䳿.
Àëå äîâãî ïðàâèòè êîëîí³ºþ éîìó íå ñóäèëîñÿ. Ó ãðóäí³ â³í
ïîìåð, à éîãî ò³ëî áóëî äîñòàâëåíî íà áàòüê³âùèíó ³ ïîõîâàíå
ó ³ä³ãóåéð³.

Âèïàäêîâå â³äêðèòòÿ Áðàçè볿
ϳñëÿ â³äêðèòòÿ Âàøêó äà ¥àìîþ ìîðñüêîãî øëÿõó äî ²í䳿
Ïîðòóãàë³ÿ ïðàãíóëà ÿêîìîãà ñêîð³øå çàêð³ïèòèñÿ â ϳâäåííîÑõ³äí³é À糿. Äóæå ñêîðî êîðîëü Ìàíóåëü ², ÿêèé óñïàäêóâàâ
òðîí Ïîðòóãà볿 ï³ñëÿ ñìåðò³ Æîàî ²², íàïðàâèâ äî ²í䳿 íîâó
åêñïåäèö³þ ï³ä êîìàíäóâàííÿì Ïåäðó Àëüâàð³øà Êàáðàëà. Äî
àðìàäè ââ³éøëî àæ 13 âåëèêèõ äîáðå îçáðîºíèõ êîðàáë³â. Ñåðåä êàï³òàí³â áóëè äîñâ³ä÷åí³ ìîðåïëàâö³, â òîìó ÷èñë³ Áàðòîëîìåó ijàø ³ ñóïóòíèê ¥àìè ͳêîëàó Êîåëüî. À çàãàëîì ê³ëüê³ñòü ó÷àñíèê³â åêñïåäèö³¿ ñòàíîâèëà àæ 1500 ÷îëîâ³ê. Íà áîðòó
êîðàáëÿ ïåðåáóâàëî ï’ÿòü ³íä³éö³â, ÿêèõ Âàøêó äà ¥àìà âèâ³ç ÿê
çàëîæíèê³â ç Êàë³êóòà, à òàêîæ áëèçüêî äåñÿòè ìîíàõ³â, ùîá
«íåñòè ñëîâî Áîæå» äî ÿçè÷íèê³â.
9 áåðåçíÿ 1500 ðîêó àðìàäà ïîêèíóëà ãàâàíü ˳ñàáîíà.
Íåâäîâç³ çà íåç’ÿñîâàíèõ îáñòàâèí îäíå ç ñóäåí çíèêëî,
àëå êîðàáë³ õóòêî ïðîñóâàëèñÿ øëÿõîì Âàøêó äà ¥àìè êóðñîì íà ï³âäåííèé ñõ³ä. Óò³ì,
íåçàáàðîì åêñïåäèö³ÿ óõèëèëàñÿ â³ä öüîãî êóðñó, à ï³âäåííà åêâàòîð³àëüíà òå÷³ÿ â³äíåñëà ¿¿ äàëåêî íà çàõ³ä. Òàêèì
÷èíîì, 22 êâ³òíÿ êîðàáë³ îïèíèëèñÿ ïîáëèçó óçáåðåææÿ
ϳâäåííî¿ Àìåðèêè, òàì, äå
çàðàç çíàõîäèòüñÿ Áðàçèë³ÿ. Ïåäðó Àëüâàð³ø Êàáðàë
!

Ïàäðàí. Ìàëþíîê
XV– XVI ñò.

"

Êàáðàë ââàæàâ, ùî â³äêðèòà çåìëÿ º îñòðîâîì. ³í íàçâàâ ¿¿ ñïî÷àòêó Âåðà-Êðóø
(ijéñíèé õðåñò), à ïîò³ì Ñàíòà-Êðóø
(Ñâÿòèé õðåñò).
Íà ùîéíî â³äêðèòîìó áåðåç³ Êàáðàë
íå ïîñòàâèâ ïàäðàí, ÿê çàçâè÷àé öå ðîáèëè ïîðòóãàëüö³, à çàñíóâàâ íåâåëèêèé
ôîðò. Õóòêî â³í â³äïðàâèâ îäèí ç êîðàáë³â ç äîïîâ³ääþ êîðîëþ. Ó äàðóíîê Ìàíóåëþ ìîðåïëàâö³ âåçëè íåáà÷åíå â ªâðîï³ äèâî — ïàïóã. Ö³ ÿñêðàâ³ ïòàõè òàê
ñïîäîáàëèñÿ êîðîëþ ³ éîãî ïðèäâîðíèì,
ùî â³äòîä³ ïðîòÿãîì äåñÿòèë³òü çíîâ â³äêðèòèé îñòð³â ïîðòóãàëüö³ íàçèâàëè Êðà¿íîþ ïàïóã.
Ñàì Êàáðàë ñïðÿìóâàâ ôëîòèë³þ íà
ï³âäåííèé ñõ³ä äî áåðåã³â Àôðèêè, áî òðåáà áóëî âèêîíóâàòè ãîëîâíå çàâäàííÿ åêñïåäèö³¿ — ä³ñòàòèñÿ äî ²í䳿 ³ çä³éñíèòè
îáì³í òîâàðàìè. Ïîáëèçó ìèñó Äîáðî¿
Íà䳿 êîðàáë³ ïîòðàïèëè â æîðñòîêèé
øòîðì. ×îòèðè ñóäíà ïîòîíóëî. Òîä³ çàãèíóâ ³ â³äâàæíèé Áàðòîëîìåó ijàø — â³äêðèâà÷ öüîãî ñóâîðîãî êðàþ.
Äîâãî ïîðòóãàëüñüê³ êîðàáë³ ç ïîäåðòèìè â³òðèëàìè íîñèëî ïî õâèëÿõ. Íàðåøò³ áóðÿ âùóõëà. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ, ÿê
áóëî äîìîâëåíî ðàí³øå, ñóäíà, ùî âèòðèìàëè øòîðì, ç³áðàëèñÿ â Ìîçàìá³êó.
Ëèøå êîðàáåëü ijàøà ïîâåðíóâñÿ äî Ïîðòóãà볿. Éîãî â³äíåñëî äàëåêî íà ñõ³ä, äå
ïîðòóãàëüö³ ïåðøèìè ç ºâðîïåéö³â ïîáà÷èëè îñòð³â Ìàäà´àñêàð. Öå â³äêðèòòÿ
áóëî äîñèòü âàæëèâèì, òîìó êàï³òàí ³
ïîêâàïèâñÿ äîïîâ³ñòè ïðî íüîãî êîðîëþ
ÿêîìîãà øâèäøå.
Ðåøòà êîðàáë³â 13 âåðåñíÿ ä³ñòàëàñÿ
Êàë³êóòà. Íåçâàæàþ÷è íà íåïðèºìíîñò³
ïîïåðåäíüîãî â³çèòó ïîðòóãàëüö³â, ñàìîð³í
ïðèéíÿâ ïðèáóëüö³â äîñèòü ïðèâ³òíî. Àëå

çóõâàëà ïîâåä³íêà ÷åíö³â, à òàêîæ ³íòðèãè àðàáñüêèõ êóïö³â çíîâó
ñïðîâîêóâàëè êîíôë³êò. Íà ñêëàä, äå ïîðòóãàëüö³ çáåð³ãàëè ñâî¿
òîâàðè, áóëî çä³éñíåíî íàïàä. Çàãèíóëî 44 ÷îëîâ³êè ç êîìàíäè.
Ðîçäðàòîâàíèé Êàáðàë íàêàçàâ ñïàëèòè
Êîëè â³äêðèòà Êàáðàëîì ÷àñòèíà ìàòåðèêà
ñòàëà êîëîí³ºþ Ïîðòóãà볿, ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ àðàáñüê³ é ³íä³éñüê³
ïîðòóãàëüö³ ïî÷àëè íàçèâàòè ¿¿ Áðàçè볺þ.
êîðàáë³, ùî ñòîÿëè â
г÷ ó ò³ì, ùî òóò çíàéøëè äåðåâî áðàçèëü,
ãàâàí³, à ùå äâà òèæí³
òî÷í³ñ³íüêî òàêå, ÿêå ðîñëî íà îñòðîâàõ
áåçïåðåðâíî áîìáàðϳâäåííî-Ñõ³äíîé À糿. Éîãî äåðåâèíà
äóâàâ ì³ñòî ç ñóäîâèõ
â ñåðåäí³ â³êè äóæå ö³íóâàëàñÿ ÿê õîðîøèé
ôàðáíèê. Ïîðòóãàëüö³ ïî÷àëè âèâîçèòè
ãàðìàò.
¿¿ ç Àìåðèêè ó âåëèê³é ê³ëüêîñò³, à êðà¿íó
Ç Êàë³êóòà, äå âæå
íàçâàëè Áðàçè볺þ. Çà ³íøîþ âåðñ³ºþ,
íå ìîæíà áóëî ðîçðàÁðàçèë³ÿ ä³ñòàëà íàçâó â³ä òàºìíè÷îãî
õîâóâàòè íà ïðèäáàíîñòðîâà Áðàçèë, ÿêèé, çà ëåãåíäîþ, ëåæàâ
äåñü â Àòëàíòè÷íîìó îêåàí³. Íà éîãî ïîøóêè íÿ òîâàð³â, åêñïåäèö³ÿ
âèðóøàëè áàãàòî ìîðåïëàâö³â, àëå òàê éîãî
ïîïðÿìóâàëà äî Êî÷³³ íå çíàéøëè. Òîìó, êîëè Êàáðàë â³äêðèâ
íó — äðóãîãî çà âåëèíîâèé «îñòð³â», äåõòî ñòàâ ââàæàòè éîãî
÷èíîþ ïîðòó òîãî÷àñëåãåíäàðíèì Áðàçèëåì.
íî¿ ²í䳿. Òàìòåøí³é
ïðàâèòåëü âîðîãóâàâ ³ç ñàìîð³íîì, òîìó ïîðòóãàëüö³ çìîãëè êóïèòè òóò âåëèêó ê³ëüê³ñòü ïðÿíîù³â, ôàðôîðó, ïåðë³â, ìóñêóñó ³
÷óäîâèõ ³íä³éñüêèõ òêàíèí. Çàïàñ äîðîãîö³ííèõ òîâàð³â ïîïîâíèëè ³ â Êàíàïóð³. Òðþìè êîðàáë³â áóëè íàïîâíåí³, ³ 16 ñ³÷íÿ
1501 ðîêó åêñïåäèö³ÿ âçÿëà êóðñ íà áàòüê³âùèíó. Íà çâîðîòíîìó øëÿõó ïîáëèçó îñòðîâ³â Çåëåíîãî Ìèñó ìîðåïëàâö³ çóñòð³ëè
ñâî¿õ ñï³ââ³ò÷èçíèê³â. ǒÿñóâàëîñÿ, ùî êîðîëü, ä³çíàâøèñü ïðî
â³äêðèòòÿ Áðàçè볿, íå ãàÿâ ÷àñó ³ õóòêî íàïðàâèâ äî íîâîâ³äêðèòî¿ çåìë³ ñïåö³àëüíó åêñïåäèö³þ. Íà îäíîìó ç ¿¿ êîðàáë³â ïëèâ
äî Àìåðèêè Àìåð³´î Âåñïó÷÷³, ÷èº ³ì’ÿ çàðàç íèí³ ìຠâåñü êîíòèíåíò. Àëå ïðî òå, ÿê öå ñòàëîñÿ, éòèìåòüñÿ òðîõè äàë³.
Ùî æ äî Êàáðàëà ³ éîãî ñóïóòíèê³â, òî ¿õíÿ ïîäîðîæ çàâåðøèëàñÿ äîñèòü ñïîê³éíî. 31 ÷åðâíÿ 1501 ðîêó êîðàáë³ åñêàäðè
óâ³éøëè äî ãèðëà ð³÷êè Òåæó ³ ñòàëè íà ÿê³ð ï³ä ñò³íàìè ˳ñàáîíà. Íåçâàæàþ÷è íà çàãèáåëü ïîíàä ïîëîâèíè åê³ïàæó, êîðîëü
áóâ çàäîâîëåíèé, àäæå ìîðÿêè ïðèâåçëè ç ²í䳿 âåëèêó ê³ëüê³ñòü äîðîãîö³ííèõ òîâàð³â. Ïðèáóòêè êîðîë³âñüêî¿ êàçíè áóëè
âåëè÷åçíèìè. ³äíèí³ ïîë³òèêà ïîðòóãàëüñüêîãî êîðîë³âñüêîãî
äîìó áóëà ñïðÿìîâàíà íà ï³äêîðåííÿ áàãàòî¿ ²í䳿, ÿêà ñòàëà
ïåðøîþ âåëèêîþ ºâðîïåéñüêîþ êîëîí³ºþ ÷àñ³â Âåëèêèõ Ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â.
#

Òð³óìô ³ òðàãåä³ÿ Õðèñòîôîðà Êîëóìáà

Åïîõó Âåëèêèõ Ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â ñâî¿ìè ³ìåíàìè
óñëàâèëî áàãàòî ìàíäð³âíèê³â-â³äêðèâà÷³â. Àëå íàéçíàìåíèò³øèì ç íèõ º Õðèñòîôîð Êîëóìá, ÿêîãî ââàæàþòü îô³ö³éíèì
â³äêðèâà÷åì Àìåðèêè. ² õî÷ áè ùî êàçàëè äåÿê³ â÷åí³ ïðî òå,
ùî äî Êîëóìáà õòîñü ³ç ºâðîïåéö³â óæå â³äâ³äàâ êîíòèíåíò,
¿õí³ ì³ðêóâàííÿ íå ìàþòü ñåðéîçíèõ äîêàç³â. Âèíÿòêîì º ëèøå
ïîäîðîæ Ëåéôà Ùàñëèâîãî. Ñë³äè ïîñåëåííÿ íîðìàí³â ä³éñíî
çíàéäåí³ íà àìåðèêàíñüêîìó óçáåðåææ³. Âò³ì, â ªâðîï³ öå
â³äêðèòòÿ íå áóëî â³äîìå. Íå ìàëî âîíî é òàêèõ âåëè÷åçíèõ
íàñë³äê³â äëÿ ëþäñüêî¿ öèâ³ë³çàö³¿, ÿê åêñïåäèö³ÿ çíàìåíèòîãî
³òàë³éöÿ.
Òàê, Õðèñòîôîð Êîëóìá áóâ íå ³ñïàíöåì, íå ïîðòóãàëüöåì, à ³òàë³éöåì ³ íà áàòüê³âùèí³ â ¥åíó¿ éîãî íàçèâàëè Êðèñòîáàëåì Êîëîíîì. Àëå ìè íàçèâàòèìåìî éîãî òàê, ÿê ìàíäð³âíèêà çâàëè â ²ñïàí³¿. ³äîìî, ùî â³í âèéøîâ ç á³äíî¿ ñ³ì‘¿,
àëå ÿêèìîñü ÷èíîì çäîáóâ íåïîãàíó îñâ³òó. Äîáðå çíàâ ïîðòóãàëüñüêó, ³ñïàíñüêó ìîâè òà ëàòèíó. Çàâäÿêè öüîìó þíàêîâ³
ïîùàñòèëî âëàøòóâàòèñÿ íà òîðãîâèé êîðàáåëü. Ñâîº ïåðøå
ïëàâàííÿ â³í çä³éñíèâ ó 1474 ðîö³ íà îñòð³â Õ³îñ â Åãåéñüêîìó ìîð³. Ïîò³ì Êîëóìá ïîñåëèâñÿ â Ïîðòóãà볿, äå ïðîæèâ ê³ëüêà ðîê³â ³ ïëàâàâ íà ïîðòóãàëüñüêèõ êîðàáëÿõ äî
Àíã볿 ³ áåðåã³â ñó÷àñíî¿ ¥â³íå¿.
Ïîøóêè ìîðñüêîãî øëÿõó
äî ²í䳿 çàõîïèëè Êîëóìáà. ³í
ïî÷àâ âèâ÷àòè ìîðñüê³ êàðòè,
ñëóõàâ ðîçïîâ³ä³ áóâàëèõ ìîðÿê³â, à îäíîãî ðàçó íàïèñàâ ëèñòà äî çíàìåíèòîãî êîñìîëîãà
Òîñêàíåëë³ ç ïðîõàííÿì â³äïîâ³ñòè íà ïèòàííÿ, ÷è ìîæëèâî
ä³ñòàòèñÿ Îñòðîâ³â ïðÿíîù³â,
ïëèâó÷è íà çàõ³ä. Ó÷åíèé â³äïîâ³â äîïèòëèâîìó äîïèñóâà÷ó, ùî òàêà ìîæëèâ³ñòü, î÷åâèäíî, ³ñíóº.
Òîä³ Êîëóìá çâåðíóâñÿ äî
êîðîëÿ Ïîðòóãà볿 Æîàî ²²,
òîãî ñàìîãî, ùî â³äïðàâèâ åêñïåäèö³þ Áàðòîëîìåó ijàøà, ç
Õðèñòîôîð Êîëóìá
$

ïðîïîçèö³ºþ îðãàí³çóâàòè ôëîòèë³þ äëÿ
ïîøóê³â øëÿõó äî
²í䳿 â çàõ³äíîìó íàïðÿìêó. Àëå êîðîëü
âæå çíàâ, ùî Àôðèêó ìîæíà îá³éòè ç
ï³âäíÿ, áî ijàø íà
òîé ÷àñ ïîâåðíóâñÿ.
Æîàî ²² íàâ³òü çàïðîñèâ Êîëóìáà áóòè
ïðèñóòí³ì ï³ä ÷àñ äîïîâ³ä³ â³äâàæíîãî
ìîðåïëàâöÿ. Àëå â
îðãàí³çàö³¿ çàïðîïîíîâàíî¿ åêñïåäèö³¿
â³äìîâèâ. Íàïåâíå,
â³í íå õîò³â ðèçèêóâàòè ³ âèð³øèâ ïðîÔëàãìàíñüêèé êîðàáåëü «Ñàíòà-Ìàð³ÿ»
äîâæóâàòè ïîøóêè
òàê ñàìî, ÿê ³ éîãî ïîïåðåäíèêè. Äî òîãî æ êîðîëü áóâ âåëüìè
íåçàäîâîëåíèé âèìîãàìè ´åíóåçöÿ ùîäî ìàéáóòí³õ ïðèâ³ëå¿â ó
ðàç³ óñï³õó åêñïåäèö³¿.
Ó 1485 ðîö³ Êîëóìá ïîêèíóâ Ïîðòóãàë³þ ³ ïîïðÿìóâàâ äî
²ñïàí³¿, ùîá ïîäàòè ñâ³é ïðîåêò ²çàáåëë³ Êàñòèëüñüê³é ³ Ôåðä³íàíäó Àðà´îíñüêîìó, ÿê³ â òîé ÷àñ ðàçîì ïðàâèëè êðà¿íîþ. Àëå
³ñïàíñüê³ ìîíàðõè íå êâàïèëèñÿ ïðèéíÿòè ïðîïîçèö³þ. Ñõâàëüíå
ð³øåííÿ áóëî âèíåñåíå ëèøå ï³ñëÿ òîãî, ÿê Êîëóìáà ï³äòðèìàëè êóïö³ ³ ô³íàíñèñòè.
Ñàìå òîä³ ²çàáåëëà ïîãîäèëàñÿ íà ïðîïîçèö³þ Êîëóìáà ³ éîãî óìîâè. Ó ðàç³ óñï³õó ìîðåïëàâåöü ìàâ îäåðæàòè òèòóë àäì³ðàëà, â³öå-êîðîëÿ ³ ãóáåðíàòîðà â³äêðèòèõ çåìåëü, âåëèêó ïëàòíþ çà âèêîíàííÿ öèõ îáîâ’ÿçê³â ³ äåñÿòó ÷àñòèíó â³ä ïðèáóòê³â
ç íîâîâ³äêðèòèõ çåìåëü.
²ñïàíñüê³ ìîíàðõè âèä³ëèëè åêñïåäèö³¿ äâ³ êàðàâåëè. Ùå îäíå
ñóäíî íàäàëè áàãàò³ êóïö³ ³ ìîðåïëàâö³ áðàòè ϳíñîíè. Ôëàãìàíñüêèé êîðàáåëü, ÿêèì êåðóâàâ ñàì Êîëóìá, íàçèâàâñÿ «ÑàíòàÌàð³ÿ» — «Ñâÿòà Ìàð³ÿ». Êàï³òàíîì «Í³íü¿» («Äèòèíêè») áóâ ³íñåíòå ßíüºñ ϳíñîí, à «Ï³íòè» — Ìàðò³í Àëîíñî ϳíñîí. Çàãàëüíà
ê³ëüê³ñòü åê³ïàæó òðüîõ êîðàáë³â ñòàíîâèëà 90 ÷îëîâ³ê.
%

3 ñåðïíÿ 1492 ðîêó
ôëîòèë³ÿ âèéøëà ç ãàâàí³ Ïàëîñ, øâèäêî
äîñÿãëà Êàíàðñüêèõ
îñòðîâ³â, à äàë³ ðóøèëà íà çàõ³ä, ó â³äêðèòèé îêåàí, äå æîäíèé
ç ºâðîïåéñüêèõ ìîðåïëàâö³â ùå íå áóâàâ.
²ñïàíñüê³ ìîðÿêè,
ÿê³ äîñ³ ïëàâàëè ò³ëüêè â Ñåðåäçåìíîìó
ìîð³ ³ ïîáëèçó àòëàíòè÷íèõ áåðåã³â ²ñïàí³¿, ùå íå çàáóëè æàõëèâèõ áàéîê ïðî ã³ãàíòñüê³ âèðè ³ âîäîñïàä íà êðàþ Çåìë³, ïðî ìîðñüê³ ÷óäîâèñüêà é æàõëèâó òåìðÿâó,
ùî ÷åêàþòü íà çóõâàëèõ ìîðåïëàâö³â, ÿê³ â³äâàæèëèñÿ ï³äêîðèòè òàºìíè÷èé îêåàí. Íåâäîâç³ âîíè ïî÷àëè â³ä÷óâàòè ñòðàõ
ïåðåä íåîçîðèìèìè îêåàíñüêèìè ïðîñòîðàìè. À âñå íàâêðóãè
Ñàð´àñîâå ìîðå — öå ÷àñòèíà Àòëàíòè÷íîãî
îêåàíó, ðîçòàøîâàíà â ñóáòðîï³÷í³é çîí³ ì³æ
Êàíàðñüêîþ, ϳâí³÷íîþ Ïàñàòíîþ,
ϳâí³÷íîàòëàíòè÷íîþ òå÷³ÿìè
³ Ãîëüôñòð³ìîì. Äëÿ öüîãî ìîðÿ
õàðàêòåðíèìè º ñàð´àñîâ³ âîäîðîñò³, ÿê³
ìàþòü âåëèêó äîâæèíó, àëå íå ïîâ’ÿçàí³
ç ìîðñüêèì äíîì. Óñ³ íåîáõ³äí³ ðå÷îâèíè
âîíè îäåðæóþòü ç ìîðñüêî¿ âîäè. Ñóïóòíèêè
Êîëóìáà íå çíàëè ïðî òå, ùî ãëèáèíà îêåàíó
â öüîìó ðàéîí³ ñÿãຠñåìè ê³ëîìåòð³â, à äî
íàéáëèæ÷îãî áåðåãà ùå äàëåêî. Ñàìå òîìó
âîíè, ââàæàþ÷è âîäîðîñò³ îçíàêîþ áëèçüêî¿
çåìë³, áóëè íàëÿêàí³ òèì, ùî áåðåã òðèâàëèé
÷àñ íå ç’ÿâëÿâñÿ.

Êîëóìá ö³ëóº ðóêó êîðîëåâ³ ²çàáåëë³, êîëè âîíà ïðîâîäæຠåêñïåäèö³þ.
Õóä. ³êòîð À. Ñèðëåñ

&

Êîëóìá âïåðøå ç³éøîâ íà áåð³ã îñòðîâà Ñàí-Ñàëüâàäîð. Ãðàâþðà 1840 ð.

ñïðàâä³ âèãëÿäàëî äóæå íåçâè÷íèì. Ïî-ïåðøå, çåìë³, ÿêà çà
ðîçðàõóíêàìè Òîñêàíåëë³ ³ Êîëóìáà, ìàëà âæå ç’ÿâèòèñÿ íà
ãîðèçîíò³, íå áóëî. Ó ñåðåäèí³ âåðåñíÿ êîðàáë³ ïî÷àëè çóñòð³÷àòè âåëèê³ øìàòêè äîâãèõ âîäîðîñòåé. Çäàâàëîñÿ, çåìëÿ îòîò ç’ÿâèòüñÿ íà ãîðèçîíò³. Àëå íàâêðóãè áóëè ò³ëüêè ìîðñüê³
õâèë³. Öå áóëî òàê çâàíå Ñàð´àñîâå ìîðå. Êîìàíäà çëÿêàëàñÿ,
áî áóëà âïåâíåíà, ùî íåâäîâç³ êàðàâåëè çàïëóòàþòüñÿ ó âîäîðîñòÿõ ³ íå çìîæóòü ïëèâòè äàë³. Ìàòðîñè âèìàãàëè â³ä Êîëóìáà ïîâåðíóòè êàðàâåëè äîäîìó ³ ïîãðîæóâàëè áóíòîì. Àëå
àäì³ðàë óìîâèâ-òàêè ñóïóòíèê³â ïëèâòè äàë³. Íàðåøò³ 12 æîâòíÿ
1492 ðîêó, íà òðèäöÿòü òðåò³é äåíü â³äòîä³, ÿê ìîðåïëàâö³
ïîêèíóëè ²ñïàí³þ, ìàòðîñ «Ï³íòè» Ðîäð³ãî Òð³àí ïîáà÷èâ
çåìëþ. Ñàìå öåé äåíü ³ ââàæàºòüñÿ â³äêðèòòÿì Àìåðèêè, õî÷à
äî êîíòèíåíòó áóëî ùå äàëåêî. Íà îá𳿠ìîðÿêè ïîáà÷èëè
ëèøå îäèí ç ãðóïè Áàãàìñüêèõ îñòðîâ³â, ÿê³ íàëåæàòü äî Àìåðèêè.
²ñïàíö³ íàçâàëè îñòð³â Ñàí-Ñàëüâàäîðîì — «Ñâÿòèì Ñïàñèòåëåì» (íèí³ î. Óîòë³í´). Êîëóìá ðàçîì ç êàï³òàíàìè ç³éøîâ
íà áåðåã, ï³äíÿâ êàñòèëüñüêèé ïðàïîð ³ ñêëàâ íîòàð³àëüíèé àêò
ïðî òå, ùî â³í º â³öå-ãóáåðíàòîðîì öüîãî îñòðîâà, ÿêèé òåïåð
íàëåæèòü ³ñïàíñüê³é êîðîí³.
Íà áåðåç³ Êîëóìáà ³ éîãî ñóïóòíèê³â çóñòð³ëè òóá³ëüö³. ²ñïàíö³â âðàçèëî, ùî âîíè õîäÿòü çîâñ³ì ãîë³. Ñàì³ âîíè íå ìàëè
'

íàì³ðó çí³ìàòè ñâ³é
îäÿã, ÿêèé àæ í³ÿê íå
â³äïîâ³äàâ òðîï³÷íîìó
êë³ìàòó. Êîëóìá ïîäàðóâàâ æèòåëÿì îñòðîâà ÷åðâîí³ êîâïàêè ³
ñêëÿí³ íàìèñòà, ³ ò³
â³ääÿ÷èëè éîìó ãàðíèì ïòàøèíèì ï³ð’ÿì, ïàïóãàìè ³ ëèñòÿì
òþòþíó. Ó äåÿêèõ òóá³ëüö³â ìîðÿêè ïîáà÷èëè øìàòî÷êè çîëîòà, ÿêèìè ò³ ïðèêðàøàëè íîñè. Âîíè äóæå çðàä³ëè. Àëå á³ëüøå
âñ³õ ðàä³â Êîëóìá.
Ç â³äêðèòîãî îñòðîâà áóëî âèäíî ³íø³ îñòðîâè. Ùîá ä³ñòàòèñÿ
äî íèõ áåç ïåðåøêîä, àäì³ðàë çàõîïèâ ê³ëüêîõ áðàíö³â ³ ðóøèâ
äàë³.  ðåçóëüòàò³ åêñïåäèö³ÿ â³äêðèëà Ñàíòó-Ìàð³þ äå Êîíñåïñüîí (íèí³ î. Ðàìê³), Ôåðíàíä³íó (íèí³ î. Ëîíã-Àéëåíä) òà ²çàáåëëó (íèí³ Êðóêåä-Àéëåíä) ç òîãî æ àðõ³ïåëàãó, ïîò³ì Êóáó, à
òàêîæ îñòð³â Ãà¿ò³, ÿêèé ³ñïàíö³ íàçâàëè Åñïàíüéîëîþ, òîáòî
«Ìàëåíüêîþ ²ñïàí³ºþ». À ùå ìîðÿêè çíàéøëè îñòð³â, ÿêèé çà
ñâî¿ì âèãëÿäîì íàãàäóâàâ ÷åðåïàõó. Òîìó é íàçâàëè éîãî Òîðòóãîþ, òîáòî ×åðåïàõîþ. ×åðåç ê³ëüêà äåñÿòèë³òü öåé îñòð³â ñòàâ
áàçîþ äëÿ çíàìåíèòèõ ôë³áóñòüºð³â — ï³ðàò³â Êàðèáñüêîãî ìîðÿ.
Óñ³ çíàéäåí³ îñòðîâè í³÷èì íå íàãàäóâàëè ²íä³þ ³ âçàãàë³ Àç³þ.

Ëþäè, ùî æèëè íà ïåðøîìó ç â³äêðèòèõ
Êîëóìáîì îñòðîâ³â, íàçèâàëè éîãî Ãóàíàõàí³
³ íàëåæàëè äî ÷èñëåííîãî ïëåìåí³ àðàâàê³â.
×åðåç 20—30 ðîê³â ìàéæå âñ³ âîíè áóëè
çíèùåí³ ³ñïàíñüêèìè êîëîí³çàòîðàìè.
Çà äàíèìè 1992 ðîêó, ê³ëüê³ñòü öüîãî íàðîäó
íà çåìë³ ñòàíîâèòü ëèøå 400 òèñÿ÷.

Çóñòð³÷ Êîëóìáà ç òóá³ëüöÿìè



Àëå Êîëóìá áóâ óïåâíåíèé, ùî â³äêðèâ ñàìå öåé ìàòåðèê, à íå
íîâ³ çåìë³ â Çàõ³äí³é ï³âêóë³.
³ä Åñïàíüéîëè Êîëóìá âèð³øèâ ïîâåðíóòèñÿ äî ²ñïàí³¿, áî
åêñïåäèö³ÿ âòðàòèëà «Ï³íòó» ³ «Ñàíòà-Ìàð³þ». Ñïîä³âàþ÷èñü
íà ñàìîñò³éíå â³äêðèòòÿ áàãàòî¿ çåìë³, Ìàðò³í ϳíñîí ïîòàéêè
âò³ê ç³ ñâîºþ êàðàâåëîþ. Ïîò³ì ðîçáèâñÿ íà ðèôàõ ôëàãìàíñüêèé êîðàáåëü. Ðîçì³ñòèòè íà «Í³íü¿» êîìàíäó ç äâîõ ñóäåí
áóëî íåìîæëèâî. Äîáðîâ³ëüíî íà îñòðîâ³ çàëèøèëîñÿ 39 ÷îëîâ³ê, ÿê³ ñïîä³âàëèñÿ çíàéòè òóò çîëîòî. Ïîñåëåíö³ ìàëè ïîáóäóâàòè òóò ôîðò — ìàëåíüêó ôîðòåöþ, à Êîëóìá çàëèøèâ ¿ì ãàðìàòè ³ç çàãèáëî¿ êàðàâåëè.
4 ñ³÷íÿ «Í³íüÿ» âèðóøèëà ó çâîðîòíå ïëàâàííÿ. Ïî äîðîç³
ìîðÿêè çóñòð³ëè «Ï³íòó». ϳíñîí ñêàçàâ, ùî ïîêèíóâ ôëîòèë³þ
ïðîòè ñâ âîë³, òîæ Êîëóìá ïðîñòèâ éîãî, àëå íåâäîâç³ ï³ä
÷àñ áóð³ êîðàáë³ çíîâó ðîçëó÷èëèñÿ. «Í³íüÿ» ä³ñòàëàñÿ ²ñïàí³¿
14 áåðåçíÿ 1493 ðîêó.
Òîãî æ äíÿ ó Ïàëîñ³
Ó XIV ñòîë³òò³ ²íä³ÿìè íàçèâàëè êðà¿íè
ϳâäåííî¿ ³ ϳâäåííî-Ñõ³äíî¿ À糿, à òàêîæ
êèíóëà ÿê³ð ³ «Ï³íòà».
÷àñòèíó Ñõ³äíî¿ Àôðèêè. Òîìó, âïåâíåíèé
¯¿ êàï³òàí ïîìåð ÷åðåç
ó â³äêðèòò³ çàõ³äíîãî øëÿõó äî ²í䳿, Êîëóìá
ê³ëüêà äí³â ï³ñëÿ ïîïî÷àâ íàçèâàòè â³äêðèò³ íèì çåìë³ òåæ
âåðíåííÿ íà áàòüê³â²íä³ÿìè. Êîëè â XVI ñòîë³òò³ ñòàëî
ùèíó.
î÷åâèäíèì, ùî çíàìåíèòèé ´åíóåçåöü
â³äêðèâ íå àç³éñüê³ «²í䳿», à Íîâèé Ñâ³ò —
Àäì³ðàë ïðèâ³ç
Àìåðèêó, ºâðîïåéö³ ïî÷àëè âæèâàòè òåðì³íè êîðîëþ ³ êîðîëåâ³
«Âåñò-²í䳿» («Çàõ³äí³ ²í䳿», òîáòî Àìåðèêà)
òð³øå÷êè çîëîòà, ê³ëü³ «Îñò-²í䳿» («Ñõ³äí³ ²í䳿» — ϳâäåííà
êîõ òóá³ëüö³â, íåâ³äî³ Ï³âäåííî-Ñõ³äíà Àç³ÿ).
ì³ ðîñëèíè, ïòàøèí³
ï³ð’ÿ ³ ëèñòÿ òþòþíó. Öüîãî áóëî äóæå çàìàëî. Àëå Ôåðä³íàíäà
³ ²çàáåëëó âðàçèëà çàõîïëåíà ðîçïîâ³äü Êîëóìáà ³ éîãî âïåâíåí³ñòü, ùî äàë³ ëåæàòü äóæå áàãàò³ çåìë³, ïðî ùî éîìó ðîçïîâ³äàëè ìåøêàíö³ îñòðîâ³â. Ñàìå òîìó ìîíàðõè âèð³øèëè â³äïðàâèòè íà Çàõ³ä ùå îäíó åêñïåäèö³þ, çíîâó íà ÷îë³ ç Êîëóìáîì.
25 âåðåñíÿ 1493 ðîêó Êîëóìá, ÿêîãî òåïåð íàçèâàëè «Ãîëîâíèì àäì³ðàëîì îêåàíó», âèðóøèâ ó íîâó ïîäîðîæ. ³í î÷îëèâ
ôëîòèë³þ ³ç 17 êîðàáë³â. Çàãàëîì ¿õí³ åê³ïàæ³ íàë³÷óâàëè äî
2,5 òèñÿ÷ ÷îëîâ³ê. Ðàçîì ç óñ³ëÿêèì ñêàðáîì, ñàäæàíöÿìè ðîñëèí, íàñ³ííÿì áóëè âçÿò³ ³ âåëè÷åçí³ ñîáàêè, ñïåö³àëüíî òðåíîâàí³ äëÿ ïîëþâàííÿ íà ðàá³â.
Öüîãî ðàçó àäì³ðàë ïîâ³â êàðàâåëè ³íøèì êóðñîì, à ñàìå — íà ï³âäåííèé ñõ³ä. Â³ä ³íä³àíö³â â³í çíàâ, ùî â öüîìó


Ìåøêàíö³ Àíòèëüñüêèõ îñòðîâ³â çóñòð³÷àþòü ³ñïàíö³â

íàïðÿìêó ëåæàòü «çåìë³ êàðèá³â», ÿê³ ¿äÿòü
ëþäåé ³ ìàþòü áàãàòî
çîëîòà. Êóðñ áóâ îáðàíèé äóæå âäàëî, áî
éîìó ñïðèÿâ ïîïóòíèé ï³âäåííî-ñõ³äíèé ïàñàò. Âæå 3 ëèñòîïàäà íà ãîðèçîíò³
ç’ÿâèâñÿ îñòð³â ç âèñîêèìè áåñêèäàìè. ³äêðèòòÿ áóëî çðîáëåíî â íåä³ëþ, òîìó îñòð³â íàçâàëè Äîì³í³êîì (ñàìå òàê ³ñïàíö³ íàçèâàþòü ñüîìèé äåíü òèæíÿ). Àëå òóò íå áóëî çðó÷íî¿
ãàâàí³, òîìó êîðàáë³ ðóøèëè äàë³. Íåâäîâç³ åêñïåäèö³ÿ â³äêðèëà ùå ê³ëüêà îñòðîâ³â ç ÷èñëà Ìàëèõ Àíòèëüñüêèõ. Ïîäåêóäè íà óçáåðåææ³ ìîðåïëàâö³ çíàõîäèëè îñåë³, äå áóëî áàãàòî
ëþäñüêèõ ê³ñòîê. Òóò æèëè êàðèáè, ÿê³ íå âîþâàëè ì³æ ñîáîþ, ïðîòå çä³éñíþâàëè íàá³ãè íà àðàâàê³â. Ƴíîê çàáèðàëè
â ïîëîí, à ÷îëîâ³ê³â 璿äàëè. Äàë³ åêñïåäèö³ÿ â³äêðèëà ùå
îäèí àðõ³ïåëàã íåâåëèêèõ îñòðîâ³â. Êîëóìá íàçâàâ ¿õ Îñòðîâàìè îäèíàäöÿòè òèñÿ÷ ä³â, ùî ³ñïàíñüêîþ çâó÷èòü ÿê ³ð´³íñüê³ îñòðîâè.

Ìåøêàíö³â íîâîâ³äêðèòèõ çåìåëü Êîëóìá
íàçèâàâ ³íä³àíöÿìè.  ðåçóëüòàò³ öÿ íàçâà
çàêð³ïèëàñÿ çà ìàéæå âñ³ìà íàðîäíîñòÿìè
Àìåðèêè, çà âèíÿòêîì åñê³ìîñ³â ³ àëåóò³â, ÿê³
æèâóòü íà ï³âíî÷³ êîíòèíåíòó.



Íåâäîâç³ ôëîòèë³ÿ
ïðèïëèâëà äî Åñïàíüéîëè. Òà íà òîìó ì³ñö³, äå çàëèøàëèñÿ ¿õí³
òîâàðèø³, âîíè çíàéøëè ëèøå ïîï³ë òà
ê³ëüêà òðóï³â. ̳ñöåâ³
æèòåë³ ðîçïîâ³ëè, ùî
êîëîí³ñòè ïîâîäèëèñÿ
çóõâàëî, òîìó ì³ñöåâèé âîæäü íàïàâ íà
íèõ ï³ä ÷àñ åêñïåäèö³¿ â ãëèá îñòðîâà, à
ïîò³ì ñïàëèâ ôîðò. ²ñïàíöÿì íå äîïîìîãëè
íàâ³òü ãàðìàòè.
Íà Åñïàíüéîë³
Êîëóìá âèð³øèâ çðîáèòè áàçó, áî îäåðæàâ çðàçêè æîâòîãî ï³ñêó ç âåëèêèì äîì³øêîì çîëîòà. Íà çàõ³äíîìó óçáåðåææ³ â³í ìàâ
íàì³ð ïîáóäóâàòè ì³ñòî ³ íàçâàâ éîãî ²çàáåëëîþ íà ÷åñòü êîðîëåâè. Àëå òàì ³ñïàíö³ ïî÷àëè õâîð³òè íà òðîï³÷íó ëèõîìàíêó.
Ïîò³ì ç³ïñóâàëèñÿ çàïàñè ïðîäîâîëüñòâà. Êîëîí³þ òðåáà áóëî
ñêîðîòèòè, áî êîëîí³ñòàì çàãðîæóâàâ ãîëîä. Òîä³ Êîëóìá â³äïðàâèâ äî ²ñïàí³¿ 12 êîðàáë³â, à ñàì çàëèøèâñÿ ³ç ï’ÿòüìà ñîòíÿìè ìîðÿêàìè íà îñòðîâ³. ³í ïåðåäàâ ëèñòà äî êîðîëÿ ³ êîðîëåâè, äå çíà÷íî ïåðåá³ëüøèâ çíàéäåí³ çàïàñè çîëîòà.
Íîâèíà ïðî â³äêðèòòÿ Êîëóìáà øâèäêî
ïîøèðèëàñÿ ªâðîïîþ. Âîíà äóæå
ñòðèâîæèëà Ïîðòóãàë³þ, ÿêà äîñ³ ââàæàëà
ñåáå ïîâåëèòåëüêîþ ìîð³â. Íà äóìêó
ïîðòóãàëüö³â, áóëè ïîðóøåí³ ¿õí³ ïðàâà,
äàðîâàí³ Ïàïîþ ³ âèçíàí³ ²ñïàí³ºþ, ïðî òå,
ùî Ïîðòóãàë³ÿ âîëî䳺 âñ³ìà çåìëÿìè,
â³äêðèòèìè íà ï³âäåíü ³ ñõ³ä â³ä ìèñó
Áîõàäîð, «àæ äî ³íä³éö³â». ²ñïàí³ÿ æ, ó ñâîþ
÷åðãó, íàïîëÿãàëà íà òîìó, ùî ¿¿ åêñïåäèö³ÿ
ïåðøîþ â³äêðèëà çåìë³ íà çàõîä³. Òîä³ Ïàïà
Îëåêñàíäð VI Áîðäæ³à çàòâåðäèâ äâ³
áóëëè — ïàïñüê³ àêòè, ÿê³ íàäàâàëè
Ïîðòóãà볿 ïðàâà íà âñ³ çåìë³, ùî áóäóòü
â³äêðèò³ íà ñõ³ä, à ²ñïàí³¿ — íà çàõ³ä â³ä
«ïàïñüêîãî ìåðèä³àíó», òîáòî óìîâí³é ë³í³¿,
ÿêà ïðîõîäèëà íà â³äñòàí³ 370 ìîðñüêèõ ë³ã
(ïðèáëèçíî 2220 êì) â³ä îñòðîâ³â Çåëåíîãî
Ìèñó.

Âèñàäêà Êîëóìáà íà Åñïàíüîë³. Ãðàâþðà 1494 ð.

!

Ó êâ³òí³ öüîãî æ ðîêó àäì³ðàë íà òðüîõ êàðàâåëàõ âèéøîâ ó
ïëàâàííÿ, ùîá çíàéòè ìàòåðèêîâó çåìëþ, àëå çíàéøîâ ò³ëüêè
îñòð³â ßìàéêà. Íà Åñïàíüéîë³ éîãî ÷åêàëè âåëèê³ íåïðèºìíîñò³. Ôåðäèíàíä òà ²çàáåëëà ïîðóøèëè äîãîâ³ð ç Êîëóìáîì. Âñóïåðå÷ éîìó âîíè äîçâîëèëè óñ³ì êàñòèëüñüêèì ï³ääàíèì ïåðåñåëÿòèñÿ íà íîâ³ çåìë³, ÿêùî âîíè áóäóòü âíîñèòè äî êàçíè äâ³
òðåòèíè âèäîáóòîãî çîëîòà. Äî òîãî æ âîíè, ââàæàþ÷è, ùî Åñïàíüéîëà äຠäóæå ìàëî ïðèáóòê³â, ïîñëàëè â êîëîí³¿ íîâîãî
íàì³ñíèêà.
11 ÷åðâíÿ Êîëóìá âèðóøèâ äî ²ñïàí³¿ âèáîðþâàòè ñâî¿
ïðàâà. Ùîá çðîáèòè óòðèìàííÿ êîëîí³¿ äåøåâøèì, â³í çàïðîïîíóâàâ ¯õí³ì Âåëè÷íîñòÿì âèñèëàòè íà Åñïàíüéîëó çëî䳿â,
ùî é áóëî çðîáëåíî. Êîðîëü ç êîðîëåâîþ ïîâåðíóëè ñâîþ
ïðèõèëüí³ñòü àäì³ðàëó ³ ïîîá³öÿëè éîìó ³ éîãî ñèíàì ìîíîïîë³þ íà â³äêðèò³ çåìë³. Âò³ì, ãðîøåé äëÿ îðãàí³çàö³¿ òðåòüî¿
åêñïåäèö³¿ äëÿ â³äêðèòòÿ ìàòåðèêîâî¿ çåìë³ âîíè íå äàëè.
Òîä³ àäì³ðàë çâåðíóâñÿ äî êóïö³â ³ ô³íàíñèñò³â, àëå ò³, íå
áà÷à÷è çíà÷íèõ ïðèáóòê³â â³ä ïåðøèõ åêñïåäèö³é, íå õîò³ëè ðèçèêóâàòè. Îäíàê ö³íîþ âåëèêèõ çóñèëü Êîëóìá çì³ã ñïîðÿäèòè
ø³ñòü êîðàáë³â ç åê³ïàæåì ó 300 ÷îëîâ³ê. Òðè ç íèõ ïîïðÿìóâàëè äî Åñïàíüéîëè, à ðåøòà ïîïëèâëà øóêàòè ìàòåðèê. Ó öüîìó
ïëàâàíí³ àäì³ðàë â³äêðèâ îñòð³â Òð³í³äàä ³ äîñÿã áåðåãà Àìåðèêè ó ðàéîí³ ãèðëà Îð³íîêî. Íà æàëü, â³í ³ öüîãî ðàçó íå çðîçóì³â, ÿêå âåëèêå â³äêðèòòÿ çä³éñíèâ. Ïð³ñíà âîäà ïîáëèçó áåðåãà
áóëà îçíàêîþ âåëèêî¿ ð³÷êè, ùî ìîæå ³ñíóâàòè ò³ëüêè íà ìàòåðèêó, àëå Êîëóìá ââàæàâ, ùî âîíà òå÷å äî ìîðÿ ç çåìíîãî ðàþ.
Ïîâåðíåííÿ íà Åñïàíüéîëó íå äàëî àäì³ðàëó âò³õè. Ñïðàâè
òóò éøëè ïîãàíî, òîìó ìîíàðõè çíîâó â³äì³íèëè ìîíîïîë³þ
Êîëóìáà ³ íàïðàâèëè â êîëîí³þ ³íñïåêòîðà äëÿ ïåðåâ³ðêè ä³ÿëüíîñò³ íàì³ñíèêà, áî êîëîí³ñòè ïîñò³éíî ñêàðæèëèñÿ íà éîãî
óïðàâë³ííÿ. ²íñïåêòîð ä³éøîâ âèñíîâêó, ùî Êîëóìá íå ìîæå
ïðàâèòè îñòðîâîì, ùî â³í ëþäèíà æîðñòîêà, ³ â³äïðàâèâ éîãî ó
êàéäàíàõ äî ²ñïàí³¿. Òàì ïðèá³÷íèêè àäì³ðàëà âèñòóïèëè íà
éîãî çàõèñò. Ôåðä³íàíä òà ²çàáåëëà íàêàçàëè çâ³ëüíèòè éîãî,
àëå ó ïðàâàõ íå â³äíîâèëè.
Äîêëàâøè âåëè÷åçíèõ çóñèëü, Êîëóìá îðãàí³çóâàâ ùå îäíó
åêñïåäèö³þ. Ó êâ³òí³ 1502 ðîêó íà ÷îë³ ôëîòè볿 ç ÷îòèðüîõ êîðàáë³â ³ êîìàíäè âñüîãî â 150 ÷îëîâ³ê êîëèøí³é «àäì³ðàë îêåàíó» âèéøîâ ó ìîðå. Ó öüîìó ïëàâàíí³ â³í â³äêðèâ îñòð³â Ìàðòèí³êó ³ éøîâ óçäîâæ àìåðèêàíñüêîãî óçáåðåææÿ ïðîòÿãîì äâîõ
"

òèñÿ÷ ê³ëîìåòð³â. Àëå í³÷îãî, êð³ì ãóñòèõ òðîï³÷íèõ ë³ñ³â, òóò
íå çíàéøîâ. Íåâäîâç³ äâ³ êàðàâåëè âèéøëè ç ëàäó, à ³íø³ äâ³
ïîâåðíóëè äî ßìàéêè. Âîíè áóëè â òàêîìó ñòàí³, ùî ñóäíà ïîñàäèëè íà ì³ëèíó, áî ³íàêøå âîíè á ïîòîíóëè. Äî êîëîí³¿ íàïðàâèëè øëþïêè ïî äîïîìîãó. Öå ñòàëîñÿ â ÷åðâí³ 1503 ðîêó, à
âðÿòóâàëè ìîðÿê³â ëèøå ÷åðåç ð³ê.
7 ëèñòîïàäà öüîãî æ ðîêó òÿæêî õâîðèé Êîëóìá ïîâåðíóâñÿ
äî ²ñïàí³¿, äå ÷åðåç òðè ðîêè ïîìåð ó âåëèêèõ çëèäíÿõ, ïîçàÿê
ìîíàðõè íå ïîâåðíóëè éîìó í³÷îãî ç êîëèñü ïîäàðîâàíèõ ïðèâ³ëå¿â. Íà ¿õí³é ïîãëÿä, â³í áóâ íåâäàõîþ. Àëå ³ñòîð³ÿ ðîçñóäèëà
çîâñ³ì ³íàêøå, é ³ì’ÿ Êîëóìáà ñòàëî íàéçíàìåíèò³øèì ñåðåä
âåëèêî¿ àðìàäè â³äêðèâà÷³â íàøî¿ ïëàíåòè.

Ïîäâèã Ìà´åëëàíà
Îäí³ºþ ç íàéñëàâåòí³øèõ â Åïîõó Âåëèêèõ Ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â ââàæàºòüñÿ ïåðøà íàâêîëîñâ³òíÿ ïîäîðîæ Ìà´åëëàíà,
ÿêà îñòàòî÷íî äîâåëà, ùî Çåìëÿ º êóëåþ. Êåðóâàííÿ åêñïåäèö³ºþ,
ÿêà ïåðøîþ îá³éøëà Çåìëþ, çä³éñíèâ ïîðòóãàëüñüêèé ìîðåïëàâåöü Ôåðíàí Ìà´àëüÿíø, ÿêîãî ³ñïàíö³ íàçèâàëè Ôåðíàíîì Ìà´åëëàíîì. Ñàìå ï³ä öèì ³ì’ÿì â³í ³ óâ³éøîâ â ³ñòîð³þ ëþäñòâà.
Ôåðíàí Ìà´àëüÿíø íàðîäèâñÿ ïðèáëèçíî 1480 ðîêó â
ïîðòóãàëüñüêîìó ì³ñò³ Ñàáðîñ. Éîãî áàòüêî áóâ çá³äí³ëèì ô³äàëüãó, òîáòî ëèöàðåì. Ñàìå çàâäÿêè öüîìó â äåñÿòèð³÷íîìó â³ö³
ìàëåíüêèé íàùàäîê ïàíñüêîãî ðîäó ñòàâ ïàæåì êîðîëåâè
Ëåîíîðè ³ âèõîâóâàâñÿ ³ íàâ÷àâñÿ äåðæàâíèì êîøòîì ïðè
êîðîë³âñüêîìó äâîð³. Ñòàâøè
þíàêîì, Ôåðíàí áóâ íàïðàâëåíèé äî Ìîðñüêîãî ïðèêàçó,
³ çãîäîì ñòàâ ìîðñüêèì îô³öåðîì. Ïî çàê³í÷åííþ íàâ÷àííÿ
â³í áðàâ ó÷àñòü ó ìîðñüêèõ åêñïåäèö³ÿõ äî ²í䳿, Ìàëàêêè ³
âîþâàâ ó Ìàðîêêî, äå ä³ñòàâ
òÿæêå ïîðàíåííÿ. Îäóæàâøè,
Ôåðíàí ñëóæèâ ó áîéîâîìó
ïîðòóãàëüñüêîìó óêð³ïëåíí³ Ñî- Ôåðíàí Ìà´åëëàí
#

ôàë³, ùî ðîçòàøîâàíå íà øëÿõó â³ä ˳ñàáîíà äî ²í䳿, ïîò³ì
âîþâàâ ç âåíåö³àíöÿìè, à â 1510 ðîö³ çíîâ áóâ ïîðàíåíèé ï³ä
÷àñ øòóðìó Êàë³êóòó.
Òðîõè ï³äë³êóâàâøèñü, Ìà´àëüÿíø âèð³øèâ ïîâåðíóòèñÿ äî
Ïîðòóãà볿. Àëå çà ñòî ìèëü â³ä ³íä³éñüêîãî áåðåãà äâà êîðàáë³ ç
ò³º¿ ôëîòè볿, ùî ¿¿ îáðàâ Ôåðíàí äëÿ ïîäîðîæ³ äîäîìó, íàòðàïèëè íà ï³äâîäíå êàì³ííÿ íåáåçïå÷íî¿ Ïàäóàíñüêî¿ ì³ëèíè ³ çàòîíóëè. Îô³öåðè ³ áàãàò³ ïàñàæèðè âèð³øèëè íà êîðàáë³, ùî çàëèøèâñÿ ö³ëèì, ïëèâòè äî Ïîðòóãà볿, à ³íøèõ çàëèøèòè íà âóçüê³é
ï³ùàí³é êîñ³ áåç âîäè ³ ¿æ³. Ìà´àëüÿíø â³äìîâèâñÿ ïëèâòè ç íèìè
³ çàëèøèâñÿ ç á³äîëàøíèìè ëþäüìè, áî çíàâ, ùî éîãî øëÿõåòíå
ïîõîäæåííÿ çìóñèòü ìîæíîâëàäö³â íà ìàòåðèêó ïîäáàòè ïðî äîïîìîãó. ijéñíî, ÷åðåç äâà òèæí³ ïðèéøëà äîïîìîãà, ³ ïîòåðï³ë³
áóëè âðÿòîâàí³ çàâäÿêè ìóæíîñò³ ³ øëÿõåòíîñò³ Ôåðíàíà.
Äî Ïîðòóãà볿 Ìà´àëüÿíø ïîâåðíóâñÿ âë³òêó 1512 ðîêó. Êîðîëü ïðèçíà÷èâ éîìó ïåíñ³þ â îäíó òèñÿ÷ó ïîðòóãàëüñüêèõ ðåàë³â, à íåâäîâç³ çá³ëüøèâ ¿¿ óäâ³÷³. Àëå öå áóëà íå äóæå âåëèêà ñóìà.
Òîìó ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ, çàëèøèâøèñü áåç ïîñò³éíîãî çàðîá³òêó,
â³ðíèé êîðîë³âñüêèé ñëóãà ïîïðîñèâ êîðîëÿ Ìàíóåëÿ çá³ëüøèòè
ïåíñ³þ âñüîãî íà 200 ðåàë³â. Îäíàê êîðîëü íå ëþáèâ Ìà´àëüÿíøà, áî òîé ìàâ íàäòî òâåðäèé ³ íåçëàìíèé õàðàêòåð, îòæå â³äìîâèâ éîìó. Îáóðåíèé Ìà´àëüÿíø âèð³øèâ øóêàòè ùàñòÿ ïîçà ìå-

Êîðàáë³ Ìàãåëëàíà

$

æàìè Ïîðòóãà볿 ³ â 1517 ðîö³ òàºìíî ïåðåáðàâñÿ äî ²ñïàí³¿ ³ ñòàâ
íàçèâàòèñÿ Ìà´åëëàíîì.
Ôåðíàí áóâ íå ò³ëüêè ìóæíüîþ, ðîçñóäëèâîþ ³ øëÿõåòíîþ,
à é îñâ³÷åíîþ ëþäèíîþ. ³í áóâ îá³çíàíèé ó ãàëóç³ êîñìîãðàô³¿ — íàóêè ïðî çàãàëüí³ â³äîìîñò³ ç ô³çè÷íî¿ ãåîãðàô³¿ é àñòðîíî쳿. Íàâ³òü íàïèñàâ êíèãó «Îïèñ öàðñòâ, áåðåã³â, ãàâàíåé ³
îñòðîâ³â ²í䳿». À â ²ñïàí³¿ â³í çóñòð³âñÿ ç³ ñâî¿ì çåìëÿêîì, àñòðîíîìîì Ðþé Ôàëåéðó, ÿêèé áóâ ïðèõèëüíèêîì òåî𳿠Êîïåðíèêà. Ðàçîì âîíè ðîçðîáèëè ïëàí ïîäîðîæ³ íà çàõ³ä, ùîá ä³ñòàòèñÿ Ìîëóêêñüêèõ îñòðîâ³â.
Ó òîé ÷àñ âîíè áóëè îñíîâíèì äæåðåëîì ïðÿíîù³â äëÿ ²ñïàí³¿, àëå çà ïàïñüêèìè áóëëàìè çíàõîäèëèñÿ â çîí³ ïîðòóãàëüñüêîãî âïëèâó. Ðàçîì Ìà´åëëàí ³ Ôàëåéðó ä³éøëè âèñíîâêó,
ùî, ÿêùî ïëèñòè íà çàõ³ä, ìîæíà ä³ñòàòèñÿ Îñòðîâ³â ïðÿíîù³â,
ìèíóâøè êîðäîíè ç ïîðòóãàëüñüêèõ êîðàáë³â, ÿê³ îõîðîíÿëè
â³äîìèé íà òîé ÷àñ ìîðñüêèé øëÿõ äî ²í䳿. Ìà´åëëàí ââàæàâ,
ùî ì³æ â³äêðèòèìè Êîëóìáîì çåìëÿìè ³ñíóº ïðîõ³ä, ÿêèé ïðèâåäå éîãî êîðàáë³ äî íàì³÷åíî¿ ö³ë³. Äî òîãî æ, íà éîãî äóìêó,
Îñòðîâè ïðÿíîù³â ëåæàòü ó çîí³, ÿêà íàëåæèòü ³ñïàíöÿì. Ç òàêîþ
ïðîïîçèö³ºþ â³í çâåðíóâñÿ äî ³ñïàíñüêîãî êîðîëÿ Êàðëîñà ²,
ÿêèé ìàâ ùå é òèòóë ³ìïåðàòîðà «Ñâÿùåííî¿ Ðèìñüêî¿ ³ìïåð³¿
ãåðìàíñüêîãî íàðîäó», òîáòî áóâ äóæå âïëèâîâîþ ³ øàíîâàíîþ
îñîáîþ â ªâðîï³, à òàêîæ ì³ã íàäàòè çàñîáè äëÿ îðãàí³çàö³¿ âåëèêî¿ åêñïåäèö³¿.
Çðåøòîþ Êàðëîñ ïîãîäèâñÿ äàòè ï’ÿòü êîðàáë³â ³ âèä³ëèòè
ìîðåïëàâöÿì çàïàñè íà äâà ðîêè. Ó ðàç³ óñï³õó Ìà´åëëàí ³ Ôàëåéðó ìàëè îäåðæàòè 20 â³äñîòê³â äîõîä³â â³ä íîâîâ³äêðèòèõ
çåìåëü. Ö³ ïðàâà óñïàäêîâóâàëè ¿õí³ íàùàäêè. Àëå íåâäîâç³ íàëÿêàíèé ïîãàíèì ãîðîñêîïîì Ôàëåéðó â³äìîâèâñÿ â³ä ó÷àñò³ â
åêñïåäèö³¿ ³ Ìà´åëëàí ñòàâ ¿¿ îäíîîñ³áíèì âèêîíàâöåì.
20 âåðåñíÿ 1519 ðîêó Ôåðíàíäîì âîñòàííº ïîáà÷èâ ñâîþ ìîëîäó äðóæèíó Áåàáð³ñ ³ íîâîíàðîäæåíîãî ñèíà. Êîðàáë³ «Òðèí³äàä», «Ñàí-Àíòîí³î», «Êîíñåïñüéîí», «Â³êòîð³ÿ» ³ «Ñàíò-ßãî»
ïîêèíóëè ãèðëî ¥âàäàëêâ³â³ðà. ¯õíÿ êîìàíäà ñòàíîâèëà 293 ÷îëîâ³êè åê³ïàæó ³ 26 ïîçàøòàòíèõ ÷ëåí³â. Ôëàãìàíîì áóâ ïðèçíà÷åíèé «Òðèí³äàä».
Óæå çà ø³ñòü äí³â êîðàáë³ äîñÿãëè Êàíàðñüêèõ îñòðîâ³â,
à 13 ãðóäíÿ çàâåðøèëè ïåðåõ³ä ÷åðåç Àòëàíòè÷íèé îêåàí ³ îïèíèëèñÿ ïîáëèçó áåðåã³â Áðàçè볿. Ç áóõò гî-äå-Æàíåéðî âîíè
ðóøèëè íà ï³âäåíü óçäîâæ àìåðèêàíñüêîãî áåðåãà, øóêàþ÷è
%

ïðîõ³ä äî «Ï³âäåííîãî ìîðÿ». Åêñïåäèö³ÿ ðóõàëàñÿ íå äóæå
øâèäêî, áî éøëà ò³ëüêè âäåíü. Ìà´åëëàí ïîáîþâàâñÿ ìèíóòè
æàäàíèé ïðîõ³ä, à â³í óñå íå ç’ÿâëÿâñÿ.
Ïëàâàííÿ â³äáóâàëîñÿ ó ñêëàäíèõ óìîâàõ. Ïîðòóãàëüñüêèé
êîðîëü Ìàíóåëü íàìàãàâñÿ íàøêîäèòè åêñïåäèö³¿. Íåâäîâç³
ç’ÿñóâàëîñÿ, ùî çàâäÿêè ïîðòóãàëüñüêîìó êîíñóëîâ³ â Ñåâ³ëü¿
òðþìè êîðàáë³â áóëè çàâàíòàæåí³ ãíèëîþ ìóêîþ. Ïîðòóãàëüñüê³ àãåíòè, ÿê³ ïîòðàïèëè äî êîìàíäè, ñ³ÿëè âîðîæíå÷ó ñåðåä
ìàòðîñ³â ð³çíèõ íàö³îíàëüíîñòåé.
Ó áåðåçí³, êîëè â ï³âäåíí³é ï³âêóë³ çàê³í÷óºòüñÿ îñ³íü, ïîãîäà
ïî÷àëà ïñóâàòèñÿ, Ìà´åëëàí âèð³øèâ ïåðåçèìóâàòè á³ëÿ áåðåã³â
Ïàòà´îí³¿. Ïðîäîâîëü÷³ çàïàñè çàê³í÷óâàëèñÿ, òîìó ùîäåííèé
ðàö³îí àäì³ðàë âèìóøåíèé áóâ ñêîðîòèòè. ×àñòèíà êîìàíäè âèìàãàëà ïîâåðíåííÿ, àëå Ìà´åëëàí â³äìîâëÿâñÿ öå çðîáèòè. Òîä³,
ï³ä ÷àñ ñâÿòêóâàííÿ Âåëèêîäíÿ, êîëè ÷àñòèíà êîìàíäè ç³éøëà íà
áåðåã, çàêîëîòíèêè çàõîïèëè òðè êîðàáë³. ² àäì³ðàë âäàâñÿ äî õèòðîù³â. ³í íàïðàâèâ äî ¿õíüîãî âàòàæêà Ëó¿ñà äå Ìåíäîñè â³ðíèõ
ëþäåé. Ïåðåäàþ÷è òîìó ëèñòà, âîíè ñêîðèñòàëèñÿ áåçïå÷í³ñòþ
âïåâíåíîãî â óñï³õó Ìåíäîñè ³ çàêîëîëè éîãî. Íàñòóïíîãî äíÿ
äâà áóíò³âíèõ êàï³òàíè, Ãàñïàð äå Êåñàäà ³ Õóàí äå Êàðòàõåíà,
çðîáèëè ñïðîáó âèâåñòè ñâî¿ êîðàáë³ ç áóõòè, äå çèìóâàëà åêñïåäèö³ÿ, àëå íà ¿õíüîìó øëÿõó ñòàëè «Òðèí³äàä», «Ñàíò-ßãî» ³ â³äáèòà â çàêîëîòíèê³â «Â³êòîð³ÿ». Çàêîëîòíèêè áóëè âèìóøåí³ çäàòèñÿ. Âàòàæê³â áóëî ñòðà÷åíî, àëå ðÿäîâ³ ìàòðîñè íå ïîñòðàæäàëè.
24 ñåðïíÿ åñêàäðà ðóøèëà äàë³ íà ï³âäåíü ³ 21 æîâòíÿ óâ³éøëà
ó äîâãîî÷³êóâàíó ïðîòîêó, ÿêó ï³çí³øå ïî÷àëè íàçèâàòè Ìà´åëëàíîâîþ. ϳä ÷àñ ïîäîðîæ³ ïðîòîêîþ îäèí ç êîëèøí³õ çàêîëîòíèê³â, ²øòåáàí Ãîì³ø, ñêîðèñòàâñÿ òèì, ùî éîãî êîðàáåëü îïèíèâñÿ ïîçà ìåæàìè âèäèìîñò³, ³ ïîâåðíóâ äî ²ñïàí³¿. Òàì â³í
çâèíóâàòèâ Ìà´åëëàíà ó çðàä³. ѳì’þ àäì³ðàëà ïîçáàâèëè
êîðîë³âñüêî¿ äîïîìîãè. Éîãî æ³íêà òà ä³òè ïîìåðëè â³ä ãîëîäó.
Ïîíàä
ì³ñÿöü
éøëà ðåøòà êîðàáë³â
Ïîäîðîæóþ÷è Ìà´åëëàíîâîþ ïðîòîêîþ,
ìîðåïëàâö³ íà ï³âäåííîìó áåðåç³ áà÷èëè
ïðîòîêîþ ³ 28 ëèñòîâíî÷³ áàãàòî âîãí³â. Ñàìå òîìó öåé àðõ³ïåëàã ïàäà âèéøëà äî íàé³ éîãî ãîëîâíèé îñòð³â íàçâàíèé Âîãíÿíîþ
á³ëüøîãî îêåàíó ïëàÇåìëåþ.
íåòè. Ìàéæå ÷îòèðè
ì³ñÿö³ òðèâàëî ïëàâàííÿ Òèõèì îêåàíîì. Íà ùàñòÿ, åêñïåäèö³þ îáìèíóëè ñòðàøí³ óðàãàíè é òàéôóíè, ùî áóøóþòü íà öüîìó îêåàí³. Âåñü ÷àñ íà íåá³ ÿñêðàâî ñÿÿëî ñîíöå ³ äóâ ïîïóòíèé
&

â³òåð. Ñàìå òîìó Ìà´åëëàí íàçâàâ îêåàí Òèõèì, õî÷ öå àæ í³ÿê
íå â³äïîâ³äຠéîãî õàðàêòåðó.
Óò³ì, êîìàíäà âåñü ÷àñ ïîòåðïàëà â³ä íåñòà÷³ âîäè ³ ïðîäîâîëüñòâà. ßêèéñü ÷àñ õàð÷óâàëèñÿ íàâ³òü òèðñîþ, êðèñàìè ³ âîëîâ’ÿ÷îþ øê³ðîþ. Áàãàòî ìàòðîñ³â ïîìåðëî â³ä öèíãè. Àëå Ìà´åëëàí âïåâíåíî â³â åñêàäðó âïåðåä.
Ïî äîðîç³ ìîðåïëàâö³ çóñòð³ëè áàãàòî îñòðîâ³â, àëå òåïåð
í³õòî íå ìîæå ñêàçàòè, ÿê³ ñàìå îñòðîâè áóëè â³äêðèò³ åêñïåäèö³ºþ. Äîñòîâ³ðíî ìîæíà ñêàçàòè ëèøå ïðî äâà íåâåëèêèõ îñòðîâè ç ãðóïè Ìàð³àíñüêèõ — ¥óàì ³ Ðîò, ÿê³ Ìà´åëëàí íàçâàâ
Ðîçá³éíèöüêèìè, áî òóò òóá³ëüö³ âêðàëè ó ìîðåïëàâö³â ÷îâåí.
Ðîçäðàòîâàíèé àäì³ðàë â³äïðàâèâ çàã³í ìàòðîñ³â, ÿê³ ñïàëèëè
¿õí³ îñåë³ ³ âáèëè ê³ëüêà àáîðèãåí³â.
Íàðåøò³ 15 áåðåçíÿ 1521 ðîêó òðè êîðàáë³ åñêàäðè («Ñàíòßãî» çàòîíóâ ùå ïîáëèçó Ïàòàãîí³¿) äîñÿãëè îñòðîâà Ñàìàð, ùî
âõîäèòü äî ãðóïè Ô³ë³ïï³íñüêèõ îñòðîâ³â, à çà òèæäåíü ä³ñòàëèñÿ îñòðîâà ˳ìàñàâà, äå ðàá Ìà´åëëàíà ìàëàºöü Åíð³êå ïî÷óâ
ð³äíó ìîâó. Öå îçíà÷àëî, ùî ìîðåïëàâö³ äîñÿãëè Îñòðîâ³â ïðÿíîù³â. Óò³ì, àäì³ðàë õîò³â ä³éòè äî Ìîëóêêñüêèõ îñòðîâ³â. Àëå
â³í áóâ äóæå â³ðóþ÷îþ ëþäèíîþ ³ âèð³øèâ çàòðèìàòèñÿ, ùîá
íàâåðíóòè ô³ë³ïï³íö³â íà õðèñòèÿíñòâî.
Öþ ì³ñ³þ õîðîáðèé àäì³ðàë íå âèêîíàâ, à çàì³ñòü öüîãî âòðóòèâñÿ â ì³æóñîáí³ ñâàðè ì³æ ì³ñöåâèìè öàðêàìè — ðàäæàìè.
27 êâ³òíÿ 1521 ðîêó â³í çàãèíóâ ó ñóòè÷ö³ íà îñòðîâ³ Ìàêòàí.
Ïîðàíåíèé Ìà´åëëàí ñò³éêî çàõèùàâ
â³äõ³ä ñâî¿õ ëþäåé äî
÷îâí³â, ³ òóá³ëüö³ çàêèäàëè éîãî çàë³çíèìè ³ áàìáóêîâèìè
ñïèñàìè. Õðîí³ñò
åêñïåäèö³¿ Àíòîí³î
ϳãàôåòòà, ÿêèé áà÷èâ öå, ïèñàâ: «Â³í
óâåñü ÷àñ îáåðòàâñÿ
íàçàä, ùîá ïîáà÷èòè,
÷è âñòèãëè ìè âñ³ ñ³ñòè â ÷îâíè...»
Âòðàòèâøè êîìàí- «Â³êòîð³ÿ» – ºäèíèé ç êîðàáë³â Ìàãåëëàíà, ùî
äèðà, ³ñïàíö³ ïîâåëè ïîâåðíóâñÿ íà áàòüê³âùèíó
'

ñåáå äóæå íåøëÿõåòíî ³ çàçíàëè áàãàòî
íåãàðàçä³â. Íîâ³ êîìàíäèðè ïîñâàðèëèñÿ
ç³ ñâî¿ì ñîþçíèêîì
ðàäæîþ Õóìàáîíîì, ³
òîé âëàøòóâàâ ïàñòêó.
×àñòèíà ³ñïàíö³â çàãèíóëà, ÷àñòèíà ïîòðàïèëà â ïîëîí. Çà
áðàíö³â Õóìàáîí âèìàãàâ âèêóïó, àëå êàï³òàí Æóàí Êîðâàëüó
ïîêèíóâ òîâàðèø³â ó
á³ä³ ³ ïîêâàïèâñÿ ï³äíÿòè â³òðèëà.
Æèâèìè çàëèøèëîñÿ áëèçüêî ñòà
Çàãèáåëü Ìà´åëëàíà ó ñóòè÷ö³ íà îñòðîâ³
Ìàêòàí
äâàäöÿòè ÷îëîâ³ê.
Íà òðüîõ êîðàáëÿõ
âîíè âñå æ òàêè ä³ñòàëèñÿ Ìîëóêêñüêèõ îñòðîâ³â ³ âçÿëèñÿ
ñêóïîâóâàòè ïðÿíîù³. Àëå äàë³ ìîãëî éòè ò³ëüêè ñóäíî «Â³êòîð³ÿ». ²íø³ êîðàáë³ âæå íå òðèìàëàñÿ íà âîä³. Êîìàíäóâàííÿ ñóäíîì âçÿâ íà ñåáå Åñòåáàíà Åëüêàíî. Ç âåëèêèìè òðóäíîùàìè, îáìèíàþ÷è âîäè, äå ïàòðóëþâàëè ïîðòóãàëüö³, â³í
ïðîâ³â ïåðåâàíòàæåíèé êîðàáåëü ÷åðåç ²íä³éñüêèé îêåàí ³
8 âåðåñíÿ 1522 ðîêó ïðèáóâ äî ãàâàí³ Ñåí-Ëóêàð ó ãèðë³ ¥âàäàëêâ³â³ðà. Íà áàòüê³âùèíó ïîâåðíóëîñÿ ëèøå 30 ÷îëîâ³ê (çà
³íøèìè äàíèìè — 18).
Çàì³ñòü ïèøíî¿ çóñòð³÷³ ìîðåïëàâö³â â ²ñïàí³¿ ïðèìóñèëè
ïóáë³÷íî ïîêàÿòèñÿ çà ïîðóøåííÿ ïîñò³â. Êàòîëèöüêà öåðêâà
ââàæàëà, ùî ò³ëüêè òàêèì ÷èíîì ìîæíà ïîÿñíèòè âòðà÷åíèé
íèìè ó ïîäîðîæ³ äåíü. Òîä³ ùå í³êîìó íå áóëî â³äîìî, ùî ñàìå
öå â³äáóâàºòüñÿ, ÿêùî ðóõàòèñÿ íàâêîëî ñâ³òó çà ÷àñîâèìè ïîÿñàìè ³ çà õîäîì ÷àñîâî¿ ñòð³ëêè.
Åëüêàíî, ùîïðàâäà, áóâ óäîñòîºíèé âåëèêî¿ êîðîë³âñüêî¿ ëàñêè. ³í îäåðæàâ ãåðá ³ç çîáðàæåííÿì Çåìíî¿ êóë³ ³ íàïèñîì:
«Òè ïåðøèì îᒿõàâ íàâêîëî ìåíå» ³ ïåíñ³þ ó 500 äóêàò³â. À ïðî
Ìà´åëëàíà í³õòî é íå çãàäàâ. Éîãî ðîëü ó ö³é âåëèê³é ïîäîðîæ³
îö³íèëè íàùàäêè. Íà áåðåç³ îñòðîâà Ìîíòàí, äå â³í çàãèíóâ,
 

âñòàíîâëåíî ïàì’ÿòíèê ó âèãëÿä³ äâîõ êóá³â ³ç Çåìíîþ êóëåþ
íàä íèìè.
Åêñïåäèö³ÿ, ÿêó çä³éñíèâ Ìà´åëëàí, ñòàëà ñïðàâæíüîþ ðåâîëþö³ºþ â ëþäñüêèõ óÿâëåííÿõ ïðî Çåìëþ. ϳñëÿ íå¿ ïîâí³ñòþ ïðèïèíèëèñÿ áóäü-ÿê³ ñïðîáè ñïðîñòîâóâàòè êóëåïîä³áí³ñòü
íàøî¿ ïëàíåòè. Âîíà äîâåëà ³ñíóâàííÿ Ñâ³òîâîãî îêåàíó, âñòàíîâèëà, ùî Àìåðèêà º ñàìîñò³éíèì êîíòèíåíòîì, äîñë³äèëà óçáåðåææÿ ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè (ïîíàä 3,5 òèñ. êì), â³äêðèëà ïðîõ³ä ³ç Àòëàíòè÷íîãî â Òèõèé îêåàí, Âîãíÿíó Çåìëþ ³ îñòðîâè ó
Òèõîìó îêåàí³. Êð³ì öüîãî åêñïåäèö³ÿ çä³éñíèëà â³äêðèòòÿ ³ íà
íåá³. Íåþ áóëè âèÿâëåí³ äâ³ íàéáëèæ÷èõ äî Çåìë³ ãàëàêòèêè,
ÿê³ â³äòîä³ íàçèâàþòü Ìà´åëëàíîâèìè õìàðàìè.

Âåëèêèé ì³ñòèô³êàòîð Àìåð³´î Âåñïó÷÷³
Îòæå, îô³ö³éíèì â³äêðèâà÷åì Àìåðèêè ââàæàºòüñÿ Êîëóìá.
×îìó æ òîä³ öåé êîíòèíåíò íå íàçâàëè Êîëóìᳺþ? ³äïîâ³äü
íà öå çàïèòàííÿ ñë³ä øóêàòè ùå çà æèòòÿ çíàìåíèòîãî ´åíóåçöÿ.
Ó ò³ ÷àñè æèâ ñîá³ ó Ñåâ³ëü¿ íåïðèì³òíèé áàíê³âñüêèé ñëóæáîâåöü Àìåð³´î Âåñïó÷÷³. Çà íàö³îíàëüí³ñòþ â³í òåæ áóâ ³òàë³éöåì, òî÷í³øå ôëîðåíò³éöåì. Äî ²ñïàí³¿ â³í ïîòðàïèâ çàâäÿêè
âîë³ ñâîãî õàçÿ¿íà, çíàìåíèòîãî áàíê³ðà Ëîðåíöî Ïåäðî Ìåä³÷³, ÿêèé ìàâ ô³ë³àë ñâîãî áàíêó â Ñåâ³ëü¿.
Àìåð³´î áóâ â³äîìèé ÿê ëþäèíà ÷åñíà ³ ïîðÿäíà. Ñàìå òàê
ïèñàâ ïðî íüîãî Êîëóìá ó ëèñò³ äî ñâîãî ñèíà ijºãî, áî ïîçíàéîìèâñÿ ç Âåñïó÷÷³ ï³ä ÷àñ
ï³äãîòîâêè äî ñâ äðóãî¿ åêñïåäèö³¿. Ó òîé ÷àñ Âåñïó÷÷³
áóëî âæå ïîíàä ñîðîê ðîê³â,
àëå â³í ùå í³êîëè íå áóâ ó ìîðñüêèõ åêñïåäèö³ÿõ. Ö³ëêîì â³ðîã³äíî, ùî óñï³õ Êîëóìáà
ñïðàâèâ íà íüîãî âåëèêå âðàæåííÿ. Äî òîãî æ Àìåð³´î ùå
íå çäîáóâ ñîá³ í³ÿêîãî áàãàòñòâà, òîìó é âèð³øèâ âèðóøè- Àìåð³´î Âåñïó÷÷³
 

òè â ïëàâàííÿ äî áåðåã³â â³äêðèòèõ Êîëóìáîì çåìåëü. Íå ìàþ÷è äîñâ³äó ìîðñüêèõ ïîäîðîæåé, Âåñïó÷÷³, ÿê ïðèïóñêàþòü äåÿê³ äîñë³äíèêè, ñïåö³àëüíî âèâ÷èâ àñòðîíîì³þ ³ íàâ÷èâñÿ êîðèñòóâàòèñÿ íàâ³ãàö³éíèìè ³íñòðóìåíòàìè. ³äòîä³ áàãàòî ðîê³â
ôëîðåíò³ºöü ïðîáóâ ó ïëàâàííÿõ ³ çàæèâ ñëàâè ÿê îäèí ³ç ïåðøîâ³äêðèâà÷³â Àìåðèêè.
Óò³ì, ³ñòîðèêè ùå é äîñ³ ñïåðå÷àþòüñÿ ç ïðèâîäó òîãî, ñê³ëüêè æ ñàìå ïîäîðîæåé çä³éñíèâ çíàìåíèòèé ìîðåïëàâåöü. Çà
ñëîâàìè ñàìîãî Âåñïó÷÷³, ¿õ áóëî ÷îòèðè. Àëå äîñë³äíèêè ï³ääàþòü éîãî çàÿâè ñóìí³âàì ³ íàçèâàþòü ëèøå äâ³ àáî íàâ³òü îäíó.
ßêùî â³ðèòè Âåñïó÷÷³, ñâîþ ïåðøó ïîäîðîæ â³í çä³éñíèâ
ó 1497—1498 ðîêàõ. Ïðî öå â³í ïèñàâ ó ëèñò³ ñâîºìó ïðèÿòåëþ
Ïåòðî Ñîäåð³í³. Àëå â îïèñ³ ö³º¿ ìàíäð³âêè º áàãàòî òàêîãî, ùî
äຠï³äñòàâè ³ñòîðèêàì òâåðäèòè ïðî òå, ùî Àìåð³´î ïðîñòî ïîâ³â
ñåáå ÿê õâàëüêî, ùîá âðàçèòè ñâîãî çåìëÿêà, ³ îïèñàâ âðàæåííÿ
â³ä ñâ äðóãî¿ ïîäîðîæ³, ÿêà â³äáóëàñÿ òðîõè ï³çí³øå.
Ç ïðèâîäó äðóãî¿ ïîäîðîæ³ Àìåð³´î ñóìí³â³â íå âèíèêàº, áî
º áàãàòî ñâ³äê³â. Âîíà áóëà îðãàí³çîâàíà êàðäèíàëîì Ôîíñåê³.
Î÷îëèâ ¿¿ ³ñïàíñüêèé ëèöàð Àëîíñî Îõåäà, ÿêèé òåæ íàëåæèòü
äî ïåðøîâ³äêðèâà÷³â Àìåðèêè. Ïðèïóñêàþòü, ùî øòóðìàíîì
îäíîãî ç òðüîõ ñóäåí ôëîòè볿 áóâ ïðèçíà÷åíèé Âåñïó÷÷³. Çà
³íøîþ âåðñ³ºþ, â³í âèêîíóâàâ ÿêåñü äîðó÷åííÿ áàíêó Ìåä³÷³,
ÿêèé ô³íàíñóâàâ åêñïåäèö³þ.
Äîñòåìåííî â³äîìî, ùî ï³ñëÿ òîãî ÿê ôëîòèë³ÿ ä³ñòàëàñÿ
ìàòåðèêà, Âåñïó÷÷³ ïîêèíóâ Îõåäó ³ çä³éñíèâ ñàìîñò³éíå ïëàâàííÿ âçäîâæ áðàçèëüñüêîãî áåðåãà ³ íà ÷îâíàõ çàéøîâ äî
ãèðëà Àìàçîíêè, ïðîñòåæèâøè ¿¿ òå÷³þ óïðîäîâæ ñòà ê³ëîìåòð³â. Ïîò³ì â³í ðóøèâ íà ï³âäåííèé ñõ³ä ³ äîñë³äèâ 1200 êì
àìåðèêàíñüêîãî óçáåðåææÿ àæ äî 44î çàõ³äíî¿ äîâæèíè ³ â³äêðèâ ¥â³àíñüêó òå÷³þ. Ó ñåðïí³ éîãî êîðàáåëü çíîâó çóñòð³âñÿ
ç êîðàáëÿìè Îõåäè, ùîá ³òè äàë³ â ªâðîïó. Ó ö³é ïîäîðîæ³
Àìåð³´î áóâ ùå âïåâíåíèé, ùî ïîäîðîæóº ïîáëèçó àç³éñüêîãî
óçáåðåææÿ.
Íàñòóïíà ïîäîðîæ Âåñïó÷÷³ â³äáóëàñÿ âæå â 1501 ðîö³. Î÷åâèäíî, â³í çàæèâ ñëàâè ÿê âïðàâíèé ³ äîñâ³ä÷åíèé øòóðìàí.
ßêùî â³ðèòè ôëîðåíò³éöþ, ñàì êîðîëü Ìàíóåëü ² Ïîðòóãàëüñüêèé çàïðîñèâ éîãî äî ñåáå íà ñëóæáó ³ çàïðîïîíóâàâ ñòàòè
àñòðîíîìîì, øòóðìàíîì ³ êàðòîãðàôîì åêñïåäèö³¿, ÿêà âèðóøèëà ÷åðåç Àòëàíòè÷íèé îêåàí íà çàõ³ä äëÿ â³äêðèòòÿ íîâèõ
çåìåëü ï³ä êåðóâàííÿì àäì³ðàëà Ãîíñàëó Êóåëüþ. ϳçí³øå, ÿê


ïèñàâ Àìåð³´î, êîìàíäà îäíîñòàéíî îáðàëà éîãî êîìàíäèðîì
ôëîòè볿. Êîðàáë³ ïðîéøëè âçäîâæ ñõ³äíîãî óçáåðåææÿ â³ä 5°
äî 25°, à ìîæëèâî, ³ 50° ï³âäåííî¿ øèðîòè, à òàêîæ â³äêðèëè
áóõòóгî-äå-Æàíåéðî. ²ñíóâàííÿ òàêîãî âåëè÷åçíîãî ñóõîäîëó,
ÿêèé íå ìàâ íàñêð³çíîãî ïðîõîäó, íàâåëà Àìåð³´î íà äóìêó ïðî
òå, ùî â³í º íîâèì, ùå íå â³äîìèì ºâðîïåéöÿì êîíòèíåíòîì.
³í íàçâàâ éîãî Íîâèì Ñâ³òîì. Ïðîòå áàãàòî ÷îãî â îïèñàõ
ôëîðåíò³éöÿ çäàºòüñÿ äîñë³äíèêàì íå äóæå äîñòîâ³ðíèì ³ íå
ï³äòâåðäæóºòüñÿ ïîá³÷íèìè ñâ³ä÷åííÿìè, òîìó é öþ åêñïåäèö³þ âîíè ï³ääàþòü ñóìí³âó.
ßê ïèøå Âåñïó÷÷³, ñâîþ îñòàííþ ïîäîðîæ â³í çä³éñíèâ
ó 1503—1504 ðîêàõ, êîìàíäóþ÷è êàðàâåëîþ, ÿêà âõîäèëà äî äðóãî¿ åêñïåäèö³¿ Ãîíñàëó Êóåëüþ. Öüîãî ðàçó ïîùàñòèëî â³äêðèòè
ìàëåíüêèé îñòð³â Ôåðíàíäî-ä³-Íîðîíüÿ (Âîçíåñ³ííÿ), ïîáëèçó
óçáåðåææÿ Áðàçè볿, à òàêîæ ïðîíèêíóòè íà 250 êì â ãëèá
Áðàçèëüñüêîãî íàã³ð’ÿ. Ç âàíòàæåì ñàíäàëîâîãî äåðåâà äâ³ ç
øåñòè êàðàâåë ôëîòè볿 ïîâåðíóëèñÿ äî ˳ñàáîíà â ÷åðâí³
1504 ðîêó.
Íàñòóïíîãî ðîêó Àìåð³´î ïîâåðíóâñÿ íà ñëóæáó äî ³ñïàíñüêîãî êîðîëÿ é îô³ö³éíî ñòàâ ï³ääàíèì ³ñïàíñüêî¿ êîðîíè. Éîãî
ïðèçíà÷èëè êåð³âíèêîì óñ³º¿ íàâ³ãàö³éíî¿ ñëóæáè ²ñïàí³¿. Íà
æàëü, ó 1512 ðîö³ ñëàâåòíèé ìîðåïëàâåöü ïîìåð, òàê ³ íå ñêîðèñòàâøèñü âèãîäàìè ñâ ïîñàäè. Éîãî íàùàäêè çàëèøèëèñÿ
áåç áóäü-ÿêî¿ ñïàäùèíè ³ áóëè âèìóøåí³ äîìàãàòèñÿ äåðæàâíî¿
ïåíñ³¿.
Çàì³ñòü çîëîòà ³ ìàºòê³â Âåñïó÷÷³ çàëèøèâ ïî ñîá³ êîﳿ ëèñò³â
³ êàðòè â³äêðèòèõ íèì çåìåëü. ²ç íèõ çáåðåãëèñÿ ëèøå êàðòè, ÿê³
äàâàëè äîñèòü ðåàëüíå óÿâëåííÿ ïðî ñï³ââ³äíîøåííÿ ªâðîïè, À糿
³ Íîâîãî Ñâ³òó.  ªâðîï³ âîíè âèêëèêàëè ñåíñàö³þ ³ íàáóëè òàêîãî ïîøèðåííÿ, ùî ñó÷àñíèêè ââàæàëè â³äêðèâà÷åì íîâîãî êîíòèíåíòó íå Êîëóìáà, à Àìåð³´î Âåñïó÷÷³. Ñàìå òîìó ëîòàðèíçüêèé ó÷åíèé êàðòîãðàô Ìàðò³í Âàëüäçåìþëëåð ó ïðàö³ «Çàãàëüíå
ââåäåííÿ äî êîñìîãðàô³¿», âèäàí³é â 1507 ðîö³, çàïðîïîíóâàâ íàçâàòè Íîâèé Ñâ³ò Àìåðèêîþ íà ÷åñòü Àìåð³´î Âåñïó÷÷³. ²äåÿ íàáóëà ïîïóëÿðíîñò³, òîìó íàçâó çàòâåðäèëè ³ âîíà îòðèìàëà îô³ö³éíèé ñòàòóñ.
Òàêèì ÷èíîì, Àìåð³´î Âåñïó÷÷³ íå áóâ ãåí³àëüíèì ó÷åíèì
àáî çíàìåíèòèì ôëîòîâîäöåì ³ íå â³äêðèâàâ Àìåðèêè, îäíàê
ïåðøèì çðîçóì³â, ùî â³äêðèò³ Êîëóìáîì çåìë³ º íîâèì, ùå íå
â³äîìèì ºâðîïåéöÿì êîíòèíåíòîì. Ó öüîìó éîãî çàñëóãà ïåðåä
 !

ëþäñòâîì. Ùî æ äî ïðàãíåííÿ ôëîðåíò³éöÿ ïðèïèñàòè ñîá³ äåÿê³
íåáóâàë³ ïðèãîäè, òî öå, â³ðîã³äíî, ñë³ä â³äíîñèòè äî ðîìàíòè÷íîãî õàðàêòåðó Àìåð³´î. Âñå æèòòÿ â³í çàëèøàâñÿ ëþäèíîþ,
ÿêà íå ïðàãíóëà í³ áàãàòñòâà, í³ ñëàâè. ² íàâ³òü ñèíè Êîëóìáà
í³êîëè íå ïðåä’ÿâëÿëè éîìó í³ÿêèõ ïðåòåíç³é ùîäî ïð³îðèòåòó
â³äêðèòòÿ Àìåðèêè.

Êîíê³ñòàäîðè — çàâîéîâíèêè ³ â³äêðèâà÷³
ϳâäåííî¿ Àìåðèêè
Âåëèêå â³äêðèòòÿ Êîëóìáà ïðèïàëî íà òîé ïåð³îä, êîëè íà
ϳðåíåéñüêîìó ï³âîñòðîâ³ íàðåøò³ çàâåðøèëàñÿ áàãàòîâ³êîâà Ðåêîíê³ñòà — â³äâîþâàííÿ çàâîéîâàíèõ àðàáàìè çåìåëü. Âîíà ðîçïî÷àëàñÿ â 718 ðîö³, à çàê³í÷èëàñÿ ç ïàä³ííÿì îñòàííüî¿ àðàáñüêî¿ òâåðäèí³ ¥ðàíàäè. Öÿ ïîä³ÿ â³äáóëàñÿ ñàìå â òîé ð³ê, êîëè
Êîëóìá â³äêðèâ Àìåðèêó.
Çà ÷àñ³â Ðåêîíê³ñòè çì³íèëîñÿ áàãàòî ïîêîë³íü, ÿê³ íå çíàëè
í³÷îãî, êð³ì â³éíè. ²ñïàíñüêå äâîðÿíñòâî áóëî äóæå á³äíèì, àëå
ââàæàëî íèæ÷èì ñâ ã³äíîñò³ ñòàâàòè äî ÿêî¿ñü ïðàö³. Ñïðàâîþ, ã³äíîþ äëÿ äâîðÿíèíà-´³äàëü´î, ìîãëà áóòè ò³ëüêè â³éíà.
Àëå âîþâàòè íå áóëî ç êèì.
Òîìó ÷óòêà ïðî íåâ³äîì³ áàãàò³ çåìë³ çà îêåàíîì çáóðèëà
âñþ ²ñïàí³þ. Ïèõàò³ ³ñïàíñüê³
´³äàëü´î ïðîäàâàëè îñòàíí³ ìàºòêè, ïîçè÷àëè ãðîø³, íàéìàëè êîðàáë³ ³ òèñÿ÷àìè âèðóøàëè ó Íîâèé Ñâ³ò ó ïîøóêàõ
áàãàòñòâà ³ ñëàâè. ¯õ íàçèâàëè
êîíê³ñòàäîðàìè, òîáòî çàâîéîâíèêàìè.
Íà íîâèõ çåìëÿõ êîíê³ñòàäîðè ïåðåæèëè ÷èìàëî íåáåçïå÷íèõ ïðèãîä. Áàãàòî õòî çàãèíóâ â³ä ñòð³ë ³íä³àíö³â òà
óêóñ³â îòðóéíèõ òâàðèí, ãîëîäó òà òðîï³÷íî¿ ëèõîìàíêè.
Îäí³ çäîáóëè áàãàòñòâî ³ ñòàëè
ïðàâèòåëÿìè â³äêðèòèõ íèìè
êðà¿â. ²íø³ çàñíóâàëè ñòîëèö³
²ñïàíñüêèé âî¿í ÕV² ñò.
 "

ñó÷àñíèõ êðà¿í Ëàòèíñüêî¿ Àìåðèêè. Óò³ì, ìàéæå í³õòî íå æèâ
äîâãî ³ íå ìàâ ñïîê³éíî¿ ñòàðîñò³. Òà êîíê³ñòàäîðè â³äêðèëè
ºâðîïåéöÿì äèâîâèæíèé ñâ³ò, ÿêèé âîíè íå âì³ëè íàëåæíî ïîøàíóâàòè, à íàòîì³ñòü çíèùèëè ³ çí³âå÷èëè éîãî.

²ñïàíö³ á³ëÿ áåðåã³â Àìåðèêè
Ïåðøèìè âèðóøèëè äî óçáåðåææÿ Öåíòðàëüíî¿ òà ϳâäåííî¿ Àìåðèêè ñóïóòíèêè Êîëóìáà. Âîíè çíàëè, ÿê ä³ñòàòèñÿ äî
áåðåã³â íåâ³äîìèõ äîñ³ çåìåëü ³, òàê ñàìî ÿê çíàìåíèòèé ´åíóåçåöü, ïðàãíóëè çíàéòè òàì çîëîòî.
Ñåðåä öèõ ìîðåïëàâö³â ÷³ëüíå ì³ñöå íàëåæèòü ³ñåíòî ßíüºñó ϳíñîíó, ÿêèé, ÿê âè ïàì’ÿòàºòå, ÷àñòêîâî ô³íàíñóâàâ öþ
åêñïåäèö³þ ³ êîìàíäóâàâ êàðàâåëîþ «Í³íüÿ», ùî âõîäèëà äî
ôëîòè볿 ï³ä ÷àñ ïåðøî¿ ïîäîðîæ³ Êîëóìáà. Ó÷àñòü ó Êîëóìáîâ³é åïîïå¿ âðàçèëà ìîðåïëàâöÿ, òîìó ó ãðóäí³ 1499 ðîêó â³í ï³øîâ ó ñàìîñò³éíå ïëàâàííÿ, îðãàí³çóâàâøè ôëîòèë³þ ç ÷îòèðüîõ êîðàáë³â.
26 ñ³÷íÿ 1500 ðîêó ìîðåïëàâö³ ä³ñòàëèñÿ áåðåãà ìàòåðèêà ³
ðóøèëè âçäîâæ íüîãî. Íåâäîâç³ âîíè ïîì³òèëè, ùî âîäà çà
áîðòîì ñòàëà ìàéæå ïð³ñíîþ. Òàê áóëî â³äêðèòî ãèðëî íàéá³ëüøî¿ ó ñâ³ò³ ð³÷êè Àìàçîíêè. ¯¿ ïîò³ê áóâ òàêèì ïîòóæíèì,
ùî ñîëîíó ìîðñüêó âîäó ìàíäð³âíèêè çíàéøëè ëèøå íà ãëèáèí³ 12 ì. Öå ì³ñöå ϳíñîí íàçâàâ Ìàð-Äóëüñå, òîáòî Ïð³ñíå
ìîðå. Êð³ì òîãî, ϳíñîí ñòàâ òàêîæ â³äêðèâà÷åì óçáåðåææÿ
¥â³àíè, ãèðëà ð³÷êè Îð³íîêî, îñòðîâà Òîáà´î, çàòîê Êàìïå÷å,
Ãîíäóðàñó ³ ï³âîñòðîâà Þêàòàí. Àëå äâà çä³éñíåíèõ íèì ïëàâàííÿ íå ïðèíåñëè éîìó àí³ çîëîòà, àí³ ³íøèõ êîøòîâíîñòåé.
³í âòðàòèâ óâåñü ñâ³é ìàºòîê ³ ïîìåð ó çëèäíÿõ, àëå ñòàâ
çíàìåíèòèì ³ óâ³éøîâ â ³ñòîð³þ ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â ÿê
âèäàòíèé ïåðøîâ³äêðèâà÷ Àìåðèêè.
Îäí³ºþ ç íàéòèïîâ³øèõ ô³ãóð ö³º¿ åïîõè áóâ òàêîæ îäèí
³ç ñóïóòíèê³â Êîëóìáà Àëîíñî äå Îõåäà, ñàìå òîé, ó ñêëàä³
÷躿 ôëîòè볿 çä³éñíèâ ñâîº äðóãå ïëàâàííÿ Àìåð³´î Âåñïó÷÷³.
³í áóâ â³ä÷àéäóøíîþ ëþäèíîþ, à ùå — äóæå øëÿõåòíîþ,
áóâ ÷åñíèé, ïîâàæàâ ñóïåðíèê³â ³ äîáðå ñòàâèâñÿ äî ïåðåìîæåíîãî âîðîãà. Îäíàê öå íå ñòîñóâàëîñÿ ³íä³àíö³â. Îõåäà, ÿê
é ³íø³ ºâðîïåéö³, áóâ âïåâíåíèé, ùî â³éíà ç ÿçè÷íèêàìè º
Áîæîþ ñïðàâîþ.
Ñïî÷àòêó éîìó ïîòàëàíèëî. Íà Åñïàíüéîë³ (Ãà¿ò³) â³í çíàéøîâ çîëîòå ðîäîâèùå ³ ñòàâ íà÷àëüíèêîì ôîðòó íà îñòðîâ³, äå
 #

êåðóâàâ çàãîíîì âî¿í³â ó 400 ÷îëîâ³ê. Ò³ëüêè çàâäÿêè õîðîáðîñò³ Îõåäè êîëîí³ñòè çìîãëè â³äáèòè íàïàä ³íä³àíö³â, ÿêèìè êåðóâàâ êàñèê (âîæäü) Êàîíàáî. ϳñëÿ çíÿòòÿ îáëîãè Îõåäà âèð³øèâ ïîçáóòèñÿ íåáåçïå÷íîãî êàñèêà. Äëÿ öüîãî â³í âäàâñÿ äî
õèòðîù³â. Çà éîãî íàêàçîì ³ñïàíö³ âèãîòîâèëè òîíê³ ëàíöþãè ³ç
äçâîíèêàìè. Ç íèìè Îõåäà ï³øîâ äî Êàîíàáî ³ çàïðîïîíóâàâ
éîìó ³ éîãî ïî÷òó íàä³òè ëàíöþãè. ³í ñêàçàâ, ùî òàê³ ïðèêðàñè íîñèòü ³ñïàíñüêèé êîðîëü. Íàñïðàâä³ ëàíöþãè ñêóâàëè ðóõ
âîæäÿ ³ éîãî îõîðîíè, òîìó ³ñïàíö³ ëåãêî çàõîïèëè ¿õ óñ³õ. Ëåãåíäà êàæå, ùî ïîëîíåíèé Êàîíàáî ïîìåð â³ä òóãè çà áàòüê³âùèíîþ íà øëÿõó äî ²ñïàí³¿.
Ó 1496 ðîö³ Îõåäà ïîâåðíóâñÿ äî ²ñïàí³¿. Àëå ëþäèí³ ç éîãî õàðàêòåðîì âàæêî áóëî âñèä³òè âäîìà. ßêîñü äî ðóê âîÿêîâ³ ïîòðàïèëà êàðòà çàòîêè Ïàð³ÿ ³ Áåðåãó Ïåðëèí, ÿêó Êîëóìá
íàïðàâèâ êîðîë³âñüêîìó ïîäðóææþ — ²çàáåëë³ Êàñòèëüñüê³é ³
Ôåðäèíàíäó Àðà´îíñüêîìó. Òàê ç’ÿâèëàñÿ ³äåÿ îðãàí³çóâàòè
åêñïåäèö³þ, ÿêó ïðîô³íàíñóâàëè êàðäèíàë Ôîíñåê³ ³ áàíê
Ìåä³÷³. Ðàçîì ç Îõåäîþ äî áåðåã³â Àìåðèêè ïîïðÿìóâàâ ³ Àìåð³´î Âåñïó÷÷³.
ϳñëÿ òîãî ÿê ôëîòèë³ÿ ðîçä³ëèëàñÿ, Îõåäà ðóøèâ ó ï³âí³÷íî-ñõ³äíîìó íàïðÿìêó ³ ä³ñòàâñÿ çåìåëü ñó÷àñíèõ ¥â³àíè ³ Âåíåñóåëè, ä³éøîâ äî äåëüòè ð³êè Îð³íîêî ³ âèéøîâ ó Êàðèáñüêå
ìîðå. Àëå íà óçáåðåææ³, äå â³í ñïîä³âàâñÿ ç³áðàòè ïåðëè, âæå
ïîáóâàâ ³íøèé ìîðåïëàâåöü, Ïåäðî Àëîíñî ͳíüéî. Òîìó Îõåäà
çàëèøèâñÿ í³ ç ÷èì. ǒºäíàâøèñü ³ç Âåñïó÷÷³, â³í ñòàâ â³äêðèâà÷åì ñõ³äíî¿ ÷àñòèíè îçåðà-ëàãóíè Ìàðàêàéáî, ï³âîñòðîâà Ãóàõ³ðà, à ïîò³ì ïîâåðíóâ äî ªâðîïè. Íà çâîðîòíîìó øëÿõó
Îõåäà íàïàâ íà Áàãàìñüê³ îñòðîâè ³ çàõîïèâ òàì ðàá³â. ¯õí³é
ïðîäàæ äîïîì³ã õî÷à á äåÿêîþ ì³ðîþ ðîçðàõóâàòèñÿ ç áîðãàìè
çà åêñïåäèö³þ. Ïîìåð Îõåäà ó âåëèêèõ çëèäíÿõ. Ïðîòå ñàìå â³í
ââàæàºòüñÿ îô³ö³éíèì â³äêðèâà÷åì Âåíåñóåëè.

«Ï³âäåííå ìîðå» Âàñêî Íóíüºñà äå Áàëüáîà
Íåâäîâç³ ³ñïàíö³ ïî÷àëè ïðîíèêàòè â ãëèá àìåðèêàíñüêîãî
ìàòåðèêà. Îäíèì ³ç ïåðøèõ ñòàâ Âàñêî Íóíüºñ äå Áàëüáîà. Öåé
êîíê³ñòàäîð áóâ ìñòèâîþ, æîðñòîêîþ ³ ï³äñòóïíîþ ëþäèíîþ,
àëå âîäíî÷àñ ìóæí³ì, ñì³ëèâèì. Íàëåæàâ â³í äî çíàòíîãî, àëå
çá³äí³ëîãî ðîäó ³ 1501 ðîêó ðóøèâ äî Íîâîãî Ñâ³òó â ïîøóêàõ
ùàñòÿ. ¥³äàëü´î ìàâ íàì³ð ïðèºäíàòèñÿ äî çàñíîâíèê³â íîâî¿
êîëîí³¿ íà Äàð’ºíñüêîìó ïåðåøèéêó, ÿêèé â³ää³ëÿº ϳâäåííó
 $

Àìåðèêó â³ä ϳâí³÷íî¿. Ãðîøåé ó íüîãî íå áóëî. Òîìó íà Åñïàíüéîë³ Áàëüáîà òàºìíî ïðîáðàâñÿ íà êîðàáåëü, ÿêèé â³ç ïåðøèõ êîëîí³ñò³â äî Äàð’ºíñüêî¿ çàòîêè.
Íåâäîâç³ êàï³òàí êîðàáëÿ Åíö³çî çíàéøîâ «çàéöÿ» ³ õîò³â
âèêèíóòè éîãî â ìîðå, àëå íå çðîáèâ öüîãî. À Áàëüáîà âèð³øèâ
çãîäîì ïîìñòèòèñÿ. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ ó çàñíîâàíîìó êîëîí³ñòàìè ì³ñò³ Ñàíòà-Ìàð³ÿ-äå-ëà-Àíò³´óà-äåëü-Äàð’ºí â³í ï³äíÿâ áóíò
ñóïðîòèâ ïðàâë³ííÿ Åíö³çî ³ ïåðåáðàâ âëàäó äî ñâî¿õ ðóê, à çàêîííîãî ïðàâèòåëÿ â³äïðàâèâ äî ²ñïàí³¿. ϳçí³øå êîëîí³ñòè íà
÷îë³ ç Áàëüáîà âèãíàëè ç Ñàíòà-Ìà𳿠íàì³ñíèêà òåðèòîð³¿, ÿêèé
ïðè¿õàâ â³äâ³äàòè êîëîí³þ.
Êîëîí³ñòè áóëè ãîòîâ³ éòè çà ñâî¿ì âàòàæêîì êóäè çàâãîäíî.
Âîíè áóëè çàõîïëåí³ ìóæí³ñòþ Âàñêî. À ùå ¿ì äóæå ïîäîáàëèñÿ êðèâàâ³ ðîçïðàâè, ÿê³ ÷èíèâ Áàëüáîà íàä ³íä³àíöÿìè. Âáèâñòâàìè ÿçè÷íèê³â â³í ïðàãíóâ çäîáóòè ñîá³ ïðîùåííÿ ãð³õ³â ³
êàçàâ: «ß âæå ïîâ³ñèâ òðèäöÿòü êàñèê³â ³ ñïîä³âàþñÿ ïîâ³ñèòè
ùå á³ëüøå â ³ì’ÿ Ãîñïîäà òà ³ñïàíñüêî¿ êîðîíè».
Óò³ì, Áàëüáîà ðîçóì³â, ùî çàõîïëåííÿ âëàäè íå ìîæå ñïîäîáàòèñÿ êîðîëþ, ùî â éîãî î÷àõ â³í íàïåâíå âèãëÿäຠÿê
çðàäíèê. Òîìó âèð³øèâ ÿêèìîñü ÷èíîì çäîáóòè ïðîùåííÿ.
Íà éîãî äóìêó, êîðîëü ïðîñòèòü òîãî, õòî çàâîþº éîìó áàãàò³
çåìë³. ϳä éîãî ïðîâîäîì ³ñïàíö³ ïðîñóâàëèñÿ âñå äàë³ â ãëèá
Äàð’ºíñüêîãî ïåðåøèéêó ³ ïðèáîðêóâàëè ³íä³àíñüê³ ïëåìåíà.
Îäíîãî ðàçó çàã³í Áàëüáîà
ä³ñòàâñÿ äî îäíîãî ç âåëèêèõ
ïëåìåí. Òàì ³ñïàíö³ ïîáà÷èëè
ïàëàö ¿õíüîãî ïðàâèòåëÿ —
ò³áè. Âåëèêå âðàæåííÿ íà íèõ
ñïðàâèëà «ê³ìíàòà ìåðòâèõ», äå
íà ñò³íàõ âèñ³ëè ìó쳿 óñ³õ ïîïåðåäí³õ ò³á, îäÿãíåí³ â áàâîâíÿí³ òêàíèíè ³ ïðèêðàøåí³ çîëîòîì òà êîøòîâíèìè êàìåíÿìè. Íà ïðîùàííÿ ò³áà ùåäðî
îáäàðóâàâ ãîñòåé, àëå ³ñïàíö³â
ö³êàâèëî ëèøå çîëîòî. Òîä³
îäèí ³ç ñèí³â âîæäÿ ñêàçàâ:
«Îñü çà öèìè ãîðàìè íà ï³âäí³
ëåæèòü âåëèêå ìîðå... Óñ³ ð³÷êè, ùî òå÷óòü äî öüîãî ìîðÿ, Âàñêî Íóíüºñ äå Áàëüáîà
 %

íåñóòü âåëèêó ê³ëüê³ñòü çîëîòà, ³ ò³áè òàìòåøí³õ êðà¿í ¿äÿòü ³
ï’þòü ³ç çîëîòîãî ïîñóäó». Áàëüáîà çàõîïèâñÿ ³äåºþ ä³ñòàòèñÿ
äî öüîãî ìîðÿ ³ ïî÷àâ ãîòóâàòè åêñïåäèö³þ.
1 âåðåñíÿ 1513 ðîêó çàã³í ó 190 ÷îëîâ³ê íà ÷îë³ ç Âàñêî ðóøèâ
ó äîðîãó. Ñòî äâàäöÿòü äí³â òðèâàâ âàæêèé ïåðåõ³ä ÷åðåç âèñîê³
ãîðè, âêðèò³ ãóñòîþ òðîï³÷íîþ ðîñëèíí³ñòþ. Øëÿõ ³ñïàíöÿì ïåðåêðèâàëè òóá³ëüö³. Âîíè õîâàëèñÿ â³ä âîðîã³â íà âèñîêèõ äåðåâàõ
³ çàñèïàëè ¿õ ñòð³ëàìè. Òîä³ êîíê³ñòàäîðè ïî÷àëè ðóáàòè äåðåâà, ³
³íä³àíö³ â³äñòóïèëè. Òðîõè ï³çí³øå ³ñïàíö³ âñòóïèëè â á³é ç âåëèêèì ³íä³àíñüêèì â³éñüêîì. ¯õ âðÿòóâàëà ò³ëüêè âîãíåïàëüíà çáðîÿ.
Áóëî âáèòî 600 ³íä³àíö³â. Ïðîòå é ³ñïàíö³ çàçíàëè âåëèêèõ âòðàò.
Ñåðåä æèâèõ çàëèøèëèñÿ ëèøå 66 ÷îëîâ³ê.
29 âåðåñíÿ 1513 ðîêó ö³ ëþäè ç âåðøèíè âèñîêîãî õðåáòà ïåðøèìè ñåðåä ºâðîïåéö³â ïîáà÷èëè âîäè Òèõîãî îêåàíó. Áàëüáîà
ââàæàâ, ùî â³äêðèâ ìîðå, ³ íàçâàâ éîãî ϳâäåííèì. Ðàçîì ìàíäð³âíèêè ñïóñòèëèñÿ äî áåðåãà, Áàëüáîà çàéøîâ ïî êîë³íà ó âîäó,
ï³äíÿâ ïðàïîð ³ç çîáðàæåííÿì Áîãîðîäèö³ é íåìîâëÿòè Õðèñòà ç
ãåðáàìè Êàñòè볿 òà Ëåîíà é ìå÷ ³ ïðîãîëîñèâ çåìëþ, ìîðå, âñ³
îñòðîâè òà ãàâàí³ äîâêîëà âîëîä³ííÿì ³ñïàíñüêèõ êîðîë³â. Ïðî öþ
ïîä³þ áóëî ñêëàäåíî ïðîòîêîë. ϳä íèì ï³äïèñàëèñÿ âñ³ ³ñïàíö³.
Àëå í³ â³äêðèòòÿ «Ï³âäåííîãî ìîðÿ», í³ ïîäàðóíêè ³ç çîëîòà
òà ïåðë³â íå âðÿòóâàëè Áàëüáîà â³ä êîðîë³âñüêîãî ãí³âó. Ñïåðøó âîëîäàð³ ²ñïàí³¿, ùîïðàâäà, ïðîñòèëè ñëàâíîãî êîíê³ñòàäîðà ³ íàâ³òü íàãîðîäèëè, çðîáèâøè àäåëàíòàäî — íà÷àëüíèêîì
íàä âîºííèìè çàãîíàìè Ïàíàìè, ÿê³ éøëè â çàâîéîâíèöüê³
ïîõîäè. Âàñêî ïî÷àâ ãîòóâàòèñÿ äî çàâîþâàííÿ êðà¿íè ïîáëèçó
«Ï³âäåííîãî ìîðÿ», áàãàòî¿ íà çîëîòî (öå áóëà Ïåðó). Àëå íåâäîâç³ âîðîã Áàëüáîà, ãóáåðíàòîð Ïåäðàð³àñ, çðîáèâ íà Âàñêî
íàêëåï êîðîëþ. ³í çâèíóâàòèâ éîãî â äåðæàâí³é çðàä³ ³ íàêàçàâ çààðåøòóâàòè. Ó 1517 ðîö³ Áàëüáîà ïîâ³ñèëè íà ãîëîâí³é
ïëîù³ Ñàíòà-Ìàð³¿. Çàì³ñòü íüîãî Ïåðó çàâîþâàâ éîãî ñóïóòíèê ó ïîõîä³ ÷åðåç Äàð’ºíñüêèé ïåðåøèéîê Ôðàíñ³ñêî ϳñàððî.

³äêðèòòÿ-çàâîþâàííÿ Ïåðó
Ó çàãîí³ Áàëüáîà, ÿêèé â³äâ³äàâ äèâîâèæíèé ïàëàö ³íä³àíñüêîãî ò³áè, ñåðåä áàãàòüîõ ³íøèõ êîíê³ñòàäîð³â áóâ ³ í³÷èì íå
ïðèì³òíèé âîÿê Ôðàíñ³ñêî ϳñàððî. ³í òåæ ïî÷óâ ðîçïîâ³äü
ïðî ìîðå íà ï³âäí³, êóäè òå÷óòü ð³÷êè, íàïîâíåí³ çîëîòèì ï³ñêîì, ³ çàæàäàâ âëàäè ³ áàãàòñòâà. Î÷åâèäíî, íåäàðåìíî öåé ï³äñòóïíèé ÷îëîâ³ê áðàâ ó÷àñòü â àðåøò³ ñâîãî íà÷àëüíèêà.
 &

Íàâ³òü ñåðåä êîíê³ñòàäîð³â ϳñàððî âèð³çíÿâñÿ æîðñòîê³ñòþ
é àìîðàëüí³ñòþ. Éîãî áàòüêî, ´³äàëü´î, íå ï³êëóâàâñÿ ïðî ñèíà.
³äîìî, ùî â ²ñïàí³¿ Ôðàíñ³ñêî ïàñ ñâèíåé, à çà ëåãåíäîþ, éîãî
íàâ³òü âèãîäóâàëà ñâèíÿ. Äî ê³íöÿ æèòòÿ çàâîéîâíèê òàê ³ çàëèøèâñÿ íåïèñüìåííèì. Òà â 1507 ðîö³ â³í ïîïðÿìóâàâ ó Íîâèé
Ñâ³ò, äå ñïî÷àòêó áóâ ïðîñòèì âîÿêîì. Öÿ ïîäîðîæ é çì³íèëà
äîëþ ϳñàððî.
Ïåäðàð³àñ íàãîðîäèâ Ôðàíñ³ñêî íåâåëèêèì ìàºòêîì, àëå
éîìó öüîãî áóëî çàìàëî. Óò³ì, â³äîìîñò³ ïðî «çîëîò³ ð³÷êè» áóëè
íàäòî íåêîíêðåòíèìè, ùîá ðóøèòè íà ïîøóêè. Àëå íåâäîâç³ äî
ϳñàððî ä³éøëè ÷óòêè ïðî ³ñíóâàííÿ âèñîêî â ãîðàõ «âåëèêî¿
³ìïå𳿠Á³ðó». Ëèõèé âîÿê âèð³øèâ çàâîþâàòè ¿¿. Ðàçîì ç êîíê³ñòàäîðîì ijºãî äå Àëüìàãðî ³ ñâÿùåíèêîì Åðíàíîì äå Ëóêà
ϳñàððî óòâîðèâ «Ñîþç òðüîõ». ×ëåíè òð³óìâ³ðàòó çâåðíóëèñÿ
ïî äîïîìîãó äî Ïåäðàð³àñà. Òîé õî÷ ³ â³äìîâèâñÿ äîïîìîãòè
ô³íàíñàìè, ïðîòå äîì³ãñÿ äëÿ ñåáå ó÷àñò³ ó ïðèáóòêàõ.
Âíàñë³äîê öüîãî òð³óìâ³ðàò ñïðîì³ãñÿ ñôîðìóâàòè çàã³í ó
112 ÷îëîâ³ê ³ ñïîðÿäèòè äâà êîðàáë³. ×åðåç íåñòà÷ó ïðîäîâîëüñòâà öåé ïîõ³ä íà ïî÷àòêó 1525 ðîêó ïðèïèíèâñÿ. Àëå íåãàðàçäè íå ñòàëè íà çàâàä³ óñòðåìë³ííÿì ϳñàððî. Íàñòóïíîãî ðîêó
â³í ç³áðàâ óæå 160 âîÿê³â ³ ñïîðÿäèâ òðè êîðàáë³. Íà íèõ çàâîéîâíèêè ä³éøëè äî ãèðëà ð³÷êè Ñàí-Õóàí, äå çíîâó â íèõ çàê³í÷èëîñÿ ïðîäîâîëüñòâî. Òóò åêñïåäèö³ÿ ðîçä³ëèëàñÿ. Àëüìàãðî ïîâåðíóâ äî Ïàíàìè, ùîá
íàáðàòè ïîïîâíåííÿ äëÿ çàãîíó ³ çàïàñòèñÿ õàð÷àìè. Îäèí
³ç êîðàáë³â, ùî çàëèøèëèñÿ,
ðóøèâ óçäîâæ óçáåðåææÿ ³ â³äêðèâ éîãî ïðîòÿãîì 700 êì, à
òàêîæ ïåðåòíóâ åêâàòîð. ϳñàððî æ çàëèøèâñÿ íà ì³ñö³. ³ä
ïîëîíåíèõ ³íä³àíö³â â³í îäåðæàâ çðàçêè çîëîòèõ ïðèêðàñ.
Öå äàâàëî éîìó íàä³þ ³ íàñíàãó.
 ³ñïàíñüêîìó òàáîð³ ëþäè
õâîð³ëè, ñòðàæäàëè â³ä ãîëîäó
³ ïîìèðàëè. Íàçð³âàâ áóíò, áî
á³ëüø³ñòü õîò³ëà ïîâåðíåííÿ íà
áàòüê³âùèíó. Çàì³ñòü çààðåøòîâàíîãî â Ïàíàì³ Àëüìàãðî Ôðàíñ³ñêî ϳñàððî
 '

â³ä íîâîãî ãóáåðíàòîðà, ÿêèé çì³íèâ ïîìåðëîãî Ïåäðàð³àñà, ïðèáóâ êîì³ñàð, ÿêèé âèìàãàâ ïîâåðíåííÿ åêñïåäèö³¿.
Òîä³ Ï³ñàððî ç³áðàâ óñ³õ, ïðîâ³â ìå÷åì ïî ï³ñêó äîâãó ðèñêó
³ ïðîãîëîñèâ: «Êàñòèëüö³! Òóò — Ïåðó ³ áàãàòñòâî, òàì — ãîëîä
³ òþðìà! Îáèðàéòå! Êîæíèé õîðîáðèé êàñòèëåöü çíàº, ùî éîìó
ðîáèòè! ß ñàì ³äó íà ï³âäåíü!» Íà éîãî á³ê çà ðèñêó ïåðåéøëè
ëèøå 13 ÷îëîâ³ê. Ö³ ëþäè íà õèòêîìó ïëîòó ïåðåïëèâëè íà îñòð³â Ãîðãîíà, äå õàð÷óâàëèñÿ ì³ä³ÿìè, êðàáàìè ³ äèêèìè êðîëÿìè. Òóò ¿õ çíàéøëî ñóäíî, ùî éîãî â³äïðàâèâ ãóáåðíàòîð, ùîá
ïðèáîðêàòè íåïîê³ðíèõ. Àëå ϳñàððî ³ éîãî çàã³í çàõîïèëè öåé
êîðàáåëü ³ íà íüîìó ä³ñòàëèñÿ áóõòè Ãóàê³ëü, äå çíàõîäèëîñÿ
³íä³àíñüêå ì³ñòî Òóìáåç.
Óïåâíèâøèñü, ùî ³ìïåð³ÿ Á³ðó ñïðàâä³ ³ñíóº, ϳñàððî ïî÷àâ
øóêàòè çàñîá³â äëÿ çàâîéîâíèöüêîãî ïîõîäó ³ ðóøèâ äî ²ñïàí³¿.
Éîãî ðîçïîâ³äü, à òàêîæ ïðèâåçåí³ ç Òóìáåçà çîëîò³ ïðèêðàñè ³
äèâîâèæí³ ëàìè ñïðàâèëè âðàæåííÿ ïðè êîðîë³âñüêîìó äâîð³.
Éîãî ïðèçíà÷èëè ãóáåðíàòîðîì ùå íå çàâîéîâàíèõ çåìåëü, ÿê³
ä³ñòàëè íàçâó Íîâà ¥ðàíàäà, ³ äîïîìîãëè ô³íàíñàìè. Àëüìàãðî
ñòàâ ãîëîâíîêîìàíäóâà÷åì, à Åðíàí äå Ëóêà — ºïèñêîïîì Òóìáåçà. Ðàçîì ç ϳñàððî
äî Íîâîãî Ñâ³òó ïîäà²ìïåð³þ Á³ðó ³ñïàíö³ ïî÷àëè íàçèâàòè Ïåðó.
ëèñÿ ³ éîãî áðàòè —
Öÿ ïåðå³íàêøåíà íàçâà çàêð³ïèëàñÿ, ³ íèí³
òàê íàçèâàºòüñÿ äåðæàâà â Ëàòèíñüê³é
Ôåðíàíäî, Õóàí ³ ÃîíÀìåðèö³, ÿêà îá³éìຠòåðèòîð³þ êîëèøíüî¿
ñàëî.
³ìïå𳿠³íê³â.
Ó òîé ÷àñ äåðæàâà
³íê³â ïåðåæèâàëà íå íàéêðàù³ ÷àñè. Òóò òî÷èëèñÿ ì³æóñîáí³ â³éíè. Âëàäó çàõîïèâ Àòàóàëüïà, ñêèíóâøè ç òðîíó ñâîãî áðàòà, Âåðõîâíîãî ²íêó Óàñêàðà. Öå ïîëåãøèëî ³ñïàíöÿì çàâîþâàííÿ ³ìïå𳿠Òàóàíò³íñóèó. Ó âåðåñí³ 1532 ðîêó âåëèêèé çàã³í êîíê³ñòàäîð³â
óâ³éøîâ íà òåðèòîð³þ Ïåðó ³ íåïîäàë³ê â³ä ì³ñòà Êàõàìàðêè çóñòð³â ï’ÿòèòèñÿ÷íó àðì³þ Àòàóàëüïè. ²ñïàíñüêå â³éñüêî ìàëî ó
ñâîºìó ñêëàä³ 62 êàâàëåðèñòè ³ 106 ï³õîòèíö³â. Óò³ì, çàã³í ìàâ ó
ñâîºìó ðîçïîðÿäæåíí³ ëèøå 32 ðóøíèö³. Àëå õèòðèé ϳñàððî
ñïðîì³ãñÿ çàëó÷èòè Àòàóàëüïó äî ñâîãî òàáîðó ³ çàõîïèâ éîãî.
Âåðõîâíèé ²íêà ïðèáóâ íà ïåðåãîâîðè â çîëîòîìó ïàëàíê³í³. Òðèñòà íåîçáðîºíèõ ³íä³àíö³â éøëè ïîïåðåäó ïàëàíê³íó, âèì³òàþ÷è ñì³òòÿ ç³ øëÿõó ïðàâèòåëÿ. Çà ïàëàíê³íîì ðóõàâñÿ ïî÷ò
ç³ ñòàð³éøèí ³ âîæä³â ³íê³â. Ïðàâèòåëþ äåðæàâè çà÷èòàëè ïîâ³äîìëåííÿ ïðî äîáðîâ³ëüíå âèçíàííÿ íèì âëàäè ³ñïàíñüêîãî
êîðîëÿ ³ ïîêëÿëèñÿ íà Á³á볿, ùî âñå ñêàçàíå òóò º ïðàâäîþ.
!

Àòàóàëüïà âçÿâ êíèãó, óâàæíî ïåðåãëÿíóâ ¿¿, à ïîò³ì ïîæáóðèâ
íà çåìëþ. Çà íàêàçîì ϳñàððî ïàðëàìåíòàð³â íàëÿêàëè çàëïîì.
Ñàì â³í ìåòíóâñÿ äî Âåðõîâíîãî ²íêè, ñõîïèâ éîãî çà äîâãå
âîëîññÿ ³ ñêèíóâ íà çåìëþ. Ïðèãîëîìøåí³ ³íä³àíö³ íå ÷èíèëè
îïîðó ³ñïàíöÿì, ³ ò³ çâ’ÿçàëè ¿õ. Äåõòî âäàâñÿ äî âòå÷³. Âåðøíèêè ïåðåñë³äóâàëè ¿õ, àæ ïîêè íå ñòàëî òåìíî. Äîâ³äàâøèñü ïðî
ö³ ïî䳿, àðì³ÿ ³íê³â â³ä³éøëà áåç áîþ.
Àòàóàëüïà âðàç çáàãíóâ, ùî ³ñïàíö³ ïîíàä óñå ö³íóþòü çîëîòî, ³ çàïðîïîíóâàâ ¿ì âèêóï. Éîãî ï³ääàí³ ìàëè íàïîâíèòè çîëîòèìè âèðîáàìè âêàçàíó ϳñàððî ê³ìíàòó äî ðèñêè, ùî ïåðåâèùóâàëà çð³ñò äîðîñëî¿ ëþäèíè. Âàòàæîê êîíê³ñòàäîð³â
ïîãîäèâñÿ íà öþ ïðîïîçèö³þ. Ó ñåðåäèí³ 1533 ðîêó ϳñàððî áóëî
äîñòàâëåíî êóïè çîëîòà, àëå âñòàíîâëåíî¿ ìåæ³ âñå ùå íå áóëî
äîñÿãíóòî. Òîä³ Ï³ñàððî, âòðàòèâøè òåðïåöü, ïðèãîâîðèâ íåùàñíîãî Àòàóàëüïó äî ñïàëåííÿ, àëå òîé ïîãîäèâñÿ ïðèéíÿòè õðåùåííÿ, òîìó áóâ çàäóøåíèé.
 ðåçóëüòàò³ äî ²ñïàí³¿ áóëà â³äïðàâëåíà òàê çâàíà êîðîë³âñüêà ï’ÿòèíà — ï’ÿòà ÷àñòèíà çäîáè÷³, ó 150 ì³ëüéîí³â çîëîòèõ
êàðáîâàíö³â. À ϳñàððî ïåðåí³ñ ñâîþ ðåçèäåíö³þ íà ìîðñüêå óçáåðåææÿ ³ â 1535 ðîö³ çàñíóâàâ Ñüþäàòäå-ëàñ-Ðåãîñ («Ì³ñòî
Êîðîë³â»), ÿêå ç ÷àñîì ïî÷àëè íàçèâàòè
˳ìîþ. Íèí³ öå ì³ñòî º ñòîëèöåþ Ðåñïóáë³êè Ïåðó. À â ÷åðâí³
1535 ðîêó íèì áóëî
çàêëàäåíî ùå îäíå
ì³ñòî — Òðóõ³ëüéî,
íàçâàíå íà ÷åñòü ì³ñöÿ íàðîäæåííÿ çàâîéîâíèêà.
Íà öüîìó ðîëü
ϳñàððî ÿê â³äêðèâà÷à ³ çàâîéîâíèêà
âåëèêî¿ ÷àñòèíè âíóòð³øí³õ ðàéîí³â ϳâäåííî¿ Àìåðèêè ñê³í÷èëàñÿ. Éòè äàë³ Àòàóàëüïó â ïîëîí³ ó ³ñïàíö³â
!

ʳííà ñòàòóÿ Ôðàíñ³ñêî ϳññàððî (1470—1541) íà ãîëîâí³é ïëîù³ ˳ìè (Ïåðó)

éîìó çàâàæàëî ïîâñòàííÿ âîæäÿ ³íê³â Ìàíêî Êàïàêè. Àëå éîãî
ëþäè ïðîäîâæóâàëè ðîçøèðþâàòè ³ñïàíñüê³ âîëîä³ííÿ.
Ó 1534 ðîö³ Ñåáàñòüÿí Áåíàëüêàñàð ïðîéøîâ ó çåìë³ Ï³âäåííî¿
Êîëóì᳿ ³ ðîçâ³äàâ ÷àñòèíó åêâàòîð³àëüíèõ Àíä ïðîòÿãîì
1200 êì. Ó 1535 ðîö³ Àëüìàãðî ä³éøîâ äî çåìåëü ñó÷àñíîãî ×èë³
³ â³äêðèâ íàéá³ëüøå îçåðî ϳâäåííî¿ Àìåðèêè Ò³ò³êàêó òà íàéáåçâîäí³øó ó ñâ³ò³ ïóñòåëþ Àòàêàìà. Ãîíñàëî ϳñàððî â ïîøóêàõ çîëîòà ó ãðóäí³ 1541 ðîêó ïåðåéøîâ Ñõ³äí³ Êîðäèëüºðè ³
â³äêðèâ ð³÷êó Íàïî. Àëå ïîâåðíóâøèñü äî Ïåðó, Ãîíñàëî ä³ñòàâ
ñóìíó äëÿ íüîãî çâ³ñòêó. Âîðîãè Ôðàíñ³ñêî ϳñàððî óâ³ðâàëèñÿ
äî éîãî äîì³âêè ó Ë³ì³ ³ âáèëè éîãî.
Òàê áåçñëàâíî ñê³í÷èëîñÿ æèòòÿ Ôðàíñ³ñêî ϳñàððî — îäíîãî ç íàéâ³äîì³øèõ êîíê³ñòàäîð³â. Àëå çàâäÿêè éîãî çàâîþâàííÿì ºâðîïåéö³ çäîáóëè â³äîìîñò³ ïðî òèñÿ÷³ ê³ëîìåòð³â âàæêîäîñòóïíèõ çåìåëü ϳâäåííî¿ Àìåðèêè.

³ä Ìåêñèêè äî Êàë³ôîðí³¿
Êëþ÷ äî â³äêðèòòÿ Ìåêñèêè çíàõîäèâñÿ íà ï³âîñòðîâ³ Þêàòàí, ùî éîãî â³äêðèâ ³ñåíò ßíüºñ ϳíñîí. Àëå äî âíóòð³øí³õ
ðàéîí³â ï³âîñòðîâà ïåðøèì ä³ñòàâñÿ Õåðîí³ìî Àã³ëàð ³ éîãî ñóïóòíèêè. Öÿ äèâîâèæíà ³ñòîð³ÿ çàñëóãîâóº íà îñîáëèâó óâàãó.
!

ϳä ÷àñ çàïåêëî¿ âîðîæíå÷³ ì³æ Áàëüáîà ³ ͳêóåñîþ âîíè íà
÷îë³ ç êîíê³ñòàäîðîì Âàëüä³â³ºþ â³äïëèâëè íà îñòð³â Ãà¿ò³. Ìîðåïëàâö³ ìàëè çàâäàííÿ ïåðåäàòè ãóáåðíàòîðó Íîâî¿ Êàñòè볿
êîðîë³âñüêó ï’ÿòèíó ³ ïðîñèòè ï³äòðèìêè ³ ïðîâ³àíòó äëÿ êîëîí³¿. Àëå ïî äîðîç³ ¿õí³é êîðàáåëü íàñêî÷èâ íà ðèôè ³ ïîòîíóâ.
ѳìíàäöÿòü ÷îëîâ³ê, ùî çàëèøèëèñÿ æèâèìè, ðàçîì ç Âàëüä³â³ºþ òðèíàäöÿòü äí³â ïðîâåëè íà ìîð³ áåç ¿æ³. Íàðåøò³ çíåñèëåí³
ëþäè äîñÿãëè íåâ³äîìîãî áåðåãà. Öå áóâ áåðåã ï³âîñòðîâà Þêàòàí. Àëå òóò íà íèõ òåæ ÷åêàëà âåëèêà íåáåçïåêà. Íà çåìë³ âîíè
ïîòðàïèëè äî ðóê ³íä³àíö³â. ̳ñöåâèé êàñèê ïðèí³ñ Âàëüä³â³þ ³
ùå ÷îòèðüîõ ³ñïàíö³â ó æåðòâó áîãàì. ¯õí³ ò³ëà áóëè 璿äåí³ ³íä³àíöÿìè ï³ä ÷àñ ðèòóàëüíî¿ ó÷òè.
Ðåøòà çàëèøèëèñÿ æèâèìè, àëå ïåðåòâîðèëèñÿ íà ðàá³â. Á³ëüø³ñòü ç íèõ ïîìåðëà, íå âèòðèìàâøè âàæêèõ óìîâ æèòòÿ. Âèæèëè
ëèøå Àã³ëàð ³ Ãîíñàëî ¥åððåðî. Óäâîõ âîíè âòåêëè, àëå ïîòðàïèëè äî ðóê ³íøîãî êàñèêà. Òîé áóâ çíà÷íî äîáð³øèé, ³ áðàíöÿì
æèëîñÿ íåïîãàíî. Àã³ëàð äîòðèìóâàâñÿ õðèñòèÿíñüêî¿ â³ðè, à ¥åððåðî îïàíóâàâ ìîâó ³íä³àíö³â-ìàéÿ, îæåíèâñÿ, íàðîäèâ ê³ëüêîõ
ñèí³â ³ ïåðåòâîðèâñÿ íà ñïðàâæíüîãî ³íä³àíöÿ. ³í ó÷èâ ³íä³àíö³â,
ÿê âîþâàòè, ÿê áóäóâàòè âîºíí³ ñïîðóäè ³ çàõèùàòèñÿ â³ä âîðîã³â.
Êîëè íà Þêàòàí ïðèéøëè ³ñïàíñüê³ âîÿêè, ¥åððåðî ðàçîì ç³ ñâî¿ìè íîâèìè ñï³ââ³ò÷èçíèêàìè õîðîáðî çàõèùàâ íîâó áàòüê³âùèíó ³ ï³ä ÷àñ áèòâè çàãèíóâ.
Íà â³äì³íó â³ä ¥åððåðî, Àã³ëàð âåñü ÷àñ çàëèøàâñÿ ðàáîì.
Ç ïîëîíó éîãî âèçâîëèëè ëþäè
Åðíàíà Êîðòåñà, ÿêèé óâ³éøîâ
â ³ñòîð³þ ÿê çàâîéîâíèê Ìåêñèêè ³ â³äêðèâà÷ áàãàòüîõ àìåðèêàíñüêèõ çåìåëü.
Äî Êîðòåñà íà çàõ³äíîìó óçáåðåææ³ Ìåêñèêàíñüêî¿ çàòîêè
ïîáóâàëà åêñïåäèö³ÿ Õóàíà Ãð³õàëüâè. Â³ä ¿¿ ó÷àñíèê³â ñòàëî
â³äîìî, ùî çà ï³âîñòðîâîì
Þêàòàí ëåæèòü áàãàòà äåðæàâà
àöòåê³â. Ãóáåðíàòîð Êóáè ijºãî
Âåëàñêåñ òåðì³íîâî ïî÷àâ ãîòóâàòè åêñïåäèö³þ äëÿ çàâîþâàííÿ ö³º¿ êðà¿íè. Êîðòåñ áóâ ÷î- Åðíàí Êîðòåñ
!!

Çàâîþâàííÿ Ìåêñèêè Êîðòåñîì. Êàðòèíà íåâ³äîìîãî õóäîæíèêà

ëîâ³êîì éîãî ñåñòðè, äîíü¿ Êàòàë³íè. Òîìó Âåëàñêåñ âèð³øèâ ïðèçíà÷èòè éîãî íà÷àëüíèêîì åêñïåäèö³¿. Àëå íåâäîâç³ ïîøêîäóâàâ
ïðî öå. Ìîëîäèé ´³äàëü´î òàê åíåðã³éíî âçÿâñÿ çà ñïðàâó, ùî éîãî
ïî÷àëè ï³äîçðþâàòè â áàæàíí³ çàâîþâàòè êðà¿íó äëÿ ñåáå. Ãóáåðíàòîð â³ääàâ íàêàç çààðåøòóâàòè Êîðòåñà, àëå çóïèíèòè éîãî òàê ³
íå çì³ã. Íàñòóïíîãî äíÿ (10 ëþòîãî 1519 ðîêó), âñóïåðå÷ ãóáåðíàòîðñüêîìó íàêàçó, ôëîòèë³ÿ ç 10 êîðàáë³â âèéøëà ó ïëàâàííÿ.
Íà çàâîþâàííÿ Ìåêñèêè âèðóøèëî 500 ÷îëîâ³ê. Ç íèìè áóëî
16 êîíåé ³ 14 ãàðìàò. ¯õí³é êîìàíäèð æàäàâ ñëàâè, âëàäè ³ çîëîòà.
Çà äåê³ëüêà äí³â ³ñïàíö³ âèñàäèëèñÿ ïîáëèçó ãèðëà Òàáàñêî
³ íåïîäàë³ê çàñíóâàëè ì³ñòî-ïîðò Âåðàêðóñ. Çà ëåãåíäîþ, Êîðòåñ íàêàçàâ, ÿê ãðåêè ï³ä Òðîºþ, ñïàëèòè êîðàáë³, ùîá íåìîæëèâî áóëî ïîâåðíóòèñÿ íàçàä.
Ó òîé ÷àñ íà çåìëÿõ Ìåêñèêè àöòåêè óòâîðèëè ìîãóòíþ ³ìïåð³þ íà ÷îë³ ç òëàòîàí³ — öàðåì-æåðöåì. Íà ÷àñ ïðèõîäó ³ñïàíö³â äåðæàâîþ ïðàâèâ Ìîêòåñóìà ²² Øîêîéöèí, ùî â ïåðåêëàä³
îçíà÷ຠ«ñóìíà é ñóâîðà ëþäèíà». ³í áóâ äóæå ðåë³ã³éíèì ³
ñàì, çà çâè÷àÿìè àöòåê³â, ïðèíîñèâ êðèâàâ³ æåðòâè áîãó â³éíè
Ó³ö³ëîïî÷òë³. Òëàòîàí³ íàäì³ðíî äîâ³ðÿâ ñíàì ³ ìàã³÷íèì ðèòóàëàì, ùî â³ä³ãðàëî íåàáèÿêó ðîëü ó çàãèáåë³ äåðæàâè àöòåê³â.
Àöòåêàì ï³äêîðÿëîñÿ áàãàòî ³íøèõ íàðîä³â ϳâäåííî¿ Àìåðèêè. Óñ³ âîíè ñïëà÷óâàëè äàíèíó, ó òîìó ÷èñë³ é âåëèêîþ ê³ëü!"

ê³ñòþ ëþäåé, ÿê³ ìàëè
áóòè ïðèíåñåí³ â æåðòâó. Äî òîãî æ òëàòîàí³
÷àñòî îðãàí³çîâóâàâ
âîºíí³ ïîõîäè, ìåòîþ
ÿêèõ áóëî çàõîïëåííÿ áðàíö³â äëÿ â³äïðàâëåííÿ êðèâàâèõ ðèòóàë³â àöòåê³â.
ßê ïèøóòü õðîí³ñòè, çà ê³ëüêà ðîê³â äî ïðèáóòòÿ ³ñïàíö³â
àöòåêè ñïîñòåð³ãàëè ïîãàí³ çàñòåðåæåííÿ ³ ïðèêìåòè. Ó íåá³ ç’ÿâèëèñÿ â³äðàçó òðè êîìåòè. Ç íåâ³äîìèõ ïðè÷èí çãîð³â õðàì Ó³ö³ëîïî÷òë³. Íà ñõ³äíîìó îá𳿠40 äí³â ïàëàõêîò³ëà ÿñêðàâà çàãðàâà. Áàãàòî õòî ÷óâ ïëà÷ íåâ³äîìî¿ æ³íêè çà ñâî¿ìè çàãèáëèìè
ä³òüìè. Àëå íàéãîëîâí³øå áóëî ïîâ’ÿçàíå ³ç ëåãåíäîþ ïðî ïîâåðíåííÿ ³ç-çà ìîðÿ á³ëîøê³ðîãî áîãà Êåöàëüêîàòëÿ. Íà äóìêó àöòåê³â, öå ìàëî ïðîâ³ùàòè çàãèáåëü äåðæàâè. Òîìó êîëè íà óçáåðåææ³ ç’ÿâèëèñÿ áîðîäàò³ âî¿íè, ÿê³ âåëè ç ñîáîþ íåâ³äîìèõ
àöòåêàì òâàðèí (òî áóëè çâè÷àéí³ êîí³), òëàòîàí³ çëÿêàâñÿ ³

Ïðè Ìîêòåñóì³ â æåðòâó Ó³ö³ëîïî÷òë³ òà
äåÿêèì ³íøèì áîãàì ùîð³÷íî ïðèíîñèëè â³ä
20 äî 50 òèñÿ÷ ÷îëîâ³ê. ϳä ÷àñ âåëèêèõ ñâÿò
ðèòóàë çàê³í÷óâàâñÿ âåëèêîþ ó÷òîþ, äå äî
ñòîëó ïîäàâàëè ñòðàâè ç ëþäñüêîãî ì’ÿñà.

Ïëàí ñòîëèö³ àöòåê³â, ÿêèé çðîáèâ Êîðòåñ

!#

âèð³øèâ óìèëîñòèâèòè ïðèáóëüö³â,
ÿêèõ â³í ââàæàâ ïîñëàíöÿìè Êåöàëüêîàòëÿ. Ó ñòîëèö³ Òåíî÷ò³òëàí³ íà ñïåö³àëüíî
ïðèâåçåíîìó íîâîìó
æåðòîâíîìó êàìåí³
áóëè ïðèíåñåí³ òèñÿ÷³ æåðòâ. Õðàì Ó³ö³ëîïî÷òë³ çãîðè äîíèçó âêðèëè çîëîòîì ³
êîøòîâíîñòÿìè.
ϳñëÿ çóñòð³÷³ ç
³ñïàíöÿìè Ìîêòåñóìà ïðîäîâæóâàâ óñ³ëÿêî çàäîáðþâàòè ¿õ.
Íà ÷åñòü ãîñòåé îðãàí³çîâóâàëèñÿ ó÷òè.
¯ì ïîêàçóâàëè íàéäîðîæ÷å — çâ³ðèíåöü
³ ãàðåì òëàòîàí³. Öàð,
ùîïðàâäà, çðîáèâ
ê³ëüêà ñïðîá çíèùèòè Êîðòåñà çà äîïîìîãîþ ÷àêëóíñòâà ³
íàâ³òü çàêîëîòó. Àëå
«çà÷àðîâàíà» ¿æà,
çâ³ñíî, íå ïîä³ÿëà.
À çàêîëîòó ïîùàñòèÇóñòð³÷ Êîðòåñà ³ Ìîêòåñóìè
ëî óíèêíóòè çàâäÿêè
ïåðåêëàäà÷ö³ ÊîðòåÒðèâàëèé ÷àñ Ìîêòåñóìó Øîêîéöèíà
ñà, ³íä³àíêè Ìàðèíè
íàçèâàëè â ªâðîï³ Ìîíòåñóìîþ. Òàê
(Ìàë³í÷å), ÿêà ä³çíàïåðåêðî¿â éîãî ³ì’ÿ àíãë³éñüêèé ïèñüìåííèê
ëàñÿ ïðî íüîãî â³ä
Ðàéäåð Õà´´àðò, ÿêèé â ³ñòîðè÷íîìó ðîìàí³
«Äî÷êà Ìîíòåñóìè» îïèñàâ çàâîþâàííÿ
îäí³º¿ ç ïðèäâîðíèõ
Ìåêñèêè. ²íîä³ öå ³ì’ÿ âæèâàþòü òàêîæ
ñëóæíèöü.
ó âåðñ³¿ Ìîêòåêóñîìà.
Ñòðàõ ïåðåä ³ñïàíöÿìè çìóñèâ Ìîêòåñóìó äîáðîâ³ëüíî ñòàòè çàðó÷íèêîì. Êîëè
íà ¿õíþ âèìîãó òëàòîàí³ ñïðîáóâàâ óìîâèòè ñâî¿õ ï³ääàíèõ íå
!$

÷³ïàòè éîãî «äðóç³â», âîíè éîãî
ïîðàíèëè. Ðàíà áóëà íåñìåðòåëüíîþ, àëå öàð âòðàòèâ âîëþ
äî æèòòÿ. ³í â³äìîâèâñÿ â³ä
ë³ê³â ³ ¿æ³, ç³ðâàâ áèíòè ³ ïîìåð 30 ÷åðâíÿ 1520 ðîêó. Ïðèéíÿòè õðèñòèÿíñòâî öàð-æðåöü
â³äìîâèâñÿ.
ßêèéñü ÷àñ ÷àñòèíà àöòåê³â
íà ÷îë³ ç ïëåì³ííèêîì Ìîêòåñóìè, Êàóàòåìîêîì, ïðîäîâæóâàëà áîðîòüáó ç ³ñïàíöÿìè. Àëå
âðåøò³ ³ ¿õ ïðèáîðêàëè, áî ³ñïàíö³â ï³äòðèìóâàëè ³íø³ ³íä³àíñüê³ ïëåìåíà, ÿê³ ïîòåðïàëè â³ä òèðàí³¿ àöòåê³â. Òàê ï’ÿò- Ìîêòåñóìà ²² Øîêîéöèí
ñîò ³ñïàíñüêèõ âî¿í³â çìîãëè
çàâîþâàòè íàéìîãóòí³øó ç ³ìïåð³é ϳâäåííî¿ Àìåðèêè. Íåàáèÿêå
çíà÷åííÿ òóò â³ä³ãðàâ òàëàíò Êîðòåñà ÿê ïîë³òèêà ³ ïîëêîâîäöÿ.
Óí³êàëüíó êóëüòóðó àöòåê³â ³ñïàíö³ íåâäîâç³ çíèùèëè. Äî
íàøèõ äí³â çáåðåãëèñÿ ëèøå êðèõòè àöòåêñüêîãî ìèñòåöòâà. Àëå
çàâäÿêè Êîðòåñó ºâðîïåéö³ ä³ñòàëè ðåàëüíå óÿâëåííÿ ïðî íåâ³äîì³ çåìë³ íà ï³âäåííîàìåðèêàíñüê³é òåðèòî𳿠³ îñîáëèâîñò³ ¿¿
íàñåëåííÿ. ϳñëÿ òîãî ÿê çíàìåíèòèé çàâîéîâíèê ïîñåëèâñÿ â
Ìåêñèö³ (³ñïàíö³ íàçâàëè ¿¿ Íîâîþ ²ñïàí³ºþ), â³í ðîç³ñëàâ áàãàòî
åêñïåäèö³é âèâ÷àòè
íàâêîëèøí³ òåðèòîð³¿,
Êîðòåñ º «õðåùåíèì áàòüêîì» ï³âîñòðîâà
Êàë³ôîðí³ÿ. ³í íàçâàâ ¿¿ «Êàë³äà ôîðíà», ùî íàâ³òü ϳâí³÷íó Àìå³ñïàíñüêîþ îçíà÷ຠ«Ïåêó÷à ï³÷».
ðèêó. Òàê áóëè â³äêðèò³ íîâ³ çåìë³ ó Ãîíäóðàñ³, îñòð³â Ò³áóðîí, ñêëàäåíà ïåðøà êàðòà
ñõ³äíîãî óçáåðåææÿ Êàë³ôîðí³¿ ³ äîâåäåíî, ùî âîíà º ï³âîñòðîâîì.
Çàâîþâàííÿ Ìåêñèêè íå äàëî Êîðòåñó áàãàòñòâà, à ó çâ’ÿçêó
ç åêñïåäèö³ºþ äî Êàë³ôîðí³¿ â³í çàçíàâ ùå é çáèòê³â. Ó òðàâí³
1538 ðîêó êîëèøí³é ãóáåðíàòîð ïîâåðíóâñÿ äî ²ñïàí³¿, äå é ïîìåð, âñ³ìà çàáóòèé, 2 ãðóäíÿ 1547 ðîêó. ×åðåç ê³ëüêà ñòîë³òü éîãî
ðåøòêè áóëè ïåðåâåçåí³ äî Ìåêñèêè. Ìåêñèêàíö³ øàíóþòü éîãî
³ì’ÿ, áî öåé çàâîéîâíèê íàìàãàâñÿ çì³öíèòè ïîçèö³¿ Íîâî¿ ²ñïàí³¿ ³ çðîáèòè ¿¿ íåçàëåæíîþ â³ä ²ñïàí³¿. ³í òàêîæ ïîøèðèâ ó
êðà¿í³ öóêðîâó òðîñòèíó, êîíîïë³ é ëüîí.
!%

Ó ïîøóêàõ Åëüäîðàäî
Õàðàêòåðíîþ ðèñîþ Åïîõè Âåëèêèõ Ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â áóëè ïîøóêè ð³çíîìàí³òíèõ ì³ô³÷íèõ îñòðîâ³â, äåðæàâ ³ êðà¿í.
Ïðî äåÿê³ âè âæå ä³çíàëèñÿ ç ðîçïîâ³äåé ïðî ïîäîðîæ³ Ïåðó ä³
Êîâ³ëüÿíà ³ Ïåðó Àëüâàð³øà Êàáðàëà. Àëå íàéâ³äîì³øîþ áóëà ³
çàëèøàºòüñÿ ëåãåíäà ïðî «Çîëîòó ëþäèíó» Åëüäîðàäî. Â³ä ³íä³àíö³â ³ñïàíö³ ä³çíàëèñÿ, ùî äåñü ó ãîðàõ ³ñíóº ÷óäåñíà êðà¿íà.
Çîëîòà òàì òàê áàãàòî, ùî ¿¿ ïðàâèòåëü ùîäåííî ïîêðèâຠñåáå
çîëîòèì ïèëîì, êëàäå íà ïë³ò êóïó çîëîòèõ ïðèêðàñ ³ ïëèâå íà
ñåðåäèíó îçåðà, äå îìèâຠò³ëî ³ ïðèíîñèòü äóõàì æåðòâó êîøòîâíîñòÿìè. Òîæ äíî îçåðà í³áèòî âèñòèëàþòü çîëîò³ ïëèòè ³
ñìàðàãäè, à çà áàãàòî â³ê³â éîãî âêðèâ òîâñòèé øàð ³ç çîëîòèõ
ïðèêðàñ ³ êîøòîâíèõ êàìåí³â. Ïðàâèòåëÿ ò³º¿ êàçêîâî¿ êðà¿íè
³ñïàíö³ íàçèâàëè «Çîëîòèì ÷îëîâ³êîì», ùî ³ñïàíñüêîþ çâó÷èòü
«Åëüäîðàäî». À ç ÷àñîì òàê ïî÷àëè íàçèâàòè ³ êðà¿íó. Íà ïîøóêè
Åëüäîðàäî âèðóøàëè ñîòí³ åêñïåäèö³é, àëå òàê ³ íå çíàéøëè ¿¿.
Ïðîòå, íà â³äì³íó â³ä ³íøèõ ëåãåíäàðíèõ çåìåëü, êðà¿íà Åëüäîðàäî ñïðàâä³ ³ñíóâàëà, õî÷à é íå áóëà òàêîþ áàãàòîþ, ÿê òî
ìàðèëîñÿ ³ñïàíöÿì. Âîíà ëåæàëà íà òåðèòî𳿠ñó÷àñíî¿ Êîëóì᳿, äå â òîé ÷àñ æèëè ³íä³àíñüê³ ïëåìåíà ìó³ñê³. Êîëè ¿õí³é
ïðàâèòåëü ïîìèðàâ, éîãî íàñòóïíèê ä³éñíî ïîêðèâàâ ò³ëî çîëîòèì ïîðîøêîì ³ çìèâàâ éîãî ïîñåðåäèí³ ñâÿùåííîãî îçåðà.
À â³äêðèòè öþ êðà¿íó ïîùàñòèëî Ãîíñàëî Õ³ìåíåñó äå Êåñàä³,
ÿêîãî ñó÷àñíèêè íàçèâàëè «Ëèöàðåì Åëüäîðàäî» çà æàãó÷å ïðàãíåííÿ çíàéòè ¿¿. Ìîæëèâî, ëèöàðåì éîãî íàçèâàëè ùå é òîìó,
ùî éîãî ïîâåä³íêà ñóòòºâî â³äð³çíÿëàñÿ â³ä ïîâåä³íêè ³íøèõ
êîíê³ñòàäîð³â.
Êåñàäà íàëåæàâ äî ðîäèíè ìàððàí³â — ³ñïàíñüêèõ ºâðå¿â,
ùî îõðåñòèëèñÿ ï³ä çàãðîçîþ ëþòî¿ ñìåðò³, ÿêîþ çàãðîæóâàëà
³íêâ³çèö³ÿ. Ðîäèíà áóëà áàãàòîþ, ³ Ãîíñàëî çäîáóâ îñâ³òó â íàéá³ëüøîìó ³ íàéêðàùîìó â ñåðåäíüîâ³÷í³é ªâðîï³ Ñàëàìàíñüêîìó
óí³âåðñèòåò³. Àëå áàòüêî Êåñàäè ðàïòîâî âòðàòèâ ìàéíî ³ þíàê
ðàçîì ç áðàòàìè âèðóøèâ íà ïîøóêè ùàñòÿ â Íîâîìó Ñâ³ò³.
ʳëüêà ðîê³â Ãîíñàëî ïðîâ³â ó ïîõîäàõ âàæêîäîñòóïíèìè
ðàéîíàìè ϳâäåííî¿ Àìåðèêè. Îäíîãî ðàçó, â ñàì³ñ³íüê³é ãëèáèí³ ñåëüâè, ñòðàøíîãî òðîï³÷íîãî ë³ñó, ÿêèé ºâðîïåéö³ íàçèâàëè «çåëåíèì àäîì», â³í ³ éîãî òîâàðèø³ äîâ³äàëèñÿ, ùî äåñü ó
ãîðàõ º êðà¿íà, äå ïîâíî çîëîòà ³ ñìàðàãä³â. Ñòàëî â³äîìî, ùî
çâ³äòè äîñòàâëÿþòü ³ ñ³ëü. Òîìó Êåñàäà âèð³øèâ ³òè «ñë³äîì ñîë³»,
ïèòàþ÷è çóñòð³÷íèõ ³íä³àíö³â, çâ³äêè âîíè ¿¿ îäåðæóþòü.
!&

Âèêîðèñòîâóþ÷è òàêèé îð³ºíòèð, çàã³í ïðîéøîâ ó âåðõ³â’ÿ
ð³÷êè Ìà´äàëåíè, ïîâåðíóâ äî ¿¿ ïðèòîêà Îíîí ³ ä³ñòàâñÿ ï³äí³ææÿ Êîðäèëüºð. Ïåðåâàëèâøè ÷åðåç õðåáåò, ³ñïàíö³ âèéøëè íà
âåëèêå ïëîñêîã³ð’ÿ. Íà ö³é âåëèê³é òåðèòî𳿠æèëè ³íä³àíö³ìó³ñê³, ÿê³ âì³ëè áóäóâàòè ãàðí³ áóäèíêè, òêàòè, áóëè âïðàâíèìè þâåë³ðàìè. ßê ³ âñ³ ³íä³àíö³, âîíè äóæå áîÿëèñÿ âåðøíèê³â.
¯ì çäàâàëîñÿ, ùî öå ÿê³ñü íåâ³äîì³ ³ñòîòè, äóæå íåáåçïå÷í³.
Òóá³ëüö³ âèð³øèëè, ùî ³ñïàíö³ — öå ñèíè Ñîíöÿ ³ ̳ñÿöÿ,
òîìó âîíè ïðèíîñèëè ¿ì æåðòâè ³ áàãàò³ äàðè. Çîëîòî ðîçïàëþâàëî æàä³áíèõ çàâîéîâíèê³â. Àëå Êåñàäà ñóâîðî çàáîðîíèâ êðèâäèòè ³íä³àíö³â. Ó ïðîìîâ³ ïåðåä ³ñïàíñüêèì â³éñüêîì â³í ñêàçàâ:
«Ñåíüéîðè! Ìè ïðèéøëè äî áëàãîäàòíî¿ íàñåëåíî¿ êðà¿íè. Õàé
æå í³õòî ç âàñ íå çä³éñíèòü íàñèëëÿ íàä ì³ñöåâèìè æèòåëÿìè...
Íå çàáóâàéòå, ùî çåìëÿ, íà ÿê³é ìè ñòî¿ìî, íàëåæèòü ³íä³àíöÿì
çà ïðèðîäíèì ³ áîæåñòâåííèì ïðàâîì. Âîíè... í³÷îãî íàì íå âèíí³!» Êîëè îäèí ³ç âîÿê³â íå ñòðèìàâñÿ ³ ïîãðàáóâàâ îäíîãî ç òóá³ëüö³â, Ãîíñàëî íàêàçàâ éîãî ñòðàòèòè.
Òàêèì ÷èíîì, òðèâàëèé ÷àñ â³éñüêî ³ñïàíö³â ìèðíî ðóõàëîñÿ ïî êðà¿í³. Íàðåøò³, îäèí ç ïðàâèòåë³â Ò³ñêåñóñà, ÿêîãî ó öèõ
êðàÿõ òèòóëóâàëè ñ³ïîþ, âèð³øèâ ïðèéíÿòè á³é. 5 êâ³òíÿ
1537 ðîêó íåïîäàë³ê â³ä ñòîëèö³, ÿêà íàçèâàëàñÿ Ìóñêåòîþ, â³äáó-

Âåëè÷í³ Êîðäèëüºðè

!'

ëàñÿ áèòâà. ²ñïàíö³

Ó 1538 ðîö³ ïîáëèçó ñïàëåíî¿ Ìóñêåòè Êåñàäà ïåðåìîãëè. 21 êâ³òíÿ
çàñíóâàâ ì³ñòî Ñàíòà-Ôå-äå Áî´îòà. Íèí³
âîíè ââ³éøëè äî ñòîâîíî º ñòîëèöåþ Ðåñïóáë³êè Êîëóìá³ÿ.

ëèö³. Öå áóëî áàãàòå
ì³ñòî, ç ãàðíèìè, äàðìà ùî äåðåâ’ÿíèìè äîìàìè. À äàõè ïàëàö³â òà õðàì³â áóëè âêðèò³ çîëîòèìè ïëàñòèíàìè.
Íåâäîâç³ ³íä³àíö³ ï³äïàëèëè Ìóñêåòó, é ³ñïàíö³ çìóøåí³ áóëè
éòè çâ³äòè ãåòü. Çàëèøêè â³éñüêà ïåðåìîæåíîãî Ò³ñêåñóñà çàâäàâàëè ¿ì ÷èìàëî êëîïîòó. Àëå íåâäîâç³ íà á³ê ³ñïàíö³â ïî÷àëè ïåðåõîäèòè äð³áí³ ïðàâèòåë³ ìó³ñê³â, íåâäîâîëåí³ ïðàâë³ííÿì ñ³ïè.
Ñåðåä íèõ áóâ ³ Ãóàñêà Ò³êåñîêå — Âåëèêèé Ãóàòàâ³òà. Öå â éîãî
âîëîä³ííÿõ ëåæàëî îçåðî Ãóàòàâ³òà, äå çä³éñíþâàâ ðèòóàë Åëüäîðàäî. Êåñàäà ³ Ãóàñêà çàòîâàðèøóâàëè. Ïðàâèòåëü ìó³ñê³â âèêîíóâàâ óñ³ éîãî ïðîõàííÿ. ²ñïàíö³ áåç áóäü-ÿêîãî íàñèëëÿ îäåðæàëè
â³ä íüîãî áàãàòî çîëîòà ³ ñìàðàãä³â. Ùå á³ëüøó çäîáè÷ êîíê³ñòàäîðè îäåðæàëè â ïîõîäàõ ïðîòè íåïîê³ðíèõ ïðàâèòåë³â. Ó òàêèõ âèïàäêàõ âîíè ïîâîäèëèñÿ, ÿê ãðàá³æíèêè. Òà â Êîëóì᳿ áóëî ïðîëèòî çíà÷íî ìåíøå êðîâ³, í³æ ó Ïåðó òà Ìåêñèö³.
Âîºíí³ ä³¿ òðèâàëè ùå äâà ðîêè. Íàðåøò³, ó 1539 ðîö³ êðà¿íà
áóëà îñòàòî÷íî ï³äêîðåíà ³ îãîëîøåíà âîëîä³ííÿì ³ñïàíñüêî¿
êîðîíè. Êåñàäà ïî÷àâ
çáèðàòèñÿ äî ²ñïàí³¿,
Ç ÷àñîì Ãóàñêà Ò³êåñîêå ïðèéíÿâ
ùîá ïðèâåçòè çâ³ò êîõðèñòèÿíñòâî ³ ñòàâ Õóàíîì äå Ãóàòîâ³òîþ.
ðîëþ ³ â³ääàòè éîìó
Êåñàäà ïîâîäèâñÿ ç íèì äóæå øàíîáëèâî.
ï’ÿòó ÷àñòêó çäîáè÷³.
Àëå ï³ä ÷àñ éîãî â³äñóòíîñò³ ³ñïàíö³
Àëå íåïåðåäáà÷åí³ ïîçâèíóâàòèëè Ãóàòàâ³òó ó ñïðîá³ ï³äíÿòè
ïîâñòàííÿ ³ çàðóáàëè øàáëÿìè íà ãîëîâí³é
䳿 éîãî çàòðèìàëè.
ïëîù³ Áî´îòè.
Çíåíàöüêà ó áåðåçí³ 1539 ðîêó ï³ä ñò³íàìè Áî´îòè ç’ÿâèëèñÿ âåëèê³ çàãîíè ùå äâîõ
øóêà÷³â Åëüäîðàäî — í³ìöÿ ͳêîëàñà Ôåäåðìàíà é ³ñïàíöÿ Áåëàëüêàñàðà. Öå ìîãëî çàê³í÷èòèñÿ êðèâàâîþ ñóòè÷êîþ. Àëå äèïëîìàòè÷í³ òàëàíòè Êåñàäè ñïðèÿëè òîìó, ùî ñóïåðíèêè ïîãîäèëèñÿ ¿õàòè äî ²ñïàí³¿ ³ òàì âèð³øóâàòè, ÷è¿ ïðåòåí糿 íà Êîëóìá³þ º
ñïðàâåäëèâ³øèìè.
Êîìàíäèðè íå äîâ³ðÿëè îäèí îäíîìó. Òîìó òðè çàãîíè ðóõàëèñÿ ðàçîì, âíèç ïî òå÷³¿ Ìà´äàëåíè, à â ÷åðâí³ âñå-òàêè ðàçîì â³äïëèâëè äî ²ñïàí³¿. Òàì Êåñàäó çâèíóâàòèëè â óêðèòò³
÷àñòèíè çäîáè÷³ â³ä êîðîíè ³ ñóäèëè. Ò³ëüêè ÷åðåç ê³ëüêà ðîê³â,
îïðàâäàíèé çà âñ³ìà ñòàòòÿìè, Ãîíñàëî ïîâåðíóâñÿ äî Áî´îòè
âæå ÿê ìàðøàë Íîâî¿ ¥ðàíàäè (òàê ³ñïàíö³ òîä³ íàçèâàëè Êîëóìá³þ). Àëå ãóáåðíàòîðîì éîãî òàê ³ íå çðîáèëè.
"

Êåñàäà ñòàâ ïèñüìåííèêîì ³ âèäàâ äâ³ êíèæêè «Àííàëè ³ìïåðàòîðà Êàðëà V» ³ «Ðîçá³æíîñò³ ó âîºííîìó ìèñòåöòâ³ Ñòàðîãî ³
Íîâîãî Ñâ³ò³â». Àëå òèõå æèòòÿ éîãî íå âëàøòîâóâàëî. Êîëè Ãîíñàëî âèïîâíèëîñÿ 60 ðîê³â, â³í íà âëàñíèé êîøò îðãàí³çóâàâ ùå
îäíó åêñïåäèö³þ, íà ñõ³ä â³ä Áî´îòè. Íà æàëü, âîíà áóëà äóæå
íåâäàëîþ. Ç ï’ÿòèñòà ÷îëîâ³ê, ÿê³ ðóøèëè â äîðîãó, äîäîìó ïîâåðíóëîñÿ ëèøå äåê³ëüêà ëþäåé. Âðÿòóâàâñÿ ³ Êåñàäà. Àëå, çàíåäóæàâøè íà ëèõîìàíêó, â³í áóâ ëåäâå æèâèé. 15 ëþòîãî 1579 ðîêó â³äêðèâà÷ Åëüäîðàäî ïîìåð, çàëèøèâøè áîðã ó 60 òèñÿ÷ äóêàò³â.
Ó çàïîâ³ò³ â³í íàêàçàâ çàâæäè òðèìàòè á³ëÿ ñâîãî áóäèíêó ãëå÷èê
ç âîäîþ, ùîá áóäü-õòî ì³ã âãàìóâàòè òóò ñïðàãó. Äî òîãî æ â³í
çàëèøèâ ùå é ðóêîïèñ, ÿêèé, íà æàëü, áóëî âòðà÷åíî. Íà äóìêó
â÷åíèõ, éîãî ö³íí³ñòü º òàêîþ âåëèêîþ, ùî ñüîãîäí³ òîìó, õòî
éîãî çíàéäå, ïðèçíà÷åíà ïðåì³ÿ ó äâ³ òèñÿ÷³ ïåñî. À ñàì çàâîéîâíèê ââàæàºòüñÿ íàö³îíàëüíèì ãåðîºì Êîëóì᳿.

«Êðà¿íà Âåëüçåð³â»
ͳêîëàñ Ôåäåðìàí áóâ äàëåêî íå ºäèíèì í³ìöåì, ÿêèé âîþâàâ ñåðåä ³ñïàíñüêèõ êîíê³ñòàäîð³â. Áàíê³ðè Êàðëà V Âåëüçåðè ç
Àóãñáóðãà ³ Åõ³íãåðè ç Êîíñòàíöà, ò³ñíî ïîâ’ÿçàí³ ì³æ ñîáîþ, â
1528 ðîö³ çà «íåâåëè÷êó» ïëàòó ÷è òî â ï’ÿòü, ÷è òî ó äâàíàäöÿòü
òîíí çîëîòà îäåðæàëè â³ä ³ìïåðàòîðà ïàòåíò íà çàâîþâàííÿ ³ êîëîí³çàö³þ ï³âäåííîãî óçáåðåææÿ Êàðèáñüêîãî ìîðÿ. Öåé âåëèêèé êðàé íà ñõ³ä â³ä ì³ñòà Ñàíòà-Ìàðòà, äå òåïåð ëåæèòü Âåíåñóåëà, í³ìåöüê³ ³ñòîðèêè íàçèâàëè «êðà¿íîþ Âåëüçåð³â». Áàíê³ð³â
äóæå ïðèâàáëþâàëà ³äåÿ çíàéòè Åëüäîðàäî, òîìó á³ëüø³ñòü ¿õí³õ
åì³ñàð³â øóêàëè, ïåðåäóñ³ì, ëåãåíäàðíó êðà¿íó.
Ïðî òå, ÿê ïîâîäèëèñÿ ³ñïàíö³ â ϳâäåíí³é Àìåðèö³, â³äîìî
áàãàòî, àëå ìàëî õòî çíàº, ùî í³ìåöüê³ êîíê³ñòàäîðè îá³ãíàëè ¿õ
³ â æàä³áíîñò³, ³ â æîðñòîêîñò³. Íåäàðìà ³ñïàíñüêèé ³ñòîðèê òîãî
÷àñó Áàðòîëîìå äå Ëàñ Êàñàñ ïèñàâ: «Çàñë³ïëåí³ æàäîáîþ, âîíè
âèÿâèëè òàêó çàæåðëèâ³ñòü, âèêîðèñòîâóâàëè òàê³ ìàéñòåðí³
øëÿõè ó çäîáè÷³ ³ ïîãðàáóâàííÿõ çîëîòà òà ñð³áëà, â³äêèíóâøè
ïðè öüîìó âåñü ñòðàõ ïåðåä Áîãîì, êîðîëåì ³ ëþäñüêèé ñîðîì,
ùî í³õòî ç êîíê³ñòàäîð³â ç íèìè íå ìîæå çð³âíÿòèñÿ».
Íàéæîðñòîê³øèì ç íèõ áóâ Àìâðîñ³é Åõ³íãåð, ÿêîãî ³ñïàíö³
íàé÷àñò³øå íàçèâàëè Àëüô³íãåðîì ÷è Äàëüô³íãåðîì. Éîãî íàâ³òü äàëåê³ â³ä ãóìàí³çìó êîíê³ñòàäîðè íàçèâàëè «æîðñòîêèì
ñåðåä æîðñòîêèõ», à õðîí³ñòè äàëè éîìó ïðåçèðëèâå ïð³çâèñüêî
«ì³ñåðî» — «òîé, êîãî çíåâàæàþòü».
"

Äî Àìåðèêè Åõ³íãåð ïîòðàïèâ ó 1526 ðîö³ ÿê ïðåäñòàâíèê
äîìà Âåëüçåð³â. ×åðåç äâà ðîêè â³í ïðèïëèâ äî ³ñïàíñüêîãî ì³ñòå÷êà Êîðî ïîáëèçó çàòîêè Ìàðàêàéáî. Òóò â³í íàìàãàâñÿ íàëàãîäèòè âèëîâ ïåðë³â, àëå íå äîñÿã óñï³õó. ³í ê³ëüêà ðàç³â îá³éøîâ ëàãóíó, ï³äíÿâñÿ íà ïëàòî Ñèíîâ³ÿ ³ ã³ðñüêå ïàñëî Ñüºððà-äåëü-Íîðòå. Íà øëÿõó â³í ïîãðàáóâàâ óñ³ ³íä³àíñüê³ ñåëèùà,
òîðòóðàìè âèìàãàâ ó òóá³ëüö³â çîëîòî. ²íä³àíö³â ïåðåòâîðþâàëè
íà ðàá³â, à ïîò³ì ïðîäàâàëè íà ðèíêó â Êîðî. Ïðè öüîìó ñòàðèõ
òà ä³òåé ïðîñòî âáèâàëè. Ó ëþòîìó—âåðåñí³ 1531 ðîêó Àìâðîñ³é ùå ðàç îá³éøîâ ëàãóíó, ñïîä³âàþ÷èñü çíàéòè âèõ³ä äî «Ï³âäåííîãî ìîðÿ». Çâè÷àéíî, â³í íå áóâ çíàéäåíèé, ïðîòå áóëà
ñêëàäåíà ïåðøà êàðòà óçáåðåææÿ Ìàðàêàéáî. Àëå âñå öå çäàâàëîñÿ Åõ³íãåðó çàìàëèì.
Íàïðèê³íö³ 1531 ðîêó í³ìåöü íà ÷îë³ çàãîíó ó 170 ÷îëîâ³ê
âèðóøèâ íà ïîøóêè Åëüäîðàäî â ðàéîí³ ã³ð Ñüºððà-Íåâàäà-äåÑàíòà-Ìàðòà ³ Êîðäèëüºðè Ïåð³æà, äå ºâðîïåéö³ ùå íå áóâàëè.
³í â³äêðèâ ïðèòîêó Ìà´äàëåíè Êàóê³, àëå ï³äíÿòèñÿ âãîðó çà ¿¿
òå÷³ºþ êîíê³ñòàäîð íå çì³ã. Íà ñâîºìó øëÿõó Åõ³íãåð, ÿê çàâæäè, çíèùóâàâ óñ³ ³íä³àíñüê³ ñåëèùà. Çäîáè÷ çá³ëüøóâàëàñÿ. ²íä³àíö³-íîñ³¿ øâèäêî çíåñèëþâàëèñÿ. Îñü òîä³ êðîâîæåð ³ ïðèäóìàâ ñïîñ³á ïðèñêîðåííÿ ðóõó, ÿêèé øîêóâàâ íàâ³òü ³ñïàíö³â.
Ùîá íå âòðà÷àòè ÷àñó
íà ðî璺äíàííÿ ëàíÍà çàõ³äíîìó áåðåç³ ëàãóíè Ìàðàêàéáî
Åõ³íãåð ïîáóäóâàâ ê³ëüêà îñåëü. Òàê áóëî
öþã³â ó ðàá³â, ÿê³ ïàçàïî÷àòêîâàíå âåëèêå ì³ñòî Ìàðàêàéáî.
äàëè ç í³ã, â³í íàêàçàâ
Òåïåð öå àäì³í³ñòðàòèâíèé öåíòð
ïðèêîâóâàòè ¿õ äî ëàíâåíåñóåëüñüêîãî øòàòó Ñóë³ÿ.
öþã³â çà íàøèéíèêè.
Òèì, õòî âæå íå ì³ã ³òè, íà õîäó â³äðóáóâàëè ãîëîâó, à ò³ëî âèéìàëè ç íàøèéíèêà ³ êèäàëè íà óçá³÷÷ÿ.
×óòêè ïðî íàáëèæåííÿ ñòðàøíîãî çàãîíó øâèäêî äîñÿãàëè
³íä³àíö³â. Âîíè âñòèãàëè ïîêèíóòè ñâî¿ ñåëèùà, à ç ñîáîþ çàáèðàëè ³ ïðîäîâîëüñòâî. Ñóïóòíèêè Åõ³íãåðà ñòðàæäàëè â³ä ãîëîäó. ¯õ êîñèëà ëèõîìàíêà. Ñîëäàò³â ñòàâàëî âñå ìåíøå, à âîðîã³â íàâêîëî âñå á³ëüøå. Íàðåøò³ ³íä³àíö³ îᒺäíàëèñÿ, îòî÷èëè
çàã³í ³ ìàéæå âñ³õ ïîâáèâàëè. Ò³, õòî çàëèøèâñÿ æèâèìè, ïðèíåñëè â Êîðî âàæëèâ³ â³äîìîñò³ ïðî òåðèòî𳿠ϳâí³÷íèõ Àíä
ïðîòÿãîì 1500 êì.
Óæå â³äîìèé âàì ͳêîëàñ Ôåäåðìàí ìàéæå í³÷èì íå â³äð³çíÿâñÿ â³ä Åõ³íãåðà. Ó 1529 ðîö³ Âåëüçåðè íàïðàâèëè éîãî â Íîâèé
Ñâ³ò äëÿ íàäàííÿ äîïîìîãè êîëîí³ñòàì Êîðî. Åõ³íãåð ñòàâ éîãî
"

íà÷àëüíèêîì. Ñïî÷àòêó â³í ïîñëàâ Ôåäåðìàíà íà ÷îë³ çàãîíó ó 130 ÷îëîâ³ê
øóêàòè ïðîõ³ä äî
«Ï³âäåííîãî ìîðÿ».
Òîé ïîãðàáóâàâ ï’ÿòü
ñåëèù ³ ç ï’ÿòüìàñòàìè áðàíöÿìè ïîâåðíóâñÿ äî Êîðî. Íåâäîâç³ í³ìöÿ òàêîæ
ïî÷àëè íàçèâàòè «ì³ñåðî». ³í áóâ æîðñòîêèì íå ò³ëüêè äî
³íä³àíö³â, à é äî ñîë- Ñóòè÷êè ³íä³àíö³â ç çàâîéîâíèêàìè. Ãðàâþðà
äàò³â-ºâðîïåéö³â. ÕV²²² ñò.
Ðîçïîâ³äàþòü, ùî
âîÿê Äåëüãàäî áóâ ïî-çâ³ðÿ÷îìó âáèòèé ëèøå çà òå, ùî çàáóâ íà
ïðèâàë³ øïàãó. À êîëè äâîº ñîëäàò³â âèÿâèëè áàæàííÿ ïîâåðíóòèñÿ, Ôåäåðìàí íàêàçàâ ¿õ ïîâ³ñèòè.
Ïåðøà åêñïåäèö³ÿ í³ìåöüêîãî êîíê³ñòàäîðà ä³éøëà ìàéæå
äî Êîðäèëüºð³â, àëå ãîëîä ³ ëþäñüê³ âòðàòè çðîáèëè ïîäàëüøå
ïðîñóâàííÿ íåìîæëèâèì. Óñóïåðå÷ âëàñíîìó áàæàííþ, Ôåäåðìàíó äîâåëîñÿ ïîâåðíóòè, õî÷ â³í ³ ä³çíàâñÿ, ùî äåñü çîâñ³ì
áëèçüêî ëåæèòü êðà¿íà, â ÿê³é ïîâíî çîëîòà ³ ñìàðàãä³â. Íà éîãî
äóìêó, öå ìàëî áóòè Åëüäîðàäî.
Ó 1535 ðîö³, çàðó÷èâøèñü ï³äòðèìêîþ Âåëüçåð³â, Ôåäåðìàí
ùå ðàç íàìàãàâñÿ ä³ñòàòèñÿ äî Åëüäîðàäî, àëå éîãî çóïèíèëà
çâ³ñòêà ïðî çàã³í Êåñàäè, ÿêèé, ÿê éîìó äîíåñëè, â òîé ÷àñ ³øîâ
éîìó íàçóñòð³÷, ùîá çóïèíèòè ïðîñóâàííÿ í³ìö³â íà ³ñïàíñüêó
òåðèòîð³þ.
Ó 1537 ðîö³ Ôåäåðìàí âòðåòº âèðóøèâ íà ïîøóêè Åëüäîðàäî, ïðîéøîâ äî ï³äí³ææÿ ñõ³äíèõ Êîðäèëüºð³â, ïåðåòíóâ ð³÷êè
Àðàóêà ³ гó-Ìåòó, ä³ñòàâñÿ äî âèòîê³â ð³÷êè Ãóàâ’ÿðå ³, íàðåøò³, ââ³éøîâ ó êðà¿íó ìó³ñê³â. Òóò â³äáóëèñÿ âæå â³äîì³ íàì ïî䳿,
àëå Ôåäåðìàí, ÿê é ³íø³ éîãî ñó÷àñíèêè, òàê ³ íå çáàãíóâ, ùî
Åëüäîðàäî âæå â³äêðèòå. ϳñëÿ ïîâåðíåííÿ êîíê³ñòàäîðà íà
áàòüê³âùèíó Âåëüçåðè çâèíóâàòèëè éîãî â ïðèõîâóâàíí³ çäîáè÷³. Âîíè íå â³ðèëè, ùî Ôåäåðìàí ä³éñíî ïðèâ³ç äóæå ìàëî çîëîòà.
"!

Àëå íå âñ³ í³ìö³-êîíê³ñòàäîðè áóëè òàêèìè çëîä³ÿìè. ²ñòîðè÷í³ õðîí³êè í³÷îãî íå ñïîâ³ùàþòü ïðî æîðñòîê³ñòü Ãåðãà Õîåðìóòà, íàñòóïíèêà Åõ³íãåðà íà ïîñòó ãóáåðíàòîðà Êîðî. Íàâïàêè, â³í
çä³éñíèâ îäèí ³ç íàéâèäàòí³øèõ ïîõîä³â â ãëèá ϳâäåííîàìåðèêàíñüêîãî ìàòåðèêà. Ó 1535 ðîö³ íà ÷îë³ âåëèêîãî çàãîíó â
400 ÷îëîâ³ê â³í ïðîñòåæèâ ñõ³äí³ ñõèëè Êîðäèëüºð³â-Ìåð³äè çà
âñ³ºþ ¿õ äîâæèíîþ, ùî ñòàíîâèòü 400 êì, ñõ³äí³ Êîðäèëüºðè íà
ä³ëÿíö³ ìàéæå â 500 êì, â³äêðèâ âåðõ³â’ÿ ê³ëüêîõ âåëèêèõ ïðèòîê
Îð³íîêî, à ìîæëèâî, äîñÿã ³ îáëàñò³ Àìàçîíêè. Ïîõ³ä áóâ äóæå
âàæêèì. Íà øëÿõó êîíê³ñòàäîðè çóñòð³ëè øàëåíèé îï³ð ³íä³àíö³â.
Áàãàòî ¿õ çàãèíóëî â³ä ëèõîìàíêè é óêóñ³â îòðóéíèõ ³ñòîò.
Ó âîëîãîìó òðîï³÷íîìó êë³ìàò³ îäÿã íà ìàíäð³âíèêàõ äóæå ñêîðî
ç³òë³â, ³ âîíè âèìóøåí³ áóëè âäÿãàòèñÿ ó çâ³ðÿ÷³ øêóðè. Äî Êîðî
ïîâåðíóëîñÿ ìåíøå ïîëîâèíè çàãîíó. À ÷åðåç äâà ðîêè ïîìåð ³
ñàì Õîåðìóò, ÷èº çäîðîâ’ÿ áóëî ï³ä³ðâàíå ï³ä ÷àñ åêñïåäèö³¿.
Ëèõà äîëÿ ÷åêàëà ³ íà ïëåì³ííèêà âåëèêîãî í³ìåöüêîãî ãóìàí³ñòà, Óëüð³õà ôîí ¥óòòåíà, Ô³ë³ïïà. Çà÷àðîâàíèé ðîçïîâ³äÿìè ïðî Åëüäîðàäî, â 1541 ðîö³ íà ÷îë³ çàãîíó â 150 ÷îëîâ³ê â³í
ðóøèâ íà ï³âäåíü â³ä Êîðî. Ðàçîì ç íèì ï³øîâ ³ çîâñ³ì þíèé
Áàðòîëîìåî, ñòàðøèé ñèí ðîäèíè Âåëüçåð³â, ÿêèé ìàâ íàñë³äóâàòè ³ìïåð³þ áàíê³ð³â.
Êîíê³ñòàäîðè äîñÿãëè îáëàñò³ ì³æ ð³÷êàìè Ïóòàìàéî ³ гóÏàêî â ï³âäåííî-ñõ³äí³é ÷àñòèí³ ñó÷àñíî¿ Áðàçè볿. Íà òîé ÷àñ
í³õòî ç ºâðîïåéö³â ñþäè íå çàõîäèâ. Ïåðø³ ìàíäð³âíèêè ç’ÿâèëèñÿ òóò ³ ðóøèëè äàë³ ëèøå ÷åðåç òðè äåñÿòèë³òòÿ, à ìîæå, é
÷åðåç äâà ñòîë³òòÿ ïî òîìó.
À ïîâåðíóòè åêñïåäèö³þ çìóñèëà òàêà ïîä³ÿ. Íà øëÿõó ìàíäð³âíèê³â òðàïèëîñÿ âåëèêå ïîñåëåííÿ ³íä³àíö³â îìàãà.  öåíòð³
ñåëèùà âèñî÷³ëà ÿêàñü äèâíà ñïîðóäà. ²ñïàíö³ âèð³øèëè, ùî
òàì ì³ñòèòüñÿ âåëè÷åçíèé ñêàðá, ³ íàïàëè íà òóá³ëüö³â. Ò³ çàïåêëî
çàõèùàëèñÿ. ¥óòòåí áóâ òÿæêî ïîðàíåíèé. Çàã³í ï³ä õìàðîþ ñòð³ë
â³äñòóïèâ.
Ñîëäàòè áóëè çíåñèëåí³ ³ íàëÿêàí³, òîìó êîìàíäèð âèð³øèâ
ïîâåðòàòèñÿ. Ïî äîðîç³ â³í óæå ïëàíóâàâ íîâó åêñïåäèö³þ. Àëå
ïîâåðíóòèñÿ æèâèì ¥óòòåíó íå ïîòàëàíèëî. Çà îäí³ºþ ç âåðñ³é,
éîãî ï³äñòóïíî âáèâ Áàðòîëîìåî Âåëüçåð. ª é ³íøà, á³ëüø ñõîæà íà ïðàâäó âåðñ³ÿ. Çà íåþ îáîõ çàõîïèëè ³ â³äðóáàëè ¿ì ãîëîâè ³ñïàíñüê³ êîëîí³ñòè. Òàê ÷è ³íàêøå, àëå çàãèáåëü öèõ äâîõ
ëþäåé äóæå çàøêîäèëà äîìó Âåëüçåð³â. ³í íåâäîâç³ çàíåïàâ ³
áóâ âèìóøåíèé íàçàâæäè ïîêèíóòè Âåíåñóåëó.
""

Ìàíäð³âêà Îðåëüÿíè: âèãàäêè ³ ðåàëüí³ñòü
²ñïàíö³ øóêàëè â ϳâäåíí³é Àìåðèö³ íå ò³ëüêè çîëîòî ³ êîøòîâí³ êàìåí³, à é ïðÿíîù³. ßê â³äîìî, äî ïðÿíîù³â íàëåæèòü
³ ïîäð³áíåíà íà ïîðîøîê êîðà êîðè÷íîãî äåðåâà — êîðèöÿ. Îòæå,
êîëè äî áðàò³â ϳñàððî íàä³éøëè â³äîìîñò³, ùî í³áèòî ó ãëèáèí³ òðîï³÷íèõ ë³ñ³â ðîñòóòü êîðè÷í³ äåðåâà, ïðàâèòåëü ʳòî Ãîíñàëî ϳñàððî íà ïî÷àòêó 1541 ðîêó âèð³øèâ îðãàí³çóâàòè åêñïåäèö³þ íà ïîøóêè êîðèö³.
Êîìïàíüéîíîì ³ ñóïóòíèêîì Ãîíñàëî â ö³é ïîäîðîæ³ ñòàâ
Ôðàíñ³ñêî äå Îðåëüÿíà. ³í áóâ çåìëÿêîì ϳñàððî ³ áðàâ ó÷àñòü
ó çàâîþâàíí³ Ïåðó. Ôðàíñ³ñêî ââàæàëè ñì³ëèâîþ ëþäíîþ.
Ó ñóòè÷ö³ ç òóá³ëüöÿìè â³í âòðàòèâ ë³âå îêî, àëå ïðîäîâæóâàâ
áðàòè ó÷àñòü ó áèòâàõ.
Çàã³í ϳñàððî íàë³÷óâàâ 230 êîíê³ñòàäîð³â ³ ÷îòèðè òèñÿ÷³
³íä³àíö³â. ²ç ñîáîþ ìàíäð³âíèêè âåëè ö³ëå ñòàäî îâåöü, ëàì ³
ñâèíåé. Çäàâàëîñÿ, ãîëîäó áîÿòèñÿ íåìà
Ó 1539 ðîö³ Îðåëüÿíà â ãèðë³ ð³÷êè¥óàÿñ
çàñíóâàâ ì³ñòî ¥óàÿê³ëü — íèí³ ãîëîâíèé
÷îãî. Àëå ïåðåõ³ä ÷ååêîíîì³÷íèé öåíòð ³ çîâí³øíüîòîðãîâåëüíèé ðåç ãîðè âèÿâèâñÿ äóïîðò ðåñïóáë³êè Åêâàäîð.
æå ñêëàäíèì. Íà ïåðåâàëàõ âèðóâàëà çàâ³ðþõà. Íå ïðèçâè÷àºí³ äî òàêîãî êë³ìàòó
³íä³àíö³ ³ òâàðèíè ïî÷àëè ãèíóòè.
Îðåëüÿíà íàçäîãíàâ çàã³í ïîáëèçó âóëêàíó Ñóìàêî, äå ϳñàððî ñòàâ òàáîðîì, ùîá ïåðå÷åêàòè ñåçîí äîù³â. Àëå ñâ³é ïðîâ³àíò â³í ÷àñòêîâî âèêîðèñòàâ, à ÷àñòêîâî âòðàòèâ ó ñóòè÷êàõ ç
³íä³àíöÿìè. Íåçâàæàþ÷è íà öå, Ãîíñàëî áóâ ðàäèé ïîïîâíåííþ, ïðèçíà÷èâ Îðåëüÿíó ñâî¿ì çàñòóïíèêîì ³ ïîñëàâ ðîçâ³äàòè
íàâêîëèøíþ òåðèòîð³þ.
Ç ðîçâ³äêè Îðåëüÿíà ïîâåðíóâñÿ ³ç ñóìíîþ çâ³ñòêîþ. Éîãî
ëþäè çíàéøëè äåðåâà, ÿê³ áóëè çîâí³ òðîõè ñõîæ³ íà êîðè÷í³.
Àëå îäåðæàòè â³ä íèõ ïðÿíîù³ áóëî íåìîæëèâî. Òîä³ Ï³ñàððî
âèð³øèâ øóêàòè Åëüäîðàäî. Ç âåëèêèìè òðóäíîùàìè ³ñïàíö³
âèéøëè íà Àìàçîíñüêó íèçèíó, äå äî íèõ í³êîëè íå áóâàëî
æîäíîãî ºâðîïåéöÿ. Ïðîòÿãîì äâîõ ì³ñÿö³â âîíè éøëè ï³ä çëèâîþ ÷åðåç ãóñò³ òðîï³÷í³ ë³ñè ³ íàðåøò³ ä³ñòàëèñÿ ïðèòîêè Íàïî,
ð³÷êè Êîê³. Òàì âîíè ïîáóäóâàëè íåçãðàáíó áðèãàíòèíó, ùîá
âåçòè íà í³é õâîðèõ. ¯õíÿ ê³ëüê³ñòü ùîäíÿ çá³ëüøóâàëàñÿ, áî â
çàãîí³ ëþòóâàëà òðîï³÷íà ëèõîìàíêà. Ò³, ùî çàëèøàëèñÿ çäîðîâèìè, éøëè áåðåãîì, ëåäâå ïðîäèðàþ÷èñü êð³çü ãóñòó òðîï³÷íó
ðîñëèíí³ñòü. Íàðåøò³ ñîëäàòè â³äìîâèëèñÿ éòè äàë³, áî ïî÷ó"#

ëè, ùî ïîïåðåäó íåìຠ³íä³àíñüêèõ ñåëèù, ÿê³ ìîæíà ïîãðàáóâàòè ³ çðîáèòè çàïàñè ïðîäîâîëüñòâà.
Òîä³ Ï³ñàððî âèð³øèâ íàïðàâèòè ÷àñòèíó çàãîíó íà ïîøóêè
ïðîâ³àíòó. Ïåðåñóâàòèñÿ ð³÷êîþ äàë³ ïîãîäèâñÿ Îðåëüÿíà. Ó ãðóäí³
1541 ðîêó â ñóïðîâîä³ 56 ÷îëîâ³ê Ôðàíñ³ñêî ç³éøîâ íà êîðàáåëü. Íà ïðîùàííÿ â³í ñêàçàâ êîìàíäèðó, ùîá òîé íå çãàäóâàâ
éîãî ëèõîì, ÿêùî â³í íå ïîâåðíåòüñÿ. Á³ëüøå íà÷àëüíèê ³ éîãî
çàñòóïíèê í³êîëè íå áà÷èëèñÿ.
×åðåç äåÿêèé ÷àñ ñîëäàòè ϳñàððî çíàéøëè â ë³ñ³ îäíîãî ç
òèõ ³ñïàíö³â, õòî â³äïëèâ ðàçîì ç Îðåëüÿíîþ. ³í ðîçêàçàâ, ùî
Ôðàíñ³ñêî çðàäèâ ñâî¿õ òîâàðèø³â. Ãîíñàëî ³ éîãî ãîëîäí³ ëþäè
ç âåëèêèìè òðóäíîùàìè ïðîáèëèñÿ ÷åðåç ñåëüâó, âòðàòèëè
210 ñâî¿õ òîâàðèø³â ³ âñ³õ ³íä³àíö³â ³, íàðåøò³, ä³ñòàëèñÿ äî ʳòî.
Ñàì Îðåëüÿíà ñòâåðäæóâàâ, ùî íå ìàâ ãàäêè çàëèøàòè ϳñàððî ³ éîãî ëþäåé. Ïðîñòî íèæ÷å ïî Íàïî í³ÿêèõ ñåëèù ç
ïðîäîâîëüñòâîì íå áóëî, à éòè ïðîòè ñèëüíî¿ òå÷³¿ ¿õíÿ áðèãàíòèíà íå áóëà ñïðîìîæíà. À áåðåãîì çàã³í òåæ ïðîáèòèñÿ òàê ³
íå çì³ã. Ïðîòå öå áóëà íåïðàâäà, áî Ãîíñàëî ç³ ñâî¿ì çàãîíîì
÷àñòèíó øëÿõó çä³éñíèâ ñàìå áåðåãîì Íàïî. Øëÿõ áóâ äóæå
âàæêèé, àëå ïîäîëàòè éîãî áóëî ìîæëèâî.
12 ëþòîãî 1542 ðîêó ìàíäð³âíèêè ä³ñòàëèñÿ ì³ñöÿ, äå Íàïî
âïàäàëà äî Àìàçîíêè. Òóò ïîáóäóâàëè äðóãó áðèãàíòèíó ³ ðóøèëè äàë³. Âîäè ìîãóòíüî¿ ð³÷êè øâèäêî íåñëè ñóäíî. ²ñïàíö³
ñïîä³âàëèñÿ, ùî íàðåøò³ äîñÿãíóòü ìîðÿ. Àëå âîíè íå ìàëè
óÿâè, ÿêîþ äîâãîþ º Àìàçîíêà, ³ íàâ³òü ãàäêè íå ìàëè ïðî òå,
ùî ¿õíÿ ïîäîðîæ òðèâàòèìå 172 äí³.
Çâ³ò ïðî ïëàâàííÿ Îðåëüÿíè ³ éîãî ëþäåé äóæå ðåòåëüíî
çàïèñàâ ó÷àñíèê åêñïåäèö³¿, ìîíàõ Ãàñïàð Êàðâàõàëü. ³ä íüîãî
ñòàëî â³äîìî, ùî ïî äîðîç³ Îðåëüÿí³ òðàïëÿëèñÿ âåëè÷åçí³ ³
äóæå áàãàò³ ì³ñòà, âîíè áà÷èëè ³íä³àíö³â ç á³ëîþ øê³ðîþ. Àëå
íàéãîëîâí³øèì áóëà ðîçïîâ³äü ïðî àìàçîíîê — æ³íîê-âî¿í³â,
ÿê³ óíèêàëè ÷îëîâ³ê³â ³ ñòâîðèëè ó ãëèáèí³ ë³ñ³â âëàñíó äåðæàâó. Êàðâàõàëü ïèñàâ: «Â³äîìî, ùî ³íä³àíö³ º ï³ääàíèìè àìàçîíîê ³ ñïëà÷óþòü ¿ì äàíèíó. Òîìó, êîëè ³íä³àíö³ ä³çíàëèñÿ ïðî
íàøå íàáëèæåííÿ, âîíè ïîêëèêàëè ¿õ íà äîïîìîãó, ³ ç’ÿâèëèñÿ
10 àáî 12 æ³íîê-àìàçîíîê, ÿê³ éøëè â á³é ïîïåðåäó âñ³õ ³ áèëèñÿ ç òàêîþ õîðîáð³ñòþ, ùî ³íä³àíö³ áîÿëèñÿ ïîâåðíóòèñÿ ñïèíàìè äî íàøèõ ñîëäàò³â, áî æ³íêè âáèâàëè ¿õ ñâî¿ìè äóáöÿìè...
Ö³ æ³íêè õîäÿòü çîâñ³ì áåç îäÿãó. Âîíè ãîë³, ìàþòü ñâ³òëó øê³ðó ³ äóæå ñèëüí³. Îçáðîºí³ ëóêîì òà ñòð³ëàìè, êîæíà ç íèõ äîð³â"$

íþº â áèòâ³ äåñÿòêó
³íä³àíö³â». ²ñïàíö³ íà÷åáòî ïî÷àëè áèòèñÿ ç
àìàçîíêàìè ³ âáèëè
ñ³ì æ³íîê-âî¿í³â.
Æîäíà ç åêñïåäèö³é, ÿêà áóâàëà íà
Àìàçîíö³ ï³ñëÿ Îðåëüÿíè, íå áà÷èëà àí³ âåëèêèõ ì³ñò, àí³
ñâ³òëîøê³ðèõ ëþäåé, àí³ àìàçîíîê. Ùîïðàâäà, â 30-õ ðîêàõ
ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ áóëî ç’ÿñîâàíî, ùî æ³íêè ç ïðèàìàçîíñüêèõ ïëåìåí ÷àñòî âîþâàëè íàð³âí³ ç ÷îëîâ³êàìè. Î÷åâèäíî,
ùî Îðåëüÿíà ³ Êàðâàõàëü çíà÷íî ïåðåá³ëüøèëè ¿õí³ ìîæëèâîñò³. Ùîäî âñüîãî ³íøîãî, òî òóò Îðåëüÿíà ïðîñòî íàáðåõàâ,
íàìàãàþ÷èñü çàö³êàâèòè êîðîëÿ ³ çäîáóòè ãðîø³ íà íîâó åêñïåäèö³þ.
ijñòàâøèñÿ ãèðëà Àìàçîíêè, êîðàáë³ ïîòðàïèëè äî «Ìîðÿ
ϳíñîíà» ³ ðóøèëè âçäîâæ áåðåãà íà ï³âí³÷. Óíî÷³ 30 ñåðïíÿ
áðèãàíòèíè âòðàòèëè îäíà îäíó ç ïîëÿ çîðó. Òà, ÿêîþ êîìàí-

Ðîçïîâ³äü Êàðâàõàëÿ ïðî àìàçîíîê
ñïðàâèëà íà ºâðîïåéö³â òàêå ñèëüíå
âðàæåííÿ, ùî â³äêðèòó Îðåëüÿíîþ ð³÷êó
ïî÷àëè íàçèâàòè Àìàçîíêîþ. ª, ùîïðàâäà,
é ³íøå òëóìà÷åííÿ. Íèí³ âèñóâàºòüñÿ âåðñ³ÿ,
ùî íàçâà ïîõîäèòü â³ä ³íä³àíñüêîãî ñëîâà
«àìàñóíó» — «âåëèêà âîäà».

Êîíê³ñòàäîðè, ùî â³äáèâàþòü àòàêó ïëåìåí³ àìàçîíîê. Ìàëþíîê íà êàðò³
1544 ð.

"%

Äåëüòà Àìàçîíêè

äóâàâ Îðåëüÿíà, ó âåðåñí³ 1542 ðîêó êèíóëà «ÿê³ð» (çàì³ñòü
íüîãî ìàíäð³âíèêè âèêîðèñòîâóâàëè âåëèêèé êàì³íü) ïîáëèçó
íåâåëè÷êîãî îñòðîâà Êóáà´óà. Òóò ¿¿ âæå äâà äí³ ÷åêàëî äðóãå
ñóäíî. Çâ³äòè Îðåëüÿíà ïîïðÿìóâàâ äî Åñïàíüéîëè, à òàì ñ³â
íà ñóäíî, ÿêå éøëî äî ²ñïàí³¿. Êîðîëü ïîãîäèâñÿ íàäàòè Îðåëüÿí³ ïðàâî íà çàâîþâàííÿ â³äêðèòèõ íèì çåìåëü ³ äàâ ãðîø³ íà
íîâó åêñïåäèö³þ. Òîé çàâîðîæèâ ìîíàðõà ðîçïîâ³äÿìè ïðî
çîëîòî. Â³í ³ éîãî òîâàðèø³ í³÷îãî íå ïðèâåçëè ³ç ñîáîþ
í³áèòî òîìó, ùî çìó÷åí³ âàæêèì ïîõîäîì ñòàëè çîâñ³ì áàéäóæ³ äî íüîãî.
Îõî÷èõ äî ó÷àñò³ â çàâîþâàíí³ áàãàòèõ ì³ñò, ïðî ³ñíóâàííÿ
ÿêèõ ðîçïîâ³äàâ Îðåëüÿíà, âèÿâèëîñÿ áàãàòî. ²ñïàíöÿì ìàðèëèñÿ áàãàòñòâà, ùå á³ëüø³, í³æ ó Ìåêñèö³ é Ïåðó. Îòæå, â ñåðåäèí³ 1544 ðîêó ç ãèðëà ¥âàäàëêâ³â³ðó âèéøëî ÷îòèðè êîðàáë³ ç
åê³ïàæåì â 400 ÷îëîâ³ê. Àëå ïî äîðîç³ ÷åðåç îêåàí ñèëüí³ áóð³
ðîçâ³ÿëè ôëîòèë³þ. Ïðî äâà êîðàáë³ í³÷îãî íå â³äîìî. Ò³, ùî
âðÿòóâàëèñÿ, äîñÿãëè ãèðëà Àìàçîíêè. Àëå òàì á³ëüø³ñòü êîíê³ñòàäîð³â ïîìåðëè â³ä òðîï³÷íèõ õâîðîá. Òàêà ñàìà äîëÿ ñï³òêàëà ³ Îðåëüÿíó. Àëå â³í ñòàâ ïåðøèì ³ñïàíöåì, ÿêèé çì³ã ïåðåòíóòè ϳâäåííó Àìåðèêó â íàéøèðø³é ¿¿ ÷àñòèí³, â³äêðèâ
Àìàçîíêó ³ äîâ³â, ùî âîíà º ñóäíîïëàâíîþ.
"&

Ïåðø³ ºâðîïåéö³ â ϳâí³÷í³é Àìåðèö³
Äæîí ³ Ñåáàñòüÿí Êàáîòè —
â³äêðèâà÷³ ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè
²ñòîð³ÿ â³äêðèòòÿ ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè òðîõè ñõîæà íà ³ñòîð³þ
â³äêðèòò³â Êîëóìáà. ² çä³éñíèëè öåé ïîäâèã òåæ ³òàë³éö³, âèõ³äöÿ
ç-ï³ä ¥åíó¿, Äæîâàíí³ ³ Ñåáàñòüÿí Êàáîòî. Âò³ì, âîíè êðàùå â³äîì³ ï³ä ïð³çâèùåì Êàáîò, áî áàòüêî ðîäèíè, Äæîâàíí³, åì³ãðóâàâ
äî Àíã볿 ³ îñåëèâñÿ â Áð³ñòîë³. Òàì éîãî ïî÷àëè íàçèâàòè Äæîíîì Êàáîòîì, à ñèí óñïàäêóâàâ ïð³çâèùå.
Äæîí áóâ äîñâ³ä÷åíèì ìîðåïëàâöåì ³ ìàíäð³âíèêîì, ïåðø
í³æ ïåðå¿õàòè äî Àíã볿, â³í óæå ïîáóâàâ íà Áëèçüêîìó Ñõîä³ ³
íàâ³òü â³äâ³äàâ Ìåêêó. Öå ïðèâåðíóëî äî íüîãî óâàãó áàãàòèõ
áð³ñòîëüñüêèõ êóïö³â, ÿê³ äî òîãî âæå îðãàí³çîâóâàëè ê³ëüêà åêñïåäèö³é íà ïîøóêè ëåãåíäàðíîãî îñòðîâà Áðàçèë, àëå áåçðåçóëüòàòíî. Âîíè âèð³øèëè îðãàí³çóâàòè ùå îäíó åêñïåäèö³þ ³ çàïðîïîíóâàëè Êàáîòó î÷îëèòè ¿¿.
Äæîí ïîãîäèâñÿ, àëå éîãî ïðàãíåííÿ áóëè çíà÷íî øèðø³ çà
ïëàíè éîãî ïàòðîí³â. ³í ìð³ÿâ ä³ñòàòèñÿ äî Êàòàþ (òàê íàçèâàëè â òîé ÷àñ Êèòàé), ïëèâó÷è â çàõ³äíîìó íàïðÿìêó. Êàáîò ïðèïóñêàâ: ÿêùî çåìëÿ ìຠôîðìó êóë³, òî øëÿõ íåïîäàë³ê â³ä ïîëþñó áóäå çíà÷íî êîðîòøèé çà ìàðøðóò Êîëóìáà, êîòðèé ïëàâàâ
ó ñóáåêâàòîð³àëüíèõ øèðîòàõ.

Äæîí Êàáîò

Ñåáàñòüÿí Êàáîò

"'

Àíãë³éñüêèé êîðîëü Ãåíð³õ ²² íå ïîáîÿâñÿ êîíôë³êòó
ç ³ñïàíöÿìè, ÿê³, ÿê
âè ïàì’ÿòàºòå, ìàëè
â³ä Ïàïè äîçâ³ë íà
â³äêðèòòÿ òåðèòîð³é
íà ï³âí³÷ â³ä åêâàòîðà. Ãåíð³õ äóæå ñëóøíî ââàæàâ òàêèé
«ðîçïîä³ë» ñâ³òó íåñïðàâåäëèâèì. ³í
íàäàâ åêñïåäèö³¿ Êàáîòà ïðàâî íà â³äêðèòòÿ áóäü-ÿêèõ çåìåëü íà Ñõîä³, Çàõîä³
³ ϳâíî÷³, çàëèøèâøè
çà ³ñïàíöÿìè ò³ëüêè
ϳâäåíü.
Ïåðøà àíãë³éñüêà åêñïåäèö³ÿ áóëà
îðãàí³çîâàíà äóæå
Ìåìîð³àë Äæîíà Êàáîòà â Íîâ³é Øîòëàí䳿
ñêðîìíî. Ó ðîçïîðÿäæåíí³ Êàáîòà áóëî ëèøå îäíå íåâåëèêå ñóäíî «Ìåòüþ» ç åê³ïàæåì ó 18 ÷îëîâ³ê. Ðàçîì ç áàòüêîì ó ïîäîðîæ³ áðàâ ó÷àñòü ³
éîãî ñåðåäí³é ñèí Ñåáàñòüÿí.
Ïðî öþ ïîäîðîæ â³äîìî äóæå ìàëî. Âîíà ïî÷àëàñÿ 2 òðàâíÿ 1497 ðîêó, êîëè «Ìåòüþ» âèéøîâ ç Áð³ñòîëÿ ³ ïîïðÿìóâàâ
íà çàõ³ä. Íàïðèê³íö³ ÷åðâíÿ ìîðåïëàâö³ äîñÿãëè ÿêî¿ñü çåìë³,
ÿêó Äæîí íàçâàâ «Òåððà ïð³ìà â³ñòà» («Ïåðøà çåìëÿ, ÿêó
ïîáà÷èëè»). Á³ëüø³ñòü ³ñòîðèê³â ââàæàþòü, ùî öå áóâ îñòð³â
Íüþôàóíäëåíä. Ðåøòà âêàçóº íà Ëàáðàäîð — ï³âîñòð³â íà ï³âí³÷íîìó çàõîä³ Ï³âí³÷íî¿ Àìåðèêè. ßêùî ìàþòü ðàö³þ îñòàíí³, Êàáîò íà 14 ì³ñÿö³â ðàí³øå çà Êîëóìáà â³äêðèâ êîíòèíåíò,
áî òîé ò³ëüêè 1498 ðîêó âïåðøå ïîáà÷èâ éîãî â ñåðåäí³é
÷àñòèí³. Äî òîãî æ Êîëóìá çä³éñíþâàâ ñâî¿ ïîäîðîæ³ â òåïëèõ
øèðîòàõ, à Êàáîò ³ éîãî ñóïóòíèêè çàçíàëè çíà÷íî á³ëüøå
íåãàðàçä³â. Óò³ì, Êàáîò, òàê ñàìî ÿê Êîëóìá, ââàæàâ, ùî
â³äêðèâ óçáåðåææÿ À糿. Íà óçáåðåææ³ áóâ ï³äíÿòèé àíãë³éñüêèé ïðàïîð, à Êàáîò óðî÷èñòî ïðîãîëîñèâ ö³ çåìë³ âîëîä³í#

íÿì àíãë³éñüêî¿ êîðîíè. Íà çíàê öüîãî â ðàéîí³ âèñàäêè áóëî
ïîñòàâëåíî äåðåâ’ÿíèé õðåñò.
Äàë³ ìîðåïëàâö³ âçÿëè êóðñ íà ñõ³ä ³ íåâäîâç³ çóñòð³ëè âåëèê³ êîñÿêè ðèáè. Öå áóëà Âåëèêà Íüþôàóíäëåíäñüêà áàíêà —
îäèí ç íàéáàãàòøèõ ó ñâ³ò³ ðàéîí³â äëÿ ðèáîëîâë³. Äëÿ àíãë³éö³â öå â³äêðèòòÿ ìàëî âåëèêå çíà÷åííÿ. Òåïåð âîíè ìîãëè âåñòè
ëîâè ñàìîñò³éíî ³ íå êóïóâàòè ðèáó â ²ñëàí䳿, ÿê òî áóëî ðàí³øå.
Íàïðèê³íö³ ë³òà åêñïåäèö³ÿ ïîâåðíóëàñÿ äî Áð³ñòîëÿ. ¯¿ ó÷àñíèê³â çóñòð³ëè ³ç çàõîïëåííÿì. Äæîíà ïî÷àëè íàçèâàòè «âåëèêèì àäì³ðàëîì». Êîðîëü íàãîðîäèâ éîãî îäÿãîì ³ äåñÿòüìà ôóíòàìè ñòåðë³íã³â, à òàêîæ ïðèçíà÷èâ éîìó ùîð³÷íó ïåíñ³þ â
20 ôóíò³â. Àíãë³éö³ áóëè âïåâíåí³, ùî ìîðåïëàâö³ â³äêðèëè
Êèòàé, à êóïö³ âæå ïî÷àëè ï³äðàõîâóâàòè ìàéáóòí³ ïðèáóòêè
â³ä òîðã³âë³.
×åðåç ð³ê Äæîí Êàáîò âèðóøèâ ó äðóãå ïëàâàííÿ. Öüîãî
ðàçó áóëà îðãàí³çîâàíà ö³ëà åñêàäðà ç ï’ÿòè ÷è øåñòè ñóäåí ç
åê³ïàæåì ó 200 ÷îëîâ³ê. Àëå äîðîãîþ Äæîí ïîìåð. Ìîðåïëàâöÿì íå âèñòà÷èëî ïðîäîâîëüñòâà, òîìó Ñåáàñòüÿí áóâ âèìóøåíèé ïîâåðíóòèñÿ äî Àíã볿. Âò³ì, åêñïåäèö³ÿ äîñÿãëà ìàòåðèêà
³ ïðîéøëà âçäîâæ ñõ³äíîãî óçáåðåææÿ ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè — â³ä
çàòîêè Äåëàâàð àæ äî Ôëîðèäè. Öüîãî ðàçó ìîðÿêàì ïîùàñòèëî ïîáà÷èòè òóá³ëüö³â. Âîíè áóëè âäÿãíåí³ ó çâ³ðÿ÷³ øêóðè ³
çîâñ³ì íå íàãàäóâàëè áàãàòèõ êèòàéö³â. Ñòàëî çðîçóì³ëèì, ùî
â³äêðèò³ çåìë³ íå º Êèòàºì. Òîìó àíãë³éñüê³ êóïö³ âòðàòèëè ö³êàâ³ñòü äî òàêèõ åêñïåäèö³é. Íà ÿêèéñü ÷àñ ïëàâàííÿ â çàõ³äíîìó íàïðÿìêó íà ï³âíî÷³ ïðèïèíèëèñÿ.
Îäíàê Ñåáàñòüÿí ó ïîøóêàõ øëÿõó äî Êèòàþ ³í³ö³þâàâ ïîøóêè ï³âí³÷íî-çàõ³äíîãî ïðîõîäó ì³æ Àìåðèêîþ ³ À糺þ, ÿê³
òðèâàëè àæ äî ÕÕ ñòîë³òòÿ. Çàâäÿêè öüîìó áóëî çä³éñíåíî áàãàòî âàæëèâèõ ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â.

Ïîðòóãàëüö³ ïîáëèçó áåðåã³â ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè
Âè âæå çíàºòå ïðî òå, ùî Ïîðòóãàë³ÿ çîñåðåäèëà ñâî¿ çóñèëëÿ íà ïîøóêàõ ìîðñüêîãî øëÿõó äî ²í䳿 ³ äîñÿãëà â öüîìó âåëèêèõ óñï³õ³â. Àëå ïîìèëêîâî ñòâåðäæóâàòè, ùî ïîðòóãàëüñüê³ ìîðÿêè á³ëüøå í³êóäè íå ïëàâàëè. Òî÷í³ ìàðøðóòè öèõ åêñïåäèö³é,
íà æàëü, íå â³äîì³, çà âèíÿòêîì ìàíäð³âêè Ãàøïàðà Êîðò³ð³àëà
äî áåðåã³â ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè.
³äîìî, ùî áàòüêî Ãàøïàðà, Æóàí Êîðò³ð³àë, òåæ áóâ ìàíäð³âíèêîì. Äåÿê³ ïîðòóãàëüñüê³ â÷åí³ ñòâåðäæóþòü, ùî â³í íà#

â³òü äîñÿã àìåðèêàíñüêîãî óçáåðåææÿ ùå â 60—70 ðîêàõ XV ñòîë³òòÿ, òîáòî ðàí³øå çà Êîëóìáà. Ïðîòå öå íå äîâåäåíî. Àëå áàòüêîâ³ ïëàâàííÿ äóæå âïëèíóëè íà Ãàøïàðà. Ïî÷óâøè ïðî óñï³õ
Äæîíà Êàáîòà, â³í ïðîéíÿâñÿ ³äåºþ îðãàí³çóâàòè ïëàâàííÿ â
ï³âí³÷í³ ðàéîíè äëÿ ïîøóê³â ï³âí³÷íî-çàõ³äíîãî ïðîõîäó äî À糿
³ çâåðíóâñÿ ç öèì ïðîåêòîì äî ïîðòóãàëüñüêîãî êîðîëÿ Ìàíóåëÿ ². Òîé íàäàâ ìîðåïëàâöþ ïðàâî íà âñ³ çåìë³, ÿê³ áóäóòü çíàéäåí³, ³ Êîðò³ð³àë ïî÷àâ ëàäíàòèñÿ â äîðîãó.
Ó ÷åðâí³ 1500 ðîêó ï’ÿòäåñÿòèð³÷íèé ìîðåïëàâåöü â³äïëèâ ç
˳ñàáîíà ³ ïîïðÿìóâàâ íà ï³âí³÷íèé ñõ³ä. Ââàæàþòü, ùî â öüîìó ïëàâàíí³ â³í ïîáóâàâ ïîáëèçó Íüþôàóíäëåíäà ³ íà Ëàáðàäîð³. Ñàìå Êîðò³ð³àë íàçâàâ ï³âîñòð³â «Òåððà-äó-Ëàâðàäîð», òîáòî
«Çåìëåþ îðà÷à». Çâ³äñè âîñåíè 1500 ðîêó â³í ïðèâ³ç äî Àíã볿
«ë³ñîâèõ ëþäåé» — åñê³ìîñ³â. Ïîðòóãàëåöü ñïîä³âàâñÿ, ùî ì³ñöåâèõ æèòåë³â ìîæíà áóäå âèêîðèñòîâóâàòè äëÿ ðîáîòè íà ïëàíòàö³ÿõ.
Ó òðàâí³ íàñòóïíîãî ðîêó Êîðò³ð³àë ðàçîì ç³ ñâî¿ì áðàòîì
̳´åëåì âèðóøèâ ó äðóãó åêñïåäèö³þ. Íà öåé ðàç ó áðàò³â áóëî
òðè ñóäíà. Êîðàáë³ äîñÿãëè Ëàáðàäîðó, à ïîò³ì ïîïëèâëè íà
ï³âäåíü. ³ä çàòîêè Áåëë-Àéë äâà ñóäíà ï³ä êîìàíäîþ ̳´åëÿ,
ìàþ÷è 50 åñê³ìîñ³â íà áîðòó, ïîâåðíóëè íà áàòüê³âùèíó, à Ãàøïàð ïîïëèâ äàë³ ³ çíèê áåçâ³ñòè. Ó 1502 ðîö³ ̳´åëü ïîïëèâ íà
ïîøóêè áðàòà ³ òåæ çàãèíóâ äåñü ó ï³âí³÷íèõ âîäàõ.
Ó ïîäàëüøîìó Ïîðòóãàë³ÿ ïðèïèíèëà ïîøóêè ï³âí³÷íî-çàõ³äíîãî ïðîõîäó äî ñõ³äíî¿ À糿. ¯é âèñòà÷àëî øëÿõó íàâêðóãè
Àôðèêè. Àëå ïîðòóãàëüñüê³ ðèáàëêè ïî÷àëè çä³éñíþâàòè ïîñò³éí³ ïëàâàííÿ äî Íüþôàóíäëåíäà çà ðèáîþ, à çà íèìè â öåé
ðàéîí ïîòÿãíóëèñÿ ³íø³ ìåøêàíö³ ϳðåíåéñüêîãî ï³âîñòðîâà.

Åêñïåäèö³¿ êîíê³ñòàäîð³â
ßê ìè âæå çíàºìî, äåõòî ç ³ñïàíö³â íàìàãàâñÿ çíàéòè áàãàòñòâà ³ â ϳâí³÷í³é Àìåðèö³. Çãàäàéòå Êîðòåñà, ÿêèé ó ïîøóêàõ
ïåðëèí â³äêðèâ óçáåðåææÿ Êàë³ôîðí³¿. Áóëè é ³íø³. Îêð³ì áàãàòñòâ, âîíè øóêàëè âîäíèé ïðîõ³ä ÷åðåç ìàòåðèê äî «Ï³âäåííîãî ìîðÿ», òîáòî äî Òèõîãî îêåàíó. Îäíèì ³ç òàêèõ øóêà÷³â
áóâ Àëîíñî Àëüâàðåñ äå ϳíåäà, ùî â³äêðèâ ãèðëî ̳ññ³ñ³ï³ ³
ä³ñòàâ ñòðàøíó ñìåðòü.
Çà ³í³ö³àòèâîþ ãóáåðíàòîðà ßìàéêè, åêñïåäèö³ÿ âèðóøèëà
çàâîéîâóâàòè â³äêðèòó Ïîíñå äå Ëåîíîì Ôëîðèäó — «çîëîòó
êðà¿íó» (ùå îäíà ç êîíê³ñòàäîðñüêèõ ëåãåíä). Ç ö³ºþ ìåòîþ â³í
#

âèä³ëèâ òðè ÷è ÷îòèðè êîðàáë³, à êîìàíäèðîì ôëîòè볿 ïðèçíà÷èâ ϳíåäó.
Íàïðèê³íö³ 1518 ðîêó ôëîòèë³ÿ ïîïðÿìóâàëà äî ï³âäåííî¿
÷àñòèíè çàõ³äíîãî óçáåðåææÿ Ôëîðèäè. Éäó÷è íà çàõ³ä óçäîâæ
óçáåðåææÿ Ìåêñèêàíñüêî¿ çàòîêè, ìîðÿêè íåâäîâç³ íàòðàïèëè
íà «ìîðå ïð³ñíî¿ âîäè» ³ ç’ÿñóâàëè, ùî éîãî óòâîðþº âåëè÷åçíà
ð³÷êà, ÿêà âïàäຠòóò ó ìîðå. Öå áóëà ̳ññ³ñ³ï³, êîòðó ³ñïàíö³
íàçâàëè ð³÷êîþ Åñï³ð³òó-Ñàíòî, òîáòî «Äóõà Ñâÿòîãî».
ϳíåäà äóæå çðàä³â, áî ñïîä³âàâñÿ, ùî â³äêðèòà ð³÷êà ³ º ïðîõîäîì ì³æ äâîìà îêåàíàìè. Éîãî êîðàáë³ ïðîïëèâëè 40 êì
ñóïðîòè òå÷³¿ ³ ïåðåêîíàëèñÿ, ùî ïðîõ³ä âîíè òóò íàâðÿä ÷è
çíàéäóòü. Ïîâåðíóâøèñü íà óçáåðåææÿ, ìîðåïëàâö³ ïîïëèëè
âçäîâæ íüîãî ³ äîñÿãëè ð³÷êè Ïàíóêî, à ïîò³ì ðóøèëè äî
Ôëîðèäè.
Ó 1520 ðîö³ ϳíåãà çíîâó ïîâåðíóâñÿ äî ðàéîíó Ïàíóêî, áî
õîò³â çàñíóâàòè òóò ïîñåëåííÿ. Àëå çä³éñíèòè öå éîìó íå ñóäèëîñÿ. Ó ñóòè÷ö³ ç ³íä³àíöÿìè ϳíåäà áóâ óáèòèé. ³äîìî, ùî
òóá³ëüö³ çíÿëè ç íüîãî øê³ðó ³ âèñòàâèëè ÿê âîºííèé òðîôåé, à
ò³ëî 璿ëè.
Îäí³ºþ ç íàéö³êàâ³øèõ ñòîð³íîê â³äêðèòòÿ Àìåðèêè ìîæíà
ââàæàòè ïîäîðîæ ó÷àñíèêà äðóãîãî ïëàâàííÿ Êîëóìáà, çàâîéîâíèêà ³ ãóáåðíàòîðà îñòðîâà Ïóåðòî-Ðèêî Õóàíà Ïîíñå äå Ëåîíà, ÿêîìó ïîùàñòèëî â³äêðèòè ï³âîñòð³â Ôëîðèäà. ³äîìî, ùî
â³í ö³êàâèâñÿ àëõ³ì³ºþ ³ â³ðèâ
â ³ñíóâàííÿ «äæåðåëà â³÷íî¿
ìîëîäîñò³», âîäè ÿêîãî í³áèòî
ïîâåðòàþòü ìîëîä³ñòü ³ çäîðîâ’ÿ ñòàðèì òà ïîí³âå÷åíèì.
Ïîä³áíó ëåãåíäó ìàëè é ³íä³àíö³ Ïóåðòî-Ðèêî. Âîíè ââàæàëè, ùî äåñü íåïîäàë³ê ³ñíóº
îñòð³â, äå ᒺ êàçêîâå äæåðåëî.
Ïîíñå äå Ëåîí çàõîïèâñÿ
³äåºþ çíàéòè öåé îñòð³â. ³í
ï³äãîòóâàâ òðè êîðàáë³ ³ ïî÷àâ
íàáèðàòè êîìàíäó. Ïî÷óâøè
ïðî ìåòó åêñïåäèö³¿, äî íå¿
ïðèñòàëè âñ³ ñòàð³ òà êàë³÷í³
Ïóåðòî-Ðèêî, ÿê³ ñïîä³âàëèñÿ
ïîçáóòèñÿ õâîðîá ³ ïîâåðíóòè Õóàí Ïîíñå äå Ëåîí
#!

âòðà÷åí³ êðàñó ³ ìîëîä³ñòü. Òàêîãî äèâîâèæíîãî åê³ïàæó íå çíàëà
æîäíà åêñïåäèö³ÿ.
Êîðàáë³ âèéøëè ó ïëàâàííÿ íà ïî÷àòêó áåðåçíÿ 1515 ðîêó ³
âçÿëè êóðñ íà Áàãàìñüê³ îñòðîâè. Ïî äîðîç³ âîíè çóïèíÿëèñÿ
á³ëÿ êîæíîãî îñòðîâà ³ êóïàëèñÿ ó âñ³õ âîäîéìèùàõ, ÿê³ ¿ì òðàïëÿëèñÿ. Çâ³ñíî, ùî í³ÿêîãî «äæåðåëà â³÷íî¿ ìîëîäîñò³» âîíè
íå çíàéøëè, ïðîòå â³äêðèëè âåëèêèé ï³âîñòð³â, ÿêèé íàçâàëè
Ôëîðèäîþ, òîáòî «Êâ³òó÷îþ», áî â³äêðèòòÿ áóëî çä³éñíåíî ó
Âåðáíó (Êâ³òó÷ó) íåä³ëþ. Çà ³ñíóþ÷èì çâè÷àºì ³ñïàíö³ ç³éøëè
íà áåðåã, à Ïîíñå äå Ëåîí îãîëîñèâ íîâîâ³äêðèòó çåìëþ âîëîä³ííÿì ³ñïàíñüêî¿ êîðîíè. Òàê Ôëîðèäà ñòàëà ïåðøèì âîëîä³ííÿì ²ñïàí³¿ â ϳâí³÷í³é Àìåðèö³.
Àëå ó Ôëîðèä³ íå áóëî çîëîòà. Òîìó ³ñïàíñüê³ çàãîíè ïîñòóïîâî ïî÷àëè ïðîñóâàòèñÿ â öåíòðàëüí³ ðàéîíè ìàòåðèêà. Íà
òîé ÷àñ ñåðåä íèõ äóæå ïîïóëÿðíîþ áóëà ëåãåíäà ïðî ñ³ì ì³ñò
ѳâîëè. Ðîçïîâ³äàëè, ùî ï³ä ÷àñ õðåñòîâèõ ïîõîä³â, ðÿòóþ÷èñü
â³ä ìóñóëüìàí, êóäèñü çà îêåàí óòåêëè ñ³ì ºïèñêîï³â ³ çàñíóâàëè ñ³ì ì³ñò. Íàéá³ëüøèì ³ íàéáàãàòøèì ñåðåä íèõ áóëà ѳâîëà,
³íø³ ï³äêîðÿëèñÿ âëàä³ ¿¿ ºïèñêîïà. Îòæå, â³öå-êîðîëü ²ñïàí³¿ ³
ïî÷àâ íàïðàâëÿòè íåâåëèê³ çàãîíè íà ¿õ ïîøóêè.
Îäíîãî ðàçó ç òàêî¿ åêñïåäèö³¿ ïîâåðíóâñÿ ìîíàõ Àíòîí³î äå
Ìåíäîñà. ³í ðîçïîâ³â, ùî áà÷èâ îäíå ç öèõ ì³ñò. Äëÿ ïåðåâ³ðêè éîãî çâ³ñòêè áóëî íàïðàâëåíî ùå îäèí çàã³í. Éîãî êîìàíäèð
Ìåëü÷îð ijàñ òåæ çäàëåêó áà÷èâ ÿêåñü ì³ñòî. Òîìó êîìåíäàíò
ì³ñòà Êóëüÿêàí, Ôðàíñ³ñêî Âàñêåñ äå Êîðîíàäî, ç³áðàâ âåëèêèé çàã³í ó 300 ñîëäàò³â ³ 700 ³íä³àíö³â ³ â ëþòîìó 1542 ðîêó
âèðóøèâ íà çàâîþâàííÿ ѳâîëè.
²ç ñîáîþ ³ñïàíö³ çàõîïèëè âåëè÷åçíó ê³ëüê³ñòü õóäîáè, ùîá
íå ãîëîäóâàòè. Íåâäîâç³ âîíè ïåðåéøëè ÷åðåç ïëàòî Êîëîðàäî ³
ïîòðàïèëè â çåìë³, äå, çà ñâ³ä÷åííÿìè Ìåíäîñè ³ ijàñà, áóëè
ëåãåíäàðí³ ì³ñòà. Ïðîòÿãîì óñüîãî øëÿõó Êîðîíàäî â³äïðàâëÿâ
íåâåëèê³ ðîçâ³äíèöüê³ çàãîíè, ÿê³ çðîáèëè ÷èìàëî â³äêðèòò³â.
Îäèí ³ç öèõ çàãîí³â óïåðøå âèéøîâ äî Âåëèêîãî Êàíüéîíó ð³÷êè Êîëîðàäî. À â ö³ëîìó åêñïåäèö³ÿ ðîçâ³äàëà ðàéîíè íå ò³ëüêè
Êîëîðàäî, à é ̳ññóð³, âåðõ³â’ÿ гî-¥ðàíäå ³ ï³âäåííó ÷àñòèíó
Ñêåëÿñòèõ ã³ð.
Íà îäí³é ³ç ïðèòîê ˳òòë-Êîëîðàäî ìàíäð³âíèêè ³ çíàéøëè
«Ñ³âîëó». Öå áóëî ïóåáëî — ñåëèùå ³íä³àíö³â, ïîáóäîâàíå íà
âèñòóïàõ ñêåëü. Çäàëåêó âîíî ñïðàâä³ ñòâîðþâàëî âðàæåííÿ âåëèêîãî ì³ñòà. Àëå í³ÿêèõ êîøòîâíîñòåé òàì íå áóëî. ²íä³àíö³
#"

íîñèëè îäÿã ³ç áàâîâíè ³ çâ³ðÿ÷èõ øêóð, ïîëþâàëè ³ âèðîùóâàëè êóêóðóäçó.
Ðîçäðàòîâàí³ ³ñïàíö³ çðóéíóâàëè ì³ñòî. Äå Êîðîíàäî ðîç³ñëàâ â óñ³ áîêè ðîçâ³äóâàëüí³ çàãîíè, à ñàì âèðóøèâ íà ïîøóêè
ùå îäí³º¿ ëåãåíäàðíî¿ êðà¿íè, ʳâ³ðó, äå, çà ñâ³ä÷åííÿì ³íä³àíö³â, áóëè êîøòîâíîñò³. Âîíè êàçàëè, ùî òàìòåøí³é âîæäü â³äïî÷èâຠï³ä äåðåâîì, äå íà ã³ëêàõ ðîçâ³øàí³ çîëîò³ äçâîíèêè,
ùî æèòåë³ êðà¿íè êîðèñòóþòüñÿ ëèøå çîëîòèì ïîñóäîì, à ÷îâíè ïðèêðàøåí³ íà íîñ³ çîëîòèìè îðëàìè.
Çàã³í Êîðîíàäî ðóõàâñÿ íà ñõ³ä, ä³ñòàâñÿ äî ë³âî¿ ïðèòîêè
гî-¥ðàíäå, ð³÷êè Ïåêîñ, ³ òàì çàçèìóâàâ. Íàâåñí³ ³ñïàíö³
ðóøèëè äàë³ ³, éìîâ³ðíî, ïåðåéøëè ïðåð³¿, äå ïåðøèìè ç
ºâðîïåéö³â ïîáà÷èëè òèñÿ÷í³ ñòàäà á³çîí³â, ïåðåáðàëèñÿ ÷åðåç
Àðêàíçàñ ³ ̳ññóð³ ³ ïîòðàïèëè â äîëèíó ̳ññóð³. Äå Êîðîíàäî ââàæàâ, ùî öå ³ º ʳâ³ðà. Àëå â òóòåøí³õ ïëåìåí òåæ íå
áóëî í³ çîëîòà, í³ êîøòîâíèõ êàìåí³â. Ò³ëüêè âîæäü íîñèâ íà
øè¿ ì³äíó áëÿõó, ÿêîþ äóæå ïèøàâñÿ. Äå Êîðîíàäî ïîâåðíóâ
íàçàä ³ âë³òêó 1542 ðîêó ä³ñòàâñÿ äî Êóëüÿêàíó. Òóò â³í ïîòðàïèâ ó íåìèë³ñòü, áî íå ïðèâ³ç êîøòîâíîñòåé, áóâ ïîðàíåíèé
íà òóðí³ð³ ³ íåâäîâç³ ïîìåð.
Òàêîþ æ íåâäàëîþ, ç òî÷êè çîðó ³ñïàíö³â, áóëà é åêñïåäèö³ÿ
Ôåðíàíäî äå Ñîòî — ãåðîÿ çàâîþâàíü Ïåðó ³ Í³êàðà´óà ³ ãóáåðíàòîðà Êóáè. 28 òðàâíÿ 1539 ðîêó â ñóïðîâîä³ øåñòèñîò âîÿê³â
â³í âèðóøèâ íà ïîøóêè ѳâîëè. Ñîòî âçÿâ ³ç ñîáîþ 13 ñâèíåé, ðîçðàõîâóþ÷è, ùî íà
øëÿõó âîíè áóäóòü ïîðîñèòüñÿ. Éîãî ñïîä³âàííÿ âèïðàâäàëèñÿ. Âîñåíè â ðîçïîðÿäæåíí³
çàãîíó áóëî âæå 600 ñâèíåé.
Àëå öå íå âðÿòóâàëî åêñïåäèö³þ â³ä ëèõî¿ äîë³.
Ñïî÷àòêó âñå áóëî ñïîê³éíî. Âîñåíè ³ñïàíö³ ä³éøëè äî
ð³÷êè, ÿêà âïàäàëà â çàòîêó
Àïïàëà÷³, ³ òàì çàçèìóâàëè.
Êîðàáë³, ÿê³ äîñòàâèëè êîíê³ñòàäîð³â äî Ôëîðèäè, Ñîòî â³äïðàâèâ óçäîâæ óçáåðåææÿ íà
ðîçâ³äêó. Íàâåñí³ ðóøèëè äàë³ Ôåðíàíäî äå Ñîòî
##

ó ñõ³äíîìó íàïðÿìêó
÷åðåç Ïðèìåêñèêàíñüêó íèçèíó. ²ñïàíö³
÷óëè, ùî äåñü íåïîäàë³ê æèâå ïëåì’ÿ, â
ÿêîìó âîæäåì º æ³íêà. Âîíà í³áèòî çáèðàº ç ³íøèõ ïëåìåí
äàíèíó çîëîòîì òà
òêàíèíàìè. Òàêå
ïëåì’ÿ ñïðàâä³ áóëî
çíàéäåíå íà ð³÷ö³
Ñàâàíí³. Àëå íà ¿õí³é
ïðåâåëèêèé æàëü,
í³ÿêîãî çîëîòà â
³íä³àíêè íå áóëî. Óñ³
¿¿ êîøòîâíîñò³ ñòàíîâèëè ð³÷í³ ïåðëè, ç³áðàí³ â Ñàâàíí³ ³ ¿¿
Àïïàëà÷³
ïðèòîêàõ.
Òîä³ Ñîòî ïðîäîâæèâ ïîøóêè ѳâîëè. Íà øëÿõó ñîëäàòè çàáèðàëè â ³íä³àíö³â ¿æó, õî÷à êðàùîãî ì³ñòà äëÿ ïîëþâàííÿ âàæêî áóëî çíàéòè. Ç ïëåìåíàìè, ÿê³ â³äìîâëÿëèñÿ ïðîïóñêàòè çàã³í äàë³, ³ñïàíö³ ïîâîäèëèñÿ æîðñòîêî. ¯õí³é êîìàíäèð, ÿêèé
êîëèñü ó Ïåðó íàçâàâ çàõîïëåííÿ Àòàóàëüïè ñïðàâîþ íåøëÿõåòíîþ, òåïåð íàêàçóâàâ ïàëèòè îñåë³ ³ âáèâàòè ëþäåé. Ó ðàç³,
êîëè ³íä³àíö³ ïîâîäèëèñÿ ëîÿëüíî, â³í çàáèðàâ ó çàðó÷íèêè
âîæä³â. Ãîðäèõ ³íä³àíö³â çàêîâóâàëè â ëàíöþãè ³ â³äïóñêàëè ò³ëüêè ÷åðåç áàãàòî ê³ëîìåòð³â, êîëè áóëè âïåâíåí³, ùî ò³ íå çìîæóòü äîìîâèòèñÿ ç ì³ñöåâèìè ïëåìåíàìè, ùîá ïîìñòèòèñÿ.
Òàê çàã³í ä³ñòàâñÿ ï³äí³ææÿ Àïïàëà÷³â. Éäó÷è á³ëÿ ¿õíüîãî
ï³äí³ææÿ íà çàõ³ä, â³í ïåðåéøîâ ê³ëüêà ð³÷îê ³ âèéøîâ äî ð³÷êè
Àëàáàìà â ¿¿ ñåðåäí³é òå÷³¿. Òóò â³í ïîáà÷èâ âåëèêå ³íä³àíñüêå
ñåëèùå, îòî÷åíå çåìëÿíèì âàëîì ³ ÷àñòîêîëîì ç âåæàìè, äå õîâàëèñÿ âî¿íè. Îêðåì³ äîì³âêè òóò áóëè, ÿêùî â³ðèòè ³ñïàíöÿì,
òàê³ âåëèê³, ùî ìîãëè âì³ñòèòè òèñÿ÷ó ÷îëîâ³ê. Íàëÿêàí³ âèãëÿäîì ôîðòåö³, êîíê³ñòàäîðè âèð³øèëè, ùî ³íä³àíö³-ïðîâ³äíèêè çàìàíèëè ¿õ ó ïàñòêó, ³ íàïàëè íà ñåëèùå. Ãîñïîäàð³ ÷èíèëè çàïåêëèé îï³ð. Ó áèòâ³ áðàëè ó÷àñòü íàâ³òü æ³íêè. Ñîòî
áóâ ïîðàíåíèé, àëå ïðîäîâæóâàâ áèòèñÿ, ùîá éîãî ëþäè íå
#$

çàíåïàëè äóõîì. Íàðåøò³ âîðîòà áóëè âèáèò³ ñîêèðàìè, à ñò³íè
ï³äïàëåí³. ²íä³àíö³ ïîêèíóëè ïîëå áîþ. Àëå ³ñïàíö³ âòðàòèëè
83 ÷îëîâ³êè ³ 45 êîíåé. Áàãàòî õòî íàïîëÿãàâ íà ïîâåðíåíí³. Òà
Ñîòî íàêàçàâ éòè óïåðåä.
Íàïðèê³íö³ áåðåçíÿ çàã³í ðóøèâ íà ï³âí³÷. Àæ òåïåð ³íä³àíö³ çðîçóì³ëè, ùî íà ¿õí³ çåìë³ ïðèéøîâ âîðîã. ×àñ â³ä ÷àñó âîíè
íàïàäàëè, ³ çàã³í çìåíøóâàâñÿ. Ó òðàâí³ çàã³í âèéøîâ íà áåðåã
âåëè÷åçíî¿ ð³÷êè. Öå áóëà ̳ññ³ñ³ï³ — íàéá³ëüøà âîäíà àðòåð³ÿ
ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè. Äàë³ êîíê³ñòàäîðè ç âåëèêèì íàïðóæåííÿì
ïîáóäóâàëè ïëîòè, ïåðåáðàëèñÿ íà ïðîòèëåæíèé áåðåã, ïåðåçèìóâàëè íà óçáåðåææ³ ð³÷êè Àðêàíçàñ, ïðèòîêè ̳ññ³ñ³ï³, à íàïðîâåñí³ ðóøèëè âíèç ïðàâèì áåðåãîì ̳ññ³ñ³ï³. Ðàíè, ùî ¿õ
ä³ñòàâ Ñîòî â áîþ çà ³íä³àíñüêå ñåëèùå, äîñ³ íå çàãî¿ëèñÿ.
15 òðàâíÿ 1542 ðîêó â³í ïîìåð â³ä ëèõîìàíêè. Ùîá ³íä³àíö³ íå
ä³çíàëèñÿ ïðî ñìåðòü «âîæäÿ» á³ëèõ, òðóíó ç éîãî ò³ëîì ³ñïàíö³
çàãîðíóëè ó øêóðè á³çîí³â, íàáèëè ï³ñêîì ³ çàòîïèëè â ̳ññ³ñ³ï³. Âåëèêà ð³÷êà ñòàëà ìîãèëîþ ñâîãî â³äêðèâà÷à.
Òàêèì ÷èíîì, ³ íà ï³âí³÷íîìó ìàòåðèêó ³ñïàíö³ ââ³éøëè ó
âîðîæ³ ñòîñóíêè ç ³íä³àíöÿìè.
Àëå áóëè é âèíÿòêè. Òàê, 1528 ðîêó êîíê³ñòàäîð Ïàíô³ëî äå
Íàðâàåñ ïðèáóâ íà óçáåðåææÿ Ôëîðèäè, ùîá çàâîþâàòè ï³âîñòð³â. Ó ñêëàä³ éîãî çàãîíó áóâ ñêàðáíè÷èé íà ³ì’ÿ Àëüâàðî Íóíüºñ Êàâåñà äå Âàêà. Íà÷àëüíèê çàãîíó áóâ äóæå æîðñòîêîþ ³
íåäàëåêîãëÿäíîþ ëþäèíîþ.
Ðîçïîâ³äàþòü, ùî îäíîãî ðàçó
â³í â³äð³çàâ íîñà îäíîìó ç
³íä³àíñüêèõ âîæä³â, à éîãî ìàò³ð çàöüêóâàâ ñîáàêàìè. Òîìó
íå äèâíî, ùî ì³ñöåâ³ ïëåìåíà
³íä³àíö³â ÷èíèëè â³ä÷àéäóøíèé îï³ð ³ñïàíöÿì ³ äîâîë³ ÷àñòî ïðèìóøóâàëè ¿õ ïîâåðòàòèñÿ íà êîðàáë³.
Òðàïèëîñÿ òàê, ùî ñèëüí³
â³òðè ðîçêèäàëè ôëîòèë³þ
ç ï’ÿòè íåâåëèêèõ ñóäåí. Äâà ç
íèõ äîñÿãëè ãèðëà Åñï³ð³òóÑàíòî (̳ññ³ñ³ï³). Îäíèì êîìàíäóâàâ Íàðâàåñ, íà ³íøîìó
ïåðåáóâàâ Êàâåñà äå Âàêà. Íà- Àëüâàðî Íóíüºñ Êàâåñà äå Âàêà
#%

ëÿêàíèé êîìàíäèð çàì³ñòü òîãî, ùîá äî÷åêàòèñÿ ðåøòè êîðàáë³â, ï³øîâ óãîðó ïðîòè òå÷³¿ ³ ïðîïàâ áåçâ³ñòè. Íàòîì³ñòü Êàâåñà äå Âàêà, ä³çíàâøèñÿ, ùî ³íø³ òðè êîðàáë³ ðîçáèëèñÿ, ïðîäîâæèâ ïîäîðîæ óçäîâæ óçáåðåææÿ ³ íàâ³òü âðÿòóâàâ äåêîãî ç æåðòâ
êîðàáåëüíèõ àâàð³é. Àëå íåâäîâç³ ³ éîãî êîðàáåëü íàñêî÷èâ íà
ñêåë³. Òåïåð ³ñïàíö³ ìàëè éòè ñóõîäîëîì.
²íä³àíö³ íå òðèâîæèëè ìàíäð³âíèê³â, àëå ò³ ãèíóëè â³ä
õâîðîá ³ ãîëîäó. Íàðåøò³ ç 80 ³ñïàíö³â ñåðåä æèâèõ çàëèøèëîñÿ ÷åòâåðî: Êàâåñà äå Âàêà, äâà êîíê³ñòàäîðè ³ ðàá îäíîãî
ç íèõ, Åñòåâàí. Çàâäÿêè ìóæíîñò³ ³ äîòåïíîñò³ êîìàíäèðà öåé
íåâåëè÷êèé çàã³í ñïðîì³ãñÿ ïîäîëàòè âåëè÷åçíó â³äñòàíü. ³ä
ãèðëà ̳ññ³ñ³ï³ ìàíäð³âíèêè ïðîéøëè òåðèòîð³ÿìè ñó÷àñíèõ
Ëó¿ç³àíè ³ Òåõàñó, ïîäîëàëè ð³÷êó гî-¥ðàíäå, ïî í³é ä³ñòàëèñÿ
ïîñóøëèâèõ ïëàòî ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè, ïåðåòíóëè ¿õ ³ äîëèíó
ð³÷êè ßê³ ³ âèéøëè äî ï³âí³÷íèõ ³ñïàíñüêèõ ôîðïîñò³â ïîáëèçó Êóëüÿêàíà. Ìîæëèâî, Êàâåñà äå Âàêà ³ éîãî ñóïóòíèêè òàê
áè é çàëèøèëèñÿ æèòè ñåðåä ³íä³àíö³â. Àëå ó êâ³òí³ 1536 ðîêó
¿õ çíàéøîâ çàã³í ³ñïàíö³â, ÿêèé âèéøîâ íà ïîëþâàííÿ.
Öÿ äèâîâèæíà ïîäîðîæ òðèâàëà ñ³ì ðîê³â. ² íàâðÿä ÷è ³ñïàíö³
çàëèøèëèñÿ á æèâèìè, ÿêáè Êàâåñà äå Âàêà íå ïðèäóìàâ äîòåïíèé ñïîñ³á ñïîäîáàòèñÿ ³íä³àíöÿì. ϳä ÷àñ çóñòð³÷åé ç òóá³ëüöÿìè â³í ïðèêèäàâñÿ çíàõàðåì àáî ÷àð³âíèêîì. Ç ÷àñîì â³í âèâ÷èâ ø³ñòü ³íä³àíñüêèõ ìîâ ³ ëåãêî ñï³ëêóâàâñÿ ç ì³ñöåâèìè
ïëåìåíàìè. Öå äàëî éîìó çìîãó íàâ³òü äîïîìàãàòè ³íä³àíöÿì
òîðãóâàòè ì³æ ñîáîþ.

Ïåðø³ ôðàíöóçè â ϳâí³÷í³é Àìåðèö³
Êîëè ³ñïàíö³ ïåðåñâ³ä÷èëèñÿ, ùî íà ï³âí³÷íîàìåðèêàíñüêîìó
ìàòåðèêó íåìຠçîëîòà, âîíè ïðèïèíèëè îðãàí³çîâóâàòè òóäè
åêñïåäèö³¿. Íàòîì³ñòü
êîëîí³çàö³þ íîâèõ çåÓ Êàíàä³ ùîðîêó 16 òðàâíÿ ñâÿòêóþòü
ð³÷íèöþ çàñíóâàííÿ êðà¿íè. À ¿¿ çàñíîâíèêó, ìåëü ³ç ï³âíî÷³ ïî÷àÆàêó Êàðòüº, íà áåðåç³ ð³÷êè Ñâÿòîãî
ëè ôðàíöóçè, ÿê³ äîËàâðåíò³ÿ âñòàíîâëåíî ïàì’ÿòíèê. Ùå îäèí
ñÿãëè òóò âåëèêèõ
ïàì’ÿòíèê â³äêðèâà÷àì Êàíàäè âñòàíîâëåíî
óñï³õ³â íà ´ðóíò³ ãåîíà ì³ñò³, äå Êàðòüº ³ éîãî ñóïóòíèêè âïåðøå
ãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â.
ç³éøëè íà áåðåã.
Óñï³õè ³ñïàíö³â ó
Íîâîìó Ñâ³ò³ íå çàëèøèëè áàéäóæèì êîðîë³âñüêèé äâ³ð ó Ïàðèæ³. Âò³ì, êîðîëü Ôðàíöèñê ² ðîçóì³â, ùî íà ï³âäåíü Àìåðèêè øëÿõó íåìàº. Òîìó ïåðø³ ôðàíöóçüê³ êîðàáë³ ïîáóâàëè â
#&

òèõ ì³ñöÿõ, äå ïëàâàâ Êàáîò.
Âîíè øóêàëè íà ï³âíî÷³ çîëîòî, ï³âí³÷íî-çàõ³äíèé ïðîõ³ä äî
À糿, à òàêîæ çåìë³ äëÿ êîëîí³çàö³¿ ³ç çâè÷íèì äëÿ ºâðîïåéö³â êë³ìàòîì.
Äåñü íàïðèê³íö³ 1533 ðîêó
ôðàíöóçüêå àäì³ðàëòåéñòâî âèð³øèëî íàïðàâèòè íà ï³âí³÷íèé çàõ³ä ùå îäíó åêñïåäèö³þ.
Âîíî îáðàëî êîìàíäèðîì íåâåëèêî¿ ôëîòè볿 ç äâîõ êîðàáë³â äîñâ³ä÷åíîãî ìîðåïëàâöÿ
Æàêà Êàðòüº. Çà íàêàçîì êîðîëÿ â³í ìàâ äîñë³äèòè áåðåãè
ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè.
Æàê Êàðòüº
Ó êâ³òí³ 1534 ðîêó ìîðåïëàâö³ â³äïëèâëè ç Ñåí-Ìàëî ³ â ñåðåäèí³ òðàâíÿ äîñÿãëè ìèñó
Áîíàâ³ñòà íà Íüþôàóíäëåíä³. Éòè äàë³ çàâàæàëè ëüîäè. Ò³ëüêè
9 ÷åðâíÿ, êîëè ìîðå î÷èñòèëîñÿ â³ä êðèæèí, êîðàáë³ çìîãëè ä³ñòàòèñÿ çàòîêè, ÿêà íèí³ íàçèâàºòüñÿ çàòîêîþ Ñâÿòîãî Ëàâðåíò³ÿ.
Ñàìå â äåíü öüîãî ñâÿòîãî Æàê Êàðòüº çàê³í÷èâ îáõ³ä ¿¿ áåðåã³â.
³í ç’ÿñóâàâ, ùî â çàòîêó âïàäຠïîò³ê, òàêèé ñèëüíèé, ùî êîðàáëÿì âàæêî ïîäîëàòè éîãî. Êàðòüº ïàëêî áàæàâ äîñë³äèòè öåé ïîò³ê, àëå êîìàíäà íàïîëÿãàëà íà ïîâåðíåíí³ ³ â³í ìàâ ï³äêîðèòèñÿ.
Îäíàê òåïåð ôðàíöóçè âæå çíàëè, ùî â ϳâí³÷í³é Àìåðèö³ º ðîäþ÷³ çåìë³ ç ïðèäàòíèì äëÿ ºâðîïåéö³â êë³ìàòîì, áàãàò³ íà ö³ííå
õóòðî. Ïåðåä ïîâåðíåííÿì âîíè äàëè ê³ëüêà çàëï³â ³ç ãàðìàò ³
óðî÷èñòî ïðîãîëîñèëè â³äêðèò³ çåìë³ Íîâîþ Ôðàíö³ºþ — ïåðøîþ ôðàíöóçüêîþ êîëîí³ºþ â ϳâí³÷í³é Àìåðèö³.
Ó òðàâí³ íàñòóïíîãî ðîêó êîðàáë³ Êàðòüº çíîâó ç’ÿâèëèñÿ
á³ëÿ ãèðëà ð³÷êè Ñâÿòîãî Ëàâðåíò³ÿ. Ç íèì äî Àìåðèêè ïðèáóëî 110 ÷îëîâ³ê. Òóá³ëüö³ ðîçïîâ³äàëè: ÿêùî ïëèâòè ïî ð³÷ö³ ïðîòè
òå÷³¿, ìîæíà ä³ñòàòèñÿ áàãàòî¿ êðà¿íè Ñàãåíåé. Êàðòüº ãàäàâ, ùî
öå ìîæå áóòè Êèòàé àáî íàâ³òü ²íä³ÿ. Àëå â³í áóâ îáåðåæíîþ
ëþäèíîþ, òîìó íå êâàïèâñÿ éòè óïåðåä. Ñïî÷àòêó â³í äîñë³äèâ
ñõ³äíèé áåðåã çàòîêè ³ ò³ëüêè 24 ñåðïíÿ â ñóïðîâîä³ ³íä³àíö³â³ðîêåç³â ðóøèâ ó ïîäîðîæ.
Ïëèâó÷è ð³÷êîþ â ãëèá àìåðèêàíñüêîãî êîíòèíåíòó, â³í ä³ñòàâñÿ âåëèêîãî ³íä³àíñüêîãî ïîñåëåííÿ Êâåáåê. Íåïîäàë³ê çíà#'

õîäèëîñÿ ùå îäíå ïîñåëåííÿ — Ñòàäàêîí. Éîãî ìåøêàíö³ íàìàãàëèñÿ ÷èíèòè îï³ð
ïðèáóëüöÿì. Òîä³ Êàðòüº íàêàçàâ äàòè ê³ëüêà çàëï³â ³ç ãàðìàò. Îá³éøëîñÿ áåç æåðòâ. Òóá³ëüö³ âòåêëè, à Êàðòüº ³ éîãî
ñóïóòíèêè íåâäîâç³ âñòàíîâèëè ç óñ³ìà ì³ñöåâèìè ³íä³àíöÿìè äðóæí³ ñòîñóíêè.
Çàëèøèâøè ïîáëèçó Êâåáåêà äâà êîðàáë³, êîìàíäèð íà
òðåòüîìó ïðîïëèâ ùå 600 êì
ð³÷êîþ, àëå äî ¿¿ âèòîê³â ïðîáèòèñÿ íå çì³ã. Äîðîãó ïåðåïèíèëè íåáåçïå÷í³ ïîðîãè. Òóò
ó ð³÷êó Ñâÿòîãî Ëàâðåíò³ÿ âïàäàëà Îòòàâà, à íåïîäàë³ê ïîñåðåä ðóñëà âèñî÷³â âåëèêèé
îñòð³â, ÿêèé Êàðòüº íàçâàâ
Ìîí-Ðîÿëü — Êîðîë³âñüêîþ
ãîðîþ. ×åðåç áàãàòî ðîê³â òóò
ç’ÿâèëîñÿ íåâåëèêå ì³ñòå÷êî,
ÿêå ç ÷àñîì ïåðåòâîðèëîñÿ íà
âåëèêå êàíàäñüêå ì³ñòî Ìîíðåàëü.
Òåïåð Êàðòüº áóâ ö³ëêîì
óïåâíåíèé, ùî â³äêðèòà íèì
çåìëÿ º ìàòåðèêîì, àëå âñå ùå
²íä³àíåöü
ãàäàâ, ùî ð³÷êîþ Ñâÿòîãî Ëàâðåíò³ÿ ìîæíà ä³ñòàòèñÿ Òèõîãî îêåàíó. ²äåÿ çíàéòè ï³âí³÷íîçàõ³äíèé ïðîõ³ä äî À糿 íå ïîêèíóëà éîãî. Ó 1536 ðîö³ â³í ïîâåðíóâñÿ äî Ôðàíö³¿, ùîá îðãàí³çóâàòè íîâó åêñïåäèö³þ. Êîðîëþ
â³í ïðèâ³ç áàãàòî õóòðà ³ çðàçêè êàì³ííÿ, ÿêå, íà éîãî äóìêó,
ì³ñòèëî âêðàïëåííÿ çîëîòà.
Öå ñïðèÿëî òîìó, ùî ôðàíöóçè âèð³øèëè ïðèñêîðèòè êîëîí³çàö³þ íîâîâ³äêðèòèõ çåìåëü. Ó 1541 ðîö³ ï’ÿòü êîðàáë³â íà
÷îë³ ç Êàðòüº ïðèâåçëè äî Íîâî¿ Ôðàíö³¿ ïåðøèõ êîëîí³ñò³â.
Êîìàíäèð äîïîì³ã ¿ì ä³ñòàòèñÿ Êâåáåêà ³ çàëèøèâ òàì çèìóâàòè. Ñóâîðèé êë³ìàò íå äóæå ñïîäîáàâñÿ òåïëîëþáíèì ôðàíöó$

çàì. ×åðåç òðè ðîêè
ìàéæå âñ³ ç ïåðøèõ
ïîñåëåíö³â ïîâåðíóëèñÿ íà áàòüê³âùèíó.
Àëå â³äòîä³ ôðàíöóçüê³ ðèáàëêè ³ ò³, õòî êóïóâàâ õóòðî, ïîñò³éíî
ïëàâàëè äî áåðåã³â Íîâî¿ Ôðàíö³¿. Îñòàíí³ áóäóâàëè òàì ôàêòî𳿠— ïóíêòè äëÿ ñêóïîâóâàííÿ øêóð â ³íä³àíö³â. Ïîñòóïîâî
ñþäè ä³ñòàëèñÿ ³ ìèñëèâö³, ÿê³ õîäèëè ë³ñàìè ³ ïîëþâàëè íà
ñîáîë³â, ëèñèöü òà ³íøèõ çâ³ð³â, ÷èº õóòðî äóæå ö³íóâàëîñÿ â
ªâðîï³. Ñàìå âîíè ³ ïðîêëàëè øëÿõ ëþäÿì, ÿê³ îñåëèëèñÿ òóò
íàçàâæäè, ðîçâ³äàëè äîñ³ íå â³äîì³ ¿ì çåìë³ ³ äàëè ïî÷àòîê ñó÷àñíèì êàíàäöÿì.
Ìèíóëî ï³âñòîë³òòÿ, ³ ôðàíöóçè ïîâåðíóëèñÿ äî Íîâî¿ Ôðàíö³¿. Çà íàêàçîì êîðîëÿ íàïðîâåñí³ 1603 ðîêó ¿õ ïðèâ³ç ñþäè Ñàìþåëü äå Øàìïëåí — ëþäèíà äóæå íåçâè÷àéíà ³ ö³êàâà. Ñïî÷àòêó éîãî åêñïåäèö³ÿ îáñòåæèëà óçáåðåææÿ, à ïîò³ì ðóøèëà äî
Êâåáåêà. Øàìïëåí óïåâíèâñÿ, ùî ì³ñöå ï³äõîäèòü äëÿ êîëîí³çàö³¿ ³ äîïîâ³â ïðî öå êîðîëþ. Ó 1608 ðîö³ òóò áóëî â³äíîâëåíå
ôðàíöóçüêå ïîñåëåííÿ, ÿêå øâèäêî ïåðåòâîðèëîñÿ íà íåâåëèêå
ì³ñòî. Éîãî ïåðøèì ãóáåðíàòîðîì áóâ ïðèçíà÷åíèé Øàìïëåí.
Çâ³äñè «áàòüêî-çàñíîâíèê» Êàíàäè â³äïðàâëÿâ â óñ³ áîêè
ìàëåíüê³ ðîçâ³äóâàëüí³ çàãîíè,
ÿê³ ðîáèëè êàðòîãðàô³÷í³
çéîìêè êàíàäñüêèõ çåìåëü.
Øàìïëåí ³ ñàì íåîäíîðàçîâî
êåðóâàâ íèìè. Éîãî ïðîâ³äíèêàìè çàâæäè áóëè ³íä³àíö³
ãóðîíè — ïëåìåíà, ÿê³ âîðîãóâàëè ç ³ðîêåçàìè. Îäíîãî
ðàçó Øàìïëåí äîïîì³ã ãóðîíàì ó â³éí³ ïðîòè ¿õí³õ âîðîã³â, çà ùî âîíè áóëè äóæå
âäÿ÷í³ ñâîºìó ñîþçíèêîâ³. dz
ñâîãî áîêó, ãóáåðíàòîð ïîâàæàâ ñîþçíèê³â ³ íàâ³òü äîáðå
âîëîä³â ìîâîþ ãóðîí³â.
Çàâäÿêè ïðîâ³äíèêàì-³íä³àíöÿì óñ³ åêñïåäèö³¿ Øàìïëå- Ñàìþåëü äå Øàìïëåí

Êàðòüº ³ éîãî ñóïóòíèêè ñòàëè ïåðøèìè
ºâðîïåéöÿìè, ÿê³ çóñòð³ëèñÿ ç ³íä³àíöÿìè³ðîêåçàìè. Òóá³ëüö³ îáì³íþâàëè õóòðî íà
áóäü-ùî áóêâàëüíî çà áåçö³íü. Îäíîãî ðàçó
âîíè ä³éøëè äî òàêîãî àçàðòó, ùî ïðîì³íÿëè
óâåñü ñâ³é îäÿã ³ ï³øëè â³ä ôðàíöóç³â çîâñ³ì
ãîë³.

$

Ñõåìà ôðàíöóçüêîãî ïîñåëåííÿ, äå â 1604 ð. çèìóâàâ Ñàìþåëü äå Øàìïëåí

íà áóëè óñï³øíèìè. ³í çì³ã äîñë³äèòè çåìë³ îáàá³÷ ð³÷êè Ñâÿòîãî Ëàâðåíò³ÿ, òå÷³þ ð³÷êè гøåëüº, îçåðî, ÿêå çàðàç ìຠéîãî
³ì’ÿ, íàã³ð’ÿ Àä³ðîíäàê ³ ãîðè Ãð³í-Ìàóíòåíñ, ïðîéøîâ ïî ð³÷ö³
Îòòàâ³, à â³ä íå¿ äî îçåð ͳï³ññ³íã ³ Ãóðîí òîùî. Øàìïëåí áóâ
ïåðøèì ºâðîïåéöåì, ÿêèé ïîáà÷èâ îçåðî Îíòàð³î ³ ͳà´àðó ç ¿¿
âåëè÷åçíèì âîäîñïàäîì.
Àëå íå âñ³ ôðàíöóçüê³ äîñë³äíèêè ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè áóëè
òàêèìè óñï³øíèìè. Ïðî öå ñâ³ä÷èòü òðàã³÷íà ³ñòîð³ÿ Ðîáåðà
Êàâåëüº äå Ëà Ñàëü, êîòðèé ïåðøèì ïðîéøîâ ̳ññ³ñ³ï³ â³ä
äæåðåëà äî ãèðëà. Íåçâàæàþ÷è íà éîãî âàãîìèé âíåñîê äî ãåîãðàô³÷íèõ óÿâëåíü ïðî öåíòðàëüí³ ðàéîíè ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè,
Ëà Ñàëÿ ÷àñòî íàçèâàþòü «âåëèêèì íåâäàõîþ».
Öåé ìàíäð³âíèê áóâ äóæå ñì³ëèâîþ ³ ð³øó÷îþ ëþäèíîþ,
àëå äî òîãî æ æîðñòîêèì âëàñòîëþáöåì. Ç äèòèíñòâà â³í ìàðèâ
ìàíäðàìè ³ ï³ñëÿ ñìåðò³ áàòüêà ïîòàéêè çàëèøèâ øêîëó ºçó¿ò³â,
äå íàâ÷àâñÿ, ùîá ïîòðàïèòè äî Àìåðèêè. Òàì Ëà Ñàëü ìàâ íàì³ð çðîáèòèñÿ òîðã³âöåì õóòðîì. Äëÿ öüîãî â³í ïî÷àâ â³äâ³äóâàòè ñåëèùà ³íä³àíö³â, âèâ÷èâ ¿õí³ ìîâè, îçíàéîìèâñÿ ç³ çâè÷àÿ$

ìè òóá³ëüö³â. Òîìó ³íä³àíö³ îõî÷å ðîçïîâ³äàëè éîìó ïðî âñ³ ì³ñöÿ, áàãàò³ íà çâ³ðà.
Ó ÷åðâí³ 1668 ðîêó Ëà Ñàëü ä³ñòàâñÿ äî îçåðà Îíòàð³î, äå â³ä
ïëåìåí³ îòò³íàòàâà ä³çíàâñÿ ïðî ð³÷êó Îãàéî, ùî ³íä³àíñüêîþ
îçíà÷àëî «Êðàñèâà ð³÷êà». ³í ðóøèâ íà ¿¿ ïîøóêè, ïåðåòíóâ
ͳà´àðó ³ â îäíîìó ç ³íä³àíñüêèõ ñåëèù çóñòð³â øóêà÷à ì³äíèõ
ðîäîâèù Ëó¿ Æîëüº. Òîé ðîçïîâ³â éîìó, ùî äåñü íà çàõîä³ ³ñíóº
«âåëèêà âîäà» ç áàãàòèìè ë³ñàìè íàâêðóãè. Ëà Ñàëü çíàéøîâ
Îãàéî ³ âèð³øèâ çíàéòè ùå é òó «âîäó». Àëå íàáëèæàëàñÿ çèìà.
Ñóïóòíèêè ôðàíöóçà ïîòàéêè âíî÷³ çàëèøèëè éîãî â äèêîìó
ë³ñ³ áåç ïðîäîâîëüñòâà, ïîðîõó òà êóëü. Ïðîòå Ëà Ñàëü âðÿòóâàâñÿ. Äâà ðîêè áëóêàâ â³í ó õàùàõ ³ âèæèâ çàâäÿêè ³íä³àíöÿì.
Ïîâåðíóâøèñü äî Ìîíðåàëÿ, ìàíäð³âíèê ïî÷àâ ãîòóâàòè
íîâó åêñïåäèö³þ, ùîá ä³ñòàòèñÿ «âåëèêî¿ âîäè». Ó öèõ ìàíäðàõ Ëà Ñàëü â³äêðèâ Âåëèê³ îçåðà ³ ñïóñòèâñÿ äî ð³÷êè ²ëë³íîéñ. Àëå íàçàä â³í ïîâåðíóâñÿ îäèí. ͳõòî íå çíàº, êóäè
ïîä³ëèñÿ éîãî ñóïóòíèêè: âìåðëè ïî äîðîç³, âòåêëè â³ä íüîãî,
à ìîæå, áóëè âáèò³ ³íä³àíöÿìè àáî ñàìèì êîìàíäèðîì.
Óïåâíèâøèñü, ùî çåìë³, äå â³í ùîéíî ïîáóâàâ, ìàþòü êë³ìàò, êðàùèé çà êâåáåêñüêèé ÷è ìîíðåàëüñüêèé, â³í çàïðîïîíóâàâ ãóáåðíàòîðó Íîâî¿ Ôðàíö³¿ âëàøòóâàòè òàì êîëîí³þ. Êð³ì
òîãî, â³í ïðàãíóâ ðîçâ³äàòè øëÿõ äî ̳ññ³ñ³ï³, ùîá çàêð³ïèòè ¿¿
áåðåãè çà ôðàíöóçàìè. Ìàíäð³âíèê ââàæàâ, ùî ìîæíà áóäå ïðîêëàñòè âîäíèé òîðãîâèé øëÿõ ïî ð³÷ö³ Ñâÿòîãî Ëàâðåíò³ÿ, ̳ññ³ñ³ï³ äî îêåàíñüêîãî óçáåðåææÿ é Àíòèëüñüêèõ îñòðîâ³â.
Ôîðò ó ãèðë³ ð³÷êè Êàòàðàêòà, ïîáëèçó ï³âí³÷íîãî óçáåðåææÿ Îíòàð³î, Ëà Ñàëü çàñíóâàâ, à ïîò³ì ïî÷àâ çáèðàòè êîøòè íà
íîâó åêñïåäèö³þ íà ïîøóêè øëÿõó äî «âåëèêî¿ âîäè», òîáòî
̳ññ³ñ³ï³. Éîãî âîðîãè íàìàãàëèñÿ ñêðèâäèòè ìàíäð³âíèêà â
î÷àõ êîðîëÿ, àëå òîé çðîáèâ Ëà Ñàëÿ äâîðÿíèíîì ³ äîïîì³ã
ô³íàíñîâî. Íå çóïèíèëà â³äêðèâà÷à ³ ñïðîáà ºçó¿ò³â îòðó¿òè éîãî,
ùîá çóõâàëèé øåâàëüº (äâîðÿíèí) íå âèäàâ ¿õí³õ òàºìíèöü, ïðî
ÿê³ äîâ³äàâñÿ ï³ä ÷àñ íàâ÷àííÿ.
Ó 1678 ðîö³ íà ͳà´àð³ çà äóæå òÿæêèõ óìîâ êàíàäñüêî¿ çèìè
áóëî ïîáóäîâàíî êîðàáåëü «Ãð³ôîí». Íà íüîìó ìàíäð³âíèêè ä³ñòàëèñÿ îçåðà Åð³ òà ÷åðåç Ãóðîí ïîòðàïèëè äî îçåðà ̳÷³ãàí.
Çâ³äñè «Ãð³ôîí» ïîâåðíóâñÿ äî ͳà´àðè ç âåëèêèì âàíòàæåì
äîðîãîö³ííîãî õóòðà, ÿêå ìàíäð³âíèêè çäîáóëè ïî äîðîç³, à Ëà
Ñàëü ³ç äåñÿòüìà ñóïóòíèêàìè ðóøèâ íà ï³âäåíü. ×åðåç äåÿêèé
÷àñ â³í òàê ðîçëþòèâ ¿õ, ùî îäèí ç ï³äëåãëèõ âèð³øèâ âèñòð³ëè$!

òè â ïîòèëèöþ íà÷àëüíèêó, àëå óòðèìàâñÿ
â³ä ö³º¿ ñïîêóñè. Ðàçîì âîíè äîñÿãëè ð³÷êè ²ëë³íîéñ, ïîáóäóâàëè ùå îäèí ôîðò ³
ïåðåçèìóâàëè â íüîìó, à íàâåñí³ ï³øêè ä³ñòàëèñÿ Ìîíðåàëÿ.
Âäîìà Ëà Ñàëÿ ÷åêàëè âåëèê³ íåãàðàçäè. «Ãð³ôîí» çíèê áåçâ³ñòè. ²íøå ñóäíî, ÿêå ìàëî ïðèâåçòè øåâàëüº òîâàðè äëÿ ïðîäàæó, ïîòîíóëî. Êðåäèòîðè ðîçïðîäàëè éîãî ìàéíî çà áîðãè.
Ùîá âðÿòóâàòè ñòàíîâèùå, Ëà Ñàëü ïîïðÿìóâàâ äî ñâîãî ôîðòó
íà ²ëë³íîéñ³, àëå ãàðí³çîí, ùî éîãî çàëèøèëè òàì, ïîãðàáóâàâ
óêð³ïëåííÿ ³ ï³øîâ çâ³äòè.
Ïîïðè âñ³ íåãàðàçäè Ëà Ñàëü âñå æ â³äíîâèâ ôîðò, à ïîò³ì
îðãàí³çóâàâ åêñïåäèö³þ, ÿêà â ëþòîìó 1681 ðîêó çìîãëà ä³ñòàòèñÿ ̳ññ³ñ³ï³ ³ ïðîéòè äî ¿¿ ãèðëà. ϳñëÿ öüîãî ìàíäð³âíèê ïî¿õàâ äî Ôðàíö³¿, ùîá óìîâèòè êîðîëÿ Ëþäîâ³êà ñòâîðèòè òàì
ôðàíöóçüêó êîëîí³þ Ëó¿ç³àíó, íàçâàíó íà ÷åñòü éîãî âåëè÷íîñò³. Ìîíàðõ ïîãîäèâñÿ ³ íàâ³òü ïðèçíà÷èâ Ëà Ñàëÿ ¿¿ ãóáåðíàòîðîì. Êîìàíäèðîì ôëîòè볿 áóëî ïðèçíà÷åíî êàï³òàíà Áîæå,
ÿêîãî äåõòî ç äîñë³äíèê³â ââàæຠàãåíòîì ºçó¿ò³â. Ó ïëàâàííÿ

Ïðî äîëþ «Ãð³ôîíà» òà éîãî êîìàíäè ñòàëî
â³äîìî ëèøå â 1955 ðîö³. Éîãî óëàìêè çíàéøëè
àêâàëàíã³ñòè íà äí³ îçåðà Ãóðîí. Î÷åâèäíî,
ñóäíî çàãèíóëî ï³ä ÷àñ ñèëüíîãî øòîðìó, ÿê³
íå º ð³äê³ñòþ íà Âåëèêèõ îçåðàõ. ̳ñöåâ³
æèòåë³ òâåðäÿòü, ùî ïðèâèä êîðàáëÿ ÷àñ â³ä
÷àñó ïðîïëèâຠïî îçåðó òóìàííèìè íî÷àìè.

г÷êà ̳ññ³ñ³ï³

$"

24 ëèïíÿ 1684 ðîêó
âèðóøèëî ÷îòèðè ñóäíà ç äâîìàñòàìè ïåðåñåëåíöÿìè íà áîðòó.
²ñòîð³ÿ öüîãî ïëàâàííÿ çàê³í÷èëàñÿ
òðàã³÷íî. Ó òóìàí³ Ëà
Ñàëü ïðîéøîâ ïîâç
ãèðëî ̳ññ³ñ³ï³ ³ íå
ïîì³òèâ éîãî. Îäèí ç êîðàáë³â ñ³â íà ì³ëèíó, ³ éîãî ðîçòðîùèëî
ï³ä ÷àñ øòîðìó. Ó öüîìó çâèíóâàòèëè Áîæå. Òîé çàÿâèâ, ùî
âèêîíàâ ñâîþ ì³ñ³þ, áî äîâ³ç êîëîí³ñò³â äî àìåðèêàíñüêîãî áåðåãà. ³í ïîêèíóâ ñâî¿õ ïàñàæèð³â íàïðèçâîëÿùå ³ â³äïëèâ äî
Ôðàíö³¿.
Ëà Ñàëü âèð³øèâ øóêàòè ̳ññ³ñ³ï³ ñóõîäîëîì. ³í íå çíàâ,
ùî ð³÷êà çíàõîäèòüñÿ çà ñîòí³ ê³ëîìåòð³â â³ä ì³ñöÿ âèñàäêè, òà
é ðóøèëè êîëîí³ñòè íå â òîé á³ê. Ó ðàéîí³ áóõòè, êóäè âïàäàº
ð³÷êà Êîëîðàäî, â³í çàñíóâàâ ôîðò, à çâ³äòè íàïðàâëÿâ íåâåëèê³
ïàðò³¿ íà ïîøóêè ̳ññ³ñ³ï³. Áàãàòî ëþäåé çàãèíóëî. Õë³á, ùî
éîãî ïîñ³ÿëè êîëîí³ñòè, âèíèùèëè ñèëüí³ äîù³. Ó ôîðò³ ïî÷àâñÿ ãîëîä. Áàãàòî õòî ïîìåð â³ä çíåñèëåííÿ ³ õâîðîá. Äî òîãî æ
êîëîí³ñòè, ç ÿêèìè Ëà Ñàëü, î÷åâèäíî, ïîâîäèâñÿ äóæå ñóâîðî,
çâèíóâà÷óâàëè ó âñ³õ á³äàõ ñàìå éîãî. Ó áåðåçí³ 1687 ðîêó ï³ä
÷àñ ÷åðãîâî¿ åêñïåäèö³¿ íà ïîøóêè ̳ññ³ñ³ï³ ñóïóòíèêè øåâàëüº âáèëè éîãî, à ïîò³ì çàãèíóëè ñàì³ ï³ä ÷àñ á³éêè çà éîãî
ñêàðá.
Âò³ì ìð³ÿ Ëà Ñàëÿ çä³éñíèëàñÿ. ×åðåç äåñÿòü ðîê³â éîãî ïðîåêò áóëî ðåàë³çîâàíî Ëåìóàíîì 䒲áåðâ³ëåì, à 1718 ðîêó â äåëüò³ ̳ññ³ñ³ï³ áóëî çàñíîâàíå ì³ñòî Íîâèé Îðëåàí. Ùå ï³çí³øå, â
1803 ðîö³, êâ³òó÷à êîëîí³ÿ ç óñ³ìà ¿¿ ïðèðîäíèìè áàãàòñòâàìè
áóëà ïðîäàíà Ôðàíö³ºþ Ñïîëó÷åíèì Øòàòàì Àìåðèêè.

Ó 1689 ðîö³ äî â³öå-êîðîëÿ Ìåêñèêè ä³éøëà
çâ³ñòêà, ùî íà óçáåðåææ³ ç’ÿâèëîñÿ
ôðàíöóçüêå ïîñåëåííÿ. ³í íàïðàâèâ òóäè
êîðàáåëü. Ó ôîðò³ ³ñïàíö³ çíàéøëè ê³ëüêà
ê³ñòÿê³â, ó òîìó ÷èñë³ îäèí æ³íî÷èé,
òà óëàìêè îá³éñòÿ. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ äî íèõ
ïðèéøëè äâîº á³ëèõ ëþäåé, ÿê³ ðîçïîâ³ëè,
ùî íà ôîðò íàïàëè ³íä³àíö³. Ç íèìè áóëî
äâîº ä³òåé. Óñ³ ³íø³ çàãèíóëè.

Îñòðîâè â îêåàí³
Ìèíàëè äåñÿòèð³÷÷ÿ, ³ ïîòðîõó ²ñïàí³ÿ ïî÷àëà âòðà÷àòè ñâî¿
ïîçèö³¿ ÿê äåðæàâà, ùî ïåðåäóâàëà íà íèâ³ ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â. Öüîìó ñïðèÿëè ð³çí³ ôàêòîðè, àëå ÷è íå íàéãîëîâí³øèì ñòàëî òå, ùî ó â³éíàõ ç Àíã볺þ âîíà âòðàòèëà «Âåëèêó
Àðìàäó» — ñâ³é ìîðñüêèé ôëîò. Åêîíîì³êà êîðîë³âñòâà òåæ çàíåïàëà. Áåçïåðåðâíèé ïîò³ê çîëîòà ç àìåðèêàíñüêèõ êîëîí³é
$#

çîâñ³ì ðîçáåùèâ ³ñïàíö³â. Âîíè íå áà÷èëè ñåíñó â ðîçâèòêó òîðã³âë³ ³ ïðîìèñëîâîñò³, òîìó íà
ïåðåäîâ³ ðóáåæ³ âèéøëè ³íø³ êðà¿íè,
íàñàìïåðåä Àíãë³ÿ ³
ͳäåðëàíäè, äå âåëèêî¿ óâàãè íàäàâàëîñÿ
âèðîáíèöòâó òîâàð³â.
Óò³ì, äåõòî ç ³ñïàíñüêèõ ìîðåïëàâö³â
âñå ùå áîðîçíèëè
Ôëàìàíäñüêà êàðòà ÕV² ñò., íà ÿê³é çîáðàæåíî
îêåàíñüê³ ïðîñòîðè â
íåâ³äîìèé ìàòåð³ê íà ï³âäí³
ïîøóêàõ íîâèõ çåìåëü. Ñåðåä íèõ íàéÏðî ³ñíóâàííÿ Terra Australis incognita
â³äîì³øèìè áóëè
ïèñàëè ùå äàâíüîãðåöüê³ â÷åí³, çîêðåìà
Àëüâàðî Ìåíäàíüÿ
Êëàâä³é Ïòîëåìåé. Éîãî ïðàö³ áóëè øèðîêî
äå Íåéðî ³ Ïåäðî
â³äîì³ ³ äóæå øàíîâàí³ â ñåðåäíüîâ³÷í³é
Ôåðíàíäåñ äå ʳðîñ.
ªâðîï³. Îòæå, ïîêëàäàþ÷èñü íà óÿâëåííÿ
Äàâíüîãî Ñâ³òó, ºâðîïåéö³ âèñíóâàëè äëÿ
Ó òîé ÷àñ ϳâñåáå, ùî íà ï³âäí³ íåîäì³ííî ìຠáóòè
äåííà Àìåðèêà âæå
âåëèêèé ìàòåðèê, ³íàêøå Çåìíà êóëÿ
áóëà çàâîéîâàíà êîíïåðåâåðíóëàñÿ á.
ê³ñòàäîðàìè. Íà ï³âíî÷³ ìàòåðèêà óòâîðèëàñÿ áàãàòà êîëîí³ÿ Íîâà ²ñïàí³ÿ, à íà
ï³âäí³ ³ñíóâàëî â³öå-êîðîë³âñòâî Ïåðó.
²ñïàíñüê³ ´³äàëü´î, ÿê³ ñòàëè ìåøêàíöÿìè Àìåðèêè, íå çì³íèëè ñâî¿õ çâè÷à¿â. ßê ³ ðàí³øå, âîíè ââàæàëè äëÿ ñåáå ãàíåáíèì ñòàâàòè äî áóäü-ÿêî¿ ïðàö³ ³ âì³ëè ëèøå âîþâàòè. ßê ³ ðàí³øå, âîíè ïðàãíóëè çîëîòà ³ êîøòîâíîñòåé. Àëå ìàòåðèêîâ³
çåìë³ áóëî âæå ïîãðàáîâàíî. Òîìó êîíê³ñòàäîðè ïî÷àëè ïîãëÿäàòè íà îêåàí, äå, ÿê ââàæàëè ºâðîïåéö³, äåñü íà ï³âäí³ ëåæèòü
Íåâ³äîìà ϳâäåííà Çåìëÿ — Terra Australis incognita. Íà äóìêó
³ñïàíö³â, âîíà ìàëà áóòè äóæå áàãàòîþ.
²íä³àíñüê³ ëåãåíäè òåæ ðîçïàëþâàëè óâàãó êîíê³ñòàäîð³â. Òóá³ëüö³ ðîçïîâ³äàëè ïðî öàðÿ-ìîðåïëàâöÿ Òóïàêà Þïàíêå, êîòðèé äåñü íà ï³âäí³ â³äêðèâ áàãàò³ íà çîëîòî îñòðîâè. Çðåøòîþ
³ñïàíñüêèé ìàòåìàòèê ³ ãåîãðàô Ïåäðî Ñàðìüºíòî äå Ãàìáîà,
êîòðèé æèâ ó ñòîëèö³ Ïåðó ˳ì³, ïî÷àâ îðãàí³çóâàòè åêñïåäè$$

ö³þ íà ïîøóêè öèõ îñòðîâ³â. Àëå â³öå-êîðîëü çâèíóâàòèâ éîãî
â ºðåñ³, áî ñàì ïðàãíóâ çàâîëîä³òè áàãàòñòâîì. Íà ÷îë³ åêñïåäèö³¿ Ãàìáîà â³í ïîñòàâèâ ñâîãî ïëåì³ííèêà Àëüâàðî Ìåíäàíüþ
äå Íåéðî, ÿêîìó íà òîé ÷àñ âèïîâíèâñÿ ëèøå 21 ð³ê.
Íà âèêëèê äÿäüêà þíàê ïðèáóâ äî ˳ìè, à 19 ëèñòîïàäà
1567 ðîêó âæå âèéøîâ ó ïëàâàííÿ. ϳä éîãî êåðóâàííÿì áóëî
äâà ñóäíà — «Àì³ðàíòà» ³ «Êàï³òàíà».
Åêñïåäèö³ÿ ðóøèëà íà çàõ³ä ³ íåâäîâç³ â³äêðèëà íåâ³äîì³ äîñ³
îñòðîâè. Ìåíäàíüÿ ÷îìóñü âèð³øèâ, ùî ñàìå òóò çíàõîäèòüñÿ
êðà¿íà Îô³ð, çâ³äêè á³áë³éíèé ãåðîé, öàð Ñîëîìîí, îäåðæóâàâ
çîëîòî äëÿ îçäîáëþâàííÿ õðàìó â ªðóñàëèì³. Àëüâàðî íàçâàâ
îñòðîâè Ñîëîìîíîâèìè ³ ïîâåðíóâñÿ äî Ïåðó, ùîá ñïîâ³ñòèòè
äÿäüêîâ³ ðàä³ñíó çâ³ñòêó.
Íà çâîðîòíîìó øëÿõó ìîðåïëàâö³ â³äêðèëè ùå ê³ëüêà îñòðîâ³â ³ àðõ³ïåëàã³â, ÿê³ ï³çí³øå íàçâàëè îñòðîâàìè óëáåðòà ³
Ìàðøàëëîâèìè. Àëå àí³ â Ïåðó, àí³ â ²ñïàí³¿ â³äêðèòòÿ Ìåíäàíü¿ íå ñïðàâèëî í³ÿêîãî âðàæåííÿ, àäæå Àëüâàðî íå ïðèâ³ç ³ç
ñîáîþ çîëîòà. Óïðîäîâæ áàãàòüîõ ðîê³â â³í ìàðíî íàìàãàâñÿ
çàïåâíèòè óðÿä ó íåîáõ³äíîñò³ íîâî¿ åêñïåäèö³¿. Àëå óñï³õó äîñÿã ëèøå ÷åðåç 27 ðîê³â.
9 êâ³òíÿ 1595 ðîêó ï³ä êîìàíäóâàííÿì Ìåíäàíü¿ äî Ñîëîìîíîâèõ îñòðîâ³â âèðóøèëà ôëîòèë³ÿ ç ÷îòèðüîõ êîðàáë³â. Øòóðìàíîì åêñïåäèö³¿ áóâ ïðèçíà÷åíèé Ïåäðî Ôåðíàíäåñ äå ʳðîñ — ëþäèíà ìóæíÿ, ïðàâäèâà ³ øëÿõåòíà. Íåçâàæàþ÷è íà
òîâàðèñüê³ ñòîñóíêè ç Ìåíäàíüºþ, éîãî ñòàíîâèùå â åêñïåäèö³¿ áóëî äóæå íå ïðîñòèì.
Àäì³ðàë âçÿâ ó ïëàâàííÿ ñâîþ
äðóæèíó — âåðåäëèâó äîíüþ
²çàáåëëó. Âîíà âåñü ÷àñ íàìàãàëàñÿ êîìàíäóâàòè íå ò³ëüêè
÷îëîâ³êîì, à é îô³öåðàìè åñêàäðè. À ò³, ó ñâîþ ÷åðãó, çíåâàæàëè ʳðîñà, áî â³í áóâ á³äíèì.
Ìåíäàíüÿ áóâ ïîãàíèì
êîìàíäèðîì. Åêñïåäèö³ÿ âèéøëà â ïëàâàííÿ, íå ìàþ÷è
äîñòàòíüî¿ ê³ëüêîñò³ âîäè ³ Ïåäðî Ôåðíàíäåñ äå ʳðîñ
$%

ïðîäîâîëüñòâà. ʳðîñ íàïîëÿãàâ íà ¿õ ïîïîâíåíí³, àëå àäì³ðàë
áóâ óïåâíåíèé, ùî äóæå øâèäêî ä³ñòàíåòüñÿ Ñîëîìîíîâèõ îñòðîâ³â, òîìó âçÿòèõ çàïàñ³â ³ òàê âèñòà÷èòü. Íàñïðàâä³ âñå ñòàëîñÿ ³íàêøå.
Ò³ëüêè ÷åðåç ÷îòèðè ì³ñÿö³ ôëîòèë³ÿ äîñÿãëà îñòðîâ³â, ÿê³
Ìåíäàíüÿ íàçâàâ Ñîëîìîíîâèìè. Çðîçóì³âøè, ùî öå íå êîëèøíÿ êðà¿íà Îô³ð, â³í ïåðåéìåíóâàâ ¿õ íà Ìàðê³çüê³, íà ÷åñòü
â³öå-êîðîëÿ Ïåðó ìàðê³çà äå Ìåíäîñè. Óìîâè äëÿ êîëîí³çàö³¿
íà îñòðîâàõ áóëè íåïîãàíèìè, àëå ³ñïàíö³ âèð³øèëè ïðÿìóâàòè
äàë³, áî òóò íå áóëî çîëîòà, à âàæêà ïðàöÿ íà çåìë³ ¿õ íå ïðèâàáëþâàëà. Äî òîãî æ âîíè ïîâîäèëè ñåáå äóæå àãðåñèâíî ç òóá³ëüöÿìè ³ ò³ âåñü ÷àñ çä³éñíþâàëè íàïàäè íà òàá³ð ïðèáóëüö³â, ñòàíîâëÿ÷è ñåðéîçíó çàãðîçó ¿õíüîìó æèòòþ.
Ïîñï³øàþ÷è ïîêèíóòè íåãîñòèííèé áåðåã, Ìåíäàíüÿ ³ íà
öåé ðàç íå ïîòóðáóâàâñÿ ïðî âîäó ³ ïðîäîâîëüñòâî. À ïëàâàííÿ
âèäàëîñÿ äóæå äîâãèì. Íà êîðàáëÿõ ïî÷àâñÿ ãîëîä, à íåñòà÷à
âîäè äîâîäèëà ëþäåé äî â³ä÷àþ. À êîëè â òóìàí³ ôëîòèë³ÿ âòðàòèëà îäèí ç êîðàáë³â, êîìàíäà â³äêðèòî çàÿâèëà, ùî àäì³ðàë
ñàì íå çíàº, êóäè âîíè ïëèâóòü. ³ä ðîçïðàâè Ìåíäàíüþ âðÿòóâàëî ëèøå òå, ùî íåâäîâç³ êîðàáë³ ï³ä³éøëè äî íåâ³äîìîãî îñòðîâà, ÿêèé áóâ íàçâàíèé Ñàíòà-Êðóñ — Ñâÿòèé Õðåñò.
Òóò ³ñïàíö³ ïîáóäóâàëè öåðêâó, ê³ëüêà áóäèíê³â, àëå ïðàöþâàòè çíîâó-òàêè íå õîò³ëè. Á³ëüø³ñòü íàìàãàëàñÿ ñïðîâîêóâàòè
³íä³àíö³â íà â³éíó, áî ñàìå â öüîìó âîíè áà÷èëè ñâîº ïðèçíà÷åííÿ. Îäíîãî ðàçó îäèí ³ç ñîëäàò³â ï³øîâ äî ³íä³àíñüêîãî ñåëèùà ³ âáèâ âîæäÿ òóá³ëüö³â Ìàëîïå. ³éíà ïî÷àëàñÿ, àëå ³ñïàíö³
çíîâ îïèíèëèñÿ íà ìåæ³ âèæèâàííÿ. Íà íèõ íàïàëà ÿêàñü ïîøåñòü. ³ä íåâ³äîìî¿ õâîðîáè ïîìåð ³ Ìåíäàíüÿ, à çàì³ñòü ñåáå
ãóáåðíàòîðîì ïðèçíà÷èâ äîííó ²çàáåëëó.
Íåâäîâç³ ³ñïàíö³ îïèíèëèñÿ â æàõëèâîìó ñòàíîâèù³. Çà ñëîâàìè ʳðîñà, ¿õ óñ³õ ìîãëà ïîâáèâàòè íàâ³òü êóïêà ³íä³àíö³â.
Òîä³ äîííà ²çàáåëëà âèð³øèëà ïîêèíóòèîñòð³â. Ïèõàòà æ³íêà
ñàìà âèçíà÷àëà êóðñ êîðàáë³â, õî÷à íå ìàëà í³ÿêîãî óÿâëåííÿ
ïðî ìîðñüêó ñïðàâó.  ðåçóëüòàò³ ôëîòèë³ÿ ïðîáóëà â ìîð³ çíà÷íî
äîâøå, í³æ ïëàíóâàëîñÿ. Ëþäè, â òîìó ÷èñë³ æ³íêè é ä³òè, òåðï³ëè æîðñòîê³ ìóêè â³ä ãîëîäó ³ ñïðàãè. Ùîäíÿ õòîñü ïîìèðàâ.
Àëå äîííà ²çàáåëëà òà ¿¿ îòî÷åííÿ íå çâåðòàëà íà öå óâàãè. Íà
ïàëóáàõ ðîõêàëè ãëàäê³ ñâèí³, ÿê³ íàëåæàëè ãóáåðíàòîðø³. Âîíà
ïèëà ³ ¿ëà, ùî õîò³ëà. Íàâ³òü ¿¿ îäÿã ïðàëè ó ïð³ñí³é âîä³, òîä³ ÿê
³íø³ ä³ëèëè êîæíèé ¿¿ êîâòîê.
$&

Ò³ëüêè çàâäÿêè ìóæíîñò³ ³ äîñâ³ä÷åíîñò³ ʳðîñà ôëîòèë³ÿ ä³ñòàëàñÿ Ìàí³ëè. Â³í ³ç çàäîâîëåííÿì ïîêèíóâ ñëóæáó ó äîííè
²çàáåëëè ³ ïî÷àâ ïëåêàòè ³äåþ, çàâäÿêè ÿê³é çãîäîì ñòàâ Ëèöàðåì Terra Australis incognita. Íà éîãî äóìêó, Ñîëîìîíîâ³ îñòðîâè, ÿê³ øóêàâ Ìåíäàíüÿ, áóëè ¿¿ ÷àñòèíîþ. Ùîá îðãàí³çóâàòè
åêñïåäèö³þ íà ïîøóêè Íåâ³äîìî¿ Ï³âäåííî¿ çåìë³, â³í çâåðòàâñÿ äî êóïö³â, ãóáåðíàòîð³â, ºïèñêîï³â, àëå í³õòî íå âèÿâèâ áàæàííÿ ðèçèêóâàòè ãð³øìè. ͳêîãî â ²ñïàí³¿ íîâ³ çåìë³ âæå íå
ö³êàâèëè. Íàðåøò³ ó 1605 ðîö³ ïàïà Êë³ìåíò VIII, âðàæåíèé
â³äâåðòèì ïðàãíåííÿì ìîðåïëàâöÿ ïðèâåðíóòè äî õðèñòèÿíñòâà òóá³ëüö³â ùå íå â³äêðèòî¿ çåìë³, äàâ ʳðîñó ðåêîìåíäàö³éíîãî
ëèñòà äî ³ñïàíñüêîãî êîðîëÿ Ô³ë³ïïà ²²². Òîé äîçâîëèâ åêñïåäèö³þ ³ âèä³ëèâ äâà êîðàáë³ ç êîìàíäîþ, çàïàñàìè ïðîäîâîëüñòâà
³ çáðî¿. ʳðîñ áóâ ïðèçíà÷åíèé àäì³ðàëîì ôëîòè볿, à â³öå-àäì³ðàëîì ñòàâ Ëó³ñ Âàåñ äå Òîððåñ, òåæ äîñâ³ä÷åíèé ìîðåïëàâåöü ³
ñì³ëèâà ëþäèíà.
Terra Australis incognita öÿ åêñïåäèö³ÿ íå çíàéøëà, ïðîòå â³äêðèëà àðõ³ïåëàãè Òóàìîòó ³ Íîâ³ Ãåáðèäè.
Ó ÷åðâí³ 1606 ðîêó åêñïåäèö³ÿ ðîçä³ëèëàñÿ. Òÿæêî õâîðèé
ʳðîñ ïîâåðíóâñÿ äî Ìåêñèêè, à Òîððåñ ïîïëèâ íà ï³âäåííèé
ñõ³ä, ä³ñòàâñÿ Íîâî¿ ¥â³íå¿ ³ â³äêðèâ ïðîòîêó, ùî â³ää³ëÿº öåé
âåëèêèé îñòð³â â³ä
Àâñòðà볿. ³í íàâ³òü
²ñïàíö³ äîáðå ðîçóì³ëè âåëèêå çíà÷åííÿ
â³äêðèòò³â ʳðîñà ³ Òîððåñà. Âîíè áåðåãëè
áà÷èâ áåðåã ùå íå â³â³äîìîñò³ ïðî íèõ ó ñóâîð³é òàºìíèö³. Ò³ëüêè äîìîãî ìàòåðèêà, àëå
â 1762 ðîö³, êîëè àíãë³éö³ çàâîþâàëè Ìàí³ëó,
âèð³øèâ, ùî öå ùå
ó òàºìíèõ àðõ³âàõ áóëî çíàéäåíî êàðòó, äå
áóëà ïîçíà÷åíà â³äêðèòà Òîððåñîì ïðîòîêà. îäèí îñòð³â, íà éîãî
óçáåðåææÿ íå ñòóïèâ ³
ïîâåðíóâ íàçàä, çàëèøèâøè ÷åñòü â³äêðèòòÿ Àâñòðà볿 ³íøèì
ìîðåïëàâöÿì.
Íà â³äì³íó â³ä Òîððåñà, ʳðîñ áóâ óïåâíåíèé, ùî â³äêðèòà
íèì çåìëÿ º ìàòåðèêîì, ³ íàïîëÿãàâ íà ¿¿ êîëîí³çàö³¿.  ²ñïàí³¿
â öå ïîâ³ðèëè, àëå í³õòî íå ìàâ áàæàííÿ ïåðåñåëÿòèñÿ êóäèñü çà
ìîðå, à òèì á³ëüøå âèòðà÷àòè ãðîø³ íà åêñïåäèö³¿. Ùîá ïîçáàâèòèñÿ ʳðîñà, êîðîëü â³äïðàâèâ éîãî äî Ïåðó, ñêàçàâøè, ùî
â³öå-êîðîëü ó Ë³ì³ îðãàí³çóº íîâó åêñïåäèö³þ. Á³äîëàøíèé ìîðåïëàâåöü íå çíàâ, ùî äî ˳ìè áóëî â³äïðàâëåíî ëèñòà ç íàêàçîì çàòðèìàòè éîãî ó ñòîëèö³. Ïî äîðîç³ Ê³ðîñ ïîìåð, íà ùàñòÿ
íå ä³çíàâøèñü ïðî çðàäó. ³í ââàæàºòüñÿ îñòàíí³ì âåëèêèì ç
³ñïàíñüêèõ â³äêðèâà÷³â íà íèâ³ ãåîãðàô³÷íî¿ íàóêè.
$'

Íà ïî÷àòêó XVII ñòîë³òòÿ ²ñïàí³ÿ îñòàòî÷íî âòðàòèëà ïåðåäîâ³ ïîçèö³¿ ó ìîðåïëàâñòâ³. ¯¿ ì³ñöå ïîñ³ëà Ãîëëàíä³ÿ (íèí³ Í³äåðëàíäè), Àíãë³ÿ ³ Ôðàíö³ÿ. Ó öèõ êðà¿íàõ äëÿ òîðã³âë³ ç ²í䳺þ áóëî ñòâîðåíî ïîòóæí³ êîìïàí³¿, ÿê³ çàéìàëèñÿ íå ò³ëüêè
çàêóï³âëåþ ³ ïðîäàæåì òîâàð³â. Ùîá çðîáèòè ñâîþ îñíîâíó
ñïðàâó âèã³äí³øîþ, âîíè îðãàí³çîâóâàëè åêñïåäèö³¿ äëÿ â³äêðèòòÿ
íîâèõ çåìåëü ³ øëÿõ³â äî ²í䳿. À íàçèâàëèñÿ ö³ êîìïàí³¿ Îñò²íä³éñüêèìè.
Ãîëëàíäñüêà Îñò-²íä³éñüêà êîìïàí³ÿ â 1606 ðîö³ â³äïðàâèëà
â ðàéîí Íîâî¿ ¥â³íå¿ íà ïîøóêè çåìåëü, áàãàòèõ íà çîëîòî, ïåðëè ³ ïðÿíîù³, êîðàáåëü «Äåéôêåí» ï³ä êîìàíäóâàííÿì ³ëëåìà
ßíñçîíà. ³í îáñòåæèâ óçáåðåææÿ îñòðîâà, à ïîò³ì ïîïðÿìóâàâ
íà ï³âäåíü. Íåâäîâç³ ìîðåïëàâö³ ïîáà÷èëè áåðåã ³ç âåëèêîþ çàòîêîþ.
ßíñçîí ³ éîãî êîìàíäà ç³éøëè íà áåðåã, àëå òóá³ëüö³ çóñòð³ëè ¿õ äóæå âîðîæå. Òîìó ãîëëàíäö³ øâèäêî ïîâåðíóëèñÿ íà êîðàáåëü. Íà æàëü, ßíñçîí ââàæàâ áåðåã, äå âèñàäèëèñÿ ìîðåïëàâö³, ÷àñòèíîþ Íîâî¿ ¥â³íå¿. Íàñïðàâä³ æ öå áóëà Àâñòðàë³ÿ.
Çíà÷íî ï³çí³øå öå ç’ÿñóâàëè ³íø³ â³äêðèâà÷³.
Ó òîé ÷àñ ãîëëàíäñüêà Îñò-²íä³éñüêà êîìïàí³ÿ çàõîïèëà ìîíîïîë³þ íà øëÿõ äî ²í䳿 ÷åðåç Ìà´åëëàíîâó ïðîòîêó. Öå ñóïåðå÷èëî ³íòåðåñàì êóïö³â ³ êîìåðñàíò³â, ÿê³ íå ïðàöþâàëè íà
íå¿.  ðåçóëüòàò³ áóëî â³äêðèòî ìèñ Ãîðí — íàéï³âäåíí³øó òî÷êó ϳâäåííî¿ Àìåðèêè.
Åêñïåäèö³þ, ÿê³é ïîùàñòèëî çðîáèòè öå â³äêðèòòÿ,
ó 1615 ðîö³ îðãàí³çóâàëè êóïö³ Àìñòåðäàìà. Ïîòàéêè â³ä àãåíò³â
Îñò-²íä³éñüêî¿ êîìïàí³¿ âîíè ï³äãîòóâàëè äâà êîðàáë³ — «Åíäðàõò» («Çëàãîäà») ³ «Ãîðí», íàçâàíèé òàê íà ÷åñòü îäíîéìåííîãî ì³ñòà ó Ãîëëàí䳿. Êîìàíäóâàëè êîðàáëÿìè ßêîá Ëå-Ìåð ³
³ëëåì Ñõàóòåí.
Ïîäîðîæ ìîðåïëàâö³â áóëà íåëåãêîþ. Òðåáà áóëî îáõîäèòè
øëÿõè, ÿêèìè ïëàâàëè ñóäíà Îñò-²íä³éñüêî¿ êîìïàí³¿. ×åðåç
äåÿêèé ÷àñ íà «Ãîðí³» ñïàëàõíóëà ïîæåæà. Çàãàñèòè ¿¿ íå çìîãëè, ³ âåñü åê³ïàæ êîðàáëÿ ïåðåéøîâ íà «Åíäðàõò». Âåëèêå ñêóï÷åííÿ ëþäåé íà ïàëóá³ íåâåëèêîãî êîðàáëÿ ñòâîðþâàëî çíà÷íå
íàïðóæåííÿ ì³æ ëþäüìè, êð³ì òîãî, âèíèêëà çàãðîçà åï³äå쳿 é
ãîëîäó. Àëå ìîðåïëàâö³, ïîïðè âñ³ íåãàðàçäè, ÷åðåç ï³âðîêó
ùàñëèâî äîñÿãëè Ìà´åëëàíîâî¿ ïðîòîêè ³ ðóøèëè äàë³ íà ï³âäåííèé ñõ³ä óçäîâæ óçáåðåææÿ Âîãíÿíî¿ Çåìë³. 25 ñ³÷íÿ 1616 ðîêó
âîíè ââ³éøëè ó âîäè íå â³äîìî¿ äîñ³ ïðîòîêè, ÿêà â³ää³ëÿëà öåé
%

îñòð³â â³ä íåâ³äîìî¿ çåìë³.
Ìîðåïëàâö³ íàçâàëè ¿¿ Çåìëåþ
Øòàò³â (íèí³ îñòð³â Åñòàäîñ)
íà ÷åñòü Ãåíåðàëüíèõ Øòàò³â — ïàðëàìåíòó Ãîëëàí䳿.
À ìèñ íàïðèê³íö³ ïðîòîêè ä³ñòàâ ³ì’ÿ çàãèáëîãî êîðàáëÿ —
ìèñ Ãîðí.
Íà çâîðîòíîìó øëÿõó ìîðåïëàâö³ â³äêðèëè áàãàòî îñòðîâ³â ³ç àðõ³ïåëàãó Òóàìîòó,
Òîí´à, ä³éøëè äî áåðåã³â Íîâî¿ ¥â³íå¿. Âîíè âèð³øèëè, ùî
öåé âåëèêèé îñòð³â º ïðîäîâæåííÿì Çåìë³ Øòàò³â, òîæ
áóëè âïåâíåí³, ùî â³äêðèëè
Àáåëü ßíñçîí Òàñìàí
Íåâ³äîìó ϳâäåííó çåìëþ.
Íàðåøò³ åêñïåäèö³ÿ ïðèáóëà íà ßâó. Àëå òóò ¿ì íå ïîâ³ðèëè. Ëå-Ìåðà ³ Ñõàóòåíà çààðåøòóâàëè çà òå, ùî âîíè í³áèòî
ïîðóøèëè ìîíîïîë³þ Îñò-²íä³éñüêî¿ êîìïàí³¿ ³ ïðîéøëè Ìà´åëëàíîâîþ ïðîòîêîþ. Óâ’ÿçíåíèõ êèíóëè ó òðþì êîðàáëÿ,
ÿêèé ³øîâ äî Ãîëëàí䳿. Ëå-Ìåð íå âèòðèìàâ âàæêèõ óìîâ
ïëàâàííÿ ³ ïîìåð ïî äîðîç³. Àëå Ñõàóòåíó ïîùàñòèëî äîâåñòè
ïðàâäèâ³ñòü ¿õíüî¿ ñëàâåòíî¿ ïîäîðîæ³. À ìîðåïëàâö³ îäåðæàëè íîâèé øëÿõ äî Òèõîãî îêåàíó íàâêðóãè ϳâäåííî¿ Àìåðèêè. ³í áóâ äîâøèé çà ìàðøðóò ÷åðåç Ìà´åëëàíîâó ïðîòîêó,
àëå á³ëüø áåçïå÷íèé, áî äàâàâ çìîãó êîðàáëÿì çíàõîäèòè
ïðèòóëîê íà ÷àñ ñòðàøíèõ øòîðì³â, õàðàêòåðíèõ äëÿ öüîãî
ðàéîíó.
Ãîëëàíäö³ âèñóíóëè ç³ ñâî¿õ ëàâ ùå îäíîãî ³ç íàéçíàìåíèò³øèõ ìîðåïëàâö³â òîãî ÷àñó — Àáåëÿ ßíñçîíà Òàñìàíà, ÿêèé
çðîáèâ áàãàòî ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â ó Òèõîìó îêåàí³. Ñàìå
â³í çä³éñíèâ ïåðø³ âåëèê³ ìîðñüê³ åêñïåäèö³¿ äî Àâñòðà볿 é
Îêåàí³¿. Áàãàòî ðîê³â äîñâ³ä÷åíèé ìîðåïëàâåöü ñëóæèâ øê³ïåðîì íà êîðàáëÿõ Îñò-²íä³éñüêî¿ êîìïàí³¿. ³í ïðîâ³â ã³äðîãðàô³÷í³ äîñë³äæåííÿ â Ìàëàéñüêîìó àðõ³ïåëàç³. Ïîò³ì çà íàêàçîì
ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðà Ãîëëàíäñüêî¿ Ñõ³äíî¿ ²í䳿 Âàí-ijìåíà Òàñìàí áåçðåçóëüòàòíî øóêàâ ëåãåíäàðí³ îñòðîâè гêî äå Îðî («Çîëîòèé») ³ гêî äå Ïëàòà («Ñð³áíèé»). Ïîáóâàâ íà Ô³ë³ïï³íàõ, ó
ßïîí³¿, Êàìáîäæ³, Êèòà¿.
%

Ó 1642 ðîö³ Âàí-ijìåí îðãàí³çóâàâ ùå îäíó åêñïåäèö³þ â íåâ³äîì³ ðàéîíè ²íä³éñüêîãî îêåàíó. Ãóáåðíàòîð ñïîä³âàâñÿ çíàéòè ìîðñüêèé øëÿõ äî ×èë³, ÿêèé äîçâîëèâ áè ãîëëàíäöÿì
óíèêàòè çóñòð³÷åé ç ³ñïàíñüêèìè âîºííèìè êîðàáëÿìè. ³í
òàêîæ õîò³â, ùîá ìîðåïëàâö³ çíàéøëè âòðà÷åí³ Ìåíäàíüºþ
Ñîëîìîíîâ³ îñòðîâè ³ óòî÷íèëè áåðåãè â³äêðèòî¿ ßíñçîíîì
ï³âäåííî¿ çåìë³. Ãîëëàíäö³ ñïîä³âàëèñÿ, ùî öå ³ º Terra Australis
incognita.
Ãîëîâîþ ö³º¿ âåëèêî¿ åêñïåäèö³¿ áóâ ïðèçíà÷åíèé Òàñìàí,
ÿêîãî íà òîé ÷àñ ââàæàëè ÷è íå íàéêðàùèì êàï³òàíîì ó Ãîëëàíäñüê³é Ñõ³äí³é ²í䳿. Äèâíî, àëå Âàí-ijìåí íàäàâ åêñïåäèö³¿ ñòàð³ òðóõëÿâ³ êîðàáë³. Êàçàëè, ùî â³í íàâìèñíå ïîñèëຠÒàñìàíà
íà ñìåðòü, áî òîé çàëèöÿâñÿ äî éîãî äî÷êè. Çâ³ñíî, öå ò³ëüêè
ëåãåíäà. ͳÿêî¿ äî÷êè ó Âàí-ijìåíà íå áóëî. Àëå ç³ ñë³â ñàìîãî
Òàñìàíà â³äîìî, ùî ïàëóáè íà îáîõ êîðàáëÿõ çîâñ³ì ïðîãíèëè.
Ïîïðè ö³ íåãàðàçäè, îáèäâà êîðàáë³ âñå æ ïîâåðíóëèñÿ. Òàñìàí â³äìîâèâñÿ éòè íà íèõ ÷åðåç îêåàí äî ×èë³. Öå áóëî íàäòî
íåáåçïå÷íî. Íàòîì³ñòü â³í ïîïðÿìóâàâ äî ðàéîíó, äå êîëèñü
ïëàâàâ ßíñçîí. Íåâäîâç³ áóëî â³äêðèòî âåëèêèé îñòð³â, ÿêèé
ìîðåïëàâåöü íàçâàâ Çåìëåþ Âàí-ijìåíà. Íèí³ öåé îñòð³â íàçèâàºòüñÿ Òàñìàí³ºþ. Òàñìàí òàêîæ â³äêðèâ çàõ³äíèé áåðåã Íîâî¿
Çåëàí䳿 ³ ùå áàãàòî îñòðîâ³â. À â íàñòóïí³é åêñïåäèö³¿, ÿêà â³äáóëàñÿ 1644 ðîêó, Òàñìàí äîñë³äèâ ï³âí³÷íèé áåðåã Àâñòðà볿
(òîä³ ¿¿ íàçèâàëè Íîâîþ Ãîëëàí䳺þ) ³ äîâ³â, ùî â³äêðèòà ßíñçîíîì çåìëÿ º ìàòåðèêîì.
À âçàãàë³ ãîëëàíäö³ àêòèâíî â³äêðèâàëè ðàéîí Òèõîãî îêåàíó íå ò³ëüêè ó XVII, à é ó ïåðø³é ïîëîâèí³ XVII² ñòîë³òòÿ. Ñåðåä íèõ íàéâ³äîì³øèì çàâäÿêè â³äêðèòòþ îñòðîâà Ïàñõè º àäì³ðàë ßêîá Ðî´´åâåí. À ñòàëîñÿ öå òàê.
Ó 1721 ðîö³ ï³ä éîãî êîìàíäóâàííÿì Ãîëëàíäñüêà Îñò-²íä³éñüêà êîìïàí³ÿ â³äðÿäèëà åêñïåäèö³þ ç òðüîõ êîðàáë³â äëÿ ïîøóê³â Terra Australis incognita íà çàõ³ä â³ä ϳâäåííî¿ Àìåðèêè.
Êîðàáë³ îá³éøëè ìèñ Ãîðí, â³äâ³äàëè îñòðîâè Õóàíà Ôåðíàíäåñà ³ ïîïëèâëè íà çàõ³ä. Íàäâå÷³ð 6 êâ³òíÿ 1722 ðîêó, â äåíü
Âåëèêîäíüîãî ñâÿòà, íà îá𳿠ç’ÿâèâñÿ íåâ³äîìèé áåðåã. ³òðèëüíèêè íàáëèçèëèñÿ äî çåìë³ ³ â³ääàëè ÿêîð³. Òîãî æ âå÷îðà
ìîðåïëàâö³ ç³éøëè íà áåðåã íàéòàºìíè÷³øîãî íà Çåìë³ îñòðîâà, ÿêèé âîíè íàçâàëè îñòðîâîì Ïàñõè íà ÷åñòü ñâÿòà, à òàìòåøí³ ìåøêàíö³ íàçèâàëè éîãî Òå-ϳòî-î-òå-Õåíóà, òîáòî Ïóï
Çåìë³.
%

Êàì’ÿí³ ³äîëè îñòðîâà Ïàñõè

Íà îñòðîâ³ âèñî÷³ëè äåñÿòèìåòðîâ³ ñòàòó¿. Òóá³ëüö³ ïîêëîíÿëèñÿ ¿ì. Ðî´´åâåí ïèñàâ, ùî «³äîëè âèòåñàíî ç êàìåíÿ ó
âèãëÿä³ ëþäåé ç äîâãèìè âóõàìè ³ êîðîíîþ íà ãîëîâ³». Âîíè,
çà éîãî ñâ³ä÷åííÿì, áóëè âèãîòîâëåí³ ëþäüìè, ÿê³ íå ìàëè
í³ÿêîãî ðåìàíåíòó. À ñóïóòíèê àäì³ðàëà, Êàðë Ôð³äð³õ Áåðíñ,
çàëèøèâ îïèñ îáðÿäó ïîêëîí³ííÿ öèì ³äîëàì. ³í çàïèñàâ:
«Íà ñõîä³ ñîíöÿ... ìåøêàíö³ îñòðîâà ëåæàëè äîë³ëèöü ³ ìîëèëèñÿ, à íàâêðóãè ïàëàëè ñîòí³ âàòð. Âîãíèùà çàïàëþâàëè ³
ïåðåä ñòàòóÿìè, ñ³äàëè íàâêðóãè... ñõèëèâøè ãîëîâè». Ìàíäð³âíèêè çâåðíóëè óâàãó íà á³ëèé êîë³ð øê³ðè äåÿêèõ òóá³ëüö³â.
̳ñöåâ³ æèòåë³ áóëè ïðèâ³òí³ ç ãîëëàíäöÿìè ³ äóæå ö³êàâèëèñÿ íåâ³äîìèìè ¿ì ðå÷àìè, ùî ìàëè ç ñîáîþ ïðèáóëüö³.
Ìåøêàíö³ îñòðîâà Ïàñõè í³÷îãî íå çíàëè ïðî ïðèâàòíó âëàñí³ñòü, òîìó ãîëëàíäö³ âòðàòèëè óáðóñ ³ ê³ëüêà êàïåëþõ³â. Òóá³ëüö³ é ãàäêè íå ìàëè, ùî ðîáëÿòü ùîñü ïîãàíå. Óò³ì, ãîëëàíäö³ â÷èíèëè íàä íèìè æîðñòîêó ðîçïðàâó ç ºäèíîþ ìåòîþ:
ïîêàçàòè ãîñïîäàðÿì îñòðîâà ä³þ âîãíåïàëüíî¿ çáðî¿ ³ íàëÿêàòè ¿õ ñâîºþ ñèëîþ. Âîíè ðîçñòð³ëÿëè îñòðîâ’ÿí, ùî ç³áðàëèñÿ íà áåðåç³. Ïðî öå íàùàäêè òèõ, ùî çàëèøèëèñÿ ñåðåä
%!

æèâèõ, ÷åðåç 30 ðîê³â ðîçïîâ³ëè àíãë³éñüêîìó ìîðåïëàâöþ
Äæåéìñó Êóêó, êîëè â³í íàòðàïèâ íà îñòð³â Ïàñõè ï³ä ÷àñ
îäí³º¿ ç³ ñâî¿õ ïîäîðîæåé.

ϳðàòè, ùî â³äêðèâàëè çåìë³
Îäíèì ³ç çàâäàíü Ðî´´åâåíà ï³ä ÷àñ éîãî çíàìåíèòî¿ ïîäîðîæ³ áóëè ïîøóêè ëåãåíäàðíî¿ çåìë³, ÿêó â 1687 ðîö³ íà÷åáòî
â³äêðèâ àíãë³éñüêèé ï³ðàò Åäóàðä Äåâ³ñ çà 700 ìèëü íà çàõ³ä â³ä
óçáåðåææÿ ×èë³. Äåâ³ñ áóâ íå ºäèíèì ï³ðàòîì, ÿêèé óâ³éøîâ äî
³ñòî𳿠ãåîãðàô³÷íèõ
â³äêðèòò³â.
Ñëîâî «êàïåð» ó ïåðåêëàä³ ç ãîëëàíäñüêî¿
îçíà÷ຠ«ìîðñüêèé ðîçá³éíèê». Àëå, íà
Çäåá³ëüøîãî ï³ðàâ³äì³íó â³ä çâè÷àéíèõ ï³ðàò³â, êàïåðè —
òè-â³äêðèâà÷³ áóëè
ïðèâàòí³ âîëîäàð³ êîðàáë³â — ï³ä ÷àñ â³éíè
àíãë³éöÿìè. Ïðîòå ð³÷
ìàëè äîçâ³ë â³ä ñâ äåðæàâè íàïàäàòè íà
âîðîæ³ ñóäíà ³ ãðàáóâàòè ¿õ. Êàïåðñòâî áóëî íå ïðî çâè÷àéíèõ ï³çàáîðîíåíî Ïàðèçüêîþ äåêëàðàö³ºþ ïðî
ðàò³â, òîáòî ìîðñüêèõ
ìîðñüêó â³éíó 1856 ðîêó.
ðîçá³éíèê³â, ùî íàïàäàþòü ó â³äêðèòîìó ìîð³ íà ìèðí³ ñóäíà ³ ãðàáóþòü ¿õ. ϳðàòàìè
ó XVI — íà ïî÷àòêó XVII ñòîë³òü íàçèâàëè ³ àíãë³éñüêèõ êàïåð³â, ÿê³ áàãàòî çðîáèëè äëÿ óòâåðäæåííÿ Âåëèêî¿ Áðèòàí³¿ ÿê
âåëèêî¿ ìîðñüêî¿ äåðæàâè.
Íàéçíàìåíèò³øèì ñåðåä òàêèõ ï³ðàò³â ââàæàþòü Ôðåíñ³ñà
Äðåéêà. Ñàìå â³í çì³ã âåëèêîþ ì³ðîþ ï³ä³ðâàòè ì³öü ³ñïàíñüêîãî
ôëîòó, ãðàáóþ÷è êàðàâàíè, ÿê³ âåçëè çîëîòî òà ñð³áëî ç àìåðèêàíñüêèõ êîëîí³é äî ²ñïàí³¿. Íåäàðìà êîðîëåâà ªëèçàâåòà ² íàãîðîäèëà éîãî ëèöàðñüêèì çâàííÿì. ÂåÙå é òåïåð ó ìîðñüê³é ñïðàâ³ ³íîä³
âèêîðèñòîâóþòü îäèíèöþ äîâæèíè, ÿêà
ëèêèì íàäáàííÿì
íàçèâàºòüñÿ ìèëåþ. Ìîðñüêà ìèëÿ
Äðåéêà º é òå, ùî â³í
ñòàíîâèòü 1,852 êì. Ïðîòå ó Âåëèê³é Áðèòàí³¿
â³äêðèâ àíãë³éñüêèì
âîíà òðîõè äîâøà — 1,853 êì. ²ñíóº ùå
êîðàáëÿì øëÿõ äî íåé ñóõîïóòíà ìèëÿ, ÿêà ñòàíîâèòü 1,609 êì.
Ñóõîïóòíà ìèëÿ äîñ³ âèêîðèñòîâóºòüñÿ
â³äîìèõ çåìåëü. Ñàìå
ó ÑØÀ.
â³í ó 1577—1580 ðîêàõ
âäðóãå ï³ñëÿ Ìà´åëëàíà îá³éøîâ íàâêîëî ñâ³òó. Ó ö³é ïîäîðîæ³
â³í â³äêðèâ ïðîõ³ä, ÿêèé â³ää³ëÿº Àíòàðêòèäó â³ä ϳâäåííî¿ Àìåðèêè (çàðàç â³í ìຠ³ì’ÿ Äðåéêà).
²íøèì «êîðîë³âñüêèì ï³ðàòîì», ùî çàæèâ ñëàâè íà íèâ³ ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â, áóâ Ìàðò³í Ôðîá³øåð. ³í ïîêèíóâ ï³ðàòñüêó ñïðàâó çàäëÿ ³äå¿ çíàéòè ï³âí³÷íî-çàõ³äíèé ïðîõ³ä äî Êè%"

òàþ. Íåâäà÷à áàòüêà é ñèíà Êàáîò³â íå ëÿêàëà éîãî. Ðîìàíòè÷íèé ìîðåïëàâåöü áóâ óïåâíåíèé â óñï³õó.
Òðèâàëèé ÷àñ Ôðîá³øåð
çâåðòàâñÿ äî áàãàòèõ êóïö³â çà
ô³íàíñîâîþ ï³äòðèìêîþ íà
îðãàí³çàö³þ åêñïåäèö³¿, àëå
âñþäè îòðèìàâ â³äìîâó. Íàðåøò³ äîëÿ çâåëà éîãî ç ìîæíîâëàäíèì âåëüìîæåþ êîðîëåâè ªëèçàâåòè ãðàôîì Óîðâ³êîì. Òîé íà âëàñíèé êîøò
ñïîðÿäèâ òðè íåâåëèêèõ ñóäíà.
Ó ÷åðâí³ 1576 ðîêó ôëîòèë³ÿ
âèéøëà ç ãèðëà Òåìçè, íåâäîâÔðåíñ³ñ Äðåéê
ç³ äîñÿãëà Øåòëåíäñüêèõ îñòðîâ³â ³ ðóøèëà íà çàõ³ä. Áåç îñîáëèâèõ ïðèãîä ìîðåïëàâö³ ä³ñòàëèñÿ
ï³âäåííîãî óçáåðåææÿ ¥ðåíëàí䳿 (âîíî íàçèâàºòüñÿ Ôð³ñëàí䳺þ), äå ÷îòèðè ñòîë³òòÿ òîìó áóâàëè ëèøå â³ê³íãè. Çâ³äñè êàï³òàí
îäíîãî ç ñóäåí, çëÿêàâøèñü âàæêîãî ïëàâàííÿ â ï³âí³÷íèõ âîäàõ,
ïîòàéêè ïîâåðíóâ äîäîìó.  Àíã볿 â³í ñïîâ³ñòèâ, ùî äâà ³íøèõ
ñóäíà çàãèíóëè ç óñ³ºþ êîìàíäîþ. Íàñïðàâä³ â³ä ñèëüíîãî øòîðìó çàòîíóëà ëèøå ï³íàñà — äîïîì³æíå ñóäíî, ÿêå ìîãëî ðóõàòèñÿ ÿê ï³ä â³òðèëàìè, òàê ³
çà äîïîìîãîþ âåñåë. Òàêèì ÷èíîì, Ôðîá³øåðó äîâåëîñÿ éòè
â íåâ³äîì³ ï³âí³÷í³ âîäè íà îäíîìó êîðàáë³. Öå áóâ áàðê «¥àáð³ºëü», êîìàíäà ÿêîãî ñêëàäàëàñÿ ëèøå ç äâàäöÿòè òðüîõ
÷îëîâ³ê.
«¥àáð³ºëü» îá³éøîâ Ôð³ñëàíä³þ ç ï³âäíÿ. Ïîáëèçó 63 ° ï³âí³÷íî¿ øèðîòè ìîðåïëàâö³ âèÿâèëè íåâ³äîìó «ïðîòîêó», ÿêó
êîëèøí³é ï³ðàò íàçâàâ ñâî¿ì
³ì’ÿì. Íàñïðàâä³ öå áóëà ëèøå
çàòîêà, àëå Ôðîá³øåð ³ éîãî ñó- Ìàðò³í Ôðîá³øåð
%#

ïóòíèêè ïðî öå íå

Áàðêîì íàçèâàºòüñÿ ìîðñüêå â³òðèëüíå
çíàëè, à éìîâ³ðíèé
ñóäíî ç òðüîìà-ï’ÿòüìà ùîãëàìè. Á³çàíüùîãëà ìຠêîñå â³òðèëüíå îñíàùåííÿ. ²íø³ — øëÿõ íå äîñë³äèëè.
Âîíè çíàéøëè ö³êàâ³ïðÿìå.

øó ñïðàâó. Ïîðÿä ç çàòîêîþ íà ï³âîñòðîâ³ ìîðåïëàâö³ ïîáà÷èëè ÿêåñü êàì³ííÿ ç çîëîòèìè ëåë³òêàìè ³ âèð³øèëè, ùî çíàéøëè ðîäîâèùå çîëîòà. ²ç
«äîðîãîö³ííèìè» çðàçêàìè âîíè çàêâàïèëèñÿ íà áàòüê³âùèíó.
Êîðîëåâà áóëà âðàæåíà ðåçóëüòàòàìè åêñïåäèö³¿. ³äêðèòòÿ
Ôðîá³øåðà âîíà íàêàçàëà çàñåêðåòèòè, à â³äêðèòèé íèì ï³âîñòð³â íàçâàëà «Ìåòà ²íêîãí³òî» — «Íåâ³äîìîþ Çåìëåþ» (öÿ íàçâà
³ñíóº ³ íà ñó÷àñíèõ ìàïàõ). Ó Âåëèê³é ÁðèÅñê³ìîñàìè íàçèâàþòü ãðóïó íàðîä³â, ÿê³
æèâóòü íà Àëÿñö³, ï³âíî÷³ Êàíàäè, íà îñòðîâ³ òàí³¿ áóëà ñòâîðåíà
íîâà «Êàòàéñüêà êîì¥ðåíëàíä³ÿ, à òàêîæ íà îñòðîâ³ Âðàíãåëÿ.
Âîíè äóæå â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä ³íä³àíö³â çîâí³ ïàí³ÿ», áî âñ³ áóëè
³ çà çâè÷àÿìè. Ñàì³ åñê³ìîñè íàçèâàþòü ñåáå âïåâíåí³, ùî øëÿõ íà³íó³òàìè.
âêîëî ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè äî Òèõîãî Îêåàíó çíàéäåíî. ³äðàçó áóëî ïðèéíÿòå ð³øåíí³ íàïðàâèòè äî â³äêðèòî¿ çåìë³ íîâó åêñïåäèö³þ íà ÷îë³ ç
Ôðîá³øåðîì.
Âë³òêó 1577 ðîêó àíãë³éñüê³ êîðàáë³ çíîâ îïèíèëèñÿ ïîáëèçó
áåðåã³â «Ìåòà ²íêîãí³òî». Öüîãî ðàçó ìîðåïëàâö³ áëèæ÷å ïîçíàéîìèëèñÿ ç ì³ñöåâèìè æèòåëÿìè — åñê³ìîñàìè, ÿêèõ ââàæàëè
àç³éöÿìè. Ôðîá³øåð ³ éîãî ñóïóòíèêè áîÿëèñÿ ¿õ ³ ââàæàëè «äèÿâîëàìè» ³ ëþäîæåðàìè. Íà ¿õíþ äóìêó, ñàìå åñê³ìîñè âáèëè
ê³ëüêîõ ìîðÿê³â, ÿê³ âèðóøèëè íà ÷îâí³ äîñë³äèòè íàâêîëèøí³
çåìë³.
² çíîâ Ôðîá³øåð íå äîñë³äèâ â³äêðèòó íèì «ïðîòîêó». Íàòîì³ñòü â³í ïðèâ³ç äî Âåëèêî¿ Áðèòàí³¿ 200 òîíí «ðóäè», à â³äìîâó
â³ä ïîäàëüøîãî ïëàâàííÿ ïîÿñíèâ òèì,
Äîëþ çíèêëèõ ñóïóòíèê³â Ôðîá³øåðà àæ
ùî øëÿõ áóâ çàêðèòèé
ó 60-õ ðîêàõ Õ²Õ ñòîë³òòÿ ç’ÿñóâàâ
ëüîäàìè.
àìåðèêàíñüêèé äîñë³äíèê ×àðëç Õîëë. ³í
Òà íà áàòüê³âùèí³
çíàéøîâ ñë³äè ¿õíüîãî ïåðåáóâàííÿ íà
áåðåç³, à â³ä åñê³ìîñ³â ä³çíàâñÿ, ùî âîíè
âñ³ â ïåðøó ÷åðãó ñïî÷îòèðè ðîêè ïðîæèëè ñåðåä íèõ, à ïîò³ì íà
ä³âàëèñÿ ò³ëüêè íà çî÷îâí³ ç â³òðèëîì ðóøèëè íà áàòüê³âùèíó.
ëîòî. Åêñïåäèö³þ ÷åÎñê³ëüêè â Àíã볿 ¿õ á³ëüøå í³êîëè íå áà÷èëè,
êàëà ö³ëà àðì³ÿ àëõ³ñë³ä ââàæàòè, ùî ìîðÿêè çàãèíóëè ï³ä ÷àñ
ì³ê³â, ÿê³ ñïðîáóâàëè
øòîðìó.
%$

îäåðæàòè ç êàì³ííÿ

¥îëüôñòð³ì â³äêðèâ øòóðìàí Ïîíñå äå Ëåîíà
äîðîãîö³ííèé ìåòàëë.
Àëàì³íîñ ï³ä ÷àñ åêñïåäèö³¿ íà ïîøóêè
Íåâåëèêà éîãî ê³ëüäæåðåëà â³÷íî¿ ìîëîäîñò³.

ê³ñòü ä³éñíî áóëà îäåðæàíà. Òîìó «Êàòàéñüêà êîìïàí³ÿ» øâèäêî îðãàí³çóâàëà íàñòóïíó åêñïåäèö³þ ç 15 êîðàáë³â. Ïëàíóâàëîñÿ çàâàíòàæèòè ¿õí³ òðþìè «ðóäîþ», à îäèí ç â³òðèëüíèê³â íàïðàâèòè äëÿ äîñë³äæåííÿ
«ïðîòîêè». Ïðè íàãîä³ ìîðåïëàâöÿì áóëî ðåêîìåíäîâàíî ä³éòè
äî Êèòàþ.
Àëå ç ñàìîãî ïî÷àòêó ôëîòèë³þ ÷åêàëè íåãàðàçäè. Øâèäêî
ïðîñóâàòèñÿ êîðàáëÿì çàâàæàëà ñèëüíà òå÷³ÿ. Öå áóëà ϳâí³÷íîàòëàíòè÷íà òå÷³ÿ — ï³âí³÷íà ä³ëÿíêà ¥îëüôñòð³ìó. (Ôðîá³øåðà ââàæàþòü ¿¿ â³äêðèâà÷åì.) Ïîò³ì ï³ä ÷àñ øòîðìó îäíå ç ñóäåí
íàòðàïèëî íà âåëèêó êðèæèíó ³ çàòîíóëî. ²íø³ ä³ñòàëèñÿ äî áóõòè
ãðàôèí³ Óîðâ³ê, äå ñòîÿëè â ïîïåðåäíüîìó ðîö³, ïîëàãîäèëè êîðàáë³, øâèäåíüêî íàâàíòàæèëè ¿õ ðóäîþ ³ ïîïëèâëè äî Àíã볿.
Óäîìà Ôðîá³øåðà ÷åêàëà ñóìíà çâ³ñòêà. Ó òîííàõ «ðóäè» âèÿâèëîñÿ äóæå ìàëî çîëîòà. Ñêîð³øå çà âñå öå áóâ çâè÷àéíèé
ï³ðèò (ñ³ðêîâèé àáî çàë³çíèé êîë÷åäàí) ç íåâåëèêèìè âêðàïëåííÿìè äîðîãîö³ííîãî ìåòàëó. «Êàòàéñüêà êîìïàí³ÿ» çáàíêðóò³ëà, ³ Ôðîá³øåð çìóøåíèé áóâ çíîâó ï³òè â êàïåðè.
Ó âîäàõ Òèõîãî îêåàíó ïëàâàâ Ó¿ëüÿì Äàìï³ð, ÿêîãî ñó÷àñíèêè íàçèâàëè «êîðîëåì ìîð³â». ³í çä³éñíèâ àæ òðè êðóãîñâ³òí³ ïîäîðîæ³, à éîãî ³ì’ÿ
íåàáèÿê ëÿêàëî ³ñïàíö³â ϳâäåííî¿ Àìåðèêè, áî ï³ðàò
ïîãðàáóâàâ òàì ê³ëüêà ³ñïàíñüêèõ ïîðò³â.
Ó 1691 ðîö³ çíàìåíèòèé ï³ðàò ïîâåðíóâñÿ äî Àíã볿, äå
îïóáë³êóâàâ ñâî¿ ùîäåííèêè ç
ïðàâäèâèì îïèñîì ñâî¿õ ÷èñëåííèõ ïðèãîä. Êíèãà ñïðàâèëà âåëèêå âðàæåííÿ íà ëîðä³â
Àäì³ðàëòåéñòâà. Òîìó âîíè çàïðîïîíóâàëè Äàìï³ðó çä³éñíèòè äîñë³äíèöüêó åêñïåäèö³þ äî
Àâñòðà볿.
Âîíà ïî÷àëàñÿ â ñ³÷í³
1699 ðîêó. Êîðàáåëü «Ðîáàê» Ó¿ëüÿì Äàìï³ð
%%

ï³ä êîìàíäóâàííÿì
êîëèøíüîãî ï³ðàòà
ïðîéøîâ Ìà´åëëàíîâîþ ïðîòîêîþ ³ ñêîðî îïèíèâñÿ ó áåðåã³â Íîâî¿ ¥â³íå¿. Äàë³ Äàìï³ð îáðàâ êóðñ, ÿêèì íå ïëàâàâ ùå
æîäåí ³ç ºâðîïåéö³â, ³ íåçàáàðîì ä³ñòàâñÿ áåðåã³â Íîâî¿ Ãîëëàí䳿 (Àâñòðà볿).
Àíãë³éö³ îáñòåæèëè áåðåã ³ âïåâíèëèñÿ, ùî â öüîìó ðàéîí³
íåìຠí³÷îãî, êð³ì áåçâîäíî¿ ïóñòåë³. Àëå òóò æèëè ëþäè. Öå
äóæå âðàçèëî ìîðÿê³â, áî ïðî óí³êàëüíå ïðèñòîñóâàííÿ àáîðèãåí³â Àâñòðà볿 äî òàêèõ æîðñòêèõ ïðèðîäíèõ óìîâ â ªâðîï³
òîãî ÷àñó, çâ³ñíî, íå ìàëè í³ÿêîãî óÿâëåííÿ.
Ó ïîäàëüøîìó ïëàâàíí³ Äàìï³ð â³äêðèâ îñòðîâè Ñåíò-Ìàòò³àñ, Íîâó Áðèòàí³þ ³ ïðîòîêó ì³æ Íîâîþ Áðèòàí³ºþ òà Íîâîþ
¥â³íåºþ. Íèí³ âîíà
íîñèòü ³ì’ÿ çíàìåíèòîãî ìîðåïëàâöÿ.
Íà çâîðîòíîìó
øëÿõó ìàíäð³âíèê³â
÷åêàëà íåáåçïå÷íà
ïðèãîäà. Êîðïóñ êîðàáëÿ ïî÷àâ ïðîïóñêàòè âîäó. Á³ëÿ îñòðîâà Âîçíåñ³ííÿ
êîðàáåëü çàòîíóâ.
Éîãî êîìàíäà çàëèøèëàñÿ íà áåçëþäíîìó îñòðîâ³. Íà ùàñòÿ, âîäè ³ äè÷èíè òóò
áóëî äîñèòü áàãàòî, à
íåâäîâç³ ïîòåðï³ëèõ
ï³ä³áðàëî àíãë³éñüêå
ñóäíî, ÿêå ïðîïëèâàëî ïîáëèçó îñòðîâà.
Òàê³ ïðèãîäè íå
áóëè äëÿ Äàìï³ðà
íîâèíîþ. Òîìó â³í
ùå äâà ðàçè ïëàâàâ
Íàïàä òóá³ëüö³â íà êîðàáåëü Äàìï³ðà ïîáëèçó
ó ñêëàä³ íàâêîëîñâ³òÍîâî¿ Áðèòàí³¿
²ñòîð³ÿ Îëåêñàíäðà Ñåëüê³ðêà òàê âðàçèëà
àíãë³éñüêîãî ïèñüìåííèêà Äàí³åëÿ Äåôî, ùî
â³í íàïèñàâ çíàìåíèòèé ðîìàí «Ðîá³íçîí
Êðóçî», ùî é äîñ³ çàõîïëåíî ÷èòàþòü ëþäè
ó âñüîìó ñâ³ò³.

%&

í³õ åêñïåäèö³é. Âîñòàííº ìîðåïëàâåöü áðàâ ó÷àñòü ó ðÿòóâàíí³ ìàòðîñà Îëåêñàíäðà Ñåëüê³ðêà, ÿêèé ïðîæèâ íà áåçëþäíîìó îñòðîâ³ áàãàòî ðîê³â.
Äàìï³ð áóâ íå ò³ëüêè äóæå âïðàâíèì ìîðÿêîì, àëå é òàëàíîâèòèì ïèñüìåííèêîì. Éîãî êíèæêè ç îïèñàìè â³äêðèòèõ íèì çåìåëü äîíèí³ îõî÷å âèêîðèñòîâóþòü äîñë³äíèêè ÿê äóæå ö³ííå
äæåðåëî â³äîìîñòåé ïðî òîãî÷àñíèé ñòàí ïðèðîäè ³ çâè÷à¿ òóá³ëüö³â Òèõîîêåàíñüêîãî ðåã³îíó.

Óïåðøå â àðêòè÷íèõ âîäàõ
ßê ìè ïàì’ÿòàºìî, àíãë³éö³ º ï³îíåðàìè â îðãàí³çàö³¿ åêñïåäèö³é ó ï³âí³÷íèõ âîäàõ. ¯õ çàïî÷àòêóâàëè ùå â XV ñòîë³òò³
Äæîí ³ Ñåáàñòüÿí Êàáîòè, ÿê³ øóêàëè ï³âí³÷íî-çàõ³äíó ïðîòîêó
ì³æ Àòëàíòè÷íèì òà Òèõèì îêåàíîì ÷åðåç ìîðÿ ³ çàòîêè Êàíàäñüêîãî àðêòè÷íîãî àðõ³ïåëàãó. ¯õí³ åêñïåäèö³¿ íå äàëè ðåçóëüòàò³â. Àëå ³äåÿ çíàéòè öþ ïðîòîêó ÷àñ â³ä ÷àñó â³äðîäæóâàëàñÿ.
Âïðîäîâæ òðèâàëîãî ÷àñó òàê³ åêñïåäèö³¿ ìàëè íà ìåò³ íå
ò³ëüêè ðîçøóêè ïðîòîêè. Çàçâè÷àé ìîðåïëàâö³ áðàëè ç ñîáîþ
òîâàðè íà îáì³í, ðîçâ³äóâàëè, ÿê³ ðåñóðñè ³ñíóþòü íà íîâîâ³äêðèòèõ çåìëÿõ. Íà â³äì³íó â³ä ³ñïàíö³â, àíãë³éö³â ö³êàâèëî íå
ëèøå çîëîòî, à é çåìë³ äëÿ êîëîí³çàö³¿, êîðèñí³ êîïàëèíè, õóòðà, ðèáí³ òà êèòîâ³ ïðîìèñëè òîùî. Ç ÷àñîì óðÿä äåðæàâè ³ ïðîìèñëîâö³ ä³éøëè âèñíîâêó ïðî íåîáõ³äí³ñòü îðãàí³çîâóâàòè ñóòî
äîñë³äíèöüê³ åêñïåäèö³¿. Ïåðøà òàêà åêñïåäèö³ÿ áóëà â³äïðàâëåíà äî ï³âí³÷íèõ âîä ó 1587 ðîö³. Î÷îëèâ ôëîòèë³þ ç äâîõ êîðàáë³â Äæîí Äåâ³ñ, â³äîìèé ñâî¿ìè âåëèêèìè çíàííÿìè ó ìîðåõ³äí³é ñïðàâ³, êàðòîãðàô³¿ ³ íàâ³ãàö³¿, àâòîð ï³äðó÷íèêà
øòóðìàíñüêî¿ ñïðàâè ³ ó÷àñíèê ïåðåãëÿäó êàðòè ñâ³òó íà çàìîâëåííÿ Àäì³ðàëòåéñòâà — íàéâèùîãî îðãàíó óïðàâë³ííÿ ìîðñüêèìè ñèëàìè Âåëèêî¿ Áðèòàí³¿.
Òàê ñàìî ÿê Êàáîòè, óñï³õó Äåâ³ñ íå äîñÿã. Ïðîòå â³í ìàâ
ïðèõèëüí³ñòü äî ñèñòåìíîãî âèâ÷åííÿ ïðîáëåìè. Çàâäÿêè éîãî
íàïîëåãëèâîñò³ â ðàéîí Êàíàäñüêîãî àðêòè÷íîãî àðõ³ïåëàãó, ùî
ÿâëÿº ñîáîþ ñïðàâæí³é ëàá³ðèíò, ñòâîðåíèé ÷èñëåííèìè îñòðîâàìè ³ ïðîòîêàìè, áóëî îðãàí³çîâàíî ùå äâ³ åêñïåäèö³¿. Êðîê
çà êðîêîì Äåâ³ñ âèâ÷àâ öåé ëàá³ðèíò. Íàíîñèâ íà êàðòó çàòîêè
³ ïðîòîêè ì³æ îñòðîâàìè (îäèí ³ç íèõ íàçâàíèé éîãî ³ì’ÿì).
Ùå òð³øå÷êè — ³ â³í áè çíàéøîâ ïðîõ³ä. Àëå ÷àñó çàáðàêëî.
%'

Ïðîìèñëîâö³, íà êîøòè ÿêèõ
îðãàí³çîâóâàëèñÿ ö³ åêñïåäèö³¿,
âèð³øèëè, ùî ïðîõ³ä, øâèäøå
çà âñå, âçàãàë³ íå ³ñíóº àáî â³í
ïåðåêðèòèé ëüîäàìè ³ ïðîéòè
íèì íåìîæëèâî. Âîíè ïðèïèíèëè ô³íàíñóâàííÿ, ³ Äåâ³ñ
ïðîäîâæèâ ïëàâàííÿ íà âîºííèõ êîðàáëÿõ, äå áèâñÿ ç ³ñïàíöÿìè.
Òà ïðîñëàâèâñÿ â³í ñàìå íà
íèâ³ ãåîãðàô³÷íèõ äîñë³äæåíü.
Çàâäÿêè Äåâ³ñó áóëè â³äêðèò³
çàòîêà Êàìáåðëåíä íà îñòðîâ³, íèí³ â³äîìîìó ÿê Áàôô³íîâà Çåìëÿ, ïðîòîêà ì³æ íåþ ³
Ãåíð³ Ãóäçîí
¥ðåíëàí䳺þ, Ôîëêëåíäñüê³
îñòðîâè òîùî. À ùå Äåâ³ñà ââàæàþòü «áàòüêîì àðêòè÷íîãî ìîðåïëàâàííÿ».
²íøèé àíãë³éñüêèé ìîðåïëàâåöü, Ãåíð³ Ãóäçîí, ïîäàâ ³äåþ
ä³ñòàòèñÿ ßïîí³¿ ÷åðåç ϳâí³÷íèé ïîëþñ. Ó òîé ÷àñ ëþäè íå
ìàëè óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî óìîâè íà âåðøèí³ Çåìë³ äóæå ñóâîð³.
³òðèëüíèê ïðîñòî íå â çìîç³ ïîäîëàòè ïîëþñ. Ïðîåêò Ãóäçîíà
áóëî ïðèéíÿòî. «Ìîñêîâñüêà êîìïàí³ÿ», êîòðà âåëà ñïðàâè ç
Ìîñêî⳺þ, òîìó òàê ³ íàçèâàëàñÿ, íàäàëà Ãóäçîíó ìàëåíüêèé
ñòàðèé áàðê ç êîìàíäîþ ëèøå ó 12 ÷îëîâ³ê.
Íà öüîìó ñóäí³ 1 òðàâíÿ 1607 ðîêó Ãóäçîí âçÿâ êóðñ ïðÿìî íà
ïîëþñ ³ ñïðîì³ãñÿ, ìîæå, âïåðøå â ³ñòîð³¿, ä³éòè äî 80î 23′ ï³âí³÷íî¿ øèðîòè. Äî ïîëþñà çàëèøàëîñÿ âñüîãî 600 ìèëü, êîëè ëüîäè
çàòðèìàëè ìîðåïëàâö³â. Êàï³òàí áóâ âèìóøåíèé ïîâåðíóòèñÿ.
Òåïåð Ãóäçîí âèð³øèâ øóêàòè ïðîõ³ä ì³æ Øï³öáåð´åíîì ³
Íîâîþ Çåìëåþ. ³í çíîâ îäåðæàâ òîé ñàìèé êîðàáåëü ³ íàñòóïíîãî ðîêó ï³ä³éøîâ äî ï³âäåííî-çàõ³äíîãî óçáåðåææÿ Íîâî¿
Çåìë³, àëå ëüîäè çíîâó ïîðóøèëè éîãî ïëàíè ³ íå äàëè çìîãè
îá³éòè ¿¿ ç ï³âíî÷³. Òåïåð ëîíäîíñüê³ êóïö³ â³äìîâèëèñÿ â³ä éîãî
ïîñëóã. Âîíè ââàæàëè ïëàíè Ãóäçîíà íåðåàëüíèìè. Äî òîãî æ
êîìàíäà áóëà äóæå íåçàäîâîëåíà æîðñòîê³ñòþ êàï³òàíà ³ ëåäâå
íå ï³äíÿëà áóíò.
Òîä³ ìîðåïëàâåöü çâåðíóâñÿ äî ãîëëàíäñüêî¿ Îñò-²íä³éñüêî¿
êîìïàí³¿ ³ çíîâó äîñÿã áàæàíîãî. Íà íåâåëèêîìó êîðàáë³ ó
&

1609 ðîö³ â³í ä³ñòàâñÿ 72î ï³âí³÷íî¿ øèðîòè. Àëå êîìàíäà, íàëÿêàíà ñóâîðèìè ï³âí³÷íèìè âîäàìè, â³äìîâèëàñÿ éòè äàë³. Ãóäçîí âèð³øèâ øóêàòè ïðîõ³ä íà ï³âäí³ é â³äêðèâ ð³÷êó, ÿêà íèí³
íàçèâàºòüñÿ Ãóäçîí. ³í ñïîä³âàâñÿ, ùî öå ³ º áàæàíèé ïðîõ³ä,
àëå ïîìèëèâñÿ.
Íîâà ïîäîðîæ â³äáóëàñÿ íàñòóïíîãî ðîêó. Àëå êîìïàí³ÿ, äîâ³äàâøèñü ïðî ïîñò³éí³ íåïîðîçóì³ííÿ êàï³òàíà ç êîìàíäàìè â
óñ³õ ïîäîðîæàõ, ïðèñòàâèëà äî íüîãî íàãëÿäà÷à. Ãóäçîí í³÷èì
íå âèÿâèâ ñâîãî îáóðåííÿ. ³í ïðîñòî âèñàäèâ àãåíòà êîìïàí³¿
íà áåðåã ïðè âèõîä³ ç Òåìçè.
Òåïåð ìîðåïëàâåöü äîñÿã â³äêðèòî¿ ïîáëèçó ï³âí³÷íîãî óçáåðåææÿ Ëàáðàäîðó Êàïîòîì ïðîòîêè, ÿêà ï³çí³øå ä³ñòàëà íàçâó Ãóäçîíîâî¿, ïðîïëèâ íåþ ³ îïèíèâñÿ ó âåëèê³é çàòîö³. Òóò
ìîðåïëàâö³ áóëè âèìóøåí³ çàçèìóâàòè. Êîëè æ íàñòàëà âåñíà ³
çàòîêà î÷èñòèëàñÿ â³ä ëüîäîâîãî ïîêðèâó, Ãóäçîí âèð³øèâ ïðÿìóâàòè äàë³. Àëå êîìàíäà ï³äíÿëà áóíò.
Êîíôë³êò íàçð³âàâ óæå äàâíî. Ìàòðîñè ïîñò³éíî ñâàðèëèñÿ
ç êàï³òàíîì. Îäíîãî ðàçó â³í íàêàçàâ âèñàäèòè íà óçáåðåææÿ
çàòîêè îñîáëèâî íåïîê³ðíîãî ÷ëåíà êîìàíäè. Äëÿ á³äîëàøíîãî
öå îçíà÷àëî íåìèíó÷ó ñìåðòü â³ä õîëîäó ³ ãîëîäó. Äî òîãî æ
êîìàíäà çâèíóâàòèëà êàï³òàíà ó òîìó, ùî â³í ïðèõîâóº ïðîäîâîëüñòâî, ñàì ¿ñòü âäîñòàëü, à êîìàíäà ãîëîäóº.
Òåïåð, êîëè ñòàëî çðîçóì³ëî, ùî ê³íöÿ-êðàþ âàæêîìó ïëàâàííþ íå âèäíî, áóíò³âíèêè ñõîïèëè Ãóäçîíà, éîãî íåïîâíîë³òíüîãî ñèíà ³ ê³ëüêîõ ïðèá³÷íèê³â êàï³òàíà, êèíóëè ¿õ ó
÷îâåí, ï³äíÿëè â³òðèëà ³ âòåêëè â³ä ïðèðå÷åíèõ íà ñìåðòü
ëþäåé. Á³ëüøå ïðî Ãóäçîíà ³ éîãî ñóïóòíèê³â í³õòî í³êîëè íå
÷óâ. Ñïåö³àëüí³ ïîøóêîâ³ åêñïåäèö³¿, íàïðàâëåí³ â ðàéîí òðàãå䳿, íå çíàéøëè ñë³ä³â ¿õíüîãî ïåðåáóâàííÿ íà óçáåðåææ³.
Î÷åâèäíî, Ãóäçîí ³ éîãî ñóïóòíèêè çàãèíóëè ó âîäàõ çàòîêè.
Íà ñó÷àñíèõ êàðòàõ âîíà òåæ ïîçíà÷åíà ³ì’ÿì Ãóäçîíà.
Îäí³ºþ ç ïîøóêîâèõ åêñïåäèö³é êåðóâàâ ³ëüÿì Áàôô³í —
âïðàâíèé ìîðåïëàâåöü ³ â³äîìèé äîñë³äíèê ïðèïîëÿðíîãî ðåã³îíó. Ó ïîøóêàõ ï³âí³÷íî-çàõ³äíîãî ïðîõîäó â³í îáñòåæèâ âåëèêó
÷àñòèíó Êàíàäñüêîãî ìîðñüêîãî àðõ³ïåëàãó. Íåäàðìà éîãî ³ìåíåì íàçèâàþòü ìîðå ì³æ ¥ðåíëàí䳺þ ³ êàíàäñüêèì óçáåðåææÿì, à òàêîæ íàéá³ëüøèé îñòð³â àðõ³ïåëàãó.
Ïðîòå ç³ ñâî¿õ äîñë³äæåíü Áàôô³í çðîáèâ íåâ³ðíèé âèñíîâîê.
³í òâåðäèâ, ùî ï³âí³÷íî-çàõ³äíî¿ ïðîòîêè çîâñ³ì íå ³ñíóº. Öèì
â³í çàãàëüìóâàâ ¿¿ ïîøóêè àæ íà äâà ñòîë³òòÿ.
&

Ïðî íàìàãàííÿ àíãë³éö³â çíàéòè ïðîõ³ä äî Òèõîãî îêåàíó â
ðàéîí³ Êàíàäñüêîãî àðêòè÷íîãî àðõ³ïåëàãó ä³çíàëèñÿ ãîëëàíäö³
³ âèð³øèëè øóêàòè ï³âí³÷íî-ñõ³äíó ïðîòîêó ç Àòëàíòè÷íîãî äî
Òèõîãî îêåàíó. Ç ö³ºþ ìåòîþ Ãåíåðàëüí³ øòàòè âèä³ëèëè äâà
êîðàáë³, à ùå äâà ñóäíà íàäàëî ì³ñòî Àìñòåðäàì. Îäíèì ³ç íèõ
êîìàíäóâàâ ³ëëåì Áàðåíö. Åêñïåäèö³ÿ îáñòåæèëà ðàéîí Íîâî¿
Çåìë³ ³ ä³ñòàëàñÿ Êàðñüêîãî ìîðÿ, à Áàðåíöó ïîùàñòèëî â³äêðèòè Îðàíñüê³ îñòðîâè.
Ãîëëàíäö³ âèð³øèëè, ùî çíàéøëè ëåãåíäàðíèé ìèñ Òàá³í,
çâ³äêè, ÿê ãàäàëè òîä³, òðåáà ïîâåðòàòè, ùîá äîñÿãòè Êàòàéñüêîãî öàðñòâà. Ç ö³ºþ ðàä³ñíîþ çâ³ñòêîþ âîíè ïîâåðíóëèñÿ äî
Àìñòåðäàìà. Ìîðåïëàâö³ é ãàäêè íå ìàëè ïðî òå, ùî ïðîõ³ä ì³æ
ñõ³äíîþ òî÷êîþ ºâðàç³éñüêîãî ìàòåðèêà é Àìåðèêîþ çíàõîäèòüñÿ çà òèñÿ÷³ ê³ëîìåòð³â â³ä òîãî ì³ñöÿ, äå âîíè ïîâåðíóëè íàçàä.
Ó 1595 ðîö³ Ãåíåðàëüí³ øòàòè, âïåâíåí³, ùî ï³âí³÷íî-ñõ³äíèé øëÿõ äî Êèòàþ çíàéäåíî, íàïðàâèëè â öåé ðàéîí ñ³ì
êîðàáë³â. Ãîëîâíèì øòóðìàíîì ôëîòè볿 áóâ ïðèçíà÷åíèé
³ëëåì Áàðåíö. Âîñåíè åêñïåäèö³ÿ óâ³éøëà äî Êàðñüêîãî ìîðÿ,
àëå íàøòîâõíóëàñÿ íà ëüîäè. Ïîìîðè êàçàëè, ùî íåâäîâç³
ñèòóàö³ÿ çì³íèòüñÿ íà êðàùå, àëå àäì³ðàë ôëîòè볿 Êîðíåë³óñ
Íàé çëÿêàâñÿ. ³í çàïðîïîíóâàâ îô³öåðàì ï³äïèñàòè äîêóìåíò, äå áóëî çàÿâëåíî, ùî åêñïåäèö³ÿ çðîáèëà âñå ìîæëèâå,
ùîá ïðîéòè ÷åðåç ëüîäîâ³ ïîëÿ, àëå Áîã íå çàõîò³â, ùîá âîíè
ïðîäîâæèëè ïëàâàííÿ. Ò³ëüêè Áàðåíö â³äìîâèâñÿ ï³äïèñàòè

Áàôô³íîâà Çåìëÿ

&

öåé äîêóìåíò. ³í çàïðîïîíóâàâ ³òè äàë³, à ÿêùî òðåáà
áóäå, òî é ïåðåçèìóâàòè. Àëå
ðåøòà íå ìàëà áàæàííÿ ïîòåðïàòè â³ä íåãàðàçä³â, ³ åêñïåäèö³ÿ ïîâåðíóëàñÿ íà áàòüê³âùèíó.
Ó ðåçóëüòàò³ Ãåíåðàëüí³
øòàòè â³äìîâèëèñÿ ô³íàíñóâàòè ïîäàëüø³ åêñïåäèö³¿, àëå ñåíàò ïðèçíà÷èâ ïðåì³þ çà â³äêðèòòÿ ïðîõîäó ³ íàäàâ äâà
ñóäíà äëÿ íàñòóïíî¿ ïîäîðîæ³.
¯¿ øòóðìàíîì çíîâó ïðèçíà÷èëè Áàðåíöà.
Ó òðàâí³ êîðàáë³ âèéøëè ç
³ëëåì Áàðåíö
Àìñòåðäàìà. Êóðñ áóëî òðîõè
çì³íåíî. Òîìó åêñïåäèö³¿ ïîùàñòèëî â³äêðèòè îñòð³â Âåäìåæèé
³ Øï³öáåðãåí. Äàë³ êîðàáë³ ðîçä³ëèëèñÿ. Áàðåíö äîñÿã Íîâî¿
Çåìë³. Ó Ëüîäîâ³é ãàâàí³ â ï³âí³÷íî-ñõ³äí³é ÷àñòèí³ îñòðîâà éîãî
êîðàáåëü áóâ çàòåðòèé ëüîäàìè. Ñóäíî âèøòîâõíóëî íà ë³ä.
Ç íüîãî çíÿëè âñ³ ïðèïàñè, áî ïåðåáóâàòè íà ïàëóá³ áóëî íåáåçïå÷íî. Íå ìåíø íåáåçïå÷íîþ áóëà é çèì³âëÿ. Àëå ãîëëàíäö³
ïðî öå íå çíàëè. Ùå í³õòî ç ºâðîïåéö³â í³êîëè íå æèâ óçèìêó â
òàêèõ ï³âí³÷íèõ øèðîòàõ.
Òà ìîðÿêè çóì³ëè äîáðå ï³äãîòóâàòèñÿ. Íà ùàñòÿ ïîòåðï³ëèõ,
íà áåðåç³ áóëî çíàéäåíî ïðèíåñåí³ õâèëÿìè äåðåâà. Çà íàêàçîì
Áàðåíöà ç íèõ ïîáóäîâàëè òåïëó äîì³âêó. Ùîá êîìàíäà íå âòðàòèëà ô³çè÷íó ñèëó ³ íå çàõâîð³ëà, ìîðÿêè ãðàëè â ãîëüô, íàâ³òü
êóïàëèñÿ ó âåëèê³é ä³æ³, êîòðó ïðèíåñëè ç êîðàáëÿ (íà òîé ÷àñ
â³í óæå ëåæàâ íà äí³ áóõòè). Íàâêðóãè äîì³âêè áóëè ðîçñòàâëåí³
ð³çí³ ïðèëàäè äëÿ ëîâ³â. Çèìóâàëüíèêè íàâ³òü íàâ÷èëèñÿ øèòè
îäÿã ³ç õóòðà.
Àëå îñü íàñòàëè
ñèëüí³ õîëîäè. ×åðåç
×åðåç 274 ðîêè ï³ñëÿ åêñïåäèö³¿ Áàðåíöà
íîðâåçüêèé ïðîìèñëîâåöü Å. Êàðëñåí
íèçüêó òåìïåðàòóðó
âèïàäêîâî íàòðàïèâ íà äîì³âêó, äå çèìóâàëà çîâí³ äèì ïåðåñòàâ âèåêñïåäèö³ÿ. À ÷åðåç äâà ðîêè, ó 1875-ìó,
õîäèòè ç òðóáè. Íå
àíã볺öü Ãàðäèíåð çíàéøîâ ó äèìîâîìó
ìîæíà áóëî ïàëèòè
îòâîð³ ùîäåííèê øòóðìàíà. Çàðàç â³í
âîãíèùå, ³ ìîðÿêè çàçáåð³ãàºòüñÿ â ìîðñüêîìó ìóçå¿ â Ãààç³.
&!

Çèì³âëÿ Áàðåíöà íà áåðåç³ Ëüîäîâî¿ ãàâàí³. Ñòàðîâèííà ãðàâþðà

ëèøèëèñÿ áåç òåïëà ³ ãàðÿ÷î¿ ¿æ³. Äåõòî ç íèõ çàõâîð³â íà öèíãó.
Ïîãàíî ïî÷óâàâ ñåáå ³ Áàðåíö. Ïîòàéêè â³ä òîâàðèø³â â³í â³â
ùîäåííèê, ñêëàâ ïëàí ìàéáóòíüîãî ïîâåðíåííÿ.
Íàâåñí³ ãîëëàíäö³ ïîáóäóâàëè äâà ÷îâíè ³ â ñåðåäèí³ òðàâíÿ
ðóøèëè ó çâîðîòíó ïóòü. Àëå Áàðåíöó ñòàâàëî âñå ã³ðøå. Ìîðÿêè
ïðî öå íàâ³òü íå çäîãàäóâàëèñÿ. 20 ÷åðâíÿ 1597 ðîêó ï³ä ÷àñ îáãîâîðåííÿ ïîäàëüøîãî øëÿõó â³í ïîïðîñèâ âîäè. Çà äåê³ëüêà õâèëèí êîìàíäèðà íå ñòàëî. Ðåøòà ìîðÿê³â ç âåëèêèìè òðóäíîùàìè
ó âåðåñí³ äîñÿãëè Êîëè — òîä³ íåâåëèêîãî ïîñåëåííÿ ïðè âïàä³íí³ ð³÷êè Êîëà ó Êîëüñüêó çàòîêó.

³ä Óðàëó äî Òèõîãî îêåàíó
Ó ò³ ÷àñè, êîëè ìåøêàíö³ êðà¿í Çàõ³äíî¿ ªâðîïè âèðóøàëè â
îêåàí, ùîá çäîáóòè áàãàòñòâà ³ çåìë³ äëÿ êîëîí³çàö³¿, ìàëîâ³äîìà êðà¿íà, ÿêó òîä³ íàçèâàëè Ìîñêî⳺þ, òåæ ðîáèëà â³äêðèòòÿ
³ çàõîïëþâàëà òåðèòî𳿠— íà ñõ³ä â³ä Óðàëüñüêèõ ã³ð. Öÿ âåëè÷åçíà ðîáîòà çàëèøèëàñÿ ïîçà óâàãîþ çàõ³äíîºâðîïåéñüêèõ ñóñ³ä³â. Àëå ðåçóëüòàòè öèõ â³äêðèòò³â ³ ïîäàëüøî¿ êîëîí³çàö³¿ â
&"

ìàéáóòíüîìó âèÿâèëèñÿ çíà÷íî òðèâàë³øèìè, í³æ òåðèòîð³àëüí³
çäîáóòêè ³ñïàíñüêèõ,
ôðàíöóçüêèõ, àíãë³éñüêèõ òà ãîëëàíäñüêèõ êîëîí³çàòîð³â. ³äêðèò³ ³ çàñâîºí³ â òîé ÷àñ çåìë³ é äîñ³ âõîäÿòü äî ñêëàäó ñïàäêîºìíèö³ Ìîñêî⳿ — Ðîñ³¿.
ϳñëÿ îᒺäíàííÿ ÷àñòèíè ðóñüêèõ çåìåëü íàâêîëî Ìîñêâè
³ çì³öíåííÿ Ìîñêî⳿ ó 1552 ðîö³ öàð ²âàí ²V Ãðîçíèé íàêàçàâ
«çåìëþ âèì³ðÿòè ³ êðåñëåííÿ óñ³º¿ äåðæàâè çðîáèòè». ²ñòîð³ÿ íå
çáåðåãëà ³ìåí öèõ «ãåîãðàô³â» — çâè÷àéíèõ çåìëåì³ð³â, ÿê³ çðîáèëè êàðòîãðàô³÷íó çéîìêó âåëè÷åçíèõ ðàéîí³â Âîëãè, Îêè,
Êàìè, ϳâí³÷íî¿ Äâ³íè, Ïå÷îðè, çàóðàëüñüêèõ ñòåï³â, çåìåëü íà
ï³âäåíü â³ä ïîíèç³â’ÿ Äîíó ³ Ïðèêàñï³þ. Îäåðæàí³ íèìè ìàòåð³àëè óâ³éøëè äî ñêëàäåíîãî ì³æ 1595—1600 ðîêàìè òàê çâàíîãî «Âåëèêîãî êðåñëåííÿ» — äîðîæíüî¿ êàðòè, ùî îõîïëþâàëà
òåðèòîð³þ â³ä Ëüîäîâèòîãî îêåàíó äî ×îðíîãî ìîðÿ ³ â³ä Ô³íñüêî¿ çàòîêè äî ñõ³äíîãî ñõèëó Óðàëó.
³ä íàðîä³â, ÿê³ æèëè çà Óðàëîì (íà Ðóñ³ ¿õ íàçèâàëè «ñèá³ðñüêèìè íàðîäöÿìè»), ðîñ³éñüêèé öàð âèìàãàâ äàíèíó ñîáîëÿìè. Âîíè ìàëè òàêîæ ïðèñÿãàòè öàðåâ³ íà â³ðí³ñòü. Ñàìå òàê
çðîáèâ õàí Åä³´åð, ÿêîìó áóëà íåîáõ³äíà äîïîìîãà öàðÿ ñóïðîòèâ áóõàðö³â, ùî çàç³õàëè íà éîãî çåìë³.
Àëå ì³ñöåâ³ ìåøêàíö³ ïîòåðïàëè òàêîæ ³ â³ä ðîñ³éñüêèõ
êóïö³â, ÿê³ âèì³íþâàëè â
«ñèá³ðñüêèõ íàðîäö³â» äîðîãîö³ííå õóòðî òà øê³ðè. Äåÿê³ ç
íèõ çàéìàëèñÿ ³íøèìè ïðîìèñëàìè. Íàïðèêëàä, áàãàò³ êóïö³ Ñòðîãàíîâè âåëè ñîëÿí³
ðîçðîáêè. Ñàìå âîíè, ïåðåäóñ³ì, ïðàãíóëè ðîçøèðþâàòè
ñâî¿ âîëîä³ííÿ íà ñõ³ä. Çâ³ñíî,
òàêå ñòàíîâèùå ïîäîáàëîñÿ íå
âñ³ì çàóðàëüöÿì. Òàòàðñüêèé
õàí Êó÷óì íàïàâ íà Åä³´åðà,
âáèâ éîãî, ï³äêîðèâ ñóñ³ä³â ³
óòâîðèâ âåëèêå öàðñòâî ç³ ñòàâêîþ ó Êàøëèêó (²ñêåð³) íà ïðà- ªðìàê

Ñòàâêó Êó÷óìà Êàøëèê ðîñ³ÿíè íàçèâàëè
«ì³ñòîì Ñèá³ð». Çâ³äñè é ï³øëà íàçâà âñüîãî
êðàþ.

&#

âîìó áåðåç³ ²ðòèøà. ³í
ïåðåñòàâ íàäñèëàòè äàíèíó äî Ìîñêâè ³ çàâàæàâ ðîáèòè öå ³íøèì
ñèá³ðñüêèì ïëåìåíàì,
âèìàãàþ÷è â³ä íèõ äàíèíè äëÿ ñåáå. Äî òîãî æ íåñïðàâåäëèâå âåäåííÿ òîðã³âë³ ç áîêó Ñòðîãàíîâèõ âèêëèêàëî
ïîâñòàííÿ íàðîäó ìàíñ³.
Ùîá çàõèùàòèñÿ â³ä íàá³ã³â Êó÷óìà, öàð äîçâîëèâ Ñòðîãàíîâèì óòâîðþâàòè ç óñ³õ, õòî âèÿâëÿâ áàæàííÿ, îçáðîºí³ çàãîíè. Àëå öèõ ñèë áóëî çàìàëî. Òîä³ êóïö³, ùîá îáîðîíÿòè ïîäàðîâàíó ¿ì öàðñüêèì óêàçîì çåìëþ çà Óðàëîì, çàïðîñèëè íà
äîïîìîãó äîíñüêèõ êîçàê³â, ÿê³ 1582 ðîêó ï³ñëÿ ïîõîäó íà Ìîãèëüîâ áóëè ïåðåâåäåí³ äî ôîðòåö³ Ñîëü Êàìñüêà íà ð³÷ö³ Êàìà.
Âîíè ìàëè éòè ïîõîäîì íà «ñèá³ðñüêîãî ñàëòàíà» é óïîêîðèòè
éîãî. 1 âåðåñíÿ 1582 ðîêó 540 êîçàê³â ³ 60 ñòðîãàíîâñüêèõ âîÿê³â
ðóøèëè ó ïîõ³ä. Íà ÷îë³ çàãîíó ñòîÿâ ªðìàê Òèìîô³éîâè÷.
Ëåãåíäè òà ï³ñí³ ðîçïîâ³äàþòü, ùî ÿêèéñü ÷àñ ªðìàê áóâ áóðëàêîþ íà Âîëç³, ïîò³ì ðîçá³éíèêîì ³ â³ä öàðñüêîãî ãí³âó âò³ê çà
Âîëãó. Àëå âñå öå íå â³äïîâ³äຠä³éñíîñò³. Ñêîð³øå çà âñå â íàðîäí³é òðàäèö³¿ çàâîéîâíèêà Ñèá³ðó ïëóòàþòü ç êîçàöüêèì îòàìàíîì
²âàíîì ʳëüöå, ÿêèé 1581 ðîêó ïîáëèçó Ñàìàðè íàïàâ íà íîãàéñüêå ïîñîëüñòâî, ùî ¿õàëî äî Ìîñêâè, à ïîò³ì ðîçãðîìèâ ñòîëèöþ
Íîãàéñüêî¿ îðäè Ñàðàé÷èê. Çà öå â³í ³ éîãî äðóæèíà áóëè îãîëîøåí³ «çëîä³ÿìè» ³ ïðèãîâîðåí³ äî ñòðàòè. ϳçí³øå ²âàí ʳëüöå ³
éîãî òîâàðèø³ ïðèºäíàëèñÿ äî äðóæèíè ªðìàêà ³ áðàëè ó÷àñòü ó
çíàìåíèòîìó ïîõîä³, ÷èì çàñëóæèëè ïðîùåííÿ öàðÿ.
³äîìî, ùî ñïî÷àòêó êîçàêè, ùîá ä³ñòàòèñÿ äî Êàøëèêà,
ïîáóäóâàëè ñòðóãè ³ ïîïëèâëè óãîðó ð³÷êîþ ×óñîâîþ, à ïîò³ì ¿¿
ïðèòîêîþ Ñð³áëÿíêîþ.
Âèð³øàëüíà áèòâà â³äáóëàñÿ òðîõè âèùå ãèðëà ð³÷êè Òîáîë,
ÿêà âïàäຠäî ²ðòèøà. Íàëÿêàí³ êîçàêàìè ñîþçíèêè Êó÷óìà
òàòàðè ³ õàíòè ïîêèíóëè éîãî, ³ 26 æîâòíÿ ªðìàê âñòóïèâ äî
Êàøëèêà. Íåâäîâç³ äî íüîãî ç äàðàìè ïðèéøëè ïðåäñòàâíèêè
òàòàð ³ õàíò³â. Âîºâîäà ïîâ³âñÿ ç íèìè äóæå ëàñêàâî, ÷èì çàâîþâàâ ïðèõèëüí³ñòü ì³ñöåâèõ íàðîä³â. ³í äîáèâñÿ â³ä íèõ ñïëà-

Ïèùàëëþ íà Ðóñ³ íàçèâàëè ðóøíèö³ íà çðàçîê
àðêåáóçè*. Òàêó ðóøíèöþ çàðÿäæàëè ç äóëà.
Ùîá âîíà ñòðåëüíóëà, òðåáà áóëî ÷åðåç
ñïåö³àëüíèé îòâ³ð ï³äïàëèòè ´í³ò. ϳçí³øå,
ó XV—XVII ñòîë³òòÿõ, ïèùàëÿìè ïî÷àëè
íàçèâàòè íåâåëèê³ ãàðìàòè. Ñàìå âîíè ³ áóëè
íà îçáðîºíí³ â ªðìàêîâèõ êîçàê³â.

* Àðêåáóçà — ñòàðîâèííà ðó÷íà âîãíåïàëüíà çáðîÿ 1-î¿ òðåò³ XV ñòîë³òòÿ. Çàðÿäæàëàñÿ ç äóëà êàì’ÿíèìè, à çãîäîì ñâèíöåâèìè êóëÿìè.

&$

òè ÿñàêà — ùîð³÷íî¿
äàíèíè — ³ ïðèñÿãè
íà â³ðí³ñòü öàðþ. Òåïåð ö³ ëþäè ââàæàëèñÿ ï³ääàíèìè ðîñ³éñüêîãî öàðÿ.
Âèçíà÷åíèé ªðìàêîì ðîçì³ð ÿñàêà áóâ
ìåíøèé çà ïîäàòêè Êó÷óìà. Öå ö³ëêîì
Îäíàê «çàìèðåíçàäîâîëüíèëî ì³ñöåâèõ æèòåë³â. Âîíè áóëè íÿ» çàóðàëüö³â íå çàâðàä³ é òîìó, ùî ðîñ³ÿíè ïðèïèíèëè
æäè â³äáóâàëîñÿ ìèðíàñèëüíèöüêèé ïåðåõ³ä äî ³ñëàìó, ùî éîãî
íî. Òàòàðè, ÿê³ ìåøâïðîâàäæóâàâ Êó÷óì. Âñå öå ç ÷àñîì
ñòâîðèëî ëåãåíäó. Ìàíñ³ ³ õàíòè ââàæàëè
êàëè òðîõè ïîäàë³ çà
ªðìàêà ñâÿòèì, à çåìëþ ç éîãî ìîãèëè —
êîçàê³â — íà Îá³ òà ó
ö³ëþùîþ.
íèæí³é òå÷³¿ ²ðòèøà, —
íå êâàïèëèñÿ éòè ï³ä
20 ñåðïíÿ 1598 ðîêó ðîñ³éñüêå â³éñüêî ï³ä
ðóêó «á³ëîãî öàðÿ»
ïðîâîäîì Àíäð³ÿ Âîºéêîâà îñòàòî÷íî
(òàê çàóðàëüö³ íàçèâàðîçáèëî àðì³þ Êó÷óìà. Äîëÿ õàíà
ëè ðîñ³éñüêîãî ìîíàðçàëèøàºòüñÿ íåâ³äîìîþ. ßê ñâ³ä÷èâ îäèí
õà). Òîä³ ªðìàê íà³ç éîãî ñèí³â, áóõàðö³ çàìàíèëè Êó÷óìà
äî êàëìèê³â, à ò³ âáèëè éîãî.
ïðàâèâ òóäè ºñàóëà
Áîãäàíà Áðÿçãó ³ç çàãîíîì ó 50 êîçàê³â. Çóñòð³âøè ñèëüíèé îï³ð, Áðÿçãà íàêàçàâ ñòðàòèòè âàòàæê³â, à ³íøèõ çàëÿêàâ ³ ïðèìóñèâ ïðèíåñòè ïðèñÿãó.
Íåâäîâç³ ï³ä âëàäîþ ªðìàêà îïèíèëàñÿ âåëèêà òåðèòîð³ÿ.
Àëå êîçàê³â áóëî äóæå ìàëî äëÿ òîãî, ùîá ÷èíèòè îï³ð Êó÷óìó.
Éîãî íàá³ãè íà òåðèòîð³þ, ùî ïåðåéøëà äî ðîñ³ÿí, òðèâàëè.
Îäíîãî ðàçó â³í âèìàíèâ ªðìàêà ç Êàøëèêà. 5 ñåðïíÿ 1585 ðîêó
éîãî íåâåëèêèé çàã³í çàíî÷óâàâ íà áåðåç³ ²ðòèøà ïîáëèçó ãèðëà
Âàãà. Òåìíî¿ äîùîâî¿ íî÷³ òàòàðñüêèé ðîçâ³äíèê âèêðàâ ó êîçàê³â òðè ïèùàë³. Ïîò³ì, ùîá íå çä³éìàòè ãàëàñó, Êó÷óìîâ³ âîÿêè
ïåðåäóøèëè êîçàê³â. Ïðîòå ªðìàê ïðîêèíóâñÿ, ìåòíóâñÿ äî ÷îâíà, àëå ä³ñòàâ ñìåðòåëüíó ðàíó â ãîðëî ñïèñîì.
ϳñëÿ çàãèáåë³ ªðìàêà ðîñ³ÿíè áóëè òèì÷àñîâî âèò³ñíåí³ ç-çà
Óðàëó, àëå òåïåð âîíè äîáðå çíàëè âñ³ ð³÷êîâ³ øëÿõè Çàõ³äíîãî Ñèá³ðó
³ âåëèêó ÷àñòèíó ñèá³ðñüêèõ çåìåëü, ùî äîïîìîãëî ¿ì ïîñòóïîâî
ïîâåðíóòè âòðà÷åí³ ïîçèö³¿ ³, çðåøòîþ, çàâîëîä³òè âñ³ì Ñèá³ðîì.
Ñïðàâæíº ³ì’ÿ çàâîéîâíèêà Ñèá³ðó äîòåïåð
íåâ³äîìå. ªðìàê öå ïð³çâèñüêî. Òàê êîçàêè
íàçèâàëè àðò³ëüíèé òàãàí, òîáòî êîòåë.

Çåìëåïðîõ³äö³: «ðóõ íàçóñòð³÷ ñîíöþ»
Âåëè÷åçíó ðîáîòó ïî â³äêðèòòþ Ñèá³ðó çä³éñíèëè òàê çâàí³
çåìëåïðîõ³äö³ — îðãàí³çàòîðè ³ ó÷àñíèêè ïîõîä³â äî Ñèá³ðó ³ Äà&%

ëåêîãî Ñõîäó. Á³ëüø³ñòü ç íèõ áóëè êîçàêàìè, ñòð³ëüöÿìè, òîðãîâèì ëþäîì, òîáòî
êóïöÿìè ³ ¿õí³ìè ïðèêàæ÷èêàìè, à òàêîæ
«ïðîìèñëîâöÿìè» — ó
òîé ÷àñ òàê íàçèâàëè
ëþäåé, êîòð³ çàéìàëèñÿ
ð³çíèìè ïðîìèñëàìè,
çàçâè÷àé äîáóâàííÿì
äîðîãîö³ííîãî õóòðà ñîáîë³â òà ³íøèõ òâàðèí. Ñàìå çåìëåïðîõ³äö³ çä³éñíèëè âàãîì³ ãåîãðàô³÷í³ â³äêðèòòÿ öèõ òåðèòîð³é ³ ïðèáåðåæíèõ ðàéîí³â ϳâí³÷íîãî
Ëüîäîâèòîãî ³ Òèõîãî îêåàí³â. À ñó÷àñíèêè íàçèâàëè öåé ïðîöåñ
«ðóõîì íàçóñòð³÷ ñîíöþ», áî çä³éñíþâàâñÿ â³í ó ñõ³äíîìó íàïðÿìêó.
Ìàéæå âîäíî÷àñ ç â³äõîäîì ºðìàê³âö³â çà Óðàë íà ÷îë³ âåëèêîãî çàãîíó êîçàê³â ïðèáóâ âîºâîäà Ìàíñóðîâ. ³í ìàâ ñóâîðèé íàêàç áóäóâàòè îñòðîãè — ôîðòåö³, ùîá çàõèùàòè íàéçðó÷í³ø³ øëÿõè ïî âåëèêèõ ñèá³ðñüêèõ ð³÷êàõ.
Ó 1587 ðîö³ â ãèðë³ ð³÷êè Òîáîë, íåïîäàë³ê â³ä Êàøëèêà, áóëî
ïîáóäîâàíî îñòðîã Òîáîëüñüê. Çâ³äñè êîçàêè ðóøèëè äàë³. Íåâäîâç³ áóëè ïîáóäîâàí³ Ïàëèì (1592), Òàòàðñüêå ì³ñòå÷êî (1594), Íàðèì (1595), Îáäîðñüê ³ Ìàí´àçåÿ (1600), Òóðóõàíñüêà çèì³âëÿ,
ªí³ñåéñüêèé (1618) òà Êðàñíîÿðñüêèé (1628) îñòðîãè òîùî.
Ö³ óêð³ïëåííÿ äàâàëè çìîãó êîçàêàì, ÿê³ çáèðàëè ÿñàê ³ ïðèâîäèëè äî ïðèñÿãè öàðåâ³ ñèá³ðñüê³ ïëåìåíà, çä³éñíþâàòè äàëåê³ åêñïåäèö³¿. Ó ¿õí³ îáîâ’ÿçêè âõîäèëî òàêîæ ñêëàäàííÿ êàðò
òèõ ì³ñöü, äå âîíè ïðîõîäèëè, òà «ñêàñîê» — çâ³ò³â ïðî âñå, ùî
âîíè áà÷èëè ï³ä ÷àñ ïîäîðîæåé.
×è íå íàéçíàìåíèò³øèì ³ç íèõ º Ñåìåí Äåæíüîâ, ÿêîìó
íàëåæèòü ÷åñòü â³äêðèòòÿ ïðîòîêè ì³æ À糺þ òà ϳâí³÷íîþ
Àìåðèêîþ, ò³º¿ ñàìî¿ «ñõ³äíî¿ ïðîòîêè», êîòðó òàê ïðàãíóëè
çíàéòè àíãë³éö³ ³ ãîëëàíäö³. Óò³ì, ïðî éîãî ïîäâèã ºâðîïåéñüêà
ñï³ëüíîòà ä³çíàëàñÿ ëèøå òîä³, êîëè ïðîòîêó áóëî çíàéäåíî âäðóãå Áåðèí´îì. Òîìó ñëàâà öüîãî ïîäâèãó ä³ñòàëàñÿ ñàìå éîìó.
Àëå öå âæå ³íøà ³ñòîð³ÿ. Ìè ïîãîâîðèìî ïðî íå¿ òðîõè ï³çí³øå,
à çàðàç çîñåðåäèìîñÿ íà ïðèãîäàõ ñëàâíîãî Äåæíüîâà.
Ó 1647 ðîö³ ïðèêàæ÷èê Ôåäîò Îëåêñ³¿â Ïîïîâ âèð³øèâ çä³éñíèòè åêñïåäèö³þ äëÿ çáèðàííÿ ÿñàêà ³ ïîøóê³â «ðèá’ÿ÷î¿ ê³ñò-

Åêñïåäèö³¿ ïî ñèá³ðñüêèõ ð³÷êàõ ³
ïðèáåðåæíèõ âîäàõ Ëüîäîâèòîãî îêåàíó
çåìëåïðîõ³äö³ çä³éñíþâàëè íà êî÷àõ —
äåðåâ’ÿíèõ ñóäíàõ íåçâè÷àéíî¿ êîíñòðóêö³¿.
Âîíè áóëè îçäîáëåí³ «êîöåþ», ïîäâ³éíîþ
îáøèâêîþ, ÿêà äàâàëà çìîãó ÷îâíàì íå
áîÿòèñÿ ïåðåñóâàííÿ ñåðåä êðèã. ¯õí³é
êîðïóñ íàãàäóâàâ ÿéöå. Çàâäÿêè òàê³é ôîðì³
êî÷³ íå çàòèðàëè ëüîäè. Êîëè òàêå ñóäíî
âìåðçàëî â ë³ä, âîíî íå ëàìàëîñÿ, à
âèøòîâõóâàëîñÿ íà éîãî ïîâåðõíþ. Ìîðñüê³
êî÷³ ìîãëè ïåðåâîçèòè äî 50 ÷îëîâ³ê åê³ïàæó
³ âàíòàæ ó 40 òîíí.

&&

êè» (ñêóï÷åíü ìîðæåâèõ ³êë³â), ÿêà ö³íóâàëàñÿ â Ðîñ³¿ äóæå äîðîãî. Ùîá íàäàòè åêñïåäèö³¿ îô³ö³éíîãî õàðàêòåðó, Ïîïîâ ïîïðîñèâ «ïðèêàùèêà» (íà÷àëüíèêà) Êîëèìñüêîãî îñòðîãó â³äïðàâèòè ç íèì ÿêóñü íàä³éíó ëþäèíó, îäíîãî ç öàðñüêèõ çáèðà÷³â
ÿñàêà. Òîé ïîðåêîìåíäóâàâ Äåæíüîâà, ÿêèé óæå ïîáóâàâ íà
Îéìÿêîí³, â ðàéîíàõ ð³÷îê ²íäè´³ðêà, Àëäàí, Òàòü, Àìãà ³ áóâ
â³äîìèé ÿê ëþäèíà ìóæíÿ òà ÷åñíà.
Âë³òêó 1647 ðîêó 63 çåìëåïðîõ³äö³ íà ÷îòèðüîõ êî÷àõ ðóøèëè íà ñõ³ä óçäîâæ ìîðñüêîãî óçáåðåææÿ, àëå íåâäîâç³ øëÿõ ìîðåïëàâöÿì ïåðåïèíèëè ëüîäè. Åêñïåäèö³ÿ ïîâåðíóëàñÿ. ¯¿ â³äíîâèëè ëèøå íàñòóïíîãî ðîêó â ÷åðâí³. Òåïåð ó ìîðå âèéøëè
âæå ñ³ì ñóäåí ³ç êîìàíäîþ â 90 ÷îëîâ³ê. ˳òî áóëî òåïëèì, òîìó
ìîðñüê³ âîäè ïîáëèçó óçáåðåææÿ áóëè ÷èñòèìè. Àëå ï³ä ÷àñ
ñèëüíèõ øòîðì³â ñóäíà ãèíóëè îäíå çà îäíèì. Íàðåøò³ çàëèøèëîñÿ ëèøå äâà. Íà îäíîìó ïåðåáóâàâ Äåæíüîâ, íà äðóãîìó — ïîðàíåíèé åñê³ìîñàìè Ïîïîâ. ×åðãîâèé øòîðì ðîçêèäàâ
ñóäíà, ³ âîíè âòðàòèëè îäíå îäíîãî. Êî÷ Äåæíüîâà òðèâàëèé
÷àñ íîñèëî ïî ìîðþ, à â æîâòí³ âèêèíóëî íà áåðåã çà 900 êì íà
ï³âäåíü â³ä ×óêîòñüêîãî ï³âîñòðîâà. Ìîðåïëàâö³ ïðîïëèâëè
ïðîòîêîþ ì³æ À糺þ ³ ϳâí³÷íîþ Àìåðèêîþ, àëå áåðåãà
àìåðèêàíñüêîãî ìàòåðèêà íå áà÷èëè.
Æèâèìè ç êîìàíäè êî÷ó çàëèøèëîñÿ ëèøå 24 ÷îëîâ³êè. Âîíè
ðóøèëè ñóõîäîëîì íà ï³âí³÷íèé ñõ³ä ³ çà äåñÿòü òèæí³â äîñÿãëè
ïîíèççÿ ð³÷êè Àíàäèð. Òóò
âîíè ïðîâåëè çèìó ³ äóæå ïîòåðïàëè â³ä ãîëîäó òà õîëîäó.
Äåâ’ÿòåðî ç íèõ çàãèíóëî ï³ä
÷àñ åêñïåäèö³¿, ùî ¿¿ â³äïðàâèëè íà ïîøóêè ïðîäîâîëüñòâà.
Íàâåñí³ çåìëåïðîõ³äö³ ïîáóäóâàëè ÷îâíè ³ ïîïëèâëè ð³÷êîþ
ó ãëèá ìàòåðèêà. Ïî äîðîç³
Äåæíüîâ íå çàáóâàâ ïðî ñâî¿
îáîâ’ÿçêè ³ íàâ³òü áóâ ïîðàíåíèé ï³ä ÷àñ ñóòè÷êè ³ç ì³ñöåâèìè æèòåëÿìè. Àëå ñïëàòèòè
ÿñàê âñå æ òàêè ¿õ ïðèìóñèâ.
Ïîäîëàâøè 500 êì, ìàíäð³âíèêè çíîâó çóïèíèëèñÿ íà
çèì³âëþ. Òóò ¿ì ñóäèëîñÿ ïðî- Ñåìåí Äåæíüîâ
&'

æèòè ê³ëüêà ðîê³â. Î÷åâèäíî, Äåæíüîâ â³äïðàâëÿâ íåâåëè÷ê³
çàãîíè íà ðîçâ³äêó, áî êîëè ïîâåðíóâñÿ — ìàâ ïðè ñîá³ «êðåñëåííÿ» (êàðòè) âåëèêî¿ ÷àñòèíè áàñåéíó Àíàäèðó. Çíàéøëè çåìëåïðîõ³äö³ ³ «ðèá’ÿ÷ó ê³ñòêó». Öå áóâ ñïðàâæí³é ñêàðá. Ïðîòÿãîì ì³ñÿöÿ ìàíäð³âíèêè çäîáóëè 150 ïóä³â (ïîíàä 2000 êã)
ìîðæåâèõ ³êë³â. ϳä ÷àñ âîºííî¿ åêñïåäèö³¿ ó ì³ñöåâèõ æèòåë³â
êîðÿê³â â îäíîìó ñò³éáèù³ Äåæíüîâ ä³çíàâñÿ ïðî äîëþ Ïîïîâà
³ éîãî òîâàðèø³â. Ñàì Ïîïîâ ïîìåð â³ä öèíãè. ×àñòèíó éîãî
ñóïóòíèê³â âáèëè êîðÿêè. Ðåøòà ïîáóäóâàëè ÷îâåí ³ âèðóøèëè
êóäèñü. Ïðî ¿õíþ äîëþ í³÷îãî íå â³äîìî.
Äî ßêóòñüêà Äåæíüîâ ïîòðàïèâ ò³ëüêè â 1662 ðîö³, êîëè çàì³ñòü íüîãî äî çèì³âë³ ïðèñëàëè ³íøîãî âàòàæêà. ×àñòèíó çäîáóòèõ ³êë³â â³í çäàâ äî êàçíè. Ðåøòó ïîæåðòâóâàâ öåðêâ³ — ïîì’ÿíóòè çàãèáëèõ òîâàðèø³â.
Ïåðøèì äîñÿã Îõîòñüêîãî ìîðÿ, ÿêå º ï³âí³÷íî-çàõ³äíîþ
÷àñòèíîþ Òèõîãî îêåàíó, çåìëåïðîõîäåöü ²âàí Ìîñêâ³ò³í. Åêñïåäèö³ÿ áóëà îðãàí³çîâàíà îòàìàíîì Òîìñüêîãî îñòðîãó Äìèòðîì Àòàìàíîâè÷åì Êîïèëîâèì, ÿêèé â³ä òóá³ëüö³â ÷óâ, ùî äåñü
íà ñõîä³ ³ñíóº âåëèêå Òåïëå ìîðå. Äëÿ éîãî â³äêðèòòÿ â³í ñïîðÿäèâ çàã³í ó 30 ÷îëîâ³ê íà ÷îë³ ç Ìîñêâ³ò³íèì. Çàã³í ðóøèâ ó
ïóòü ó òðàâí³ 1639 ðîêó ³ â ñåðïí³ âæå äîñÿã ñâ ìåòè, ïðîïëèâøè ð³÷êàìè Àëäàí, Íàäèì ³ Óëüÿ ³ ïîäîëàâøè íîâîâ³äêðèòèé
õðåáåò Äæóãäæóð. Çíàéäåíå ìîðå ìàíäð³âíèêè íàçâàëè Ëàìñüêèì. Äåñü ïîáëèçó ãèðëà Óëü¿ çåìëåïðîõ³äö³ ïîáóäóâàëè çèì³âëþ, çâ³äòè îáñòåæèëè ìîðñüêå óçáåðåææÿ ³ ä³ñòàëèñÿ Ñàõàë³íñüêî¿ çàòîêè. Íà ï³äñòàâ³ ñâî¿õ ñïîñòåðåæåíü Ìîñêâ³ò³í ñêëàâ
«ñêàñêó» ³ êàðòó óçáåðåææÿ. Ó çâ³ò³ â³í ñïîâ³ñòèâ ïðî ³ñíóâàííÿ
íà ï³âäí³ âåëèêî¿ ð³÷êè Àìóð (ïðî öå çåìëåïðîõ³äö³ ä³çíàëèñÿ
â³ä òóíãóñ³â). Öÿ çâ³ñòêà ïðèñêîðèëà îðãàí³çàö³þ åêñïåäèö³¿
Âàñèëÿ Ïîÿðêîâà, ÿêîãî ââàæàþòü â³äêðèâà÷åì Ïðèàìóð’ÿ.
Ùå äî ïîäîðîæ³ Ìîñêâ³ò³íà äî ßêóòñüêà, ÿêèé íà òîé ÷àñ
óæå ñòàâ ñïðàâæí³ì ì³ñòîì ³ ââàæàâñÿ àäì³í³ñòðàòèâíèì
öåíòðîì Ñèá³ðó, â³ä ð³çíèõ çåìëåïðîõ³äö³â íàäõîäèëè â³äîìîñò³ ïðî òå, ùî çà Àëäàíñüêèìõðåáòîì ëåæèòü âåëèêà êðà¿íà
Äàóð³ÿ. Áóëî â³äîìî, ùî êë³ìàò òàì õîðîøèé, ó ë³ñàõ áàãàòî
õóòðÿíîãî çâ³ðà, ³ñíóþòü ðîäîâèùà ñð³áëà òà ³íøèõ êîðèñíèõ
êîïàëèí. Çâ³ñòêà ïðî ³ñíóâàííÿ â öüîìó ðàéîí³ âåëèêî¿ ð³÷êè
îçíà÷àëà, ùî ¿¿ áóäå ëåãêî êîëîí³çóâàòè. Òîìó 12 ÷åðâíÿ
1643 ðîêó çà íàêàçîì âîºâîäè Ãîëîâ³íà ç ßêóòñüêà âèéøîâ
çàã³í ó 132 ÷îëîâ³êè ï³ä êîìàíäóâàííÿì Ïîÿðêîâà.
'

Çåìëåïðîõ³äö³ íà ÷îâíàõ ñïóñòèëèñÿ ð³÷êîþ Ëåíà, óâ³éøëè
äî ¿¿ ïðèòîêè Àëäàíó ³ ðóøèëè äàë³, âèêîðèñòîâóþ÷è äëÿ ïåðåñóâàííÿ Àëäàí ³ éîãî ïðèòîêè. ³ä ïðèòîêè Ãîíàì ÷îâíè òÿãíóëè âîëîêîì ³ â òàêèé ñïîñ³á ïîäîëàëè Àëäàíñüêèé õðåáåò. Çèìóâàëè íà ð³÷ö³ Çåÿ, à íàâåñí³ 1644 ðîêó ïî òå÷³¿ Çå¿ ³ ¿¿ ïðèòîêè
Óìëåêàí ïîòðàïèëè äî Àìóðó.
Öå é áóëà êðà¿íà Äàóð³ÿ, áî òàì æèâ íàðîä, ÿêèé íàçèâàâ
ñåáå äàóðàìè. Çà óÿâëåííÿìè òîãî ÷àñó, æèëè âîíè äîñèòü çàìîæíî. Ìàëè äåðåâ’ÿí³ äîì³âêè, áàãàòî õóäîáè, ñâ³éñüêî¿ ïòèö³, íîñèëè îäÿã ç áàâîâíÿíèõ òêàíèí ³ íàâ³òü øîâêó. ³ëüíèì
íàðîäîì äàóðè íå áóëè. Âîíè ñïëà÷óâàëè äàíèíó ìàíü÷æóðàì,
ÿê³ íåùîäàâíî çàâîþâàëè Ïåê³í ³ ïîøèðèëè ñâ³é âïëèâ íà âñ³
çåìë³, ùî ï³äêîðÿëèñÿ êèòàéñüêèì ³ìïåðàòîðàì. Ïîÿðêîâ ïî÷àâ âèìàãàòè â³ä ì³ñöåâèõ æèòåë³â ÿñàê, àëå ò³ íå ìàëè áàæàííÿ
ñïëà÷óâàòè ïîäâ³éíó ïîäàòü. Òîä³ íà÷àëüíèê çàãîíó âçÿâ àìàíàò³â (òàê ðîñ³ÿíè íàçèâàëè çàðó÷íèê³â) ³ ïîâîäèâñÿ ç íèìè æîðñòîêî. Çâ³ñíî, öå íå ñïîäîáàëîñÿ äàóðàì. Ïðè íàãîä³ âîíè íàïàäàëè íà çàã³í. Òîìó ìàíäð³âíèêè ïëèâëè ïî Àìóðó â ïîñò³éí³é
íàïðóç³. ²íîä³ âîíè íàâ³òü âèêîðèñòîâóâàëè ãàðìàòó, ùî ¿¿ ìàëè
íà îçáðîºíí³.
Ó ïîíèçç³ Àìóðó ðîñ³ÿíè çàçèìóâàëè. Çèì³âëÿ áóëà äóæå âàæêîþ. Òóò íà çåìëåïðîõ³äö³â ïîñò³éíî íàïàäàëè ìàíü÷æóðè, äóæå
çàíåïîêîºí³ ïîÿâîþ â Äàó𳿠ïîñëàíö³â «á³ëîãî öàðÿ». Ïîÿðêîâ
³ éîãî òîâàðèø³ áóëè ïîçáàâëåí³ ìîæëèâîñò³ ïîëþâàòè, òîìó
äóæå ïîòåðïàëè â³ä ãîëîäó. ijéøëî äî âèêîðèñòàííÿ â ¿æó òðóï³â ìàíü÷æóð³â, ùî ãèíóëè ï³ä ÷àñ íàïàä³â íà çèì³âëþ.
Êîëè íàñòàëè òåïë³ äí³, ïîÿðê³âö³ ïîêèíóëè íåãîñòèííèé
áåðåã ³ òðè ì³ñÿö³ ïëèâëè ïî Àìóðó òà Îõîòñüêîìó ìîðþ âçäîâæ
éîãî áåðåãà â ï³âí³÷íîìó íàïðÿìêó. Íàðåøò³ âîíè ä³ñòàëèñÿ
ãèðëà Óëü¿ ³ âèéøëè íà çèì³âëþ Ìîñêâ³ò³íà. Çâ³äñè íà ëèæàõ,
ïåðåñóâàþ÷èñü ì³ñöÿìè, êîí÷å âàæêèìè äëÿ ïîäîëàííÿ, âîíè
ä³ñòàëèñÿ ßêóòñüêà.
³äîìîñò³, ùî äîñòàâèëà åêñïåäèö³ÿ, áóëè äóæå âàæëèâèìè
äëÿ ðîñ³ÿí. Ñòàëî çðîçóì³ëî, ùî Äàóð³ÿ âàðòà êîëîí³çàö³¿, àëå
àäì³í³ñòðàö³ÿ íå ìàëà êîøò³â íà îðãàí³çàö³þ ìàñøòàáíî¿ åêñïåäèö³¿. Òîä³ çà ñïðàâó âçÿâñÿ áàãàòèé ñèá³ðñüêèé ï³äïðèºìåöü
ªðîôåé (ßðêî) Õàáàðîâ.
Ó 1649—1650 ðîêàõ â³í çä³éñíèâ äâà ïîõîäè â Äàóð³þ.
Ó ïåðøîìó â³í ä³éøîâ äî Àìóðó, àëå â³ä ì³ñöåâî¿ ìåøêàíêè
ä³çíàâñÿ, ùî äàë³ ïî÷èíàþòüñÿ çåìë³, ïðàâèòåëü ÿêèõ ìຠñèëü'

íå â³éñüêî ³ ãàðìàòè. Õàáàðîâ
çðîçóì³â, ùî ³ç çàãîíîì ó
60 ÷îëîâ³ê òóò íåìà ÷îãî ðîáèòè. Çàëèøèâøè 50 ÷îëîâ³ê
ó ì³ñòå÷êó íà ð³÷ö³ Óðêà, â³í ó
òðàâí³ ïîâåðíóâñÿ äî ßêóòñüêà,
à âæå âë³òêó íà ÷îë³ çàãîíó â
150 äîáðîâîëüö³â âèðóøèâ íà
çàâîþâàííÿ Äàóð³¿.
Ó áåðåçí³ 1652 ðîêó ðîñ³ÿíè ðîçáèëè äâîõòèñÿ÷íèé çàã³í ìàíü÷æóð³â ³ ðóøèëè âãîðó ïî Àìóðó, çáèðàþ÷è ïî
äîðîç³ ÿñàê. Àëå ëþäè Õàáàðîâà âòîìèëèñÿ â³ä áåçïåðåðâíèõ ìàíäð³â ³ íåáåçïåêè.
Ó ñåðïí³ 132 ÷îëîâ³êè çàáðàëè òðè ÷îâíè, ñïóñòèëèñÿ
âíèç ïî Àìóðó ³ ïîáóäóâàëè
òàì îñòðîã.
Ðîçäðàòîâàíèé Õàáàðîâ
âæå ó âåðåñí³ ç ðåøòîþ â³ðíèõ éîìó ëþäåé ïðèéøîâ ï³ä
ñò³íè îñòðîãó ³ âçÿâ éîãî.
Âèíí³ áóëè «ïîáèò³ êíóòîì»,
â³ä ÷îãî äåÿê³ ïîìåðëè. ϳñëÿ
öüîãî Õàáàðîâ ê³ëüêà ðîê³â
ïðîæèâ ó öüîìó îñòðîç³. Éîãî
ëþäè ÷àñ â³ä ÷àñó ïëàâàëè ïî
Àìóðó, çáèðàþ÷è ÿñàê. Ïðî
éîãî óñï³õè íåâäîâç³ ä³çíàëèñÿ â Ìîñêâ³. Ó 1653 ðîö³ íà
Ïàì’ÿòíèê Õàáàðîâó â Õàáàðîâñüêó
÷îë³ çàãîíó â 150 ÷îëîâ³ê ñþäè
ïðèéøîâ ÷èíîâíèê Ñèá³ðñüêîãî ïðèêàçó ÇèíîⒺâ. ³í íàãîðîäèâ óñ³õ ó÷àñíèê³â ïîõîäó, âèñëóõàâ ñêàðãè íà æîðñòîê³ñòü
Õàáàðîâà ³ çààðåøòóâàâ éîãî. Ó Ìîñêâ³ Õàáàðîâà âèçíàëè íåâèííèì, çðîáèëè áîÿðèíîì, ïîäàðóâàëè ê³ëüêà ñåëèù ó Ñèá³ðó, àëå íà Àìóð íå â³äïóñòèëè. Á³ëüøå çàñíîâàíîãî íèì
îñòðîãó — ìàéáóòíüîãî Õàáàðîâñüêà — çåìëåïðîõîäåöü òàê ³
íå ïîáà÷èâ.
'

Õàáàðîâ íå º â³äêðèâà÷åì Àìóðó ³ Ïðèàìóð’ÿ, àëå çàâäÿêè
éîãî ä³ÿì Ðîñ³ÿ çàâîëîä³ëà öèì áàãàòèì ³ ñòðàòåã³÷íî âàæëèâèì
êðàºì. Éîãî ïðèãîäè ìàëè âàæëèâ³ íàñë³äêè ³ äëÿ ãåîãðàô³÷íî¿
íàóêè, áî ñêëàäåíå íèì «Êðåñëåííÿ ð³÷êè Àìóð» áóëî ïåðåäàíå
äî êîì³ñ³¿ ïî ñêëàäàííþ «Êðåñëåííÿ óñüîãî Ñèá³ðó». Âàæëèâèìè òàêîæ º â³äîìîñò³ ïðî âåðõ³â’ÿ Ëåíè é Àìóðó.
Òàê ñàìî íå áóâ â³äêðèâà÷åì Êàì÷àòêè ³ êîçà÷èé ãîëîâà Âîëîäèìèð Àòëàñîâ (÷è Îòëàñîâ). Ìîæëèâî, ïåðøèì òàì ïîáóâàâ
Ïîïîâ. Ó 1651 ðîö³ êîçàêè Ìèõàéëà Ñòàäóõ³íà áðàëè íà çàõ³äíîìó ¿¿ óçáåðåææ³ äåðåâèíó äëÿ ïîáóäîâè êî÷³â. À ó âíóòð³øí³
ðàéîíè ï³âîñòðîâà ïåðøèìè ïðèéøëè Ôåä³ð ×óê³÷³ºâ ³ ²âàí
Êàì÷àòîé. Ñàìå íà ÷åñòü îñòàííüîãî ï³âîñòð³â ³ íàçèâàºòüñÿ
Êàì÷àòêîþ. Ó 1697—1699 ðîêàõ Àòëàñîâ çä³éñíèâ ê³ëüêà ïîõîä³â ï³âîñòðîâîì ³ íàäàâ ïåðø³ äåòàëüí³ â³äîìîñò³ ïðî ï³âîñòð³â ³
Êóðèëüñüê³ îñòðîâè.
Ïåðøèé ïîõ³ä çåìëåïðîõ³äöÿ ìàâ íà ìåò³ îñòàòî÷íå ïðèºäíàííÿ Êàì÷àòêè äî Ðîñ³¿. Ðîçä³ëèâøèñü, ëþäè Àòëàñîâà ïðîéøëè âçäîâæ çàõ³äíîãî ³ ñõ³äíîãî áåðåã³â ï³âîñòðîâà ³ âèêîíàëè
çàâäàííÿ. Àëå ðîñ³ÿíè çàçíàëè äóæå âåëèêèõ òðóäíîù³â. Òóá³ëüö³ â³äìîâëÿëèñÿ ñïëà÷óâàòè ÿñàê, áî äàíèíó íà ï³âíî÷³ ï³âîñòðîâà âæå ç³áðàâ Ìèõàéëî Ìíîãîãð³øíèé, ðîäè÷ óêðà¿íñüêîãî

Óçáåðåææÿ Êàì÷àòêè

'!

ãåòüìàíà. ϳä ÷àñ îäí³º¿ ç ñóòè÷îê Àòëàñîâà áóëî òÿæêî ïîðàíåíî ³ â³í áóâ âèìóøåíèé
ïîâåðíóòèñÿ äî Àíàäèðñüêîãî
îñòðîãó.
Íà Êàì÷àòêó ãîëîâà êàçàê³â ïîòðàïèâ ëèøå ÷åðåç ê³ëüêà ðîê³â. Ñþäè â³í ïðè¿õàâ ³ç
ñ³ì’ºþ, áî ìàâ ãîëîâóâàòè íàä
êîçàêàìè, ÿêèõ íàïðàâèâ ñþäè
ðîñ³éñüêèé óðÿä. dz ñâî¿ìè ï³äëåãëèìè Àòëàñîâ ïîâîäèâñÿ
äóæå æîðñòîêî. Ó ïîêàðàííÿõ
øèðîêî âèêîðèñòîâóâàâ áàòîãè ³ êàéäàíè, ³ ó òàêèõ âèïàäêàõ íå æàë³â íàâ³òü ä³òåé. Òîìó
Âîëîäèìèð Àòëàñîâ
êîçàêè â÷èíèëè çàêîëîò ³
1711 ðîêó âáèëè ãîëîâó óäàðîì íîæà â ñïèíó. Óò³ì éîãî «ñêàñêè» ç îïèñàìè îñîáëèâîñòåé êë³ìàòó, ïðèðîäè ³ çâè÷à¿â ì³ñöåâèõ æèòåë³â áóëè äóæå ö³ííèìè äëÿ íàóêè.
À âçàãàë³ çåìëåïðîõ³äö³â áóëî äóæå áàãàòî ³ ¿õíþ ðîëü ó â³äêðèòò³ âåëè÷åçíîãî ñèá³ðñüêîãî ðåã³îíó âàæêî ïåðåîö³íèòè. Íà
÷åñòü íèõ íàçâàí³: îñòð³â Àòëàñîâà, áóõòè ³ ìèñ Äåæíüîâà, ì³ñòà
³ íàñåëåí³ ïóíêòè Õàáàðîâñüê, Àòëàñîâî, Äåæíüîâî, ªðîôåé Ïàâëîâè÷, Íàã³áîâî, Áåêåòîâî, Ïîÿðêîâî, Ñòàäóõ³íî, ð³÷êà Îæîã³íà ³ îçåðî Îæîã³íî òà áàãàòî ³íøèõ. Ó XVIII ñòîë³òò³ ñïðàâó
çåìëåïðîõîäö³â áóëî ïðîäîâæåíî â ϳâí³÷í³é Àìåðèö³.

Íà ïåðøîìó åòàï³ ðîçâèòêó ãåîãðàô³÷íî¿ íàóêè ïåðåâàæàëè òåðèòîð³àëüí³ â³äêðèòòÿ, îñîáëèâî íå â³äîìèõ ðàí³øå ÷àñòèí ñóõîäîëó. ×èìäàë³ òàêèõ â³äêðèòò³â ñòàâàëî âñå á³ëüøå.
Íàðåøò³ ëþäè óñâ³äîìèëè ñîá³ ðîçòàøóâàííÿ ãîëîâíèõ êîíòèíåíò³â ³ îêåàí³â çåìë³. Ó XVIII — íà ïî÷àòêó Õ²Õ ñòîë³òòÿ íå
â³äêðèëè ëèøå Àíòàðêòèäó. Àëå íà êàðò³ ïëàíåòè çàëèøàëèñÿ
âåëè÷åçí³ á³ë³ ïëÿìè, ÿê³ îçíà÷àëè ùå íå âèâ÷åí³ òåðèòîð³¿.
Ñàìå âîíè ñòàâàëè îᒺêòîì ïåðøî÷åðãîâî¿ óâàãè ìàíäð³âíèê³â.
Äî òîãî æ ëþäè ïî÷àëè çâåðòàòè âñå á³ëüøå óâàãè íå ò³ëüêè
íà áåðåãîâ³ ë³í³¿, íàÿâí³ñòü ð³÷îê, îçåð, ã³ðñüêèõ ìàñèâ³â òà ³íø³
îñîáëèâîñò³ ðåëüºôó, ÿê³ äîïîìàãàëè îð³ºíòóâàòèñÿ ïðè ïåðåñóâàíí³ ñóõîäîëîì. ¯õ ÷èìäàë³ á³ëüøå ö³êàâèëî âèÿâëåííÿ ãåîãðàô³÷íèõ çàêîíîì³ðíîñòåé, ÿâèù ³ ¿õ âçàºìîçâ’ÿçêó.
Ó 1731 ðîö³, êîëè àíãë³éñüêèé àñòðîíîì Ãàëëåé âèíàéøîâ
äçåðêàëüíèé îêòàíò äëÿ âèçíà÷åííÿ ãåîãðàô³÷íèõ øèðîò, ç’ÿñóâàëîñÿ, ùî âñ³ ñòàð³
êàðòè ìàþòü âåëèê³ ïåðåêðó÷åííÿ. Íàâ³òü ë³í³ÿ áåðåã³â äîáðå â³äîìîãî Ñåðåäçåìíîãî
ìîðÿ áóëà âèçíà÷åíà ç
âåëèêèìè ïîìèëêàìè.
Òîìó áàãàòî ºâðîïåéñüêèõ äåðæàâ ïî÷àëè
ïðîâîäèòè ðîáîòó ç
óòî÷íåííÿ êîîðäèíàò
ì³ñöåâîñò³ íà ñâî¿õ òå'%

ðèòîð³ÿõ. Ïîñòóïîâî óòî÷íþâàëèñÿ ìàïè â³äêðèòèõ çåìåëü, à ò³,
ùî ðîáèëèñÿ âïåðøå, òåïåð ðåàëüíî â³äîáðàæàëè òî÷êè ðåëüºôó.
Ó XVIII—Õ²Õ ñòîë³òòÿõ õàðàêòåðíîþ ðèñîþ ìàíäð³â ñòàëà
íàóêîâà ìåòà åêñïåäèö³é. Äî ñêëàäó áàãàòüîõ ç íèõ âêëþ÷àëèñÿ
â³äîì³ â÷åí³, õóäîæíèêè, ÿê³ ðîáèëè ìàëþíêè ïåéçàæ³â, íåâ³äîìèõ ºâðîïåéöÿì ðîñëèí, òâàðèí, ïîðòðåòè òóá³ëüö³â. Äî ãåîãðàô³÷íèõ ðîçâ³äîê âäàâàëèñÿ íå ò³ëüêè ìîðåïëàâö³ ÷è òîïîãðàôè, à é ë³êàð³, çîîëîãè, áîòàí³êè, ³íæåíåðè, ïðèâàòí³ îñîáè ç
÷èñëà êîëîí³ñò³â íîâèõ çåìåëü òîùî. Âîíè çáèðàëè çðàçêè ì³íåðàë³â, ðîáèëè êîëåêö³¿ øêóðîê ïðåäñòàâíèê³â òâàðèííîãî ñâ³òó,
ãåðáàð³¿, çðàçêè ïðåäìåò³â ïîáóòó ³ êîñòþì³â ì³ñöåâèõ æèòåë³â,
ô³êñóâàëè ìåòåîðîëîã³÷í³ ñïîñòåðåæåííÿ òîùî.
Ó ðåçóëüòàò³ ïîäîðîæ³ ñòàâàëè çàñîáîì äëÿ íàóêîâèõ ðîçâ³äîê. ϳä ÷àñ öèõ ïîäîðîæåé ìàíäð³âíèêè çáèðàëè ìàòåð³àëè, à
ïîò³ì ïðîòÿãîì áàãàòüîõ ðîê³â âèâ÷àëè ¿õ ³ âèäàâàëè ðåçóëüòàòè
ó âèãëÿä³ êíèæîê ÷è ³íøèõ ïóáë³êàö³é, îäíàêîâî ö³êàâèõ äëÿ
íàóêîâö³â ³ øèðîêîãî çàãàëó.
Ó Õ²Õ ñòîë³òò³ ìàíäð³âíèêè ñòàëè ÷è íå íàéïîïóëÿðí³øèìè
ïîñòàòÿìè â ªâðîï³. ¯õí³ìè êíèæêàìè çà÷èòóâàëàñÿ óñÿ îñâ³÷åíà ÷àñòèíà ñóñï³ëüñòâà. Áàãàòî ÷îëîâ³ê³â ³ íàâ³òü äåõòî ç æ³íîê
îðãàí³çîâóâàëè âëàñí³ åêñïåäèö³¿. Öÿ ÷àñòèíà ìàíäð³âíèê³â çàçâè÷àé îáèðàëà åêçîòè÷í³ êðà¿íè, çîêðåìà Àôðèêó ÷è ϳâäåííó
Àìåðèêó.
Ïðîòå ãîëîâíèì âñå æ áóëè ïðàãíåííÿ ïðîâ³äíèõ ºâðîïåéñüêèõ äåðæàâ äî êîëîí³çàö³¿. Ñàìå âîíè îðãàí³çîâóâàëè åêñïåäèö³¿ ç ìåòîþ âèÿâëåííÿ íàéá³ëüøèõ ïðèäàòíèõ äëÿ êîëîí³çàö³¿ òåðèòîð³é øëÿõîì ãåîãðàô³÷íèõ äîñë³äæåíü. Ó á³ëüøîñò³ òàêèõ
êðà¿í áóëè îðãàí³çîâàí³ íàö³îíàëüí³ ãåîãðàô³÷í³ ãðîìàäè, ÿê³
ô³íàíñóâàëè ÷àñòèíó åêñïåäèö³é ³ ñïðèÿëè ïîøèðåííþ çäîáóòèõ çíàíü.
Òàêèì ÷èíîì, ê³ëüê³ñòü ìàíäð³â çíà÷íî çá³ëüøèëàñÿ, à îᒺêòîì âèâ÷åííÿ ñòàëè âñ³ ìàòåðèêè ³ á³ëüø³ñòü îñòðîâ³â ïëàíåòè.

Àôðèêàíñüê³ ïðèãîäè
Íåçâàæàþ÷è íà òå ùî Àôðèêà áóëà ÷è íå íàéïåðøèì êîíòèíåíòîì, ÿêèé âèâ÷àëè ºâðîïåéö³, íà ïî÷àòêó Õ²Õ ñòîë³òòÿ íà
¿¿ êàðò³ â öåíòð³ ìîæíà áóëî ïîáà÷èòè ìàéæå ñóö³ëüíó á³ëó ïëÿìó, áî ïðî öåíòðàëüí³ ðàéîíè êîíòèíåíòó áóëî â³äîìî äóæå
ìàëî.
'&

Ïîÿñíþºòüñÿ öå äóæå ïðîñòî. Ñïåðøó ºâðîïåéö³â ïåðåäóñ³ì ö³êàâèâ ìîðñüêèé øëÿõ íàâêîëî áåðåã³â Àôðèêè. Ïîò³ì íà
ïåðåøêîä³ ñòàëè íåçâè÷í³ ³ âàæê³ óìîâè ïîäîðîæåé. Àäæå âåëèêà ÷àñòèíà àôðèêàíñüêî¿ òåðèòî𳿠— öå ïóñòåë³ ³ òðîï³÷í³
ë³ñè. Äî öüîãî äîäàþòüñÿ ã³ðñüê³ ìàñèâè ³ âåëèê³ áîëîòà. Ïîäîðîæàì çàâàæàëî ³ âîðîæå ñòàâëåííÿ òóá³ëüö³â, îñîáëèâî ìóñóëüìàí, äî á³ëèõ íåçíàéîìö³â.
Îòæå, ºâðîïåéñüê³ ìàíäð³âíèêè ïðîñóâàëèñÿ äî öåíòðàëüíèõ ðàéîí³â êîíòèíåíòó äóæå ïîâ³ëüíî. Âñå çì³íèëîñÿ íà ðóáåæ³ XVIII—Õ²Õ ñòîë³òü.
Ó òîé ÷àñ á³ëüø³ñòü çåìåëü Àìåðèêè âæå áóëà ïîä³ëåíà ì³æ
ºâðîïåéñüêèìè êðà¿íàìè. Òîìó äåÿêèõ ç íèõ — Âåëèêó Áðèòàí³þ, ͳìå÷÷èíó, Ôðàíö³þ, Ïîðòóãàë³þ, íàâ³òü íåâåëè÷êó Áåëüã³þ òà äåÿê³ ³íø³ äåðæàâè — ïî÷àëà ïðèâàáëþâàòè Àôðèêà.
×àñòèíà ìàíäð³âíèê³â, ùî ïîäîðîæóâàëè êîíòèíåíòîì, ñâ³äîìî ïðîêëàäàëè øëÿõè êîëîí³çàö³¿, çä³éñíþþ÷è ðîçâ³äêó çðó÷íèõ øëÿõ³â, ç’ÿñîâóþ÷è çàïàñè ïðèðîäíèõ ðåñóðñ³â, íàñòðî¿
àôðèêàíñüêèõ ïëåìåí ùîäî ñóñ³ä³â (íåãàðàçäè ó â³äíîñèíàõ ì³æ
ð³çíèìè íàðîäàìè äóæå ïîëåãøóâàëè çàõîïëåííÿ çåìåëü ºâðîïåéöÿìè) òîùî. ²íø³ ìàíäð³âíèêè êåðóâàëèñÿ ñóòî íàóêîâèìè
³íòåðåñàìè. ¯õ ïðèâàáëþâàëè íåâ³äîì³ ðîñëèíè ³ òâàðèíè, íåçâè÷àéí³ ïðèðîäí³ óìîâè, çâè÷à¿ òóá³ëüö³â. ×àñòèíó ìàíäð³âíèê³â ñòàíîâèëè ì³ñ³îíåðè, ÿê³ ïåðåñóâàëèñÿ ïî êîíòèíåíòó ç ìåòîþ íàâåðíóòè òóá³ëüö³â íà õðèñòèÿíñòâî. Äåõòî ç íèõ
çàõîïëþâàâñÿ íàóêîâèìè ðîçâ³äêàìè ³ ç³áðàâ áàãàòî ãåîãðàô³÷íèõ â³äîìîñòåé ïðî Àôðèêó. Íàðåøò³, äî êîíòèíåíòó ïîòðàïëÿëè ³ òàê³ ëþäè, ÿêèõ ïðèâàáëþâàëè íàäçâè÷àéí³ ïðèãîäè. Îäí³
ç íèõ îðãàí³çîâóâàëè åêñïåäèö³¿ íà âëàñí³ êîøòè. ²íø³, çàõîïèâøèñü âèâ÷åííÿì íåçâè÷àéíîãî àôðèêàíñüêîãî ñâ³òó, çäîáóëè
â³äïîâ³äíèé ôàõ ³ ö³ëêîì ñâ³äîìî ïðîâîäèëè íàóêîâ³ äîñë³äæåííÿ
êîíòèíåíòó.
Àëå ïîäîðîæ³ äî Àôðèêè áóëè äóæå íåáåçïå÷íèìè. Öå ïîâ’ÿçàíî íå ò³ëüêè ç ïðèðîäíèìè óìîâàìè. Áàãàòî õòî ç ìàíäð³âíèê³â ãèíóâ â³ä ðóê çâè÷àéíèõ çëî䳿â. Êð³ì òîãî, íà íåðîçâ³äàíèõ øëÿõàõ íà íèõ ÷åêàëè íå ò³ëüêè ãîëîä ³ ñïðàãà, õèæàêè é
îòðóéí³ ðåïòè볿, — íàéñòðàøí³øîþ áóëà òðîï³÷íà ëèõîìàíêà.
Íåþ õâîð³ëè ìàéæå âñ³, õòî çàãëèáëþâàâñÿ â òðîï³÷í³ àôðèêàíñüê³ ë³ñè.
Îäíàê êðîê çà êðîêîì ìàíäð³âíèêè ðîçâ³äóâàëè öåíòðàëüí³
÷àñòèíè ×îðíîãî êîíòèíåíòó (òàê ³íîä³ íàçèâàþòü Àôðèêó).
''

² ïîñòóïîâî á³ëèé êîë³ð íà êàðò³ çì³íþâàëè æîâòèé, çåëåíèé,
êîðè÷íåâèé, ùî îçíà÷àëè ïóñòåë³, ãîðè, ë³ñè ³ ñòåïè. À ïî íèõ
ç쳿ëèñÿ ñèí³ ñìóæêè ³ ïëÿìè — ÷èñëåíí³ ð³÷êè òà îçåðà. Àôðèêà íàðåøò³ â³äêðèëà ñâî¿ òàºìíèö³.
À òàºìíèöü íà êîíòèíåíò³ áóëî äóæå áàãàòî. Íàéãîëîâí³ø³
ç íèõ ñòîñóâàëèñÿ ãîëîâíèõ ð³÷îê Àôðèêè — îñîáëèâî ͳëó òà
ͳ´åðó. Ïðîñòåæèòè ¿õí³ òå÷³¿ â³ä äæåðåëà äî ãèðëà âèÿâèëîñÿ
ñïðàâîþ äóæå íåëåãêîþ, áî ö³ äîâã³ ïîâíîâîäí³ ð³÷êè ïî÷èíàëèñÿ äåñü ó ãëèáèí³ êîíòèíåíòó, ó âàæêîäîñòóïíèõ áîëîòàõ ³
õàùàõ. Àëå ñàìå âîíè ïåðåäóñ³ì ö³êàâèëè óðÿäè ºâðîïåéñüêèõ
êðà¿í. Àäæå ñàìå ð³÷êè çàâæäè äóæå ïîëåãøóþòü ïåðåñóâàííÿ ç
ìåòîþ çàâîþâàíü ³ òîðã³âë³.

Ïîøóêè âèòîê³â ͳëó
Í³ë — íàéäîâøà ð³÷êà ó ñâ³ò³. ¯¿ äîâæèíà ñòàíîâèòü 6671 êì.
Ïëîùà ¿¿ áàñåéíó íàáëèæóºòüñÿ äî 3 òèñÿ÷ êì2. Âåëèêà ð³÷êà
ìຠáåçë³÷ âåëèêèõ ³ ìàëèõ ïðèòîê. Òîìó íå äèâíî, ùî íå ò³ëüêè ºâðîïåéö³, à é ì³ñöåâ³ æèòåë³ òðèâàëèé ÷àñ ³ ãàäêè íå ìàëè,
äå ïî÷èíàºòüñÿ ͳë. Ç öüîãî ïðèâîäó ³ñíóâàëî ê³ëüêà ëåãåíä.

Ðèáàëüñüê³ ÷îâíè íà Á³ëîìó ͳë³



Íàéâ³äîì³øà ç íèõ
ñòâåðäæóº, ùî ͳë
ïî÷èíàºòüñÿ ó êàçêîâèõ ̳ñÿ÷íèõ ãîðàõ,
äå â äàâíèíó ³ñíóâàëè
çîëîò³ êîïàëèíè. Ñàìå
çâ³äñè öàð Ñîëîìîí í³áèòî îäåðæóâàâ çîëîòî ³ ñð³áëî äëÿ áóä³âíèöòâà õðàìó â ªðóñàëèì³.
Äëÿ êîëîí³çàòîð³â ͳë ìàâ íàäçâè÷àéíå çíà÷åííÿ. Âåëèêà
÷àñòèíà ð³÷êè áóëà ñóäíîïëàâíîþ. Ö³ âîðîòà âåëè äî öåíòðàëüíî¿ ÷àñòèíè ϳâí³÷íî¿ Àôðèêè. Àëå, ÿê íå äèâíî, ïðîïëèâòè
ͳëîì â³ä ãèðëà äî âèòîê³â íåìîæëèâî. ³ä òîãî ì³ñöÿ, äå òåïåð
çâåäåíà Àñóàíñüêà ãðåáëÿ, ïî÷èíàëèñÿ ïðèðîäí³ ãðåáë³, óòâîðåí³ âîäÿíèìè ðîñëèíàìè. Ïîäîëàòè ¿õ áóëî äóæå âàæêî.
Íåâäîâç³ äîñë³äíèêè ç’ÿñóâàëè, ùî ͳë (Åëü-Áàõð àðàáñüêîþ)
óòâîðþþòü äâ³ âåëèê³ ð³÷êè — Á³ëèé ͳë òà Ãîëóáèé ͳë. Àðàáè
íàçèâàþòü ¿õ Áàõð-åëü-Àá’ÿä ³ Áàõð-åëü-Àçðàê. Ïðîòå, äå ñàìå
âîíè óòâîðþþòüñÿ, â³äîìî íå áóëî. Òà é ì³ñöåâîñò³, äå âîíè
ïðîò³êàëè, çàëèøàëèñÿ äëÿ äîñë³äíèê³â òàºìíèöåþ. Îòæå, ö³
ðàéîíè ïðèâàáëþâàëè äî ñåáå áàãàòüîõ ìàíäð³âíèê³â.
Çàãàäêó äæåðåëà Á³ëîãî ͳëó ïîùàñòèëî â îñíîâíîìó ðîçêðèòè çàâäÿêè ñóì³ñíèì çóñèëëÿì àíãë³éö³â Áåðòîíà, Ñï³êà,
¥ðàíòà ³ Áåéêåðà.
г÷àðä Ôðåíñ³ñ Áåðòîí ìàâ âåëèêèé äîñâ³ä ïîäîðîæåé ïî
Àôðèö³. Çàãàäêà ͳëó äóæå çàö³êàâèëà éîãî. ̳ñ³îíåðè â³ä òóá³ëüö³â ä³çíàëèñÿ ïðî ³ñíóâàííÿ âåëèêîãî îçåðà Ó³äæ³äæ³ (íèí³
âîíî â³äîìå ÿê Òàí´àíü¿êà). Áåðòîí ïðèïóñòèâ, ùî ñàìå çâ³äñè
áåðå ïî÷àòîê Áàõð-åëü-Àá’ÿä, ³ ïîäàâ ïðîåêò åêñïåäèö³¿ äëÿ
äîñë³äæåííÿ îçåðà äî Ëîíäîíñüêîãî ãåîãðàô³÷íîãî òîâàðèñòâà.
Ïðîåêò áóëî ïðèéíÿòî, ³ â 1855 ðîö³ Áåðòîí âèðóøèâ äî Àôðèêè. Éîãî òîâàðèøåì ó ìàíäð³âö³ ñòàâ Äæîí Õåíí³í´ Ñï³ê —
îô³öåð, íàòóðàë³ñò ³ ìèñëèâåöü. Êð³ì ãåîãðàô³÷íèõ äîñë³äæåíü,
Ñï³ê ìàâ òàêîæ ç’ÿñóâàòè ðîçì³ðè ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêî¿ ïðîäóêö³¿, ÿêó ìîæíà âèâîçèòè ç öüîãî ðàéîíó.
Ïîøóêè ͳëó ìàíäð³âíèêè ïî÷àëè ç áîêó Çàíç³áàðó. ³ä óçáåðåææÿ âîíè ï³øëè íà çàõ³ä äîðîãîþ àðàá³â-ðàáîòîðã³âö³â. Àëå öèì
øëÿõîì àðàáè ¿õ íå ïðîïóñòèëè. ×åðåç ð³ê Áåðòîí ³ Ñï³ê â³äíîâèëè ñïðîáó. Íà öåé ðàç ¿ì ïîùàñòèëî, àëå Òàí´àíü¿êè âîíè ä³ñòàëèñÿ ëèøå â ëþòîìó 1858 ðîêó, ïîäîëàâøè ïîíàä òèñÿ÷ó êèëîìåòð³â. Îáèäâà áóëè äóæå õâîð³, ïðîòå ñïðîìîãëèñÿ çä³éñíèòè îãëÿä

Ïðîéòè âñþ òå÷³þ ͳëó â³ä Êà´åðè äî ãèðëà
çìîãëè ò³ëüêè ó ñåðåäèí³ ÕÕ ñòîë³òòÿ
ôðàíöóçè Æàí Ëàïîðò, Àíäðå Äàâ³ é
àìåðèêàíåöü Äæîí Ãîääàðä íà ñïîðòèâíèõ
êàÿêàõ — îäíîì³ñíèõ ÷îâíàõ ç êàðêàñîì,
îáòÿãíóòèì òêàíèíîþ, ùî íå ïðîïóñêຠâîäó.



ï³âí³÷íî¿ ÷àñòèíè óçáåðåææÿ. Áåðòîíó áóëî
çîâñ³ì çëå. Òîìó Ñï³ê
çàëèøèâ éîãî â ñåëèù³ Òàáîðà, à ñàì ï³øîâ
íà ï³âí³÷. Òàì éîìó
â³äêðèëîñÿ âåëè÷åçíå
îçåðî, ÿêå â³í íàçâàâ ³êòîð³ÿ-Íüÿíçà (òîáòî îçåðî àíãë³éñüêî¿
êîðîëåâè ³êòîð³¿). ̳ñöåâ³ æèòåë³ êàçàëè, ùî íà ï³âí³÷ ³ç íüîãî
âèò³êຠâåëè÷åçíèé ïîò³ê. Òîä³ Ñï³ê ïðèïóñòèâ, ùî öå ³ º ͳë. Àëå
òðåáà áóëî ïîâåðòàòèñÿ äî Òàáîðè.
Äàë³ ìàíäð³âíèêè ïîâåðíóëèñÿ ó Çàíç³áàð.
Íàïðèê³íö³ 1861 ðîêó Ñï³ê ðàçîì ç îô³öåðîì Äæåéìñîì Îãàñòåñîì ¥ðàíòîì ïîâåðíóâñÿ äî ³êòîð³¿. Ðàçîì âîíè îá³éøëè
áåðåãè îçåðà ³ â³äêðèëè ð³÷êó Êà´åðà, ùî âïàäàëà â íüîãî, ³
âåëèêó ð³÷êó, ùî ç íüîãî âèò³êàëà. Îñòàííþ Ñï³ê íàçâàâ Ñîìåðñåò ͳë (òåïåð ³êòîð³ÿ-ͳë). Öå é áóâ ïî÷àòîê Á³ëîãî ͳëó. Äî
Àíã볿 Ñï³ê íàïðàâèâ òåëåãðàìó «Ç ͳëîì óñå ãàðàçä».
Àëå öèì ñïðàâà íå çàê³í÷èëàñÿ. Àíãë³éñüêîìó ìàíäð³âíèêó
Ñàìóåëþ Óàéòó Áåéêåðó òåæ íå äàâàëà ñïîêîþ çàãàäêà ͳëó.
³í ä³çíàâñÿ, ùî Ñï³ê øóêຠäæåðåëî Á³ëîãî ͳëó, ³ ïðè¿õàâ äî
Àôðèêè, ùîá çóñòð³òèñÿ ç íèì. ³í ï³äíÿâñÿ ïðèòîêîþ ͳëó
Àòáàð³ (Ñóäàí), ïðîéøîâ ÷åðåç ï³âí³÷íó Åô³îï³þ äî Ãîëóáîãî
ͳëó. Íèì â³í ñïóñòèâñÿ äî Õàðòóìà ³ çâ³äñè ïîïëèâ ïî Á³ëîìó
ͳëó. Ó Ãîíäîêîðî â³í çóñòð³âñÿ ç³ Ñï³êîì ³ ¥ðàíòîì, ÿê³ ðîçïîâ³ëè éîìó ïðî ñâîº â³äêðèòòÿ. Óò³ì Áåéêåðà âçÿâ ñóìí³â. Äî
òîãî æ îáèäâà éîãî ñï³ââ³ò÷èçíèêè ìàëè äóìêó, ùî äåñü ³ñíóº
ùå îäíå, äîñ³ íå â³äîìå îçåðî, ùî º äðóãèì âèòîêîì ͳëó.
² Áåéêåð âèðóøèâ íà ïîøóêè.
Ñïî÷àòêó â³í íàìàãàâñÿ ï³äíÿòèñÿ Á³ëèì ͳëîì âãîðó, àëå
ðàáîòîðã³âö³ íå ïóñòèëè éîãî. Ìàíäð³âíèê ìóñèâ éòè áåðåãîì
ð³÷êè. Íàïåâíå, ñàìå òîìó ³ íàòðàïèâ â³í íà âåëèêå îçåðî, ÿêå
íàçâàâ îçåðîì Àëüáåðòà, íà ÷åñòü ÷îëîâ³êà êîðîëåâè ³êòîð³¿
(íèí³ âîíî ìຠíàçâó Ìîáóòó-Ñåñå-Ñåêî íà ÷åñòü êîëèøíüîãî
ïðåçèäåíòà Çà¿ðó). ǒÿñóâàëîñÿ, ùî òà ÷àñòèíà Á³ëîãî ͳëó, ³êòîð³ÿ ͳë, âïàäຠâ öå îçåðî, à äàë³ òå÷å Àëüáåðò-ͳë, ÿêèé
ïðèéìຠäî ñåáå Áàõð-åëü-Àá’ÿä.
Àëå é Áåéêåð íå çàâåðøèâ ðîçâ’ÿçàííÿ çàãàäêè óñ³õ âèòîê³â
ͳëó. Îñòàòî÷íî âèð³øèâ öå ïèòàííÿ Ãåíð³ Ñòåíë³, êîëè äîñë³äèâ òå÷³þ ð³÷êè Êà´åðà.

 íàø ÷àñ âèòîêîì ͳëó ââàæàþòü íåâåëè÷êó
ð³÷êó Ðóêàðàðà â Ðóàíä³. Âîíà âïàäàº
â Êà´åðó. À Ãîëóáèé ͳë (Áàõð-åëü-Àçðàê)
ðîçãëÿäàþòü íàéá³ëüøîþ ç ïðèòîê ñàìîãî
ͳëó. ³í ìຠâèòîêè â îçåð³ Òàí. Öå â³äêðèòòÿ
çðîáëåíå â 1768 ðîö³ ³ íàëåæèòü øîòëàíäöþ
Äæåéìñó Áðþñó.



Çàãàäêà ͳ´åðó
Áàãàòî êëîïîòó ìàíäð³âíèêàì çàâäàëà ³ ð³÷êà ͳ´åð. Âîíà
ìຠâåëèêó äîâæèíó ³ íà ñâîºìó øëÿõó äóæå âèãèíàºòüñÿ. Òðèâàëèé ÷àñ íå çíàëè íàâ³òü, äå âîíà çàê³í÷óºòüñÿ. Òî÷í³øå, öå
áóëî äîáðå â³äîìî ùå ïîðòóãàëüöÿì. Àëå ãèðëî ìîãóòíüî¿ ð³÷êè, ùî âïàäàëà äî Àòëàíòè÷íîãî îêåàíó â çàõ³äí³é ÷àñòèí³ Àôðèêè, í³ÿê íå ïîâ’ÿçóâàëè ç ò³ºþ ð³÷êîþ ó ãëèáèí³ ìàòåðèêà,
ïðî ÿêó ðîçïîâ³äàëè òóá³ëüö³. ijñòàâàòèñÿ ïåâíèõ ÷àñòèí ͳ´åðó òðåáà áóëî ñóõîäîëîì. À òå÷å âîíà âàæêîäîñòóïíèìè ì³ñöÿìè. Òîìó íàä ðîçâ’ÿçàííÿì çàãàäêè ͳ´åðó (òàê ñàìî ÿê ³ ͳëó)
ñóøèâ ãîëîâó íå îäèí ìàíäð³âíèê.
Äîñë³äæåííÿ òå÷³¿ ͳ´åðó ïî÷àëîñÿ ùå ó XVIII ñòîë³òò³.
Ïåðøèì ç ìàíäð³âíèê³â, ÿêèé çóì³â â³ðíî â³äïîâ³ñòè íà ê³ëüêà
çàïèòàíü ùîäî çàãàäêè ð³÷êè, áóâ øîòëàíäåöü Ìàí´î Ïàðê.
Ïåðøó ïîäîðîæ Ìàí´î Ïàðê ðîçïî÷àâ ó 1795 ðîö³. Öüîãî
ðàçó â³í ñïðîáóâàâ ï³äíÿòèñÿ ð³÷êîþ ¥àìá³ÿ, àëå çàíåäóæàâ íà
ìàëÿð³þ ³ òðèâàëèé ÷àñ ïðîâ³â ó ϳçàí³¿. Òðîõè îãîâòàâøèñü
â³ä õâîðîáè, ìàíäð³âíèê ïðîäîâæèâ ïëàâàííÿ, à ïî äîðîç³
ñïîñòåð³ãàâ çâè÷à¿ òóá³ëüö³â. Ìàéæå âñþäè äî íüîãî ñòàâèëèñÿ
äîáðå. Àëå êîëè Ìàí´î Ïàðê äîñÿã òåðèòîð³é, äå æèëè ìóñóëüìàíè, âñå çì³íèëîñÿ. Âîíè íå ïðîïóñêàëè ºâðîïåéö³â ó ñâî¿
çåìë³. Ïîðóøíèêàì êîðäîí³â çàãðîæóâàëà ñìåðòü.
Ìàí´î Ïàðê íå çëÿêàâñÿ ³
ï³øîâ äàë³.  ïåðøîìó æ ì³ñò³, ùî ëåæàëî íà éîãî øëÿõó,
ìàíäð³âíèêà çóñòð³ëè äóæå âîðîæå ³ çàáðàëè â íüîãî âñ³ ðå÷³.
Àëå íàéóëþáëåí³øà æ³íêà êîðîëÿ Àë³, Ôàò³ìà, âèñëîâèëà
áàæàííÿ ïîäèâèòèñÿ íà õðèñòèÿíèíà. Ìàíäð³âíèêà ââåëè
äî êîðîë³âñüêîãî ïîìåøêàííÿ.
Òóò íà íüîãî äèâèëèñÿ ÿê íà
äèâèíó, íàâ³òü ñìèêàëè çà îäÿã
³ çáèâàëè êàïåëþõà. Íåñïîä³âàíî êîðîëåâà âñòóïèëàñÿ çà
íüîãî. Êîðîëü íàêàçàâ çàëèøèòè ìàíäð³âíèêà ó ñïîêî¿,
àëå éîãî ñëóãó çðîáèâ ñâî¿ì íåâ³ëüíèêîì.
Ìàí´î Ïàðê
!

Äîëÿ ñàìîãî Ìàí´î Ïàðêà áóëà õ³áà ùî òðîõè êðàùà. ³ëüíîþ ëþäèíîþ éîãî ââàæàòè áóëî íå ìîæíà. Òîä³ øîòëàíäåöü
âò³ê ³ çàëèøèâñÿ ó âîðîæ³é êðà¿í³ áåç ¿æ³ ³ ìàéæå áåç ìàéíà.
ªäèíå, ùî â íüîãî çàëèøèëîñÿ ö³ííîãî, — öå ê³íü, õî÷à é íå
äóæå ïðóäêèé. Òà ò³ëüêè çàâäÿêè éîìó Ìàí´î Ïàðê çì³ã ïîòàéêè ïîêèíóòè êîðîë³âñòâî Àë³ ³ ä³ñòàòèñÿ ñóñ³äíüîãî êîðîë³âñòâà. Òóò ì³ñöåâ³ ìåøêàíö³ âèð³øèëè, ùî â³í º íàéíåùàñí³øîþ
ëþäèíîþ ó ñâ³ò³, òîæ íàãîäóâàëè éîãî, íàïî¿ëè ³ äîïîìîãëè
ä³ñòàòèñÿ äî êîðîëÿ Áàìáàððè. Òîé äàâ ìàíäð³âíèêó ï’ÿòü òèñÿ÷ êóð³ñ³â — ïðîñâåðäëåíèõ ÷åðåïàøîê êàóð³, ùî ¿õ âèêîðèñòîâóâàëè òóò çàì³ñòü ãðîøåé.
ϳä ÷àñ ö³º¿ ïðèãîäè Ìàí´î Ïàðê ïîáëèçó ì³ñòà Ñåãó íàðåøò³ ïîáà÷èâ ͳ´åð ³ çðîçóì³â, ùî òóò â³í òå÷å íå íà çàõ³ä, ÿê òî
ââàæàëè â÷åí³ òîãî ÷àñó, à íà ñõ³ä.
Òàê áóëî â³äêðèòî ñåðåäíþ òå÷³þ ͳ´åðó. Àëå Ìàí´î Ïàðê
çíîâó çàíåäóæàâ íà ìàëÿð³þ ³ ìóñèâ ïîâåðíóòèñÿ äî ªâðîïè.
Êîëè ìàíäð³âíèê â³ä÷óâ ñåáå êðàùå, â³í çâåðíóâñÿ äî Ãåîãðàô³÷íîãî òîâàðèñòâà ç ïðîïîçèö³ºþ îðãàí³çóâàòè â³éñüêîâó åêñïåäèö³þ äëÿ âèâ÷åííÿ òå÷³¿ ͳ´åðó. Ó 1805 ðîö³ â³í âèðóøèâ ó
íîâó ïîäîðîæ, ÿêà çàê³í÷èëàñÿ äëÿ íüîãî ³ éîãî ñóïóòíèê³â òðàã³÷íî.
×îìóñü Ìàí´î Ïàðê, ÿêèé áà÷èâ â³ä ì³ñöåâèõ æèòåë³â á³ëüøå äîáðîãî, í³æ ïîãàíîãî, âèð³øèâ ïîâîäèòèñÿ ç íèìè æîðñòîêî. ϳä ÷àñ ïëàâàííÿ ïî ͳ´åðó â³í íàêàçóâàâ ñîëäàòàì â³äêðèâàòè âîãîíü áåç áóäü-ÿêîãî ïðèâîäó. À âò³ì ê³ëüê³ñòü ëþäåé ç-çà
õâîðîá ³ ñòð³ë òóá³ëüö³â øâèäêî çìåíøóâàëàñÿ. Á³ëÿ îäíîãî ç
ïîðîã³â ÿêèéñü ç âîæä³â âëàøòóâàâ çàñ³äêó. Ðÿòóþ÷èñü â³ä ñòð³ë,
Ìàí´î Ïàðê ³ éîãî ñóïóòíèêè ïîïëèãàëè ó âîäó. Îäèí ìàòðîñ
ïîòðàïèâ ó ïîëîí, à ³íø³ ïîòîíóëè àáî áóëè âðàæåí³ ñòð³ëàìè.
Óò³ì Ìàí´î Ïàðê çàâáà÷ëèâî âñòèã â³äïðàâèòè äî Àíã볿 ùîäåííèê ç ìàëþíêàìè. Çàâäÿêè öüîìó â ªâðîï³ ä³çíàëèñÿ, ùî
ͳ´åð ðîáèòü êðóòèé ïîâîðîò íà ï³âäåíü.
Ñåðåä ÷èñëåííèõ ìàíäð³âíèê³â, ùî â³ääàëè ñâîº æèòòÿ, ùîá
ðîçêðèòè òàºìíèö³ ͳ´åðó, ÷³ëüíå ì³ñöå ïîñ³äຠÕüþ Êëàïïåðòîí. Ó 1822 ðîö³ â³í ä³ñòàâñÿ îçåðà ×àä ³ äîâ³â, ùî ͳ´åð íå
ïîâ’ÿçàíèé ç öèì îçåðîì. Êëàïïåðòîí áóâ âïåâíåíèé, ùî ͳ´åð ìຠãèðëî äåñü ïîáëèçó Ëàãîñà. Ñàìå òîìó â³í ïðîéøîâ â³ä
ãèðëà ö³º¿ ð³÷êè äî Ñîêîòî. Àëå é Êëàïïåðòîí, ³ éîãî ñóïóòíèêè òÿæêî õâîð³ëè. Ó êâ³òí³ 1827 ðîêó óñ³ âîíè, çà âèíÿòêîì ñëóãè ìàíäð³âíèêà, Ðè÷àðäà Ëåíäåðà, ïîìåðëè â³ä ëèõîìàíêè.
"

Ó ö³é ïîäîðîæ³, íåçâàæàþ÷è íà ïåðåæèòå, Ðè÷àðä çàõîïèâñÿ
äîñë³äæåííÿìè. Î÷åâèäíî, â³í ìàâ íåàáèÿêèé õèñò äî öüîãî. Êîëèøí³é ñëóãà ñïðîì³ãñÿ íàïèñàòè êíèæêó ïðî åêñïåäèö³þ Êëàïïåðòîíà. ³í ñòàâ â³äîìèì, à ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ îðãàí³çóâàâ íîâó
åêñïåäèö³þ äëÿ äîñë³äæåííÿ ͳ´åðó. Ñâîºþ ³äåºþ â³í çàõîïèâ ³
ìîëîäøîãî áðàòà Äæîíà. ³í ñóïðîâîäæóâàâ Ðè÷àðäà ó äâîõ ïîäîðîæàõ ïî ͳ´åðó — ó 1830 ³ 1832 ðîêàõ — ³ ðàçîì ç íèì ïëàâàâ
íàéá³ëüøîþ ç ͳ´åðñüêèõ ïðèòîê Áåíóå. Àëå îñòàííüîãî ðàçó Ðè÷àðäó íå ïîùàñòèëî. ϳä ÷àñ ñóòè÷êè ç ì³ñöåâèìè æèòåëÿìè éîãî
áóëî ïîðàíåíî, ³ â ñ³÷í³ 1834 ðîêó â³í ïîìåð, à Äæîí ïîâåðíóâñÿ
äî Àíã볿.

˳â³í´ñòîí ³ Ñòåíë³
Êîëè ãîâîðÿòü ïðî â³äêðèòòÿ Àôðèêè, ïåðåäóñ³ì çãàäóþòü
³ìåíà äâîõ ìàíäð³âíèê³â — øîòëàíäöÿ Äåâ³äà ˳â³í´ñòîíà ³ àíãë³éöÿ Ãåíð³ Ñòåíë³. Ö³ äâà ³ìåí³ ò³ñíî ïîâ’ÿçàí³, àëå íàëåæàòü
äâîì ïðîòèëåæíèì îñîáèñòîñòÿì. ˳â³í´ñòîí âò³ëþº ñîáîþ áåçêîðèñëèâå ñëóæ³ííÿ íàóö³ é ãóìàí³çì. Ñòåíë³ æ º âç³ðöåì àíãë³éñüêîãî êîëîí³çàòîðà — õîðîáðî¿, àëå æîðñòêî¿ ëþäèíè, ÷èº çàõîïëåííÿ Àôðèêîþ áóëî íåâ³ä’ºìíèì â³ä çíåâàæëèâîãî
ñòàâëåííÿ äî ¿¿ êîð³ííîãî íàñåëåííÿ ³ ïðàãíåííÿ äî ñóö³ëüíîãî
àíãë³éñüêîãî ïàíóâàííÿ.

Äåâ³ä ˳â³í´ñòîí

Ãåíð³ Ñòåíë³

#

Çóñòð³÷ åêñïåäèö³é Äåâ³äà ˳â³í´ñòîíà òà Ãåíð³ Ñòåíë³

 ³ñòî𳿠â³äêðèòòÿ Àôðèêè ³ì’ÿ ˳â³í´ñòîíà ñòî¿òü îêðåìî.
ͳõòî íå çä³éñíèâ òàêèõ òðèâàëèõ ³ ðåçóëüòàòèâíèõ ìàíäð³â ïî
ð³çíèõ âàæêîäîñòóïíèõ ðàéîíàõ êîíòèíåíòó. ³í çì³ã ïåðåòíóòè
ï³âäåííó ïîëîâèíó êîíòèíåíòó â³ä îêåàíó äî îêåàíó, äîñë³äèâ
çàïàäèíó ïóñòåë³ Êàëàõàð³, ð³÷êó Êóáàí´î, áàñåéí ð³÷êè Çàìáåç³, îçåðà Íüÿñà ³ Òàí´àíü¿êà, â³äêðèâ çíàìåíèòèé âîäîñïàä ³êòîð³ÿ, îçåðà Øèðâà, Áàí´âåëóëó ³ ð³÷êó Ëóàëàáó.
Äî Àôðèêè ˳â³í´ñòîí ïîòðàïèâ ÿê ì³ñ³îíåð, àëå íåâäîâç³
çàõîïèâñÿ äîñë³äæåííÿìè ³ ïî÷àâ çä³éñíþâàòè íåâåëèê³ ïîäîðîæ³. Ó Êàëàõà𳠗 îäí³é ç íàéíåáåçïå÷í³øèõ ïóñòåëü ïëàíåòè — â³í ïîáóâàâ ðàçîì ç æ³íêîþ ³ ä³òüìè. Òóò ñ³ì’ÿ ì³ñ³îíåðà
ëåäâå íà çàãèíóëà â³ä ñïðàãè. Àëå öå íå â³äâåðíóëî ˳â³í´ñòîíà
â³ä ïîäîðîæåé. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ ˳â³í´ñòîí ïðèïóñòèâ, ùî ïî
Çàìáåç³ ìîæíà ä³ñòàòèñÿ äî ñåðöÿ êîíòèíåíòó. Ó òðàâí³ 1852 ðîêó
â³í ðîçïî÷àâ öþ íåáåçïå÷íó ïîäîðîæ ³ âïåðøå ïåðåòíóâ ìàòåðèê ç³ ñõîäó íà çàõ³ä â³ä Çàìáåç³ äî Ëóàíäè. ϳñëÿ öüîãî ˳â³í´ñòîí ïîòðàïèâ äî ÀíãÙîá íàëàãîäèòè íà Çàìáåç³ ïîñò³éíó
볿, äå íàáóâ âåëèêî¿
òîðã³âëþ — öå ìàëî ïåðåøêîäæàòè òîðã³âë³
ïîïóëÿðíîñò³. Ñàìà
ðàáàìè, ÿêà æàõàëà ìàíäð³âíèêà, —
êîðîëåâà ³êòîð³ÿ çà˳â³í´ñòîí íà âëàñí³ êîøòè ïðèäáàâ
ïðîñèëà ìàíäð³âíèêà
êîðàáåëü, ÿêèé íàçâàâ «Ìà Ðîáåðò». Òàê
òóá³ëüö³ çâàëè éîãî æ³íêó, ÿêó äóæå ëþáèëè. íà îá³ä. À óðÿä âèä³$

ëèâ ãðîø³ íà íîâó
åêñïåäèö³þ.
ϳä ÷àñ ö³º¿ ïîäîðîæ³ ïîìåðëà æ³íêà
˳â³í´ñòîíà, Ìåð³.
³í òÿæêî ïåðåæèâàâ
öþ âòðàòó, àëå ïðîäîâæèâ äîñë³äæåííÿ.
ϳñëÿ çàê³í÷åííÿ ïîäîðîæ³ êîëèøí³é ì³ñ³îíåð ïîïðÿìóâàâ
äî Òàí´àíü¿êè. Òóò
â³í çàõâîð³â íà ëèõîìàíêó ³ çàïàëåííÿ
ëåãåí³â.
Òðèâàëèé ÷àñ äî
Àíã볿 â³ä ˳â³í´ñòî-

Ïàì’ÿòíèê Äåâèäó ˳â³í´ñòîíó â Çàì᳿

Âîäîñïàä ³êòîð³ÿ íà ð³÷ö³ Çàìáåç³. Ìàëþíîê ç êíèãè ˳â³í´ñòîíà
«Ïîäîðîæ ì³ñ³îíåðà òà äîñë³äíèêà â ϳâäåíí³é Àôðèö³», ùî âèéøëà
â 1857 ð.

%

íà íå íàäõîäèëî í³ÿêèõ ïîâ³äîìëåíü.
Òîä³ óðÿä â³äïðàâèâ
åêñïåäèö³þ íà éîãî
ïîøóêè. Çàã³í î÷îëèâ æóðíàë³ñò Ãåíð³
Ñòåíë³. 23 æîâòíÿ
1872 ðîêó â³í çíàéøîâ ˳â³í´ñòîíà.
Òîé óæå òðîõè îãîâòàâñÿ â³ä õâîðîáè.
Ðàçîì âîíè äîñë³äèëè îçåðî Òàí´àíü¿êà,
à â áåðåçí³ 1872 ðîêó
¿õí³ äîðîãè ðîç³éøëèñÿ. ˳â³í´ñòîí âèðóøèâ ðîçâ’ÿçóâàòè çàãàäêó ͳëó, à Ñòåíë³ ïîâåðíóâñÿ äî Àíã볿.
² çíîâó õâîðîáà ïîâåðíóëàñÿ äî ˳â³í´ñòîíà. Éîãî â³ðí³ ñëóãè
Ñóñ³ ³ ×óìà äîâãî íåñëè éîãî íà ðóêàõ, áî õîäèòè äîñë³äíèê âæå
íå ì³ã. 1 òðàâíÿ 1873 ðîêó âåëèêèé ìàíäð³âíèê ïîìåð ó ñåëèù³
×èòàìáî íà áåðåç³ îçåðà Áàí´âåëóëó â³ä ëèõîìàíêè ³ çíåñèëåííÿ.
Éîãî îñòàíí³ìè ñëîâàìè áóëî: «Ñê³ëüêè çàëèøèëîñÿ äî Ëóàëàáè?»
À Ñòåíë³ ï³ñëÿ ïîøóê³â ˳â³í´ñòîíà «çàõâîð³â Àôðèêîþ». ³í
òåæ âèð³øèâ øóêàòè âèòîêè ͳëó ³ çâåðíóâñÿ ç ö³ºþ ïðîïîçèö³ºþ äî ãàçåò. «Íüþ-Éîðê ´åðàëüä» ³ «Äåéë³ òåëåãðàô» ïîãîäèëèñÿ ô³íàíñóâàòè åêñïåäèö³þ.
Âîíà ïî÷àëàñÿ â ëèñòîïàä³ 1874 ðîêó. Íà â³äì³íó â³ä ˳â³í´ñòîíà, ÿêèé ï³ä ÷àñ ïîäîðîæåé ìàâ ïðè ñîá³ ò³ëüêè ñëóã ³ íîñ³¿â
ç ÷èñëà òóá³ëüö³â, Ñòåíë³ âçÿâ ³ç ñîáîþ ïîíàä 300 âîÿê³â. Öüîãî
ðàçó â³í äîñë³äèâ áåðåãè îçåðà ³êòîð³ÿ ³ âïåâíèâñÿ, ùî ð³÷êà
Êà´åðà º âèòîêîì Á³ëîãî Íèëó. Äàë³ Ñòåíë³ ï³øîâ íà çàõ³ä ³
â³äêðèâ ã³ðñüêèé ìàÑòåíë³ ³ éîãî ñóïóòíèêè áóëè ïåðøèìè
ñèâ Ðóâåíçîð³ òà îçåºâðîïåéöÿìè, ÿê³ ïîáà÷èëè ï³ãìå¿â. Àëå ö³
ðî Åäóàðäà. Ïîò³ì çàëþäè, ùî íàãàäóâàëè ä³òëàõ³â, áóëè
ã³í ñïóñòèâñÿ ïî ð³÷ö³
áåçñòðàøíèìè âî¿íàìè. Âîíè ÷àñòî
Ëóàëàáà. Ùîá çðîáèòè
àòàêóâàëè àíãë³éö³â, à íà øëÿõó çàãîíó
ðîçñòàâëÿëè çàãîñòðåí³ ïàë³, ïðîñÿêíóò³
öå, Ñòåíë³ ïðèìóñèâ
îòðóòîþ.  íàø ÷àñ ï³ãìå¿â çàëèøèëîñÿ äóæå àðàáñüêèõ òîðãîâö³â
ìàëî — íå á³ëüøå 250 òèñÿ÷ ÷îëîâ³ê.
äàòè éîìó 18 ÷îâí³â.
Á³ëüø³ñòü ç íèõ äîñ³ æèâóòü ó äæóíãëÿõ
³ çáåð³ãàþòü òðàäèö³éí³ äëÿ íèõ ñïîñ³á æèòòÿ, Íà íèõ àíãë³éö³ çä³éñíèëè äóæå âàæêå ïëàâ³ðóâàííÿ ³ êóëüòóðó.
Íåãðè, ÿê³ äóæå ëþáèëè ˳â³í´ñòîíà,
çàáàëüçàìóâàëè éîãî ò³ëî, ñåðöå ïîêëàëè
â æåðñòÿíó êîðîáêó ³ ïîõîâàëè ï³ä äåðåâîì.
̳ñöåâèé âîæäü äàâ ñëîâî îõîðîíÿòè öå
ì³ñöå, à çàã³í íà ÷îë³ ç Ñóñ³ ³ ×óìîþ ïîí³ñ
ò³ëî äî óçáåðåææÿ, ùîá â³äïðàâèòè éîãî äî
Àíã볿. Âîíè ââàæàëè ˳â³í´ñòîíà âåëèêîþ
ëþäèíîþ ³ çà ñâî¿ìè çâè÷àÿìè â³ðèëè, ùî
éîãî òðåáà õîâàòè ò³ëüêè íà áàòüê³âùèí³.
Äåâ’ÿòü ì³ñÿö³â íåñëè âîíè ò³ëî
ìàíäð³âíèêà, à ïîò³ì Ñóñ³ ³ ×óìà
ñóïðîâîäæóâàëè éîãî àæ äî Àíã볿. Òàì
˳â³í´ñòîíà ïîõîâàëè ó Âåñòì³íñòåðñüêîìó
àáàòñòâ³, äå õîâàþòü íàéçíàìåíèò³øèõ
ëþäåé Âåëèêî¿ Áðèòàí³¿.

&

ϳãìå¿ — ë³ñîâ³ ëþäè

âàííÿ, ëåäü íå ïîìåðëè ç ãîëîäó ³ ëåäâå-ëåäâå ä³ñòàëèñÿ Êîí´î:
çàã³í âèòðèìàâ òðèäöÿòü áî¿â ³ç òóá³ëüöÿìè. Áàãàòî ó÷àñíèê³â
ïîõîäó ïîìåðëî â³ä ñòð³ë ³ ëèõîìàíêè. ² âñå öå òðàïèëîñÿ íåïîäàë³ê â³ä òèõ ì³ñöü, äå ˳â³í´ñòîí íå çóñòð³÷àâ í³ÿêî¿ ïðîòè䳿 ³
çàâæäè çíàõîäèâ ¿æó â ì³ñöåâèõ æèòåë³â.
Öå ïîÿñíþºòüñÿ òèì, ùî øîòëàíäåöü ñëàâèâñÿ ñåðåä òóá³ëüö³â
ñâîºþ äîáðîòîþ ³ éøîâ äî íèõ ç äîáðèì ñëîâîì ³ ë³êàìè.
À Ñòåíë³ âäåðñÿ ó äæóíãë³, íà÷å éøîâ ó âîºííèé ïîõ³ä. Îò ³ ìàâ
òàê³ íàñë³äêè.
 Àíã볿 éîãî çóñòð³÷àëè ÿê ãåðîÿ. À ñàì â³í ³ ãàäêè íå ìàâ,
ùî äî òóá³ëüö³â òðåáà éòè ç äîáðîì, à íå ä³ÿòè ñèëîì³öü. Íàñòóïíà åêñïåäèö³ÿ òàêîæ íàãàäóâàëà â³éñüêîâó. Òèì á³ëüøå, ùî íà
öåé ðàç âîíà ïåðåñë³äóâàëà íå òàê íàóêîâ³, ÿê êîëîí³àëüí³ ö³ë³.
'

Áåëüã³éñüê³é êîðîëü Ëåîïîëüä ²²,
ÿêèé óæå äàâíî ìð³ÿâ
ïðî êîëîí³çàö³þ àôðèêàíñüêèõ çåìåëü,
çàïðîñèâ Ñòåíë³ î÷îëèòè åêñïåäèö³þ.
Îô³ö³éíî âîíà ìàëà
âèâ÷èòè óìîâè äëÿ
òîðã³âë³, à íàñïðàâä³
ïîâèííà áóëà çä³éñíèòè ðîçâ³äêó äëÿ ï³äãîòîâêè êîëîí³àëüíîãî
çàõîïëåííÿ ³ óòâîðåííÿ êîëîí³àëüíî¿ äåðæàâè Êîí´î.  1879—
1884 ðîêàõ êîëîí³ÿ
áóëà óòâîðåíà. À ùå
Ñòåíë³ çàêëàâ ¿¿ ñòîëèöþ Ëåîïîëüäâ³ëü ³ â³äÅêñïåäèö³ÿ Ñòåíë³ äî îçåðà ³êòîð³ÿ
êðèâ îçåðî, ÿêå íàçâàâ
îçåðîì Ëåîïîëüäà.
Îñòàííÿ åêñïåäèö³ÿ Ñòåíë³ â³äáóëàñÿ â 1887 ðîö³. Öüîãî ðàçó
âîíà íàâ³òü îô³ö³éíî áóëà ñóòî â³éñüêîâîþ. г÷ ó ò³ì, ùî â
1883 ðîö³ ó ñõ³äíîìó Ñóäàí³ ïî÷àëîñÿ ïîâñòàííÿ ðåë³ã³éíîãî
âàòàæêà ìóñóëüìàí Ìàõäè. Éîãî â³éñüêî ðîçáèëî àíãëî-ºãèïåòñüê³ â³éñüêà ³ â³äð³çàëî â³ä ªãèïòó Åêâàòîð³àëüíó ïðîâ³íö³þ, ùî
éîìó íàëåæàëà. ¯¿ ãóáåðíàòîð Åì³í-ïàøà, íàñïðàâä³ Åäóàðä
Øí³òöåð, òà ³íø³ ºâðîïåéö³ îïèíèëèñÿ â
Åì³í-ïàøà áóâ íå ò³ëüêè ãóáåðíàòîðîì
Åêâàòîð³àëüíî¿ ïðîâ³íö³¿ ªãèïòó ³
æàõëèâ³é íåáåçïåö³.
ðîçâ³äíèêîì, à é äîñë³äíèêîì Àôðèêè. ³í
Âèâåñòè ¿õ ç îòî÷åííÿ
áðàâ ó÷àñòü ó ðîçâ³äêàõ âèòîê³â ͳëó, â³äêðèâ
³ ìàâ Ñòåíë³.
ð³÷êó Ñåìïë³ê³, ùî âïàäຠäî îçåðà
Ó êâ³òí³ 1888 ðîêó
Àëüáåðòà. Éîãî íàóêîâ³ ñòàòò³ áóëè øèðîêî
àíãë³éñüêèé çàã³í
â³äîì³ â ªâðîï³. Ó 1872 ðîö³ éîãî âáèëè ÷è
çàìó÷èëè àðàáè ï³ä ÷àñ ïîâåðíåííÿ ç Êîí´î ïðèáóâ íà îçåðî Àëüäî Òàí´àíü¿êè. Ìîæëèâî, éîãî âáèâö³
áåðòà. ×åðåç äåÿêèé
âï³çíàëè â íàï³âñë³ïîìó â³ä â³ñïè ÷îëîâ³êîâ³
÷àñ ñþäè ä³ñòàëèñÿ
òó ëþäèíó, ÿêà ïåðåáóâàëà íà ñëóæá³ ó
Åì³í-ïàøà ³ éîãî îòîí³ìö³â ³ âåëà ç³ ñâî¿ì «íàóêîâèì» çàãîíîì
÷åííÿ. À 10 êâ³òíÿ âåí³ìåöüê³ â³éñüêà.


ëè÷åçíèé êàðàâàí ó 1500 ëþäåé ðóøèâ äî óçáåðåææÿ. Ñåðåä íèõ
ò³ëüêè 600 ÷îëîâ³ê, ó òîìó ÷èñë³ æ³íêè ³ ä³òè, íàëåæàëè äî ëþäåé ïàø³. ²íø³ áóëè àíãë³éñüêèìè ñîëäàòàìè. ³ñ³ì ì³ñÿö³â éøîâ
êàðàâàí. Íà öüîìó âàæêîìó øëÿõó â³ä ñòð³ë àôðèêàíö³â, õâîðîá
³ ãîëîäó çàãèíóëà ìàéæå òðåòèíà éîãî.
Åêñïåäèö³ÿ ïðîéøëà ïî ñàìîìó ñåðöþ àôðèêàíñüêèõ
äæóíãë³â — áàñåéíó ð³÷êè ²òóð³. Äîðîãó òóò äîâîäèëîñÿ ïðîðóáóâàòè íîæàìè ³ ñîêèðàìè. Ó öèõ õàùàõ áåçïåðåøêîäíî ìîãëè æèòè ëèøå àôðèêàíñüê³ ï³ãìå¿ — ïëåìåíà äóæå íèçüêîðîñëèõ ëþäåé.

Ó ïîøóêàõ Terra Australis incognita
Ó äðóã³é ïîëîâèí³ XVIII ñòîë³òòÿ óðÿäè äåÿêèõ êðà¿í âñå ùå
ö³êàâèëèñÿ çàãàäêîþ Terra Australis incognita — Íåâ³äîìî¿ ï³âäåííî¿ çåìë³. Ó òîé ÷àñ ïðèïóñêàëè, ùî äåÿê³ ç â³äêðèòèõ íà
ï³âäí³ Òèõîãî îêåàíó çåìåëü º ¿¿ ï³âîñòðîâàìè. Äî òîãî æ ³ñíóâàëî ê³ëüêà ñâ³ä÷åíü ìîðÿê³â ïðî òå, ùî âîíè áà÷èëè â ñóáàíòàðêòè÷íèõ âîäàõ, ó ðàéîí³ 40—50î ï³âäåííî¿ øèðîòè, çåìëþ. Íàñïðàâä³ öå áóëè ì³ðàæ³, àëå ùîðàçó òàê³ ðîçïîâ³ä³ ïðîáóäæóâàëè
³íòåðåñ äî Íåâ³äîìî¿ ï³âäåííî¿ çåìë³.
³äêðèòòÿ Àâñòðà볿 òðèâàëî äîâãî. ϳñëÿ Äàìï³ðà ºâðîïåéñüê³ êîðàáë³ âïðîäîâæ ìàéæå ñ³ìäåñÿòè ðîê³â íå â³äâ³äóâàëè
ìàòåðèê, õî÷à àíãë³éö³ ³ ôðàíöóçè áóâàëè â Òèõîìó îêåàí³.
Íàðåøò³ â 1767 ðîö³ Ëîíäîíñüêå êîðîë³âñüêå ãåîãðàô³÷íå
òîâàðèñòâî âèéøëî äî óðÿäó ç
ïðîïîçèö³ºþ îðãàí³çóâàòè åêñïåäèö³þ äëÿ ñïîñòåðåæåííÿ
ïðîõîäæåííÿ ïëàíåòè Âåíåðà
÷åðåç äèñê Ñîíöÿ. Óðÿä ïîãîäèâñÿ, àëå åêñïåäèö³ÿ ìàëà âèêîíóâàòè é ³íø³ çàâäàííÿ: ïåðåøêîäèòè ïîñèëåííþ âïëèâó
³íøèõ äåðæàâ ó ðàéîí³ Òèõîãî
îêåàíó ³ ðîçøóêàòè ì³ñöÿ,
çðó÷í³ äëÿ âëàøòóâàííÿ òàì
îïîðíèõ áàç ³ ïóíêò³â äëÿ âñòàíîâëåííÿ àíãë³éñüêîãî ïàíó- Äæåéìñ Êóê


Âåëèêèé Áàð’ºðíèé ðèô

âàííÿ. Íà÷àëüíèêîì åêñïåäèö³¿ ïðèçíà÷èëè òîä³ ùå ìàëîâ³äîìîãî ëåéòåíàíòà Äæåéìñà Êóêà.
Êóê ïîõîäèâ ³ç á³äíî¿ ñ³ì’¿. Áàòüêî éîãî áóâ áàòðàêîì. Àëå
çà äîïîìîãîþ ïîì³ùèêà, ÿêîìó áóëî äî âïîäîáè ïðàãíåííÿ êì³òëèâîãî õëîï÷èêà äî çíàíü, Äæåéìñ çì³ã çàê³í÷èòè ïî÷àòêîâó
øêîëó. Äåÿêèé ÷àñ â³í ïðàöþâàâ ó áàêàë³éí³é ëàâö³. Òà þíàêà
ïðèâàáëþâàëà ìîðñüêà ñëóæáà. Òîìó â³í ï³øîâ ó÷íåì íà ïàðóñíèé êîðàáåëü ³ íåâäîâç³ äîñëóæèâñÿ äî ïîì³÷íèêà êàï³òàíà. ϳä
÷àñ Ñåìèð³÷íî¿ â³éíè Êóê áðàâ ó÷àñòü ó âîºííèõ ä³ÿõ íà ìîð³ é
îäåðæàâ îô³öåðñüêèé ÷èí.
Ëþäèí³ ç òàêîþ á³îãðàô³ºþ â òîãî÷àñí³é Àíã볿, çâ³ñíî, âàæêî áóëî á êîìàíäóâàòè ïèõàòèìè îô³öåðàìè «øëÿõåòíî¿ êðîâ³».
Ïðîòå éîãî ïîâàæàëè çà ïðåêðàñíå çíàííÿ ìîðñüêî¿ ñïðàâè,
ñì³ëèâ³ñòü ³ ñïðàâåäëèâ³ñòü.
Íà Òà¿ò³ â÷åí³, ùî áóëè âêëþ÷åí³ äî ñêëàäó åêñïåäèö³¿, ïðîâåëè ñïîñòåðåæåííÿ çà Âåíåðîþ. Âèêîíàâøè öå çàâäàííÿ, Êóê
ïðîäîâæèâ ïëàâàííÿ ³ â³äêðèâ îñòðîâè Òîâàðèñòâà (íàçâàí³ íà
÷åñòü Ëîíäîíñüêîãî ãåîãðàô³÷íîãî òîâàðèñòâà), îá³éøîâ Íîâó
Çåëàíä³þ ³ ç’ÿñóâàâ, ùî âîíà º ïîäâ³éíèì îñòðîâîì ³ íå íàëåæèòü äî Terra Australis incognita, ÿê òî ââàæàëè íà òîé ÷àñ. ³ä


Íîâî¿ Çåëàí䳿 Êóê ï³øîâ äî Àâñòðà볿 ³ äîñë³äèâ ¿¿ ñõ³äíå óçáåðåææÿ ³ Âåëèêèé Áàð’ºðíèé ðèô.
Äî Àâñòðà볿 Êóê ïîòðàïèâ ó êâ³òí³ 1770 ðîêó. Åêñïåäèö³¿
ïîùàñòèëî. Óæå íåâäîâç³ âîíè çíàéøëè çðó÷íó ãàâàíü ç ïèøíîþ ðîñëèíí³ñòþ. Ó÷åí³ åêñïåäèö³¿ â³äêðèëè òóò áàãàòî íåâ³äîìèõ äîñ³ ðîñëèí. Ñàìå òîìó çàòîêà áóëà íàçâàíà Áîòàí³-áåé,
òîáòî Áîòàí³÷íîþ çàòîêîþ. À äàë³ áóâ â³äêðèòèé Áðîêåð-áåé.
Ó ïåðåêëàä³ ç àíãë³éñüêî¿ öå îçíà÷ຠ«Ðîçáèòà çàòîêà», òîáòî
òàêà, ùî ìຠäóæå íåð³âí³, ðîç³ðâàí³ áåðåãè. Ö³ çàòîêè â³ä³ãðàëè âåëèêó ðîëü ó ñïðàâ³ êîëîí³çàö³¿ Àâñòðà볿.
 1772 ðîö³ Àäì³ðàëòåéñòâî Âåëèêî¿ Áðèòàí³¿ îðãàí³çóâàëî
äî ï³âäåííî¿ ÷àñòèíè Òèõîãî îêåàíó äðóãó åêñïåäèö³þ íà ÷îë³ ç
Äæåéìñîì Êóêîì, ÿêèé óæå óñëàâèâñÿ ïîäîðîææþ äî öüîãî
ðåã³îíó ³ çðîáèâ áàãàòî ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â â Àâñòðà볿 ³
Íîâ³é Çåëàí䳿. Ó ïîäîðîæ³ áðàâ ó÷àñòü â³äîìèé íàòóðàë³ñò Éîãàíí Ôîðñòåð. Çàâäÿêè éîìó åêñïåäèö³ÿ íå ò³ëüêè âèçíà÷èëà
ãåîãðàô³÷í³ êîîðäèíàòè íîâèõ çåìåëü ³ óìîâè ïëàâàííÿ, à é
ç³áðàëà áàãàòî â³äîìîñòåé ïðî ðîñëèííèé ³ òâàðèííèé ñâ³ò îêåàíñüêèõ îñòðîâ³â òà çâè÷à¿ òóá³ëüö³â.
Öüîãî ðàçó Êóê êîìàíäóâàâ äâîìà ñóäíàìè, ÿê³ ìàëè íàçâè
«Ðåçîëþøí» ³ «Åäâåí÷åð». Çàâäÿêè ö³é åêñïåäèö³¿ âîíè ñòàëè

Êîðàáåëü Êóêà «Ðåçîëþøí» á³ëÿ Ïîë³íåç³éñüêèõ îñòðîâ³â. 1778 ð.

!

íå ìåíø çíàìåíèòèìè, í³æ êîðàáë³ Êîëóìáà àáî Ìà´åëëàíà, à
¿õí³é êîìàíäèð íàáóâ íåàáèÿêîãî àâòîðèòåòó ñåðåä ìîðÿê³â ³
ãåîãðàô³â.
Òðèíàäöÿòîãî ëèïíÿ 1772 ðîêó åêñïåäèö³ÿ âèéøëà ç Ïë³ìóòà, à â æîâòí³ ïðèáóëà äî ìèñó Äîáðî¿ Íà䳿. Òóò Ôîðñòåð çóñòð³â øâåäñüêîãî áîòàí³êà Àíäðåàñà Ñïàððìàíà ³ óìîâèâ Êóêà
âçÿòè éîãî ³ç ñîáîþ. Òîé ïîãîäèâñÿ, àëå çà óìîâè, ùîá Ôîðñòåð
îïëàòèâ éîãî ïåðåáóâàííÿ íà êîðàáë³. Ôîðñòåð íå çàïåðå÷óâàâ,
áî äóæå õîò³â, ùîá éîãî êîëåãà òåæ ïîáà÷èâ äèâà ùå íå â³äêðèòèõ çåìåëü ³ äîñë³äèâ ¿õ.
Íàïðèê³íö³ ëèñòîïàäà êîðàáë³ ðóøèëè íà ï³âäåíü ³ âæå ó
ãðóäí³ íàòðàïèëè íà âåëèê³ ëüîäîâ³ ïîëÿ. Áóëî äóæå õîëîäíî.
¯ì ïî÷àëè çóñòð³÷àòèñÿ àéñáåðãè, àëå Êóê âïåâíåíî â³â êîðàáë³
íà ï³âäåíü. Íà òîé âèïàäîê, ÿêùî êîðàáë³ ðîç³éäóòüñÿ â òóìàí³,
â³í âèçíà÷èâ ì³ñöÿ çóñòð³÷åé ³ ïîâ³äîìèâ ïðî íèõ îô³öåð³â. Öå
áóëî äîðå÷íî, áî «Ðåçîëþøí» ³ «Åäâåí÷åð» ñïðàâä³ ê³ëüêà ðàç³â
âòðà÷àëè îäèí îäíîãî.
Åêñïåäèö³ÿ ïðîáóëà â äîñ³ ùå íå â³äîìèõ ï³âäåííèõ âîäàõ
Òèõîãî îêåàíó ì³æ 60—70î ï³âí³÷íî¿ øèðîòè äî ñåðåäèíè
áåðåçíÿ 1773 ðîêó, äâ³÷³ ïåðåòíóëà ϳâäåííå ïîëÿðíå êîëî,
àëå æîäíîãî ðàçó í³õòî ç êîìàíäè íå áà÷èâ í³ÿêèõ îçíàê
çåìë³. Ç öüîãî Êóê çðîáèâ âèñíîâîê, ùî äàë³ íà ï³âäåíü çåìë³
âçàãàë³ íå ³ñíóº, ìîæëèâî, òàì ³ º îêðåì³ îñòðîâè, àëå ä³ñòàòèñÿ äî íèõ íåìîæëèâî òà é íåìຠñåíñó, áî öåé ðàéîí íå º
ïðèäàòíèì äëÿ ïëàâàííÿ. ³í ñòâåðäæóâàâ, ùî í³õòî í³êîëè
íå çìîæå ïðîéòè íà ï³âäåíü òàê äàëåêî, ÿê öå çðîáèëà éîãî
åêñïåäèö³ÿ. Âò³ì, ÷åðåç 47 ðîê³â ðîñ³éñüêà åêñïåäèö³ÿ íà ÷îë³
ç Ô. Áåëë³íñãàóçåíîì ³ Ì. Ëàçàðåâèì ïîäîëàëà éîãî ðåêîðä ³
â³äêðèëà îñòàíí³é ìàòåðèê ïëàíåòè — Àíòàðêòèäó. Öå é áóëà
Íåâ³äîìà ï³âäåííà çåìëÿ, ÿêó ìîðÿêè ð³çíèõ êðà¿í ìàðíî
øóêàëè ïðîòÿãîì áàãàòüîõ ñòîë³òü.
Ó ö³é åêñïåäèö³¿ Êóê ïðîâ³â îáñòåæåííÿ íå ò³ëüêè ñóáàíòàðêòè÷íèõ âîä, à é äîñë³äèâ «á³ëó ïëÿìó» íà êàðò³ Òèõîãî îêåàíó,
ùî ì³ñòèëàñÿ ì³æ 39 è 47î ï³âäåííî¿ øèðîòè.
Íà æàëü, äîëÿ öüîãî âèäàòíîãî ìîðåïëàâöÿ, ÿêîãî íàçèâàëè
íîâèì Ìà´åëëàíîì, ñêëàëàñÿ òðàã³÷íî. Ó 1776 ðîö³ â³í âèðóøèâ ó ÷åðãîâó åêñïåäèö³þ äëÿ ïîøóê³â ï³âí³÷íî-çàõ³äíîãî ïðîõîäó. Êîëè øëÿõ êîðàáëÿì ïåðåòíóâ ñóö³ëüíèé ëüîäîâèé ïðîñò³ð, Êóê ïîâåðíóâ íà ï³âäåíü ³ âèð³øèâ ïåðåçèìóâàòè íà äîáðå
â³äîìèõ éîìó Ãàâàéñüêèõ îñòðîâàõ.
"

Ãàâàéö³ â³ðèëè, ùî êîëè-íåáóäü áîã Î-Ðîíî ìຠïðèáóòè äî
íèõ íà «ïëàâó÷îìó îñòðîâ³». Ñàìå òîìó ì³ñöåâèé æðåöü îãîëîñèâ Êóêà áîãîì. Ïîêëîí³ííÿ òóá³ëüö³â íå ïîäîáàëîñÿ êàï³òàíó,
àëå â³í ââàæàâ, ùî òàê áóäå áåçïå÷í³øå äëÿ éîãî ëþäåé. À â òîé
÷àñ ì³æ æåðöåì ³ âî¿íàìè òî÷èëàñÿ ïðèõîâàíà áîðîòüáà. Äåÿê³ ç
éîãî ñóïðîòèâíèê³â ñòàâèëè ï³ä ñóìí³â áîæåñòâåííå ïîõîäæåííÿ Êóêà. ²íø³ âèð³øèëè öå ïåðåâ³ðèòè. Íåâäîâç³ âèíèêëà ñóòè÷êà, ÿêà ïðèçâåëà äî òðàã³÷íîãî ô³íàëó.
Êóê âèìàãàâ â³ä òóá³ëüö³â ñóâîðîãî äîòðèìàííÿ àíãë³éñüêèõ
çàêîí³â ùîäî âëàñíîñò³, àëå ñàì ÷àñòî ïîðóøóâàâ ì³ñöåâ³ çâè÷à¿. ³í ñóâîðî êàðàâ ¿õ çà äð³áí³ êðàä³æêè, ÿê³ ãàâàéö³ íå ââàæàëè ÷èìîñü ïîãàíèì. Îäíîãî ðàçó êàï³òàí íàêàçàâ ïîðóáàòè
äåðåâà ç³ ñâÿùåííîãî ãàþ, ùîá ïîëàãîäèòè êîðàáåëü. Òóá³ëüö³
âèð³øèëè ïîìñòèòèñÿ ³ âêðàëè îäèí ç ÷îâí³â. Òîä³ Êóê, ùîá
ïîêàðàòè òóá³ëüö³â, âèð³øèâ óâ’ÿçíèòè ¿õíüîãî âîæäÿ ³ íå â³äïóñêàòè, ïîêè ÷îâíà íå áóäå ïîâåðíåíî. Íà î÷àõ éîãî ï³ääàíèõ
êàï³òàí áðóòàëüíî
ñõîïèâ âîæäÿ çà ðóêó
³ ïîòÿã çà ñîáîþ. Òîé
ïðó÷àâñÿ, à òóá³ëüö³
ïî÷àëè êèäàòè ó
Êóêà êàì³ííÿ. Êàï³òàí âèñòðåëèâ ó íàòîâï øðîòîì ³ çíîâó
ïîòÿãíóâ âîæäÿ. Öå
ùå á³ëüøå îáóðèëî
òóá³ëüö³â. Îäèí ³ç
íèõ óäàðèâ êàï³òàíà
ñïèñîì ó ïîòèëèöþ ³
âáèâ éîãî íà ì³ñö³.
Òðóï ãàâàéö³ çàáðàëè
³ç ñîáîþ ³ ïîð³çàëè
éîãî, ùîá 璿ñòè.
Öå
òðàïèëîñÿ
14 ëþòîãî 1779 ðîêó.
À íàñòóïíîãî äíÿ æåðö³ ³ç ïëà÷åì ïðèíåñëè ÷àñòèíó îñòàíê³â
êàï³òàíà, êîòð³ îäåð- Âèñàäêà Êóêà íà Òàñìàí³¿ ï³ä ÷àñ îñòàííüî¿
æàëè â³ä ìåøêàíö³â ïîäîðîæ³
#

ñåëèùà äëÿ âëàñíîãî îá³äó. Êàï³òàí Êëåðê, êîòðèé çàñòóïèâ ì³ñöå Êóêà, íà âèìîãó ìàòðîñ³â âèð³øèâ ïîêàðàòè òóá³ëüö³â. Ñåëèùå
áóëî ñïàëåíî, à òèõ, õòî òðàïëÿâñÿ íà øëÿõó, àíãë³éö³ áåçæàë³ñíî
âáèâàëè. Òîä³ ãàâàéö³ ïîâåðíóëè ðåøòó ò³ëà Êóêà, ³ éîãî ç ïî÷åñòÿìè çà ìîðñüêî¿ òðàäèö³ºþ ïîõîâàëè â ìîð³.

Ïîäâèãè àâñòðàë³éñüêèõ ìàíäð³âíèê³â
ßê âè ïàì’ÿòàºòå, Àâñòðàë³þ â 1606 ðîö³ â³äêðèâ ³ëëåì ßíñçîí, à ³íøèé ãîëëàíäåöü, Òàñìàí, äîâ³â, ùî âîíà º íå îñòðîâîì, à ìàòåðèêîì. Ïðîòÿãîì XVII ñòîë³òòÿ ãîëëàíäö³ ÷àñ â³ä
÷àñó íàâ³äóâàëèñÿ äî Àâñòðà볿, ÿêó â òîé ÷àñ íàçèâàëè Íîâîþ
Ãîëëàí䳺þ. Àëå ï³çí³øå ãîëëàíäö³ âòðàòèëè ³íòåðåñ äî öèõ çåìåëü. Íàòîì³ñòü ïðèéøëè àíãë³éö³ òà ôðàíöóçè. ¯õí³ åêñïåäèö³¿
áàãàòî çðîáèëè äëÿ âèâ÷åííÿ îñòðîâ³â â Îêåàí³¿ ³ äåÿêèõ ÷àñòèí
óçáåðåææÿ Àâñòðà볿.
ϳñëÿ ïîâåðíåííÿ Êóêà àíãë³éñüêèé óðÿä ïðèéíÿâ ð³øåííÿ
çðîáèòè â³äêðèò³ íèì çåìë³ ì³ñöåì çàñëàííÿ êàòîðæíèê³â. Ó ñ³÷í³
1788 ðîêó ïåðø³ ïîñåëåíö³ ïðèáóëè äî ÀâÏåðøå àíãë³éñüêå êîëîí³àëüíå ïîñåëåííÿ
ó Áðîêåð-áåé ç ÷àñîì ïåðåòâîðèëîñÿ íà
ñòðà볿, ñïî÷àòêó äî
ñòîëèöþ êîëîí³¿ Ïîðò-Äæåêñîí. Ñüîãîäí³
Áîòàí³-áåé. Àëå öå ì³íà éîãî ì³ñö³ ðîçòàøîâàíèé âåëèêèé ïîðò
ñöå çäàëîñÿ ¿ì íå äóæå
ѳäíåé.
ïðèäàòíèì äî æèòòÿ.
Òîä³ âîíè äîñÿãëè Áðîêåð-áåé ³ çàñíóâàëè òóò ïåðøå êîëîí³àëüíå
ïîñåëåííÿ.
Ïåðø³ ðîêè áóëè äóæå âàæêèìè. Àíãë³éö³ ïîòåðïàëè â³ä ãîëîäó, áî íå âì³ëè âèðîùóâàòè õë³á òà ãîðîäèíó. À óðÿä ÷àñòî
çàáóâàâ ñâîº÷àñíî ïðèñëàòè ïðîäîâîëüñòâî. Äî òîãî æ ÷àñò³
ïîñóõè çíèùóâàëè íàâ³òü òîé ì³çåðíèé óðîæàé, ùî âäàëîñÿ âèðîñòèòè, à òàêîæ ñïðè÷èíÿëè çàãèáåëü õóäîáè. Àëå ðîêè éøëè,
³ ïîñòóïîâî êîëîí³ÿ íàáèðàëà ñèëè. Ó 1813 ðîö³ ï³ñëÿ ÷åðãîâî¿
ïîñóõè ãóáåðíàòîð êîëîí³¿ ïîñëàâ íåâåëèêó åêñïåäèö³þ ó ãëèá
ìàòåðèêà äëÿ ðîçâ³äêè ïàñîâèñüê. Ç âåëèêèìè òðóäíîùàìè Ãðåãîð³ Áëåêñëåíä ðàçîì ç Âåíòâîðòîì ³ Ëàóñîíîì ïðîéøëè ÷åðåç
ë³ñè ³ óùåëèíè Ñèí³õ ã³ð ³ ä³ñòàëèñÿ âåëèêî¿ ð³âíèíè, âêðèòî¿
ðÿñíîþ òðàâîþ. Ñþäè ç ã³ð çá³ãàëè äâ³ ð³÷êè, ùî ¿õ ï³çí³øå
íàçâàëè Ìàêêóîð³ ³ Ëàêëàí. Òàì êîëîí³ñòè ïî÷àëè ðîçâîäèòè
îâåöü, ³ íåâäîâç³ Àâñòðàë³ÿ ñòàëà ÷è íå íàéãîëîâí³øèì ïîñòà÷àëüíèêîì âîâíè. Îäíàê ñïðàâæíº ãåîãðàô³÷íå â³äêðèòòÿ
Àâñòðàë³éñüêèõ çåìåëü ðîçïî÷àëîñÿ ç ìîðÿ.
$

Ôë³íäåðñ — íàö³îíàëüíèé ãåðîé Àâñòðà볿
Íàïðèê³íö³ ÕVIII ñòîë³òòÿ áóëè â³äîì³ ëèøå íåâåëè÷ê³ ÷àñòèíè óçáåðåææÿ Àâñòðà볿.  ö³ëîìó æ ¿¿ áåðåãîâà ë³í³ÿ çàëèøàëàñÿ íåäîñë³äæåíîþ. ²ñíóâàëî ïðèïóùåííÿ, ùî ìîðå ãëèáîêî
âäàºòüñÿ â çåìë³ ìàòåðèêà ³ ïîä³ëÿº éîãî ìàéæå íàâï³ë. Ðîçâ³ÿâ
öå ïðèïóùåííÿ àíãë³éñüêèé ìîðåïëàâåöü Ìåòüþ Ôë³íäåðñ, ÿêèé
çàâåðøèâ â³äêðèòòÿ óñüîãî àâñòðàë³éñüêîãî óçáåðåææÿ.
Ùå þíàêîì Ôë³íäåðñ çàõîïèâñÿ ìîðñüêèìè ïîäîðîæàìè é
Àâñòðà볺þ. Âñóïåðå÷ áàæàííþ áàòüêà â³í ñòàâ ìîðÿêîì ³ ó âåðåñí³ 1795 ðîêó ó ñêëàä³ êîìàíäè ñóäíà «Óïåâíåí³ñòü» ïðèáóâ
äî Àâñòðà볿. Ùå íà áîðòó êîðàáëÿ â³í ïîçíàéîìèâñÿ ç³ ñâî¿ì
çåìëÿêîì Äæîðäæåì Áàññîì. Ìîëîä³ ëþäè ñàìîòóæêè ïîáóäóâàëè íåâåëèêå ñóäíî. Íà íüîìó âîíè äîñë³äèëè áåðåã Áîòàí³áåé ³ ãèðëî ð³÷êè Ñâÿòîãî ¥åîð´³ÿ. Ç ðåçóëüòàòàìè ñâ åêñïåäèö³¿ ìàíäð³âíèêè îçíàéîìèëè ãóáåðíàòîðà. Òîé áóâ äóæå
çàäîâîëåíèé ³ íàêàçàâ çàñíóâàòè íà ð³÷ö³ Ñâÿòîãî ¥åîð´³ÿ ïîñåëåííÿ. Àëå ïðîäîâæèòè ïîäîðîæ âçäîâæ àâñòðàë³éñüêîãî áåðåãà â³äðàçó íå ïîùàñòèëî. «Óïåâíåí³ñòü» ìàëà éòè ó ïëàâàííÿ, ³
ìîðÿêè áóëè âèìóøåí³ ïîâåðíóòèñÿ íà áîðò.
ϳñëÿ ïîâåðíåííÿ äî ѳäíåÿ òîâàðèø³ ïðîäîâæèëè äîñë³äæåííÿ áåðåãà. Òàì, ÿê ãàäàëè, ³ñíóº íåâåëèêà ð³÷êà. Áóëî ç’ÿñîâàíî, ùî öå íå ð³÷êîâå ãèðëî, à çàòîêà. Íà ¿¿ áåðåç³ ìàíäð³âíèêè âïåðøå çóñòð³ëèñÿ ç àáîðèãåíàìè. Âîíè ÷óëè áàãàòî
ðîçïîâ³äåé ïðî ¿õíþ êðîâîæåðí³ñòü. Àëå òóá³ëüö³ áóëè íå òàê³
é ñòðàøí³. Âîíè îáóðèëèñÿ
ëèøå òîä³, êîëè Ôë³íäåðñ ä³ñòàâ ðóøíèöþ, ùîá ïî÷èñòèòè
¿¿. Î÷åâèäíî, àáîðèãåíè ìàëè
ñóìíèé äîñâ³ä, ïîâ’ÿçàíèé ç
âîãíåïàëüíîþ çáðîºþ. Ìåòüþ
øâèäåíüêî ñõîâàâ ðóøíèöþ, ³
ëþäè çàñïîêî¿ëèñÿ.
Ãóáåðíàòîð íàðåøò³ âïåâíèâñÿ, ùî åêñïåäèö³¿ ìîëîäèõ
ìàíäð³âíèê³â ìàþòü âåëèêó
êîðèñòü äëÿ êîëîí³¿. Òîæ â³í
íàäàâ äëÿ íàñòóïíî¿ ïîäîðîæ³
êîðàáåëü «Íîðôîëê» ³ç êîìàíäîþ ó â³ñ³ì ÷îëîâ³ê. Ó öüîìó Ìåòüþ Ôë³íäåðñ
%

ïëàâàíí³ áóëî äîâåäåíî, ùî Òàñìàí³ÿ º îñòðîâîì, â³äêðèòî Áàññîâó ïðîòîêó ³ ê³ëüêà âåëèêèõ îñòðîâ³â. Àëå ï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ
ö³º¿ åêñïåäèö³¿ Áàññ âèðóøèâ íà êèòîá³éíîìó ñóäí³ íà ïîëþâàííÿ íà êèò³â ³ çàãèíóâ áåçâ³ñòè. Ôë³íäåðñ ìàâ ïðîäîâæóâàòè
ñâî¿ ðîçâ³äêè ñàìîòóæêè ³ çä³éñíèâ ¿õ íå
Ó Âåëèê³é Áðèòàí³¿ Ôë³íäåðñà çàáóëè. Àëå
òàê óæå é ñêîðî.
â Àâñòðà볿 äåñü ç ñåðåäèíè Õ²Õ ñòîë³òòÿ
Íà òîé ÷àñ «Óïåâéîãî ââàæàþòü íàö³îíàëüíèì ãåðîºì.
Íà éîãî ÷åñòü íàçâàí³ íå ò³ëüêè îñòðîâè,
íåí³ñòü», äî êîìàíäè
ïðîòîêà ³ ð³÷êà â Àâñòðà볿, à é äåê³ëüêà ì³ñò, ÿêî¿ îô³ö³éíî âõîäèâ
ìàÿê íà îñòðîâ³ Êåíãóðó, øêîëè, ïîòÿãè ³
Ôë³íäåðñ, çîâñ³ì âèêîðàáë³. Íà àâñòðàë³éñüê³é çåìë³ íà ÷åñòü
éøëà çëàäó. Ó æîâòí³
ìîðåïëàâöÿ òàêîæ ïîñòàâëåíî ê³ëüêà
ìîíóìåíò³â. Äî òîãî æ ó 1853 ðîö³ óðÿä
1801 ðîêó ìîëîäîìó
êîëîí³¿ íàäàâ âäîâ³ Ôë³íäåðñà äîñèòü
îô³öåðó äîâåëîñÿ âåâåëèêó ïåíñ³þ, ÿêà ïåðåéøëà äî ¿õ äîíüêè.
ñòè ¿¿ äî Àíã볿. Òàì
À äëÿ íàäàííÿ îñâ³òè âíóêîâ³ êàï³òàíà â
Àâñòðà볿 áóëî ñòâîðåíî ñïåö³àëüíèé ôîíä. â³í íå áóâ âæå ø³ñòü
ðîê³â, õî÷à íà áàòüê³âùèí³ íà íüîãî ÷åêàëà íàðå÷åíà. Ïðîòå ÷åðåç îäèíàäöÿòü äí³â
ìàíäð³âíèê ïîäàâ ïðîïîçèö³þ ùîäî íàñòóïíî¿ åêñïåäèö³¿. Ïðîïîçèö³þ áóëî ïðèéíÿòî, à Ôë³íäåðñà ïðèçíà÷èëè êåð³âíèêîì
íîâî¿ åêñïåäèö³¿.
Íîâîïðèçíà÷åíèé êàï³òàí äóæå ðåòåëüíî âçÿâñÿ çà ï³äãîòîâêó
äî ïëàâàííÿ. ³í óâàæíî ïðîñòåæèâ çà ïðèäáàííÿì ³ çàâàíòàæåííÿì îáëàäíàííÿ, äîáèâñÿ, ùîá â åê³ïàæà áóëî äîñòàòíüî
ïðîäóêò³â äëÿ çàïîá³ãàííÿ öèíãè — ëèìîí³â, êâàøåíî¿ êàïóñòè
é îöòó. ² âæå â ÷åðâí³ 1801 ðîêó êîðàáåëü «²íâåñò³ãàòîð», òîáòî
«Äîñë³äíèê», âèéøîâ ó ïëàâàííÿ ³ íà ïî÷àòêó ãðóäíÿ ïðèáóâ äî
Àâñòðà볿 â ðàéîí³ ïîãàíî äîñë³äæåíîãî ìèñó Ëó³í. Ðóõàþ÷èñü
óçäîâæ óçáåðåææÿ, Ôë³íäåðñ â³äêðèâ âåëèêèé îñòð³â, äå áóëî
áàãàòî êåíãóðó. Ñàìå òîìó íà êàðòàõ â³í íàçâàíèé î. Êåíãóðó.
Äàë³ â³äêðèëè çàòîêó Ñåíò-³íñåíò ³ ÷åðåç ïðîòîêó Áàêñòåðà
âèéøëè äî â³äêðèòîãî ìîðÿ.
Òóò Ôë³íäåðñà ³ éîãî ñóïóòíèê³â ÷åêàëà íåñïîä³âàíêà. Âîíè
çóñòð³ëè ôðàíöóçüêå äîñë³äíèöüêå ñóäíî «Ãåîãðàô». Éîãî êàï³òàí Áîäåí òåæ çä³éñíþâàâ åêñïåäèö³þ äëÿ âèâ÷åííÿ àâñòðàë³éñüêîãî óçáåðåææÿ. ³í óæå â³äêðèâ âåëèêó çàòîêó, ÿêó íàçâàâ
³ì’ÿì Æîçåôà Áîíàïàðòà, ³ îñòð³âíèé àðõ³ïåëàã, íàçâàíèé íà
÷åñòü Íàïîëåîíà Áîíàïàðòà.
Äîâ³ðëèâèé Ôë³íäåðñ ïîä³ëèâñÿ ç ôðàíöóçàìè ñâî¿ìè â³äêðèòòÿìè. Íà æàëü, ó÷åíèé-íàòóðàë³ñò åêñïåäèö³¿ Ôðàíñóà Ïå&

ðîí âèÿâèâñÿ íåïîðÿäíîþ ëþäèíîþ ³ ïðèñâî¿â ñîá³ äåÿê³ â³äêðèòòÿ àíãë³éöÿ, íàïèñàâøè ïðî íèõ ó ñâî¿é êíèæö³. Ôë³íäåðñó â òîé ÷àñ áóëî í³êîëè îïèñóâàòè ñâî¿ ïîäîðîæ³. ³í ïîäàâàâ ò³ëüêè òî÷í³ çâ³òè. Òîìó ïðàâäà âèïëèâëà íà ïîâåðõíþ ÷åðåç
áàãàòî ðîê³â.
Ç öüîãî ìîìåíòó
Ó 1814 ðîö³ Ôë³íäåðñ çàïðîïîíóâàâ íàçèâàòè
Ôë³íäåðñó
íå òàëàíèìàòåðèê Àâñòðà볺þ, à íå Íîâîþ
ëî, õî÷ öå çàãàëîì ³ íå
Ãîëëàí䳺þ. Òîáòî ó ñëîâîñïîëó÷åíí³ Terra
Australis incognita çàëèøèòè ò³ëüêè ñëîâî
âïëèíóëî íà ðåçóëüòàAustralis. ϳäñòàâîþ äëÿ öüîãî, íà éîãî
òè éîãî åêñïåäèö³¿.
ïîãëÿä, áóëî âñòàíîâëåííÿ, ùî öå íå çåìëÿ,
Ùîäî îïèñó àâñòðàà ìàòåðèê. Äî òîãî æ çåìëÿ ïåðåñòàëà áóòè
«íåâ³äîìîþ», àëå çàëèøèëàñÿ «ï³âäåííîþ». ë³éñüêîãî óçáåðåææÿ ³
íàâêîëèøí³õ âîä åêñïåäèö³ÿ áóëà äóæå ðåçóëüòàòèâíîþ. Àëå íà êîðàáë³ ñïàëàõíóëà
åï³äåì³ÿ äèçåíòåð³¿. Çàõâîð³â ³ Ôë³íäåðñ. ³í íå ì³ã ïðèïèíèòè
ïëàâàííÿ, áî ìàâ íàêàç äîñë³äèòè ðàéîí ²íä³éñüêîãî îêåàíó íà
ï³âäåíü â³ä îñòðîâà Òèìîð. Ò³ëüêè óïåâíèâøèñü ó òîìó, ùî êîðàáë³ Îñò-²íä³éñüêî¿ êîìïàí³¿ ìîæóòü ñïîê³éíî ïëàâàòè â öèõ
âîäàõ, Ôë³íäåðñ ïîâåðíóâ íàçàä ³ ïðèáóâ äî ѳäíåÿ. Ó æèâèõ
çàëèøèëàñÿ ò³ëüêè ÷âåðòü êîìàíäè.
ϳñëÿ ö³º¿ åêñïåäèö³¿ ðåøòó êîìàíäè íà ÷îë³ ç êàï³òàíîì
â³äïðàâèëè äî Àíã볿 ç³ çâ³òîì òà äëÿ îðãàí³çàö³¿ íîâî¿ åêñïåäèö³¿. Àëå ïîíåâ³ðÿííÿ Ôë³íäåðñà òðèâàëè. Êîðàáåëü, íà ÿêîìó
â³í ïëèâ, ðîçáèâñÿ íà ðèôàõ. Ó ðîçïîðÿäæåíí³ êóïêè ëþäåé,
ùî çàëèøèëèñÿ íà ãîë³é ñêåë³ ó â³äêðèòîìó ìîð³, áóâ ëèøå íåâåëè÷êèé êàòåð. Íà íüîìó Ôë³íäåðñ âèðóøèâ äî ѳäíåÿ ³ ïîâåðíóâñÿ ç äîïîìîãîþ. Ñàì â³í ä³ñòàâ íàêàç íà ñóäí³ «Êàìáåðëåíä»
ïðîéòè Òîððåñîâîþ ïðîòîêîþ, à äàë³ ïëèâòè äî Àíã볿. Àëå ³ íà
öåé ðàç éîìó íå ïîùàñòèëî. Êîðïóñ ñóäíà ñòàâ ïðîïóñêàòè âîäó.
Êàï³òàí ìóñèâ ³òè äî íàéáëèæ÷îãî ïîðòó äëÿ ðåìîíòó. Òàêèé
ïîðò áóâ ëèøå íà îñòðîâ³ Ìàâðèê³é. Òàì ïðàâèëè ôðàíöóçè, à ó
òîé ÷àñ Ôðàíö³ÿ ³ Àíãë³ÿ âîþâàëè.
Ôë³íäåðñà çààðåøòóâàëè, çàáðàëè â íüîãî âñ³ ïàïåðè ³ç
çàïèñàìè äîñë³äæåíü ³ ïðîòðèìàëè ï³ä âàðòîþ àæ ñ³ì ðîê³â,
äî 1810 ðîêó. Íà áàòüê³âùèíó ñëàâíèé ìîðÿê ïîâåðíóâñÿ çîâñ³ì
ñèâèì, õî÷à é ìàâ óñüîãî 37 ðîê³â â³ä íàðîäæåííÿ. Íàðå÷åíà
âñå ùå ÷åêàëà éîãî, ³ çàêîõàí³ íàðåøò³ ïîáðàëèñÿ. Àëå çà âñ³
çàñëóãè Ôë³íäåðñ îäåðæàâ ëèøå æàëþã³äíå æàëóâàííÿ ó ïîëîâèííîìó ðîçì³ð³ êîìàíäèðà êîðàáëÿ áðèòàíñüêîãî ôëîòó. Æèòè
íà öå áóëî äóæå âàæêî. Õâîðèé ³ âñ³ìà çàáóòèé ìîðÿê ïîìåð
'

ó ëèïí³ 1814 ðîêó, òàê ³ íå ïîáà÷èâøè êíèæêè, ÿêó â³í íàïèñàâ ï³ñëÿ ïîâåðíåííÿ ç ìàíäð³â. ¯¿ ïðèíåñëè ç äðóêàðí³ â
äåíü éîãî ñìåðò³, êîëè Ôë³íäåðñ óæå âòðàòèâ ñâ³äîì³ñòü.
À çðîáëåí³ Ôë³íäåðñîì ìàïè áóëè òåðì³íîâî ðîçìíîæåí³ é
ðîç³ñëàí³ íà áðèòàíñüê³ êîðàáë³. Âîíè é äîñ³ âðàæàþòü ñâîºþ
äîñêîíàë³ñòþ.

Åêñïåäèö³¿ äî öåíòðàëüíèõ ðàéîí³â Àâñòðà볿
Ìàòåðèê Àâñòðàë³ÿ º íàéñïåêîòí³øèì ðàéîíîì ϳâäåííî¿
ï³âêóë³. Òóò ïåðåâàæàþòü ïóñòåëüíèé ³ íàï³âïóñòåëüíèé êë³ìàò.
Á³ëüøà ÷àñòèíà ìàòåðèêà ëåæèòü ó òðîï³÷íîìó ïîÿñ³, ëèøå ï³âí³÷ ðîçòàøîâàíà â ñóáåêâàòîð³àëüíèõ øèðîòàõ, à ï³âäåííèé çàõ³ä — ó ðàéîí³ ñóáòðîï³ê³â.
Âåëèê³ âíóòð³øí³ ïðîñòîðè ìàòåðèêà º ïóñòåëÿìè ³ íàï³âïóñòåëÿìè àáî ñóõèì ð³äêîë³ññÿì. Óçäîâæ ñõ³äíîãî óçáåðåææÿ Àâñòðà볿 çä³éìàºòüñÿ íåâèñîêå ã³ðñüêå ïàñìî Âåëèêîãî Âîäîä³ëüíîãî õðåáòà. Íà çàõîä³ ìàòåðèêà ëåæèòü ïëîñêîã³ð’ÿ âèñîòîþ
â³ä 400 äî 500 ì ç îêðåìèìè õðåáòàìè ³ ñòîëîâèìè ãîðàìè. Ñåðåäíþ ÷àñòèíó ìàòåðèêà çàéìຠíèçèíà ç ãëèáîêîþ çàïàäèíîþ
íà ï³âäí³, çàïîâíåíà ñîëîíîþ âîäîþ îçåðà Åéð. Âë³òêó, êîëè
éäóòü äîù³, âîíî íàïîâíþºòüñÿ âîäîþ. Àëå âçèìêó, ï³ä ÷àñ ïîñóõè, îçåðî ïåðåñèõຠ³ ïåðåòâîðþºòüñÿ íà ñîëîí÷àê. Öå âëàñòèâî é ³íøèì ïóñòåëüíèì îçåðàì Àâñòðà볿 — Òîððåíñ ³ ¥àðäíåð, à òàêîæ äåÿêèì àâñòðàë³éñüêèì ð³÷êàì.
Ó çâ’ÿçêó ç òàêèìè ïðèðîäíèìè îñîáëèâîñòÿìè äîñë³äæåííÿ âíóòð³øí³õ ðàéîí³â ìàòåðèêà çä³éñíþâàëîñÿ äîñèòü ïîâ³ëüíî ³ ç âåëèêèìè æåðòâàìè. Ñïî÷àòêó âèâ÷åííÿ òåðèòîð³é áóëî
çîñåðåäæåíî â ðàéîíàõ ïîáëèçó óçáåðåææÿ. Âåëèêî¿ óâàãè íàäàâàëîñÿ òàêîæ ðîçâ³äêàì ð³÷îê, áî ñàìå âîíè ìàëè äîïîìîãòè
êîëîí³ñòàì ä³ñòàòèñÿ äî ñåðöÿ ìàòåðèêà ³ íàëàãîäèòè ïåðåñóâàííÿ ì³æ îêðåìèìè òåðèòîð³ÿìè.

Ìàíäðè Ñòåðòà ³ ̳ò÷åëëà
Çà ïåð³îä ç 1813 ïî 1827 ð³ê áóëî çä³éñíåíî ê³ëüêà íåâåëèêèõ åêñïåäèö³é, ï³ä ÷àñ ÿêèõ áóëî â³äêðèòî äîñèòü áàãàòî
ð³÷îê, ùî òåêëè ç Âåëèêîãî Âîäîä³ëüíîãî õðåáòà. Àëå íå áóëî
â³äîìî, ÷è ïîâ’ÿçàí³ âîíè îäíà ç îäíîþ. ßêùî âîíè ìàëè
çâ’ÿçîê, êîëîí³ñòè â³ëüíî ìîãëè á ïåðåñóâàòèñÿ â öüîìó ðàéîí³, íå áîÿ÷èñü âàæêèõ ³ íåáåçïå÷íèõ ï³øèõ ïåðåõîä³â. Âñòàíîâèòè öå óðÿä êîëîí³¿ äîðó÷èâ îô³öåðó ×àðëçó Ñòåðòó. ³í


äîñòåìåííî âèâ÷èâ óñ³ ìàòåð³àëè, ùî ñêëàëè éîãî ïîïåðåäíèêè, ³ â 1828 ðîö³ ðóøèâ ó ïóòü ð³÷êîþ Ìàêêóîð³. гê áóâ
ïîñóøëèâèé. Íåâäîâç³ ç’ÿñóâàëîñÿ, ùî ð³÷êà ìàéæå ïåðåñîõëà, à áîëîòà, ÿê³ çà ïîïåðåäí³ìè ñâ³ä÷åííÿìè ìàëè òóò ³ñíóâàòè, çíèêëè. Òîä³ Ñòåðò ïðîäîâæèâ ïîäîðîæ ï³øêè ïî âèñîõëîìó ðóñë³ ð³÷êè ³ íåçàáàðîì çíàéøîâ ð³÷êó ç ïð³ñíîþ âîäîþ,
à ïîò³ì â³äêðèâ äîñèòü ïîâíîâîäíó ð³÷êó, ÿêó íàçâàâ íà ÷åñòü
ãóáåðíàòîðà Äàðë³í´à.
Íàñòóïíîãî ðîêó Ñòåðò âñå ùå ïåðåáóâàâ ó ìàíäðàõ. Òîé ð³ê
âèäàâñÿ äîùîâèì. Öå äàëî ìîæëèâ³ñòü ñïóñòèòèñÿ íà ÷îâíàõ
ð³÷êàìè Ëàêëàí ³ Ìàðàìá³äæ³ ³ äîñÿãíóòè ð³÷êè Ìóððåé. Ñïóñòèâøèñü ïî í³é, ìàíäð³âíèê ïîáà÷èâ, ùî äî Ìóððåþ âïàäàº
âæå â³äîìà éîìó ð³÷êà Äàðë³í´, àëå âîäà â í³é áóëà ïð³ñíîþ, à
íå ñîëîíîþ. Òàêå ñòàëîñÿ âíàñë³äîê âåëèêèõ äîù³â, ùî ðîçáàâèëè âîäó, ÿêà ñòàâàëà ñîëîíîþ ëèøå íà íåâåëèêîìó â³äð³çêó,
êîëè ð³÷êà ïåðåòèíàëà ñîëîí÷àêè. Öå áóëî ïîãàíî, áî â³äñóòí³ñòü ïð³ñíî¿ âîäè ñòàíîâèëà ñåðéîçíó ïåðåøêîäó äëÿ íàëàãîäæåííÿ ïåðåñóâàííÿ ïî Äàðë³í´ó.
ǒÿñóâàâøè, ùî Ìóððåé âïàäຠäî ìîðñüêî¿ ëàãóíè, Ñòåðò
ïîâåðíóâñÿ äî ѳäíåÿ. Éîìó ïîùàñòèëî ïåðåòíóòè Âåëèêèé Âîäîä³ëüíèé õðåáåò ³ äîâåñòè, ùî Ìóððåé, Äàðë³í´ ³ Ìàððàìá³äæ³
ìîæóòü áóòè ð³÷êîâèìè øëÿõàìè ³ ùî âîíè ïîâ’ÿçàí³ ì³æ ñî-

Öåíòðàëüí³ ðàéîíè Àâñòðà볿



Àâñòðàë³éñüê³ àáîðèãåíè

áîþ. Àëå ðàéîí, äå â³í ïîäîðîæóâàâ, ÿâëÿâ ñîáîþ ö³ëêîâèòó
ïóñòåëþ, òîìó ïåðåñåëåíöÿì ðîáèòè òàì íåìà ÷îãî.
Ïðîòå ³ñíóâàëî ùå áàãàòî ïèòàíü ùîäî ñèñòåìè ð³÷îê öüîãî
ðàéîíó. Öþ ðîáîòó çàâåðøèâ Òîìàñ ̳ò÷åëë, ÿêèé ïðîéøîâ
Ìóððåºì âèùå ãèðëà Ìàððàìá³äæ³ ³ ç’ÿñóâàâ, ùî Äàðë³í´ ìàº
àæ òðè âèòîêè. Âîäà æ ó í³é íà òîìó ì³ñö³, äå ïîáóâàâ Ñòåðò,
âèÿâèëàñÿ ïð³ñíîþ. Êð³ì òîãî, ï³ä ÷àñ äîñë³äæåíü íåâåëèêî¿
ð³÷êè Ãëåíå´ë ̳ò÷åëë â³äêðèâ äóæå ðîäþ÷èé ðàéîí Àâñòðà볿, äå ðîñëè âèñîê³ åâêàë³ïòè ³ áàãàòî ³íøèõ ðîñëèí. Ïðèðîäà
òóò áóëà òàêà ïèøíà, ùî ìàíäð³âíèê íàçâàâ ¿¿ Ùàñëèâîþ
Àâñòðà볺þ.
ϳä ÷àñ ñâî¿õ ïîäîðîæåé ó ë³ñàõ ̳ò÷åëë íåîäíîðàçîâî çóñòð³÷àâ òóá³ëüö³â. ³í íå áóâ ðàñèñòîì ³ äîñèòü ïðèõèëüíî ñòàâèâñÿ äî ëþäåé ç ³íøèì êîëüîðîì øê³ðè, íàâ³òü ì³ã òðîõè ãîâîðèòè ì³ñöåâîþ ìîâîþ. Àëå ³ â³í íå ïîðîçóì³âñÿ ç íèìè. Îäíîãî
ðàçó ìàíäð³âíèê äîáðÿ÷å íàëÿêàâ «äèêóí³â», êîëè âîíè âíî÷³
äîøêóëÿëè éîìó êðèêàìè. ̳ò÷åëë íàêàçàâ ñâî¿ì ëþäÿì çðîáèòè äâ³ ìàñêè ³ç «çîëîòîãî» ïàïåðó. Îäÿãíóâøè îäíó ç ìàñîê ³
âçÿâøè òàê ñàìî îäÿãíåíîãî ñóïóòíèêà, â³í ï³øîâ íàçóñòð³÷
âî¿íàì ³ ïî÷àâ ñòð³ëÿòè ðàêåòàìè. Ò³, çâ³ñíî, âòåêëè, áî ãàäàëè,
ùî íà íèõ íàïàëè çë³ äóõè.

Çíèêëà åêñïåäèö³ÿ Ëåéõãàðäòà
Îäíèì ³ç ïîì³òíèõ äîñë³äíèê³â öåíòðàëüíî¿ Àâñòðà볿 áóâ
í³ìåöüêèé ó÷åíèé Ëþäâ³´ Ëåéõãàðäò. Ïî÷èíàâ â³í ³ç âèâ÷åííÿ
óçáåðåææÿ. Íåïîäàë³ê â³ä ì³ñòà Íüþêàñë ó÷åíèé çðîáèâ ñâîºð³äíó áàçó äëÿ íåâåëèêèõ åêñïåäèö³é ó ïîøóêàõ ðîñëèí. Ñïàâ â³í
ó äóïë³ âåëèêîãî äåðåâà, à âíèçó ï³ä äåðåâîì ðîçïàëþâàâ âîãîíü, ùîá â÷àñíî ïîáà÷èòè íåáåçïåêó.
Ïðèñòðàñòü ìîëîäîãî â÷åíîãî ñòàëà â³äîìà óðÿäó êîëîí³¿.
Òîìó, êîëè â 1844 ðîö³ óðÿä êîëîí³¿ âèð³øèâ íàïðàâèòè åêñïåäèö³þ â³ä ì³ñòà Áð³ñáåí íà ñõîä³ Àâñòðà볿 äî âîºííîãî ïîñåëåííÿ Ïîðò-Åññ³í´òîí ó ðàéîí³ çàòîêè Âàí-ijìåíà, Ëåéõãàðäòà
ïðèçíà÷èëè ¿¿ êåð³âíèêîì.
Øëÿõ åêñïåäèö³¿ ïðîõîäèâ çîâñ³ì íå â³äîìèìè çåìëÿìè ó òðîï³÷í³é çîí³ ìàòåðèêà. Ëåéõãàðäò òà éîãî ñóïóòíèêè ¥³ëáåðò ³ Ðîïåð ìàíäðóâàëè óïðîäîâæ ø³ñòíàäöÿòè ì³ñÿö³â çà äóæå ñóâîðèõ
óìîâ. Óçÿòèõ ³ç ñîáîþ çàïàñ³â ïðîäîâîëüñòâà âèÿâèëîñÿ çàìàëî.
ѳì ì³ñÿö³â ìàíäð³âíèêè ¿ëè âèñóøåíó ÿëîâè÷èíó. ¯¿ òðåáà áóëî
âàðèòè â³ñ³ì, à òî é äâàíàäöÿòü ãîäèí. ² òîä³ âîíà áóëà íàäòî
æîðñòêà ³ íåñìà÷íà. Íàâ³òü âàðåíà øê³ðà ïîäîáàëàñÿ ³ Ëåéõãàðäòó,
³ éîãî ñóïóòíèêàì á³ëüøå. Êîëè ùàñòèëî, âáèâàëè ïåë³êàí³â,
âîðîí, á³ëîê. Îäíîãî ðàçó íàòðàïèëè íà ëåòþ÷èõ ëèñèöü, äóæå
ñõîæèõ íà êàæàí³â, ò³ëüêè âîíè áóëè á³ëüøèìè.
Àáîðèãåíè, ùî çóñòð³÷àëèñÿ
íà øëÿõó, ñòàâèëèñÿ äî ìàíäð³âíèê³â íåïîãàíî. Îäíîãî ðàçó
íàâ³òü ïîæàë³ëè ãîëîäóþ÷èõ ³
äàëè ¿ì ñìà÷íèõ êîð³íö³â.
Óò³ì, ïîâåä³íêó àáîðèãåí³â
áóëî âàæêî ïåðåäáà÷èòè. Âíî÷³ íà åêñïåäèö³þ íàïàëè ³ âáèëè ¥³ëáåðòà.
Äåäàë³ ñòàíîâèùå åêñïåäèö³¿ ïîã³ðøóâàëîñÿ. Îäÿã íà íèõ
çîâñ³ì ç³òë³â. Òîìó, êîëè Ëåéõãàðäò ³ Ðîïåð çðîçóì³ëè, ùî
ïîäîðîæ ¿õíÿ íàáëèæàºòüñÿ äî
ê³íöÿ, âîíè âèð³øèëè â³ä³áðàòè â³äíîñíî ïðèñòîéí³ ðå÷³ äëÿ
òîãî, ùîá îäèí ç íèõ ì³ã áè
ç’ÿâèòèñÿ íà î÷³ á³ëèõ ëþäåé. Ëþäâ³´ Ëåéõãàðäò
!

Ó òàêèé ñïîñ³á ³ çà
òàêèõ îáñòàâèí åêñïåäèö³ÿ ïåðåòíóëà ï³âí³÷íî-ñõ³äíó Àâñòðàë³þ, ïåðåïðàâèëàñÿ
÷åðåç ð³÷êè Äîóñîí,
Ìàêêåíç³ òà ³íø³ ³ äîñÿãëà âíóòð³øí³õ îáëàñòåé ï³âîñòðîâà Àðíåìëåíä, à ïîò³ì ìîðåì ïîâåðíóëàñÿ äî ѳäíåÿ.
Ó 1846 ðîö³ Ëåéõãàðäò ï³øîâ ó íîâó åêñïåäèö³þ. Íà öåé ðàç
áóëè âçÿò³ çíà÷í³ çàïàñè ïðîâ³àíòó. ²ç çàãîíîì éøëè 18 êîíåé,
30 ìóë³â, 40 áèê³â, 170 ê³ç, 108 îâåöü. Âîíè ìàëè çàáåçïå÷óâàòè
ïåðåâåçåííÿ âàíòàæó ³ ñâ³æå ì’ÿñî äëÿ ó÷àñíèê³â åêñïåäèö³¿.
Óò³ì öå íå ñïðèÿëî ¿¿ óñï³õó. Ïîäîëàâøè âñüîãî 800 êì, â³ä
ð³÷êè Ìàêêåíç³ çàã³í ìàâ ïîâåðíóòè íàçàä, áî ìàéæå âñ³ éîãî
ó÷àñíèêè òÿæêî çàíåäóæàëè íà ëèõîìàíêó.
Íàñòóïíó ïîäîðîæ Ëåéõãàðäò ðîçïî÷àâ ó 1848 ðîö³. Öüîãî
ðàçó çàã³í òåæ â³â ³ç ñîáîþ áàãàòî òâàðèí, õî÷à é ìåíøå í³æ
ïîïåðåäíüîãî ðàçó. ³äîìî, ùî åêñïåäèö³ÿ ïåðåéøëà äîëèíó
ð³÷êè Äàðë³í´, ä³ñòàëàñÿ ð³÷êè Áàðêà, à ïîò³ì ïðîïàëà áåçâ³ñòè. Ó êîëîí³¿ ¿¿ ïîøóêè ðîçïî÷àëè ò³ëüêè ÷åðåç ÷îòèðè ðîêè,
áî åêñïåäèö³ÿ ìàëà ïîâåðíóòèñÿ íà òðåò³é ð³ê â³ä ïî÷àòêó
ïîäîðîæ³. Áóëî îðãàí³çîâàíî òîâàðèñòâî ïîøóê³â Ëåéõãàðäòà.
Óò³ì, ê³ëüêà åêñïåäèö³é íå äàëè ðåçóëüòàò³â. À òåïåð ðîçâ’ÿçàòè çàãàäêó çàãîíó Ëåéõàðäòà âæå íåìîæëèâî. Äåÿê³ ç ïîøóêîâèõ åêñïåäèö³é îáñòåæèëè íå â³äîì³ ðàí³øå ðàéîíè Àâñòðà볿. Òàê Î. Ãðåãîð³ âèâ÷èâ âíóòð³øíþ ÷àñòèíó ï³âîñòðîâà
Àðíåìëåíä ³ ïðîéøîâ ïî ñõ³äíîìó êðàþ öåíòðàëüíèõ àâñòðàë³éñüêèõ ïóñòåëü.
Íà ÷åñòü ¥³ëáåðòà ³ Ðîïåðà Ëåéõãàðäò íàçâàâ
äâ³ ð³÷êè, ÿê³ â³äêðèëà åêñïåäèö³ÿ. ²ì’ÿ
ñàìîãî Ëåéõãàðäòà íà êàðò³ Àâñòðà볿
ç’ÿâèëîñÿ çàâäÿêè ³íøèì åêñïåäèö³ÿì.
Òàê âäÿ÷í³ êîëåãè âøàíóâàëè ³ì’ÿ öüîãî
ìàíäð³âíèêà.

Òðàã³÷íà åêñïåäèö³ÿ Áåðêà
Ðîáåðò ΒÕàðà Áåðê ïåðøèì â ³ñòî𳿠ïåðåòíóâ Àâñòðàë³þ ç
ï³âäíÿ íà ï³âí³÷, àëå çàïëàòèâ çà öå âëàñíèì æèòòÿì ³ æèòòÿì
ìàéæå âñ³õ ñâî¿õ ñóïóòíèê³â. Íà áàòüê³âùèí³, â ²ðëàí䳿, â³í áóâ
ïîë³öåéñüêèì. Àëå â 1853 ðîö³ éîãî ïåðåâåëè äî Àâñòðà볿. Òóò
Áåðêà ïðèçíà÷èëè ïîë³öåéñüêèì ³íñïåêòîðîì. Çâ³ñíî, ùî â³í
äóæå ïîãàíî çíàâ îñîáëèâîñò³ ìàíäð³â ïî Àâñòðà볿. Òà öå íå
ñòàëî íà çàâàä³ Êîðîë³âñüêîìó ãåîãðàô³÷íîìó òîâàðèñòâó â Ìåëüáóðí³ â³ääàòè íàêàç ïðî ïðèçíà÷åííÿ Áåðêà êåð³âíèêîì åêñïåäèö³¿ äëÿ äîñë³äæåííÿ âíóòð³øí³õ îáëàñòåé ìàòåðèêà â³ä ð³÷êè
Êóïåð äî çàòîêè Êàðïåíòàð³ÿ.
"

Êîðîë³âñüêå òîâàðèñòâî ä³ÿëî òàê, ÿê ðîçóì³ëî ñèòóàö³þ, ³
íàìàãàëîñÿ çðîáèòè âñå ÿêíàéêðàùå. Óïåðøå ñïåö³àëüíî äëÿ
åêñïåäèö³¿ äî Àâñòðà볿 ïðèâåçëè âåðáëþä³â. Öå áóëî ö³ëêîì
ñëóøíî, âðàõîâóþ÷è îñîáëèâîñò³ ì³ñöåâîãî êë³ìàòó.
Ïîòóðáóâàëèñÿ îðãàí³çàòîðè ³ ïðî íàóêîâ³ ðåçóëüòàòè åêñïåäèö³¿. Äî ¿¿ ñêëàäó óâ³éøëè ë³êàð Ó³ëêñ (ç îáîâ’ÿçêàìè àñòðîíîìà)
³ í³ìåöüêèé íàòóðàë³ñò Áåêñëåð.
Äâàäöÿòîãî ñåðïíÿ 1860 ðîêó çàã³í Áåðêà âèéøîâ ç Ìåëüáóðíà. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ âîíè ïåðåòíóëè ð³÷êó Äàðë³í´ ïîáëèçó
îçåðà Ìåí³íä³ ³ çàëèøèëè òóò ñõîâèùå ç ïðîäîâîëüñòâîì, ùîá
âèêîðèñòàòè éîãî ïðè ïîâåðíåíí³. Ùå îäíå ñõîâèùå áóëî ñòâîðåíî ïîáëèçó ð³÷êè Êóïåðñ-Êð³ê. Éîãî ìàëè îõîðîíÿòè ê³ëüêà
÷ëåí³â åêñïåäèö³¿ íà ÷îë³ ç Áðàãå. Äàë³ åêñïåäèö³ÿ ðóøèëà íà
ï³âí³÷ ³ â³äêðèëà ð³÷êó, ÿêó íàçâàëè íà ÷åñòü Áåðêà. ijñòàâøèñü
äî ð³÷êè Ôë³íäåðñ, çàã³í ñïóñòèâñÿ äî çàòîêè Êàðïåíòàð³ÿ ³ òàêèì ÷èíîì âèêîíàâ ñâîº çàâäàííÿ. Çà ³íñòðóêö³ºþ, ìàíäð³âíèêè ìàëè ïîâåðòàòèñÿ íå ìîðåì, à òèì ñàìèì øëÿõîì, ÿêèì
³øëè äî çàòîêè, òîáòî ÷åðåç ïóñòåëþ.
Ïðîäîâîëüñòâà áóëî îáìàëü. Ïî äîðîç³ Áåðê ³ éîãî ñóïóòíèêè âèìóøåí³ áóëè çàáèòè âåðáëþä³â, ùîá âèêîðèñòàòè ¿õ ó
¿æó. Êîëè 璿ëè ì’ÿñî, â íåâåëè÷êîìó çàãîí³ ïî÷àâñÿ ãîëîä. Îäíîãî ðàçó àáîðèãåíè äàëè ìàíäð³âíèêàì íàñ³ííÿ íàðäó. Öå òðîõè ïîëåãøèëî ¿õí³ ñòðàæäàííÿ. Çà ê³ëüêà äí³â çàã³í Áåðêà çíàéøîâ âåëèê³ çàðîñò³ ö³º¿ ðîñëèíè. Ëþäè çðàä³ëè, àëå ç’ÿñóâàëîñÿ,
ùî çà äåíü âîíè ìîæóòü ç³áðàòè ëèøå íåâåëè÷êó ê³ëüê³ñòü íàñ³ííÿ, ÿêå íå çàäîâîëüíÿëî ¿õí³õ ïîòðåá ó ¿æ³.
Îäèí ³ç ñóïóòíèê³â Áåðêà ïîìåð â³ä ãîëîäó. Ùîá ïîõîâàòè
éîãî, ìàíäð³âíèêè çàòðèìàëèñÿ ëèøå íà îäèí äåíü, àëå â³í ñòàâ
äëÿ íèõ âèð³øàëüíèì. Êîëè âîíè äîñÿãëè ñõîâèùà ïîáëèçó
Êóïåðñ-Êð³ê, âèÿâèëîñÿ, ùî Áðàãå ³ éîãî ëþäè çàáðàëè ïðîäîâîëüñòâî ³ ï³øëè çâ³äòè. ϳçí³øå Áðàãå ïîÿñíþâàâ ñâîº ð³øåííÿ òèì, ùî â³í ³ éîãî ï³äëåãë³ âòðàòèëè íàä³þ íà ïîâåðíåííÿ
Áåðêà. Ïðîòå âàæêî çðîçóì³òè, ÷îìó âîíè íå çàëèøèëè õî÷à á
òðîõè ¿æ³ äëÿ ñâî¿õ òîâàðèø³â ïðî âñÿê âèïàäîê. Ó ðåçóëüòàò³
Áåðê ³ Ó³ëñîí ïîìåðëè â³ä ãîëîäó. Âðÿòóâàâñÿ ëèøå Êð³ê. Éîãî
íàï³âìåðòâîãî çíàéøîâ çàã³í, ÿêèé íàïðàâèëè íà ïîøóêè åêñïåäèö³¿.
«Á³ë³ ïëÿìè» ç êàðòè Àâñòðà볿 çíèêëè ëèøå â ÕÕ ñòîë³òò³.
Ñàìå òîä³ áóëà çàâåðøåíà ãåðî¿÷íà åïîïåÿ â³äêðèòòÿ âíóòð³øí³õ
ðàéîí³â öüîãî çàãàäêîâîãî ìàòåðèêà.
#

Âåëèê³ ï³âí³÷í³ åêñïåäèö³¿ ðîñ³ÿí

Ó XVIII ñòîë³òò³ Ðîñ³ÿ âèéøëà íà ïåðåäîâ³ ðóáåæ³ ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â. Öàð-³ìïåðàòîð Ïåòðî ² çä³éñíþâàâ ïîë³òèêó ïîäîëàííÿ åêîíîì³÷íîãî òà êóëüòóðíîãî â³äñòàâàííÿ Ðîñ³¿
â³ä êðà¿í Çàõ³äíî¿ ªâðîïè. ³í ðîçóì³â, ùî äëÿ öüîãî äóæå
âàæëèâî ìàòè òî÷íå óÿâëåííÿ ïðî ãåîãðàô³þ íå ò³ëüêè ñâ,
à é ñóñ³äí³õ äåðæàâ. Òîìó â³í, îð³ºíòóþ÷èñü íà ïðèêëàä ïðîâ³äíèõ ºâðîïåéñüêèõ êðà¿í, íàêàçàâ ïðîâåñòè òîïîãðàô³÷í³
çéîìêè òåðèòî𳿠Ðîñ³¿. Çà éîãî ñïðèÿííÿì ïî÷àëè îðãàí³çîâóâàòèñÿ ³ íàóêîâ³ åêñïåäèö³¿. Ó Çàõ³äíèé Ñèá³ð äî âåðõ³â’ÿ
ªí³ñåþ, ó Çàáàéêàëëÿ ³ Ïðèàìóð’ÿ áóëè ïîñëàí³ ãåîäåçèñòè —
âèõîâàíö³ ñòâîðåíî¿ öàðåì íàâ³ãàö³éíî¿ øêîëè ³ Ìîðñüêî¿
àêàäå쳿. Äî Ðîñ³¿ çàïðîøóâàëè â³äîìèõ ó÷åíèõ, ÿê³ çàçâè÷àé
î÷îëþâàëè òàê³ åêñïåäèö³¿.
Íàéá³ëüøîþ ç ãåîãðàô³÷íèõ åêñïåäèö³é, îðãàí³çîâàíèõ çà
÷àñ³â ïðàâë³ííÿ Ïåòðà ², ñòàëà Ïåðøà Êàì÷àòñüêà åêñïåäèö³ÿ.
Êîìàíäóâàòè íåþ âèÿâèâ áàæàííÿ ³òóñ Áåðèí´ — äàò÷àíèí íà
ñëóæá³ ðîñ³éñüêîãî ôëîòó. Ó Ðîñ³¿ éîãî íàçèâàëè ²âàíîì ²âàíîâè÷åì, à ñàì Áåðèí´ ïîëþáèâ ñâîþ íîâó áàòüê³âùèíó ³ â³ääàâ
¿é óñþ ñâîþ åíåðã³þ ³ çíàííÿ ìîðåïëàâöÿ.
Öàð õîò³â çíàéòè ïðîõ³ä ì³æ À糺þ òà ϳâí³÷íîþ Àìåðèêîþ
(ó òîé ÷àñ ïðî ïëàâàííÿ Äåæíüîâà ùå íå áóëî â³äîìî). ßêùî
â³í ä³éñíî ³ñíóº, Ïåòðî ² ïðàãíóâ ðîçïî÷àòè ïëàâàííÿ ϳâí³÷íèì ìîðñüêèì øëÿõîì, òîáòî
âçäîâæ ºâðîïåéñüêî-àç³éñüêîãî óçáåðåææÿ Ëüîäîâèòîãî îêåàíó â³ä Äâ³íè äî ãèðëà
Àìóðó, Êèòàþ òà ²í䳿.
Äëÿ âèð³øåííÿ öüîãî çàâäàííÿ ç Ïåòåðáóðãà áóëî â³äïðàâëåíî 34 ÷îëîâ³êè. Ó Ñèá³ðó
äî íèõ ïðèºäíàëèñÿ ñîëäàòè ³
ðåì³ñíèêè. Òàêèì ÷èíîì, çàãàëüíà ê³ëüê³ñòü ó÷àñíèê³â åêñïåäèö³¿ ñêëàëà áëèçüêî ÷îòèðüîõ
ñîòåíü. Áåðèí´à ïðèçíà÷èëè
êåð³âíèêîì åêñïåäèö³¿. Íà äîïîìîãó éîìó áóëî âèä³ëåíî äâîõ
îô³öåð³â — Ìàðò³íà Øïàí´åíáåðãà òà Îëåêñ³ÿ ×èð³êîâà.
³òóñ Áåðèí´
$

ßêóòñüê. Âèä ç áîêó ôîðòåö³. Ìàëþíîê ç àëüáîìó ². Áóëè÷îâà «Ïîäîðîæ ïî
Ñõ³äíîìó Ñèá³ðó», 1856 ð.

Åêñïåäèö³ÿ ðîçïî÷àëàñÿ 24 ñ³÷íÿ 1725 ðîêó. ×èð³êîâ íà ÷îë³
ãîëîâíîãî çàãîíó ó 27 ÷îëîâ³ê íà äâàäöÿòè ï’ÿòè ñàíÿõ âèðóøèâ äî Òîáîëüñüêà. ³í â³ç åêñïåäèö³éíèé âàíòàæ — ïðèëàäè,
çáðîþ, ïðîäîâîëüñòâî. À ÷åðåç ê³ëüêà äí³â ïîìåð öàð. Óò³ì,
öå íå çóïèíèëî åêñïåäèö³þ. Ƴíêà Ïåòðà, Êàòåðèíà ², ñâÿòî
âèêîíàëà éîãî âîëþ. Áåðèí´ îäåðæàâ â³ä íå¿ ³íñòðóêö³¿, íàïèñàí³ ñàìèì Ïåòðîì, ³ òåæ âèðóøèâ äî Ñèá³ðó.
Â³í ³ ×èð³êîâ âçèìêó ïîäîëàëè âñþ ºâðîïåéñüêó ÷àñòèíó
Ðîñ³¿, â ë³òí³ ì³ñÿö³ â³ä Òîáîëüñüêà ïî ²ðòèøó, Îá³ ³ Êåò³ äîñÿãëè ²ë³ìñüêà, äå çàçèìóâàëè. Äàë³ ¿õí³é øëÿõ ëåæàâ äî ßêóòñüêà.
Ò³ëüêè íàïðèê³íö³ 1726 ðîêó ìàíäð³âíèêè ä³ñòàëèñÿ Îõîòñüêà.
Òóò âîíè ïîáóäóâàëè íåâåëèêå ñóäíî «Ôîðòóíà» ³ íà íüîìó äîïëèâëè äî Êàì÷àòêè, äå çáóäóâàëè á³ëüø íàä³éíå ñóäíî «Ñâÿòèé Ãàâðè¿ë».
Íà íüîìó åêñïåäèö³ÿ 14 ÷åðâíÿ 1728 ðîêó âèéøëà ç ãèðëà
ð³÷êè Êàì÷àòêà, îá³éøëà ï³âîñòð³â ³ ðóøèëà íà ï³âí³÷íèé
ñõ³ä. Äîñ³ íåâ³äîìî, ÿêîãî ãðàäóñó ï³âí³÷íî¿ øèðîòè äîñÿãëè
ìîðåïëàâö³ (ïðèïóñêàþòü, ùî âîíè âèéøëè äî Ëüîäîâèòîãî
îêåàíó). Åêñïåäèö³ÿ ç’ÿñóâàëà, ùî Àç³ÿ òà Àìåðèêà íå 璺äíóþòüñÿ îäíà ç îäíîþ, õî÷à àìåðèêàíñüêîãî áåðåãà ÷åðåç ïîãàíó
ïîãîäó òàê ³ íå ïîáà÷èëè. Ó öüîìó ïëàâàíí³ áóëî òàêîæ â³äêðèòî îñòðîâè Ñâÿòîãî Ëàâðåíò³ÿ, ijîìåäà òà íàíåñåíà íà
%

êàðòó ÷àñòèíà àç³éñüêîãî ìîðñüêîãî óçáåðåææÿ. ×èð³êîâ íàïîëÿãàâ íà ïðîäîâæåíí³ åêñïåäèö³¿. Àëå îáåðåæíèé Áåðèí´
âèð³øèâ ïîâåðíóòèñÿ, áî çëÿêàâñÿ ïëàâàííÿ â ï³âí³÷íèõ âîäàõ
ó õîëîäí³ ì³ñÿö³.
Íàïðèê³íö³ ñ³÷íÿ 1730 ðîêó ìàíäð³âíèêè ïðèáóëè äî Ïåòåðáóðãà. Òóò Áåðèí´ âèñóíóâ ³äåþ íîâî¿ åêñïåäèö³¿. Óêàç ïðî
¿¿ îðãàí³çàö³þ áóëî ï³äïèñàíî 17 êâ³òíÿ 1732 ðîêó ³ìïåðàòðèöåþ Àííîþ ²îàí³âíîþ. ¯¿ íà÷àëüíèêîì, êàï³òàíîì-êîìàíäîðîì, çíîâó áóëî ïðèçíà÷åíî ³òóñà Áåðèí´à, à éîãî ãîëîâíèìè ïîì³÷íèêàìè çíîâ ñòàëè ×èð³êîâ ³ Øïàí´åíáåðã. Äî ñêëàäó
åêñïåäèö³¿, îêð³ì ìîðñüêèõ îô³öåð³â, óâ³éøëè òàêîæ ó÷åí³, ó
òîìó ÷èñë³ òàê³ â³äîì³, ÿê Ã. ̳ëëåð, ². Ãìåë³í, ¥. Â. Ñòåëëåð,
à òàêîæ õóäîæíèêè.

Õòî º õòî ó Âåëèê³é ϳâí³÷í³é åêñïåäèö³¿
Äðóãà Êàì÷àòñüêà åêñïåäèö³ÿ çàâäÿêè ñâî¿ì ìàñøòàáàì ñïðàâåäëèâî ä³ñòàëà íàçâó Âåëèêî¿ Ï³âí³÷íî¿ åêñïåäèö³¿. Âîíà é äîñ³
ââàæàºòüñÿ íàéá³ëüøîþ ç ãåîãðàô³÷íèõ åêñïåäèö³é, îðãàí³çîâàíèõ ñèëàìè îäí³º¿ äåðæàâè. Âîíà òðèâàëà óïðîäîâæ äåñÿòè
ðîê³â, à ó÷àñòü ó í³é áðàëè ï’ÿòü òèñÿ÷ ÷îëîâ³ê (çà ³íøèìè äàíèìè — äåñÿòü òèñÿ÷).
Íà ÷àñ îðãàí³çàö³¿ åêñïåäèö³¿ íå ³ñíóâàëî òî÷íèõ êàðò âåëè÷åçíî¿ òåðèòî𳿠Ðîñ³¿ â³ä ϳâí³÷íî¿ Äâ³íè äî Àìóðó, àäæå
çåìëåïðîõ³äö³, êîòð³ ðîáèëè ïåðø³ «êðåñëåííÿ» öèõ çåìåëü,
íå ìàëè äîñêîíàëîãî îáëàäíàííÿ ³ ñïåö³àëüíèõ çíàíü. Íå
³ñíóâàëî òî÷íîãî ãåîãðàô³÷íîãî óÿâëåííÿ ïðî ×óêîòêó ³ Êóðèëüñüê³ îñòðîâè. À íà ì³ñö³ Òàéìèðñüêîãî ï³âîñòðîâà âçàãàë³ áóëà
âåëèêà á³ëà ïëÿìà. Òî÷í³ â³äîìîñò³ ïðî ö³ âåëè÷åçí³ òåðèòîð³¿
³ ìàëà ç’ÿñóâàòè Âåëèêà ϳâí³÷íà åêñïåäèö³ÿ.
¯¿ çíà÷åííÿ âàæêî ïåðåîö³íèòè. Äîñòàòíüî çàçíà÷èòè, ùî
âïåðøå áóëî çä³éñíåíî ã³äðîãðàô³÷íå îïèñàííÿ óçáåðåææÿ ϳâí³÷íîãî Ëüîäîâèòîãî îêåàíó íà âåëè÷åçíîìó ïðîñòîð³ â³ä
Àðõàíãåëüñüêà äî ìèñó Äåæíüîâà, à òàêîæ â³äêðèòà ïðîòîêà ì³æ
À糺þ òà Àìåðèêîþ. Ðîáîòà ó÷àñíèê³â åêñïåäèö³¿ çà íåéìîâ³ðíî âàæêèõ óìîâ áóëà òàêîþ ïðîôåñ³éíîþ, ùî á³ëüø³ñòü ¿õí³õ
ìàòåð³àë³â é äîñ³ âèêîðèñòîâóþòüñÿ ïðè ñêëàäàíí³ ñó÷àñíèõ êàðò.
Ç ïîë³òè÷íèõ ì³ðêóâàíü åêñïåäèö³ÿ ìàëà ñåêðåòíèé õàðàêòåð.
×àñòèíó ìàòåð³àë³â ïðî ¿¿ îðãàí³çàö³þ áóëî çíèùåíî. Öå óñêëàäíþº ðîáîòó íàä âèâ÷åííÿì ö³º¿ çíàìåííî¿ ïî䳿 â ³ñòî𳿠ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â.
&

Áåðèí´ ó ïîøóêàõ «ñõ³äíîãî ïðîõîäó»
Îô³ö³éíî Áåðèí´ áóâ êåð³âíèêîì óñ³º¿ åêñïåäèö³¿, àëå ìàâ ³
êîíêðåòíå çàâäàííÿ: ïðîäîâæèòè ïîøóêè ïðîõîäó ì³æ À糺þ òà
ϳâí³÷íîþ Àìåðèêîþ. Óïðîäîâæ ê³ëüêîõ ðîê³â éîãî çàã³í áóäóâàâ äâà íàä³éíèõ ñóäíà. Ó 1740 ðîö³ êîðàáë³ «Ñâÿòèé Ïåòðî» ³
«Ñâÿòèé Ïàâëî» áóëè ñïóùåí³ íà âîäó â Îõîòñüê³é ãàâàí³. Ïåðøèì êîìàíäóâàâ Áåðèí´, äðóãèì — ×èð³êîâ. Âîñåíè âîíè îá³éøëè Êàì÷àòêó ³ çóïèíèëèñÿ â Àâà÷èíñüê³é áóõò³ íà çèì³âëþ.
ϳçí³øå íà ¿¿ ì³ñö³ âèðîñëî ì³ñòî-ïîðò Ïåòðîïàâëîâñüê-Êàì÷àòñüêèé, ÿêèé íèí³ ââàæàþòü ãîëîâíèì öåíòðîì öüîãî ðåã³îíó.
5 ÷åðâíÿ 1741 ðîêó êîðàáë³ çíîâó âèéøëè ó ïëàâàííÿ, à ÷åðåç òðè òèæí³ â òóìàí³ âòðàòèëè îäèí îäíîãî ³ á³ëüøå íå çóñòð³÷àëèñÿ. Îáèäâà ìàéæå îäíî÷àñíî äîñÿãëè àìåðèêàíñüêîãî áåðåãà. ͳõòî ç ºâðîïåéö³â äî ðîñ³éñüêèõ ìîðÿê³â òóò íå áóâàâ.
«Ñâÿòèé Ïåòðî» ä³ñòàâñÿ áåðåãà Àìåðèêè â ðàéîí³ 58î 14′ ï³âí³÷íî¿ øèðîòè. Äàë³ åêñïåäèö³ÿ ï³øëà âçäîâæ óçáåðåææÿ äî îñòðîâà Êàÿê. Òóò ìîðÿêè âèéøëè íà áåðåã. Ïðîôåñîðó ¥åîð´ó ³ëüãåëüìó Ñòåëëåðó íà âèâ÷åííÿ îñòðîâà áóëî íàäàíî âñüîãî ø³ñòü
ãîäèí. Çà öåé ÷àñ â³í ñïðîì³ãñÿ ç³áðàòè âàæëèâ³ äàí³ ïðî ïðèðîäó
îñòðîâà, ÿê³ óâ³éøëè äî çâ³òó åêñïåäèö³¿.
Çâ³äñè Áåðèí´ ³ éîãî ñóïóòíèêè âèðóøèëè ó çâîðîòíó ïîäîðîæ. Àëå ¿ì íå ïîùàñòèëî. Êîìàíäà ïîòåðïàëà â³ä øòîðì³â ³

Âèä ð³÷êè Ëåíè ïîáëèçó ì³ñòà Îëåêì³íñüêà. Ìàëþíîê ç àëüáîìó ². Áóëè÷îâà
«Ïîäîðîæ ïî Ñõ³äíîìó Ñèá³ðó», 1856 ð.

'

òóìàí³â, à îñîáëèâî â³ä öèíãè, íà ÿêó çàíåäóæàëà á³ëüø³ñòü
ëþäåé. Çàõâîð³â ³ Áåðèí´. Ïåðøèì ïîìåð ìàòðîñ Øóìàã³í. Íà
éîãî ÷åñòü áóëè íàçâàí³ â³äêðèò³ îñòðîâè, ùî ëåæàëè ïîáëèçó
ìàðøðóòó ñóäíà.
Äàë³ â³äêðèëè ùå îäíó ãðóïó îñòðîâ³â. Òóò «Ñâÿòèé Ïåòðî»
íàñêî÷èâ íà ñêåëþ. Ìîðÿêè âèñàäèëèñÿ íà áåðåã ³ çàçèìóâàëè.
Íàâåñí³, êîëè ìîðå çâ³ëüíèëîñÿ â³ä ëüîä³â, ìàíäð³âíèêè ðîç³áðàëè ïîøêîäæåíèé êîðàáåëü ³ ïîáóäóâàëè íåâåëèêå ñóäíî, çà
äîïîìîãîþ ÿêîãî ä³ñòàëèñÿ Êàì÷àòêè. Àëå ïîâåðíóëèñÿ äàëåêî
íå óñ³. Äåñÿòü ÷îëîâ³ê ïîìåðëè â³ä öèíãè. Ñåðåä íèõ áóâ ³ Áåðèí´. Ãðóïó îñòðîâ³â, îäèí ç ÿêèõ ñòàâ ìîãèëîþ êîìàíäîðà,
íàçâàëè Êîìàíäîðñüêèìè. À â³äêðèòó íèì óäðóãå ï³ñëÿ Äåæíüîâà ïðîòîêó ì³æ À糺þ òà Àìåðèêîþ çà ïðîïîçèö³ºþ çíàìåíèòîãî àíãë³éñüêîãî ìîðåïëàâöÿ Äæåéìñà Êóêà áóëî íàçâàíî
Áåðèí´îâîþ. Ïðî ïîäâèã Äåæíüîâà ªâðîïà ä³çíàëàñÿ òðîõè ï³çí³øå. ³äîìîñò³ ïðî éîãî ïîäîðîæ ï³ä ÷àñ Âåëèêî¿ Ï³âí³÷íî¿
åêñïåäèö³¿ çíàéøîâ ïðîôåñîð Ã. ̳ëëåð â îäíîìó ç ñèá³ðñüêèõ
àðõ³â³â.

Ïëàâàííÿ ×èð³êîâà
Êîëè «Ñâÿòèé Ïåòðî» ³ «Ñâÿòèé Ïàâëî» âòðàòèëè îäèí îäíîãî, ×èð³êîâ ñïðÿìóâàâ ñâ³é êîðàáåëü íà ñõ³ä — ï³âí³÷íèé ñõ³ä
³ âíî÷³ ç 15 íà 16 ÷åðâíÿ ïîáëèçó 55î21′ ïåðøèì ïîáà÷èâ
òèõîîêåàíñüêèé áåðåã ϳâí³÷íî-Çàõ³äíî¿ Àìåðèêè. Öå áóëè îñòðîâè, ÿê³ ï³çí³øå ä³ñòàëè íàçâó îñòðîâ³â Ïðèíöà Óåëüñüêîãî ³
Áåéêåð. ×èð³êîâ âèð³øèâ, ùî öå ìàòåðèê, àëå ï³ä³éòè äî áåðåãà
áóëî íåìîæëèâî. Òîä³ ìîðåïëàâö³ ðóøèëè äàë³. Ãðóïà ç 12 ÷îëîâ³ê íà ÷îë³ ç Äåìåíòüºâèì äîâåëà øëþïêó äî çåìë³. Çà äîìîâëåí³ñòþ âîíè ìàëè ïîâåðíóòèñÿ ÷åðåç äîáó. Àëå ìîðÿêè ç³ «Ñâÿòîãî Ïàâëà» ìàðíî ÷åêàëè ñâî¿õ òîâàðèø³â àæ ï’ÿòü äí³â. Íà
øîñòèé äåíü ïî÷àâñÿ âåëèêèé øòîðì, ³ ñóäíî â³äâåëè â³ä áåðåãà. Íà ñüîìó äîáó ìîðÿêè íà÷åáòî ïîáà÷èëè âîãîíü íà áåðåç³.
Çà íàêàçîì ×èð³êîâà áîöìàí Ñàâåëüºâ ³ îäèí ³ç ìàòðîñ³â âèðóøèëè íà ïîøóêè. Âîíè òåæ ïðîïàëè áåçâ³ñòè. Ò³ëüêè òîä³ áóëî
ïðèéíÿòî ð³øåííÿ ïðîäîâæèòè åêñïåäèö³þ, à äîëÿ âòðà÷åíèõ
ëþäåé äîíèí³ çàëèøàºòüñÿ íåâ³äîìîþ.
Äàë³ áóëî â³äêðèòî ùå áàãàòî îñòðîâ³â, ó òîìó ÷èñë³ â çàòîö³
Àëÿñêà, äå ×èð³êîâ áóâ âîäíî÷àñ ç Áåðèí´îì, àëå òàê ç íèì ³ íå
çóñòð³âñÿ. Âò³ì ñòàíîâèùå íà êîðàáë³ áóëî íå êðàùèì çà òå, ùî
áóëî â êîìàíäîðà. Äâàäöÿòü ï’ÿòü ÷îëîâ³ê ç êîìàíäè â 75 ÷îëî!

â³ê ïîìåðëè â³ä öèíãè. ×åðåç íåäóãó ×èð³êîâ òåæ áóâ íåñïðîìîæíèé âèõîäèòè ç êàþòè. Áóëî ïðèéíÿòî ð³øåííÿ ïîâåðòàòè
äî Êàì÷àòêè. ϳä êåðóâàííÿì øòóðìàíà ²âàíà ªëàã³íà «Ñâÿòèé
Ïàâëî» 10 æîâòíÿ 1741 ðîêó ä³ñòàâñÿ Ïåòðîïàâëîâñüêà. À ðàïîðò
×èð³êîâà äî ðîñ³éñüêîãî Àäì³ðàëòåéñòâà ñòàâ ïåðøèì â ³ñòîð³¿
îïèñîì ï³âí³÷íî-çàõ³äíîãî óçáåðåææÿ Àìåðèêè.
Ðåçóëüòàòîì åêñïåäèö³¿ ñòàëè äóæå ö³íí³ ìàòåð³àëè, ç³áðàí³
ï³ä ÷àñ ïîäîðîæ³. Áóëà òàêîæ âèçíà÷åíà â³äñòàíü ì³æ àç³éñüêèì
òà àìåðèêàíñüêèì áåðåãîì.

Âàñèëü ³ Òåòÿíà Ïðîí÷èùåâè
Îäíèì ç íàéâ³äîì³øèõ ÷ëåí³â Âåëèêî¿ Ï³âí³÷íî¿ åêñïåäèö³¿,
îñîáëèâî ÷åðåç ñâîþ òðàã³÷íó äîëþ, º Âàñèëü Ïðîí÷èùå⠗ êåð³âíèê Òðåòüîãî çàãîíó, êîòðîìó áóëî âèçíà÷åíî çàâäàííÿ ïî âèâ÷åííþ áåðåãà ϳâí³÷Äîâãî ââàæàëè, ùî æ³íêó Ïðîí÷èùåâà çâàëè íîãî Ëüîäîâèòîãî îêåàíó â³ä ãèðëà Ëåíè äî
Ìàð³ºþ. ² ëèøå íå òàê äàâíî ñòàëî â³äîìî,
ùî íàñïðàâä³ âîíà áóëà Òåòÿíîþ. Òåòÿíà
ð³÷êè Ïÿñ³íà, ùî âïàÏðîí÷èùåâà º ïåðøîþ ïîëÿðíîþ
äຠäî Êàðñüêîãî ìîðÿ.
ìàíäð³âíèöåþ.
Çàã³í, ÿêèé î÷îëþâàâ Ïðîí÷èùåâ, íàë³÷óâàâ 50 ÷îëîâ³ê. À éîãî øòóðìàíîì áóâ
Ñåìåí ×åëþñê³í, ÿêîìó ñóäèëîñÿ â³ä³ãðàòè çíà÷íó ðîëü ó Âåëèê³é ϳâí³÷í³é åêñïåäèö³¿. Ðàçîì ç ìîðÿêàìè â ïîäîðîæ âèðóøèëà äðóæèíà Ïðîí÷èùåâà, Òåòÿíà. Çâ³ñíî, ¿é áóëî íåëåãêî

Ëåíñüê³ ñòîâïè — îäèí ç íàéïîì³òí³øèõ îð³ºíòèð³â äëÿ ìàíäð³âíèê³â

!

ïîòðàïèòè íà âîºííèé êîðàáåëü, òà
ùèðà ëþáîâ ö³º¿ â³äâàæíî¿ æ³íêè ïîäîëàëà âñ³ ïåðåøêîäè ³
âîíà ñòàëà ïîâíîïðàâíèì ÷ëåíîì åêñïåäèö³¿.
 ßêóòñüêó ìîðÿêè ïîáóäóâàëè êîðàáåëü ³ 30 ÷åðâíÿ
1735 ðîêó âèéøëè íà
íüîìó âíèç ïî Ëåí³.
Íà éîãî áîðòó ïåðåáóâàëè òàêîæ ÷ëåíè
ùå îäíîãî, ×åòâåðòîãî, çàãîíó, ÿêèì êîìàíäóâàâ ϳòåð Ëàñ³í³óñ. ³í ìàâ âèâ÷àòè
³íøó ÷àñòèíó óçáåðåææÿ: â³ä Ëåíè äî
ùå íå â³äêðèòî¿ Áåðèí´îâî¿ ïðîòîêè.
Ó ãèðë³ Ëåíè íàïðèê³íö³
ñåðïíÿ îáèÒèòóëüíà ñòîð³íêà âàõòîâîãî æóðíàëó øëþïêè
äâà çàãîíè ðîçä³ëè«ßêóòñüê», ÿêèé âåëè â êîìàíä³ ëåéòåíàíòà
Ïðîí÷èùåâà
ëèñÿ. Êîæíèé ðóøèâ
ó âèçíà÷åíîìó äëÿ
íüîãî
íàïðÿìêó. ÊîÓ 1989 ðîö³ åê³ïàæ êðèãîëàìíîãî òåïëîõîäó
«Âàñèëü Ïðîí÷èùåâ» ïðèáóâ äî ì³ñöÿ
ðàáåëü Ïðîí÷èùåâà
çèì³âë³ åêñïåäèö³¿ ³ âñòàíîâèâ íà ìîãèë³
ïîïðÿìóâàâ íà çàõ³ä.
ïîäðóææÿ Ïðîí÷èùåâèõ ÷àâóííèé õðåñò
Ïëàâàííÿ òðèâàëî
³ ø³ñòü ñòîâï÷èê³â ³ç ëàíöþãîâîþ îãîðîæåþ.
âñüîãî äâà ì³ñÿö³. Âæå
Íà õðåñò³ íàïèñàíî: «Ëåéòåíàíòó Âàñèë³þ
íà äðóãèé äåíü ìîðÿÏðîí÷èùåâó ³ éîãî äðóæèí³ Ìà𳿠(òîä³
ñïðàâæíº ³ì’ÿ â³äâàæíî¿ æ³íêè ùå íå áóëî
êàì ïåðåïèíèëè øëÿõ
óòî÷íåíî). Çàãèíóëè â 1736 ðîö³».
ëüîäè. Âîíè ìóñèëè
ïëèâòè á³ëÿ ñàìîãî áåðåãà. Çãîäîì âñå ÷àñò³øå ë³ä íå äàâàâ çìîãè êîðàáëþ ïëèâòè äàë³. Íàðåøò³ Ïðîí÷èùåâ ³ éîãî ñóïóòíèêè
çóñòð³ëè òàêèé ù³ëüíèé ëüîäîâèé ïîêðèâ, ùî ðóõàòèñÿ äàë³ ñòàâàëî íåìîæëèâî. Ìîðÿêè âèð³øèëè ïîâåðíóòè íàçàä ³ øóêàòè
!

ì³ñöÿ äëÿ çèì³âë³. Ìîðå øâèäêî çàìåðçàëî. ³òðó íå áóëî, òîìó
ñóäíî éøëî íà âåñëàõ. Äîñÿãëè ãèðëà ð³÷êè Îëåíüîê ³ òàì çóïèíèëèñÿ, áî òÿæêî çàíåäóæàâ êîìàíäèð åêñïåäèö³¿.  íüîãî áóâ
â³äêðèòèé ïåðåëîì âåëèêî¿ áåðöåâî¿ ê³ñòêè, ùî íåáåçïå÷íî äëÿ
æèòòÿ. Ó òàêèõ âèïàäêàõ ÷àñòêè ê³ñòêîâîãî æèðó ìîæóòü ïîòðàïèòè â êðîâ ³ ïåðåêðèòè ñóäèíè. Î÷åâèäíî, öå é ñòàëîñÿ ç Ïðîí÷èùåâèì, áî íàñòóïíîãî äíÿ éîãî íå ñòàëî, à ùå ÷åðåç òðèíàäöÿòü äí³â ïîìåðëà ³ Òåòÿíà. ¯õí³ òîâàðèø³ êàçàëè, ùî âîíà
çàãèíóëà â³ä «âåëèêî¿ ïå÷àë³» çà ÷îëîâ³êîì. Éîìó áóëî òðèäöÿòü
÷îòèðè ðîêè, ¿é — äâàäöÿòü ø³ñòü.
Ò³, õòî çàëèøèâñÿ æèâèì, ïåðåçèìóâàëè ³ íàâåñí³ çàê³í÷èëè
ñïðàâó, ðîçïî÷àòó êîìàíäèðîì. Íåçâàæàþ÷è íà òÿæê³ íåãàðàçäè, çàã³í Ïðîí÷èùåâà ñïðîì³ãñÿ çðîáèòè ³íñòðóìåíòàëüíó çéîìêó
ð³÷êè Ëåíè ³ ÷àñòêó îêåàíñüêîãî óçáåðåææÿ â³ä ¿¿ ãèðëà äî ìèñó
Ôàääåÿ, ùî íà ï³âîñòðîâ³ Òàéìèð. Àëå ÷àñòèíó ö³º¿ ðîáîòè çàã³í âèêîíàâ ï³ä êåðóâàííÿì ³íøèõ êîìàíäèð³â.

Ñåìåí ×åëþñê³í ³ Õàðèòîí Ëàïòºâ
ϳñëÿ ñìåðò³ Ïðîí÷èùåâà êîìàíäóâàííÿ çàãîíîì âçÿâ íà
ñåáå øòóðìàí Ñåìåí ×åëþñê³í. Âë³òêó 1737 ðîêó â³í ïðîâ³â
ñóäíî äî ãèðëà Ëåíè ³ ï³äíÿâñÿ ïî í³é äî ßêóòñüêà. Áåðèí´à
òàì óæå íå áóëî, òîìó òðåáà áóëî ÷åêàòè ³íñòðóêö³é ç ÑàíêòÏåòåðáóðãà.
×åëþñê³í áóâ óïåâíåíèé, ùî ä³ëÿíêó âçäîâæ ìîðñüêîãî óçáåðåææÿ â³ä Ëåíè äî ªí³ñåþ ïîäîëàòè íà êîðàáë³ íåìîæëèâî.
³í ìàâ ðàö³þ. Íà äåðåâ’ÿíèõ êîðàáëÿõ, ùî ¿õ ìàëà åêñïåäèö³ÿ,
öå çðîáèòè íåðåàëüíî. Äî òîãî æ, ÿê íåùîäàâíî ç’ÿñóâàëè â÷åí³, êë³ìàò íà òîé ÷àñ íà óçáåðåææ³ Ï³âí³÷íîãî Ëüîäîâèòîãî îêåàíó áóâ çíà÷íî ñóâîð³øèé, í³æ çàðàç. Àëå â ñòîëèö³ øòóðìàíà íå
ïî÷óëè. Êîìàíäóâàííÿ çàãîíîì áóëî ïåðåäàíî ñòîðîíí³é ëþäèí³ — Õàðèòîíó Ëàïòºâó. ³í ìàâ íàêàç îá³éòè Òàéìèð ç³ ñõîäó íà çàõ³ä.
Âë³òêó 1739 ðîêó êîðàáåëü, ÿêèé íàëåæàâ çàãîíó Ïðîí÷èùåâà, à òåïåð ïåðåáóâàâ ï³ä íà÷àëîì Ëàïòºâà, ðóøèâ óíèç ïî
Ëåí³, à êîëè äîñÿã ìîðÿ, ïîïëèâ ó çàõ³äíîìó íàïðÿìêó âçäîâæ
ìîðñüêîãî óçáåðåææÿ. Ëàïòºâ ìèíóâ ãèðëî Îëåíüêà, â³äêðèâ
áóõòó Íîðäâ³ê, Õàòàíçüêó ãóáó (çàòîêó), à òàêîæ çðîáèâ çéîìêó óçáåðåææÿ àæ äî Òàéìèðó. Äàë³ ëüîäè çóïèíèëè ìîðåïëàâö³â. Òîìó âîíè ïîâåðíóëèñÿ äî Õàòàíçüêî¿ áóõòè, ùîá çàçèìóâàòè.
!!

Âçèìêó Ëàïòºâ ðîçáèâ ñâî¿õ ëþäåé íà íåâåëèê³ çàãîíè, ùîá
äîñë³äèòè çåìë³, êóäè íå ìîæíà áóëî ä³ñòàòèñÿ ìîðåì.
Ãðóïà ãåîäåçèñòà ×åê³íà íà ñîáàêàõ ³ îëåíÿõ ïðîéøëà òàéìèðñüêîþ òóíäðîþ äî îçåðà Òàéìèð, ä³ñòàëàñÿ ð³÷êè Òàéìèð ³
îáñòåæèëà ìîðñüêå óçáåðåææÿ ïðîòÿãîì 100 êì. Äðóãèé çàã³í
ä³ñòàâñÿ ð³÷êè Ïÿñ³íà. Ñàì Ëàïòºâ î÷îëèâ òðåò³é çàã³í ³ â ñåðïí³ 1740 ðîêó çðîáèâ ùå îäíó ñïðîáó ïðîéòè íà êîðàáë³ äî ãèðëà
ð³÷êè Òàéìèð. Àëå á³ëÿ ïîçíà÷êè ó 75î30′ ï³âí³÷íî¿ øèðîòè ñóäíî áóëî çàòåðòå ëüîäàìè. Ïðîäîâîëüñòâî ³ ñïîðÿäæåííÿ ïåðåíåñëè íà ë³ä, à ïîò³ì êð³çü çàâ³ðþõó, òóìàí é âåëèêèé ìîðîç
ä³éøëè äî áåðåãà. Çâ³äñè çàã³í ðóøèâ ó íàïðÿìêó Õàòàí´è, ä³ñòàâñÿ äî íå¿, àëå âòðàòèâ ïî äîðîç³ ÷îòèðüîõ ëþäåé.
Öåé óðîê íå ìèíóâ ìàðíî. Ëàïòºâ âèð³øèâ: ÿêùî íåìîæëèâî îá³éòè Òàéìèð ìîðåì, öå ñë³ä çðîáèòè ñóõîäîëîì. Äëÿ öüîãî
êîìàíäèð çíîâó ðîçä³ëèâ çàã³í íà ãðóïè. Ïåðøà ï³ä êåð³âíèöòâîì ×åëþñê³íà íà òðüîõ ñàíÿõ-íàðòàõ âèðóøèëà äî ãèðëà Òàéìèðó. Äðóãèé çàã³í íà ÷îë³ ç êâàðòèðìåéñòåðîì Òîêìà÷îâèì
ðóøèâ ó íàïðÿìêó Òàéìèðñüêîãî îçåðà, ùîá çâ³äòè òåæ ä³ñòàòèñÿ ãèðëà Òàéìèðó. Íà â³ñ³ìíàäöÿòè íàðòàõ âîíè âåçëè çàïàñ
ïðîäîâîëüñòâà, ùîá îðãàí³çóâàòè áàçè íà îçåð³ é óçáåðåææ³ äëÿ
ðåøòè òîâàðèø³â. Îäíî÷àñíî ãåîäåçèñò ×åê³í ðîçïî÷àâ îïèñ
óçáåðåææÿ ï³âîñòðîâà. À òðîõè ï³çí³øå ñàì Ëàïòºâ ä³ñòàâñÿ ó
âíóòð³øí³ ðàéîíè
Òàéìèðó äëÿ äîñë³äæåííÿ.
ϳñëÿ çàê³í÷åííÿ
íàì³÷åíèõ çàâäàíü
ïîáëèçó 75î21′ ï³âí³÷íî¿ øèðîòè çàãîíè ×åëþñê³íà ³ Ëàïòºâà çóñòð³ëèñÿ. Ðàçîì âîíè ïîïðÿìóâàëè äî Òóðóõàíñüêà ³
òàì çàçèìóâàëè.
Ó 1742 ðîö³ ×åëþñê³í âîñòàííº âèðóøèâ äî Õàòàí´è.
9 òðàâíÿ (çà ³íøèìè
äàíèìè 20-ãî) â³í äîñÿã íàéï³âí³÷í³øî¿
Êàðòà, ñòâîðåíà Õ. Ëàïòºâèì. 1747 ð.
!"

òî÷êè ªâðà糿 —
ìèñó, êîòðèé íèí³
ìຠ³ì’ÿ ×åëþñê³íà.
Òóò ³ç äåðåâ, ùî ¿õ
âèêèíóëî ìîðåì íà
áåðåã, áóâ ïîáóäîâàíèé çíàê. Êîëî éîãî
ï³äí³ææÿ ï³ä êàì³ííÿì áóëà ñõîâàíà
øê³ðÿíà ñóìêà ç ïîâ³äîìëåííÿì ïðî â³äêðèòòÿ ìèñó Ñåìåíîì ×åëþñê³íèì.
Ó ÷åðâí³ öüîãî æ
ðîêó Ëàïòºâ ³ ×åëþñê³í ïî¿õàëè äî Ïåòåðáóðãà. Âîíè âåçëè
ç ñîáîþ äóæå ö³íí³
ìàòåð³àëè íå ò³ëüêè
ïðî ðåëüºô ì³ñöåâîñò³, à é ïðî êë³ìàò,
ðîñëèííèé ³ òâàðèííèé ñâ³ò, ì³ñöåâå íàñåëåííÿ, â³äîìîñò³
ïðî ïðèïëèâè òà â³äïëèâè, â³äõèëåííÿ
ìàãí³òíî¿ ñòð³ëêè
òîùî.

Îäíà ç³ ñòîð³íîê «Îïèñàííÿ» Õ. Ëàïòºâà.
1743 ð.

Âàæê³ ïîíåâ³ðÿííÿ Äìèòðà Îâöèíà
Äìèòðî Îâöèí âïåðøå ïîòðàïèâ íà ï³âí³÷ ó ñêëàä³ Ïåðøî¿
Êàì÷àòñüêî¿ åêñïåäèö³¿ ³ ìàâ äîñâ³ä ìàíäð³â ó ïðèïîëÿðíèõ ðàéîíàõ. Òîìó é áóâ ïðèçíà÷åíèé êîìàíäèðîì Äðóãîãî çàãîíó
Âåëèêî¿ Ï³âí³÷íî¿ åêñïåäèö³¿. ³í ìàâ çàâäàííÿ çíàéòè é îïèñàòè ìîðñüêèé øëÿõ â³ä Îá³ äî ªí³ñåþ.
Ó Òîáîëüñüêó ÷ëåíè åêñïåäèö³¿ ïîáóäóâàëè ñóäíî «Òîáîë» ³
ó òðàâí³ ðóøèëè íà íüîìó âíèç ïî ²ðòèøó, à ïîò³ì ïî Îá³ äî
Îáñüêî¿ ãóáè.
Ïëàâàííÿ âèÿâèëîñÿ äóæå âàæêèì. Ïîïåðåäó êîðàáëÿ âåñü
÷àñ éøîâ ÷îâåí. Ç íüîãî ðîáèëè ïðîì³ðè ãëèáèíè, ùîá çíàòè,
!#

÷è ñïðîìîæíèé «Òîáîë» ïëèâòè äàë³. Ëüîäîâà îáñòàíîâêà íà
ìîðñüêîìó óçáåðåææ³ òåæ íå áóëà ñïðèÿòëèâîþ. Òðè ðîêè Îâöèí ³ éîãî òîâàðèø³ ìàðíî íàìàãàëèñÿ âèéòè äî Êàðñüêîãî ìîðÿ.
Ëþäè õâîð³ëè íà öèíãó ³ ïîòåðïàëè â³ä ãîëîäó òà õîëîäó. Õâîð³â
³ Îâöèí. Óò³ì â³í áóâ óïåðòîþ ³ ìóæíüîþ ëþäèíîþ ³ íå ïðèïèíÿâ ñïðîáè âèêîíàòè çàâäàííÿ.
Íàïðèê³íö³ ë³òà 1735 ðîêó åêñïåäèö³ÿ âèìóøåíà áóëà ïîâåðíóòèñÿ äî Òîáîëüñüêà. Òóò ïåðåçèìóâàëè, à ïîò³ì çíîâó ï³øëè
äî Îáñüêî¿ ãóáè. Öüîãî ðàçó ä³éøëè äî 72î40′ ï³âí³÷íî¿ øèðîòè. Ñèëüíèé øòîðì ïîøêîäèâ êîðàáåëü. Çàã³í áóâ çìóøåíèé
çíîâó ïîâåðíóòèñÿ íàçàä, àëå íà öåé ðàç çèìóâàâ íå â Òîáîëüñüêó, à â Îáäîðñüêó (íèí³ Ñàëåõàðä). Çâ³äñè âçèìêó Îâöèí ¿çäèâ äî Áåðåçîâà. Òàì â³í ïîçíàéîìèâñÿ ³ç êíÿçåì Äîëãîðóêèì,
ÿêèé áóâ âèñëàíèé ñþäè öàðèöåþ. Ó ìàéáóòíüîìó öå ìàëî äëÿ
íüîãî ïîãàí³ íàñë³äêè.
Íàâåñí³ Îâöèí, òàê ñàìî ÿê ³ Ëàïòºâ, âèð³øèâ äîñë³äèòè
óçáåðåææÿ ñóõîäîëîì. Çà éîãî íàêàçîì ãåîäåçèñò Âèõîäöåâ ï³øîâ äî Îáñüêî¿ ãóáè. Íàçóñòð³÷ éîìó â³ä ãèðëà ªí³ñåþ âæå äåÿêèé ÷àñ ðóõàâñÿ ãåîäåçèñò Ïðÿíèøíèêîâ.
Ñàì Îâöèí çà÷åêàâ, ïîêè ç Òîáîëó íå ïðèéäóòü «Òîáîëüñüê» (â³í ïåðåáóâàâ òàì íà ðåìîíò³) ³ ùå îäèí êîðàáåëü «ÎáÏî÷òàëüéîí». Êîìàíäèðîì ïåðøîãî êîðàáëÿ ñòàâ ²âàí Êîøåëºâ, à Îâöèí ïåðåéøîâ íà ³íøèé. Îáèäâà êîðàáë³ îá³éøëè
â³äêðèòèé Îâöèíèì Ãèäàíñüêèé ï³âîñòð³â, ïðîéøëè
ïðîòîêîþ, ÿêà íèí³ ìຠ³ì’ÿ
Îâöèíà, ³ 31 ñåðïíÿ 1737 ðîêó
äîñÿãëè ãèðëà ªí³ñåþ. Çàâäàííÿ åêñïåäèö³¿ áóëî âèêîíàíî.
Àëå çèìóâàòè äîâåëîñÿ íà
ªí³ñå¿, áî ä³ñòàòèñÿ äî Òóðóõàíñüêà ÷åðåç âàæê³ ïîãîäí³ óìîâè ìàíäð³âíèêè áóëè íå
â çìîç³. Ïðîòå Îâöèí áóâ
ëþäèíîþ â³äïîâ³äàëüíîþ. Íå
çëÿêàâøèñü ñí³ã³â, ìîðîçó ³
çàâ³ðþõ, â³í âèðóøèâ äî
Òóðóõàíñüêà, ùîá â³äïðàâèòè
ðàïîðòè äî Àäì³ðàëòåéñòâà ³
Áåðèí´à.
Äìèòðî Îâöèí
!$

Ó áåðåçí³ 1738 ðîêó â³í îòðèìàâ íàêàç ÿêîìîãà øâèäøå ïðèáóòè äî Ïåòåðáóðãà ç³ âñ³ìà æóðíàëàìè ³ êàðòàìè. Àëå âæå ïî
äîðîç³ äî Òîáîëüñüêà Îâöèíà çààðåøòóâàëè çà çíàéîìñòâî ç
êíÿçåì Äîëãîðóêèì. Ó Áåðåçîâ³ â³í ïîáèâ ÿêîãîñü ìèòíîãî ÷èíîâíèêà, ÿêèé íåââ³÷ëèâî ïîâîäèâñÿ ³ç ñåñòðîþ êíÿçÿ. Òîé íàïèñàâ äîíîñ. Ó ðåçóëüòàò³ Îâöèíà ðîçæàëóâàëè ó ìàòðîñè ³ â³äïðàâèëè äî Áåðèí´à. Ðàçîì ç êîìàíäîðîì â³í âèí³ñ óñ³ çëèãîäí³
ïëàâàííÿ ³ âèæèâ. Äî ñâ ñìåðò³ Áåðèí´ âñòèã íàïðàâèòè äî
íà÷àëüñòâà ïðîõàííÿ ïðî â³äíîâëåííÿ Îâöèíà â ÷èí³ ëåéòåíàíòà, ùî é áóëî çðîáëåíî. Íà öüîìó ïîíåâ³ðÿííÿ ìóæíüîãî ìàíäð³âíèêà çàê³í÷èëèñÿ. ϳçí³øå â³í ñëóæèâ ó Áàëò³éñüêîìó ôëîò³ ³ îäåðæàâ çâàííÿ êàï³òàíà äðóãîãî ðàíãó. Àëå ïîìåð ðàíî, â
54 ðîêè. Çäîðîâ’ÿ Îâöèíà áóëî ñèëüíî ï³ä³ðâàíå âàæêèìè óìîâàìè éîãî ï³âí³÷íèõ ìàíäð³â.

Àêàäåì³÷íèé çàã³í
Ïîðÿä ³ç çàãîíàìè, îñíîâíèì çàâäàííÿì ÿêèõ áóëà òîïîãðàô³÷íà çéîìêà îêåàíñüêîãî óçáåðåææÿ, ó ñêëàä³ Âåëèêî¿ Ï³âí³÷íî¿ åêñïåäèö³¿ áóâ ùå îäèí, òàê çâàíèé àêàäåì³÷íèé çàã³í. Éîãî
ó÷àñíèêàìè áóëè: ³ñòîðèê Ã. Ô Ì³ëëåð, íàòóðàë³ñò ². Ã. Ãìåë³íñòàðøèé, àä’þíêò ¥. Â. Ñòåëëåð. Óñ³ âîíè áóëè ³íîçåìöÿìè íà
ðîñ³éñüê³é ñëóæá³. ¯ì íà äîïîìîãó áóëî â³äêîìàíäèðîâàíî ï’ÿòü
ðîñ³éñüêèõ ñòóäåíò³â. Ó÷àñíèêè àêàäåì³÷íîãî çàãîíó ìàëè çðîáèòè ãåîãðàô³÷íå îïèñàííÿ Ñèá³ðó ³ ïî ìîæëèâîñò³ âèÿâèòè
éîãî ïðèðîäí³ ðåñóðñè.
Ãåðàðä Ôð³äð³õ ̳ëëåð âèêîíàâ âåëè÷åçíó ðîáîòó ïî âèÿâëåííþ ³ñòîðè÷íèõ äîêóìåíò³â. Â³í ³ éîãî ãåîäåçèñòè çðîáèëè
áàãàòî êàðò êðà¿íè, á³ëüø äîñêîíàëèõ, í³æ âîíè áóëè ðàí³øå.
Éîãàíí ¥åîð´ Ãìåë³í ïîáóâàâ íà Àëòà¿, Àëàòàó, Ñàëà³ð³,
Çàõ³äíîìó Ñàÿí³, Ñòàíîâîìó ³ ßáëóíåâîìó õðåáòàõ, ó Êóçíåöüê³é ³ ̳íóñèíñüê³é êîòëîâèíàõ. ³í îäíèì ³ç ïåðøèõ âèâ÷àâ
â³÷íó ìåðçëîòó ³ çàïî÷àòêóâàâ ó Ñèá³ðó ê³ëüêà ìåòåîðîëîã³÷íèõ ñòàíö³é.
¥åîð´ ³ëüãåëüì Ñòåëëåð áóâ çîîëîãîì ³ ë³êàðåì. Çà âëàñíèì
áàæàííÿì â³í ïðèºäíàâñÿ äî åêñïåäèö³¿ ³ ï³øîâ ó ïëàâàííÿ ç
Áåðèí´îì. Âè âæå çíàºòå, ùî íà îñòðîâ³ Êàÿê ó÷åíèé ç³áðàâ
âåëè÷åçíèé ³ äóæå ö³êàâèé ìàòåð³àë. Âàæêî ïîâ³ðèòè, àëå âñüîãî çà äåñÿòü ãîäèí â³í âñòèã îïèñàòè 163 âèäè ðîñëèí ³ òâàðèí.
Òàêèì ÷èíîì, Ñòåëëåð ñòàâ ïåðøèì äîñë³äíèêîì ϳâí³÷íî-Çàõ³äíî¿ Àìåðèêè. Ñàìå çàâäÿêè éîìó õàé íå âñ³, àëå áàãàòî ìîðÿ!%

ê³â ç³ «Ñâÿòîãî Ïåòðà» ïîâåðíóëèñÿ æèâèìè. Íàâåñí³, êîëè
ìîðÿêè îäèí çà îäíèì ïîìèðàëè â³ä öèíãè, Ñòåëëåð çíàéøîâ
òðàâó, ÿêîþ óñï³øíî ë³êóâàâ õâîðèõ. ϳä ÷àñ âàæêî¿ çèì³âë³ â³í
íå ïðèïèíÿâ íàóêîâèõ ðîçâ³äîê. ³í â³äêðèâ ñèâó÷à, ìîðñüêîãî
êîòèêà ³ çíàìåíèòó ìîðñüêó êîðîâó, ÿêó ïî÷àëè íàçèâàòè Ñòåëëåðîâîþ (íèí³ ö³º¿ ö³êàâî¿ òâàðèíè á³ëüøå íå ³ñíóº — ¿¿ çíèùèëè ìèñëèâö³ ùå ó XVIII ñòîë³òò³). Ñòåëëåð òàêîæ ïåðøèì îïèñàâ êîð³ííèõ æèòåë³â Àëåóòñüêèõ îñòðîâ³â — àëåóò³â.
Ðàçîì ç åê³ïàæåì «Ñâÿòîãî Ïåòðà» ó÷åíèé ïîâåðíóâñÿ íà
Êàì÷àòêó ³ òàì ïðîæèâ ùå äâà ðîêè, âåäó÷è íàóêîâ³ äîñë³äæåííÿ. Óíèêíóâøè ñìåðò³ ï³ä ÷àñ ïëàâàííÿ Áåðèí´à, â³í âñå æ
òàêè ñòàâ îäí³ºþ ç æåðòâ Âåëèêî¿ Ï³âí³÷íî¿ åêñïåäèö³¿. Íà
øëÿõó äî Ñàíêò-Ïåòåðáóðãà â Òþìåí³ ó÷åíèé ïîìåð â³ä çàïàëåííÿ ëåãåí³â.

Ñòåïàí Êðàøåí³íí³êî⠗ ãîðä³ñòü ðîñ³éñüêî¿ íàóêè
Ñåðåä ñòóäåíò³â, ùî âõîäèëè äî ñêëàäó àêàäåì³÷íîãî çàãîíó,
áóâ Ñòåïàí Êðàøåí³íí³êîâ. Éîãî ïðèçíà÷èëè äîïîìàãàòè Ãìåë³íó. Ðàçîì ç íèì â³í äåÿêèé ÷àñ ìàíäðóâàâ Ñèá³ðîì, à òàêîæ
çà íàêàçîì ïðîôåñîðà çä³éñíþâàâ íåâåëèê³ ñàìîñò³éí³ ïîäîðîæ³. Îòîæ íèì áóëè îïèñàí³ Êîëèâàíñüê³ çàâîäè íà Àëòà¿, Àðãóíñüê³ ñð³áí³ çàâîäè, çàïàñè ñëþäè íà ð³÷ö³ Êîëîò³âö³, ñîáîëèíèé
ïðîìèñåë íà ³ò³ì³, øàìàíñüê³ îáðÿäè òóá³ëüö³â. Àëå â 1737 ðîö³
Ãìåë³í, ÿêèé íå õîò³â ¿õàòè íà Êàì÷àòêó, â³äïðàâèâ òóäè Êðàøåí³íí³êîâà, ñêàçàâøè, ùî ïðèáóäå íåâäîâç³. Íàñïðàâä³ ðîáèòè öüîãî â³í ³ ãàäêè íå ìàâ. Òàê íà äîëþ þíàêà âèïàëî çä³éñíèòè
÷è íå íàéñêëàäí³øó ç ïîäîðîæåé Âåëèêî¿ Ï³âí³÷íî¿ åêñïåäèö³¿.
×åòâåðòîãî æîâòíÿ Êðàøåí³íí³êîâ íà áîðòó êîðàáëÿ «Ôîðòóíà» ðóøèâ íà ï³âîñòð³â. Ïî äîðîç³ ñóäíî ëåäâå íå çàòîíóëî.
Åê³ïàæ ³ ïàñàæèðè âðÿòóâàëèñÿ, àëå ïîçáóëèñÿ âñ³õ ñâî¿õ ðå÷åé
³ íàâ³òü õàð÷³â. ¯õ äîâåëîñÿ âèêèíóòè çà áîðò, ùîá ïîëåãøèòè
ðóõ êîðàáëÿ. Ìàíäð³âíèê îïèíèâñÿ â êðèòè÷íîìó ñòàí³. À òóò
ïðèéøëà ùå îäíà á³äà. ²ç Îõîòñüêà íà Êàì÷àòêó çàáóëè íàïðàâèòè íàêàç ïðî ïðèáóòòÿ Êðàøåí³íí³êîâà, ³ â³í çàëèøèâñÿ íàâ³òü áåç «õë³áíîãî äîâîëüñòâà» ³ ãðîøåé, ÿê³ ìàëè éîìó ðåãóëÿðíî âèäàâàòè.
Ïîïðè öå â÷åíèé ðîçïî÷àâ äîñë³äæåííÿ. Ç 1738 ïî 1741 ð³ê
â³í äåñÿòü ðàç³â ïåðåòíóâ Êàì÷àòêó â ð³çíèõ íàïðÿìêàõ ³ âèêîíàâ ðîáîòó ö³ëî¿ åêñïåäèö³¿. ³í ïåðøèì äîñë³äèâ êàì÷àòñüê³ ãåéçåðè ³ âóëêàíè, ïîçíàéîìèâñÿ ç êîð³ííèìè æèòåëÿìè
!&

ï³âîñòðîâà, çàãàäêîâèìè ³òåëüìåíàìè, ³ îïèñàâ ¿õí³ çâè÷à¿,
âèâ÷èâ ïîâåä³íêó ì³ñöåâèõ
òâàðèí (òþëåí³â, ñèâó÷³â, ìîðæ³â, ìîðñüêèõ êîòèê³â ³ êàëàí³â), ÿê³ áóëè ìàéæå íå â³äîì³ â ªâðîï³. Áàãàòî óâàãè
â÷åíèé ïðèä³ëèâ ìåòåîðîëîã³÷íèì ñïîñòåðåæåííÿì. Íà
áåðåç³ ìîðÿ â³í ïîñòàâèâ ñòîâï
³ â³äì³÷àâ ð³âåíü ïðèïëèâ³â ³
â³äïëèâ³â, çà äîïîìîãîþ ôëþãåðà âèâ÷àâ íàïðÿìêè â³òð³â,
çàïèñóâàâ ó ùîäåííèê äàí³
ïðî çì³íè ïîãîäè.
×åðåç òðè ðîêè íà Êàì÷àò- Ñòåïàí Êðàøåí³íí³êîâ
êó ïðèáóâ Ñòåëëåð. ³í áóâ âèùèé çà ÷èíîì â³ä Êðàøåí³íí³êîâà, ³ Êðàøåí³íí³êîâ ñòàâ ï³ä
éîãî íà÷àëî ³ ìóñèâ, çà âèìîãîþ Ñòåëëåðà, â³ääàòè éîìó ñâî¿
êîëåêö³¿. Äî òîãî æ îô³ö³éíî â³í ââàæàâñÿ ñòóäåíòîì, Ñòåëëåð,
òàêèì ÷èíîì, íå âèçíàâàâ éîãî çà ð³âíîãî ñîá³, äàðìà ùî ñòóäåíò óæå äàâíî ïðàöþâàâ ÿê ñïðàâæí³é òàëàíîâèòèé ó÷åíèé.
ϳçí³øå ó ïðàöÿõ Ñòåëëåðà áóëè âèêîðèñòàí³ öèòàòè ç ùîäåííèê³â Êðàøåí³íí³êîâà áåç ïîñèëàíü íà íüîãî. Òà ïîÿâà Ñòåëëåðà äóæå äîïîìîãëà Êðàøåí³íí³êîâó. ijçíàâøèñü, ùî òîé òðè
ðîêè ïðîæèâ íà ï³âîñòðîâ³ áåç áóäü-ÿêî¿ ìàòåð³àëüíî¿ ï³äòðèìêè, Ñòåëëåð ï³øîâ äî êîìåíäàíòà ³ äîáèâñÿ âèïëàòè áîðãó.
Ó 1741 ðîö³ Êðàøåí³íí³êîâ çà íàêàçîì Ñòåëëåðà ïî¿õàâ äî
ßêóòñüêà, à ïîò³ì äî Ñàíêò-Ïåòåðáóðãà. Ç ñîáîþ â³í â³ç íîâ³
êîëåêö³¿, ÿê³ áóëè íå ã³ðøå çà ò³, ùî ïåðåéøëè äî Ñòåëëåðà.
Ó ñòîëèö³ çàñëóãè Êðàøåí³íí³êîâà áóëè ïîì³÷åí³. Ó 1745 ðîö³
éîìó ïðèñâî¿ëè çâàííÿ àä’þíêòà, à ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ â³í ñòàâ ïðîôåñîðîì ïðèðîäíî¿ ³ñòî𳿠³ áîòàí³êè, ïîò³ì çàâ³äóâàâ àêàäåì³÷íèì áîòàí³÷íèì ñàäîì. Çà ðåçóëüòàòàìè ñâî¿õ ïîäîðîæåé â³í íàïèñàâ êíèãó «Îïèñ Çåìë³ Êàì÷àòñüêî¿». Âîíà ìàëà âåëèêèé óñï³õ
â ó÷åíèõ êîëàõ íå ò³ëüêè Ðîñ³¿, à é ªâðîïè. Êðàøåí³íí³êîâ ñòàâ
ïåðøèì ðîñ³éñüêèì ó÷åíèì, ÿêèé çàæèâ âåëèêî¿ ñëàâè çà êîðäîíîì. ³í ëèñòóâàâñÿ ³ç Êàðëîì ˳ííåºì, äî ðå÷³, çà ³í³ö³àòèâîþ
âåëèêîãî øâåäà, äðóæèâ ç Ëîìîíîñîâèì. Òà äîëÿ éîãî ñêëàëàñÿ
íåùàñëèâî. Íåçâàæàþ÷è íà òàêó ñëàâó, Êðàøåí³íí³êîâ æèâ ó ñòðà!'

ßêóòñüêà ôîðòåöÿ. Ìàë. 1878 ð.

øíèõ çëèäíÿõ. Âåëèêà ñ³ì’ÿ âèìàãàëà âåëèêèõ âèòðàò, à ãðîøåé
çà íàóêîâó ä³ÿëüí³ñòü ³ â òîé ÷àñ ó Ðîñ³¿ ïëàòèëè ìàëî.
Çäîðîâ’ÿ â÷åíîãî áóëî ñèëüíî ï³ä³ðâàíå ï³ä ÷àñ ñèá³ðñüêèõ ³
êàì÷àòñüêèõ ìàíäð³â, ÿê³ çàãàëîì òðèâàëè ìàéæå äåñÿòü ðîê³â.
Ó÷åíîìó áóëî ëèøå ñîðîê ÷îòèðè ðîêè, êîëè éîãî íå ñòàëî.
Éîãî æ³íêà íå ìàëà ãðîøåé, ùîá ïîõîâàòè ÷îëîâ³êà. Òîä³ Àêàäåì³ÿ íàóê âèäàëà ¿é ãðîø³ çà óìîâè, ùî âñ³ êíèãè ³ çàïèñè
Êðàøåí³íí³êîâà âîíà ïåðåäàñòü äî Àêàäå쳿.

Íà ïðîñòîðàõ ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè
³ä Êàì÷àòêè äî Àëÿñêè
ϳñëÿ â³äêðèòòÿ Áåðèí´îâî¿ ïðîòîêè ðîñ³ÿíè ïðîäîâæèëè
ïëàâàííÿ äî ï³âí³÷íîãî óçáåðåææÿ Àìåðèêè, ðîçâ³äàëè éîãî ³
çàâîëîä³ëè Àëÿñêîþ, ÷àñòèíîþ Êàë³ôîðí³¿ ³ Àëåóòñüêèìè îñòðîâàìè. Öå áóëà òàê çâàíà Ðîñ³éñüêà Àìåðèêà, â³äêðèòà ³ äîñë³äæåíà ðîñ³éñüêèìè ìàíäð³âíèêàìè. Ç 1784 ðîêó òóò ³ñíóâàëî ê³ëüêà ðîñ³éñüêèõ ïîñåëåíü ç àäì³í³ñòðàòèâíèì öåíòðîì
Íîâîàðõàíãåëüñüê íà îñòðîâ³ Áàðàíîâà (íèí³ î. ѳòêà)
²í³ö³àòîðîì ïðîñóâàííÿ ðîñ³ÿí íà àìåðèêàíñüê³ çåìë³ ³ âåëèêèì îðãàí³çàòîðîì äîñë³äæåíü ï³âí³÷íî¿ ÷àñòèíè Òèõîãî îêåàíó áóâ êóïåöü ³ ï³äïðèºìåöü Ãðèãîð³é Øåë³õîâ.
Ó 1775, 1778—
Ó 1867 ðîö³ Ðîñ³éñüêà Àìåðèêà áóëà ïðîäàíà 1779 ðîêàõ â³í â³äâ³ÑØÀ çà âåëèêó íà òîé ÷àñ ñóìó ó 7,2 ìëí
äàâ Îõîòñüê ³ çàõîïèâäîëàð³â. Àëå Ñïîëó÷åíèì Øòàòàì ö³ çåìë³
ñÿ ³äåºþ îñâîºííÿ
ä³ñòàëèñÿ äåøåâî, áî íà Àëÿñö³ áóëî
àìåðèêàíñüêèõ òåðèâ³äêðèòî âåëèê³ çàïàñè çîëîòà.
"

òîð³é. Ó 1784 ðîö³
Øåë³õîâ çàñíóâàâ ïîñåëåííÿ íà îñòðîâ³
Êàäüÿê ³ çðîáèâ éîãî
öåíòðîì Ðîñ³éñüêî¿
Àìåðèêè. Çà éîãî ³í³ö³àòèâîþ â 1785 ðîö³
áóëà îðãàí³çîâàíà åêñïåäèö³ÿ ïðîìèñëîâö³â
äëÿ âèâ÷åííÿ ï³âí³÷íîãî óçáåðåææÿ çàòîêè Àëÿñêà. Âîíà îáñòåæèëà ï³âäåííèé áåðåã ï³âîñòðîâà Àëÿñêà ³ âõîäè äî çàòîê
Êåíàéñêà (Êóêà) è ×óãàöüêà (Ïð³íñ-³ëüÿì). Çà íàêàçîì Øåë³õîâà â 1786 ðîö³ øòóðìàí Ãàâðè¿ë Ïðèáèëîâ äîñë³äèâ ÷àñòèíó Áåðèí´îâà ìîðÿ ³ â³äêðèâ íåâåëèêèé àðõ³ïåëàã. Øåë³õîâ
íàçâàâ éîãî íà ÷åñòü øòóðìàíà. Ñëóæáîâö³ êîìïàí³¿ Øåë³õîâà
Äìèòðî Áî÷àðîâ ³ Ãåðàñèì ²çìàéëîâ ó 1788 ðîö³ äîñë³äèëè
áëèçüêî 800 êì ï³âí³÷íîãî ìàòåðèêîâîãî óçáåðåææÿ çàòîêè
Àëÿñêà ³ ï³âîñòðîâà Êåíàé. dzáðàí³ íèìè ìàòåð³àëè äàëè çìîãó
ï³äïðèºìöþ-äîñë³äíèêó ñêëàñòè ïåðøó åòíîãðàô³÷íó õàðàêòåðèñòèêó êîíÿã (åñê³ìîñ³â î. Êàäüÿê) ³ ³íä³àíö³â Àëÿñêè. Ðåçóëüòàòîì öèõ çóñèëü ñòàëî ôàêòè÷íå ïðèºäíàííÿ Àëÿñêè ³
Àëåóòñüêèõ îñòðîâ³â äî ñêëàäó Ðîñ³éñüêî¿ ³ìïåð³¿.
Ó 1790 ðîö³ Øåë³õîâ ïðèçíà÷èâ íà ïîñàäó óïðàâèòåëÿ
ñâòîðãîâåëüíî¿ êîìïàí³¿
Îëåêñàíäðà Áàðàíîâà, çáàíêðóò³ëîãî êóïöÿ ³ ï³äïðèºìöÿ.
Íîâèé óïðàâèòåëü ââàæàâ, ùî
äî éîãî îáîâ’ÿçê³â âõîäèòü òàêîæ â³äêðèòòÿ íîâèõ çåìåëü
äëÿ ðîçøèðåííÿ òîðãîâîãî
âïëèâó êîìïàí³¿. Äî òîãî æ
Áàðàíîâ áóâ ïàòð³îòîì ³ ïðàãíóâ äî ïðèºäíàííÿ íîâîâ³äêðèòèõ çåìåëü äî Ðîñ³¿. Ïðîìèñëîâö³ íà ñëóæá³ êîìïàí³¿ íà
äîäàòîê äî ö³ííîãî õóòðà ìàëè Ãðèãîð³é Øåë³õîâ

Äåõòî ñòâåðäæóº, ùî Øåë³õîâ äóæå æîðñòîêî
ïîâîäèâñÿ ç êîíÿãàìè. Àëå äîâåäåí³ ôàêòè
ñóïåðå÷àòü öüîìó. ³äîìî, ùî â³í, ùîá
ïðèïèíèòè íàïàäè åñê³ìîñ³â íà îñåë³
êîëîí³ñò³â ³ ¿õ ÷îâíè ï³ä ÷àñ äîñë³äæåííÿ
óçáåðåææÿ, ç³áðàâ òóá³ëüö³â ³ íà ¿õ î÷àõ
ï³ä³ðâàâ ñêåëþ. ϳñëÿ öüîãî åñê³ìîñè âæå íå
òóðáóâàëè ïðèáóëüö³â. Òðîõè ï³çí³øå
Øåë³õîâ îðãàí³çóâàâ äëÿ åñê³ìîñüêèõ
õëîï÷èê³â øêîëó. Ç ÷àñîì äåõòî ç ¿¿
âèïóñêíèê³â óñï³øíî âåëè äîñë³äæåííÿ
áåðåã³â ³ âíóòð³øí³õ ðàéîí³â ϳâí³÷íîÇàõ³äíî¿ Àìåðèêè.

"

ïðèâîçèòè â³äîìîñò³
ïðî îñîáëèâîñò³ òèõ
ì³ñöü, äå âîíè ìàíäðóâàëè.
Ó 1791 ðîö³ Áàðàíîâ ïðèáóâ íà Êàäüÿê —
òîãî÷àñíèé
öåíòð ðîñ³éñüêî-àìåðèêàíñüêèõ ïîñåëåíü — ³ â³äðàçó âçÿâñÿ çà
äîñë³äæåííÿ íàâêîëèøí³õ òåðèòîð³é. Îñîáèñòî ñàì â³í îïèñàâ
×óãàöüêó çàòîêó (Ïð³íñ-³ëüÿì) ³ ê³ëüêà îñòðîâ³â. Ó 1795 ðîö³
â³í îáñòåæèâ ï³âí³÷íèé ³ ñõ³äíèé áåðåãè çàòîêè Àëÿñêà. Çà íàêàçîì Áàðàíîâà áóëî çä³éñíåíî áàãàòî åêñïåäèö³é äëÿ äîñë³äæåíü àìåðèêàíñüêîãî óçáåðåææÿ àæ äî Êàë³ôîðí³¿ ³ íàâ³òü íà
Ãàâàéñüê³ îñòðîâè. Ó 1804 ðîö³ íà îñòðîⳠѳòêà Áàðàíîâ ïîáóäóâàâ ôîðòåöþ Íîâî-Àðõàíãåëüñüê ³ ïåðåí³ñ äî íå¿ öåíòð Ðîñ³éñüêî¿ Àìåðèêè.
Óçáåðåææÿ ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè âèâ÷àëè ìîðñüê³ åêñïåäèö³¿
Ä. Êóêà, Æ. Ëàïåðóçà, ². Êðóçåíøòåðíà, Þ. ˳ñÿíñüêîãî,
Ì. Ñòàíþêîâè÷à, Ô. ˳ïêå, Î. Êîöþáè òà ³íøèõ ìîðåïëàâö³â.
Ç íèõ ÷è íå íàéá³ëüø³ ðåçóëüòàòè ìàëà àíãë³éñüêà åêñïåäèö³ÿ
Äæîðäæà Âàíêóâåðà. Ó 1792 ðîö³ ï³ä ÷àñ íàâêîëîñâ³òíüî¿ ïîäîðîæ³ â³í ï³ä³éøîâ äî ìàòåðèêà ³ ïðîòÿãîì òðüîõ ðîê³â çíÿâ óçáåðåææÿ â³ä 39î20′ äî 60î ï³âí³÷íî¿ øèðîòè.
Ïåðøèì âåëèêèì äîñë³äíèêîì âíóòð³øí³õ ðàéîí³â ï³âíî÷³ Àìåðèêè áóâ àíã볺öü Ñàìþåëü Õ³ðí. ³í ä³ÿâ çà
ñïðèÿííÿ ïðîìèñëîâî¿ Êîìïàí³¿ Ãóäçîíîâî¿ çàòîêè.
Â³ä ³íä³àíö³â êîìïàí³ÿ ä³çíàëàñÿ ïðî ³ñíóâàííÿ âåëèêî¿
ð³÷êè, íà áåðåãàõ ÿêî¿ º çàïàñè
ì³äíî¿ ðóäè. Õ³ðí ìàâ çíàéòè
öþ ð³÷êó ³ ðîäîâèùå, à òàêîæ
ç’ÿñóâàòè, ÷è íå ïåðåòèíàº
âîíà ìàòåðèê ç³ ñõîäó íà çàõ³ä,
òîáòî çâ’ÿçóº Àòëàíòè÷íèé òà
Òèõèé îêåàíè.
Õ³ðí çä³éñíèâ äâ³ åêñïåäèö³¿, ïðîéøîâ ãóñò³ êàíàäñüê³
Ñàìþåëü Õ³ðí
ϳä ÷àñ äîñë³äæåííÿ
ï³âí³÷íîàìåðèêàíñüêîãî óçáåðåææÿ
Âàíêóâåð øèðîêî âèêîðèñòîâóâàâ â³äîìîñò³,
ÿê³ îäåðæàâ â³ä ðîñ³éñüêèõ ïðîìèñëîâö³â
³ ìîðåõîä³â. ³í òàêîæ ìàâ ïðè ñîá³ êîﳿ
ðîñ³éñüêèõ ñåêðåòíèõ êàðò, âèêðàäåíèõ
àãåíòàìè Áðèòàíñüêîãî àäì³ðàëòåéñòâà.

"

ë³ñè ³ òóíäðó é äîñÿã ϳâí³÷íîãî Ëüîäîâèòîãî îêåàíó. ³í äîñë³äèâ âåëè÷åçí³ âíóòð³øí³ ïðîñòîðè êîíòèíåíòàëüíî¿ Ï³âí³÷íî¿ Êàíàäè. Äî íüîãî
ºâðîïåéöÿì áóëà â³äîÙå ç ÷àñ³â Êàðòüº äîñë³äíèêè ïðèïóñêàëè
ìîæëèâ³ñòü ³ñíóâàííÿ â ϳâí³÷í³é Àìåðèö³
ìà ëèøå íåâåëèêà
âåëèêî¿ ð³÷êè, ÿêà ïåðåòèíຠìàòåðèê ç³
ñìóãà ñóõîäîëó ïîáëèñõîäó íà çàõ³ä. ¯¿ â³äêðèòòÿ äàëî á
çó óçáåðåææÿ.
ìîæëèâ³ñòü íàëàãîäèòè çðó÷íèé
Ìàíäð³âíèê â³äòðàíñïîðòíèé çâ’ÿçîê ì³æ Àòëàíòè÷íèì ³
êðèâ
áàãàòî îçåð òà
Òèõèì îêåàíàìè. Ïîøóêè ö³º¿ ã³ïîòåòè÷íî¿
ð³÷êè âåëè ìàéæå âñ³ åêñïåäèö³¿, ÿê³
ð³÷îê, àëå æîäíà ç íèõ
îáñòåæóâàëè áåðåãè ìàòåðèêà, ó òîìó ÷èñë³
íå â³äïîâ³äàëà ìåò³
Êóê ³ Âàíêóâåð.
éîãî ïîøóê³â: â³äøóêàííþ ïðîõîäó ì³æ îêåàíàìè. Óò³ì, ð³÷êè Êîïïåðìàéí, òîáòî
̳äíîðóäíî¿, â³í äîñÿã, àëå ì³äíî¿ ðóäè òàì áóëî íåáàãàòî, òà é
ïåðåâîçèòè ¿¿ ìàòåðèêîì àáî ìîðåì áóëî äóæå âàæêî é äîðîãî.
ϳä ÷àñ ïîäîðîæ³ Õ³ðíà ñóïðîâîäæóâàëè ³íä³àíåöü Ìàòîíàáá³ ³
çàã³í éîãî îäíîïëåì³ííèê³â. Ìàíäð³âíèê äóæå âèñîêî ñòàâèâ ìîðàëüí³ ÿêîñò³ ³ ðîçóì ñâîãî ñóïóòíèêà, àëå äåÿêèõ çâè÷à¿â ³íä³àíö³â íå ì³ã çðîçóì³òè. ßêîñü â³í áóâ ñâ³äêîì òîãî, ÿê éîãî ³íä³àíö³
íàïàëè íà òàá³ð ìèðíèõ åñê³ìîñ³â ³ ïåðåáèëè ¿õ. Çóïèíèòè ð³çàíèíó Õ³ðí áóâ íå â çìîç³. ̳ñöå, äå â³äáóâàëàñÿ öÿ ïîä³ÿ, ìàíäð³âíèê
íàçâàâ Áëàä³-Ôîðñ — «Êðèâàâèé âîäîñïàä».
Åêñïåäèö³¿ ó ãëèá êîíòèíåíòó ïî÷àëè îðãàí³çîâóâàòè é ³íø³
ïðîìèñëîâ³ êîìïàí³¿, ùî ä³ÿëè â ë³ñàõ Êàíàäè. Àãåíò ϳâí³÷íîçàõ³äíî¿ êîìïàí³¿ Îëåêñàíäð Ìàêåíç³ òåæ øóêàâ ã³ïîòåòè÷íó
ð³÷êó-ïðîõ³ä. Íàòîì³ñòü â³í â³äêðèâ âåëèêó âîäíó àðòåð³þ, ÿêà
íèí³ ìຠéîãî ³ì’ÿ, àëå öÿ ð³÷êà òå÷å ç ï³âäíÿ íà ï³âí³÷. Ó äðóã³é
åêñïåäèö³¿ Ìàêåíç³ çì³ã äâ³÷³ ïåðåòíóòè ï³âí³÷íîàìåðèêàíñüêèé
ìàòåðèê ç³ ñõîäó íà çàõ³ä ³ ó çâîðîòíîìó íàïðÿìêó.

Ñóìíà äîëÿ Ôðàíêë³íà
Îäíèì ç íàéâ³äîì³øèõ äîñë³äíèê³â ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè º îô³öåð áðèòàíñüêîãî ôëîòó Äæîí Ôðàíêë³í, äîëÿ ÿêîãî, íà æàëü,
ñêëàëàñÿ äóæå òðàã³÷íî. Ó þíàöòâ³ â³í ïëàâàâ ç Ôë³íäåðñîì ³ ç
÷àñîì íàáóâ áàãàòîãî äîñâ³äó ìîðñüêèõ ïîäîðîæåé.
Ó 1819 ðîö³ Ôðàíêë³íà ïðèçíà÷èëè êåðóâàòè åêñïåäèö³ºþ, ÿêà
ìàëà îáñòåæèòè ï³âí³÷íå óçáåðåææÿ àìåðèêàíñüêîãî ìàòåðèêà â³ä
ãèðëà ð³÷êè Êîïïåðìàéí äî Ãóäçîíîâî¿ çàòîêè ñóõîäîëîì.
Éîãî íåâåëèêèé çàã³í ³ç ï’ÿòè ÷îëîâ³ê äå íà ÷îâíàõ, à äå
âîëîêîì ï³äíÿâñÿ â³ä Ãóäçîíîâî¿ çàòîêè äî îçåðà ³íí³ïå´. Çà
"!

äâà ì³ñÿö³ ìàíäð³âíèêè ïîäîëàëè äåâ’ÿòíàäöÿòü ð³÷îê ³ îçåð.
Äàë³ åêñïåäèö³ÿ ðóøèëà äî Ñàñêà÷åâàíà ³ òóò ó ôîðò³ Êàìáåðëåíä-Õàóñ çàçèìóâàëà.
Ïðîòÿãîì çèìîâèõ ì³ñÿö³â Ôðàíêë³í ïðîäîâæóâàâ ä³ÿòè.
Ðàçîì ç îô³öåðîì Äæîðäæåì Áàêîì ³ ìàòðîñîì Äæîíîì Õåïáåðíîì ó ñ³÷í³—ëþòîìó ïðè òåìïåðàòó𳠖45° Ñ Ôðàíêë³í ï³øîâ äî ôîðòó ×èïåâàéîí ó ãèðë³ ð³÷êè Àòàáàñêà. ˳êàð Äæîí
г÷àðäñîí ³ îô³öåð Ðîáåðò Õóä ïðèºäíàëèñÿ äî êîìàíäèðà ò³ëüêè â ëèïí³. Âñ³ ðàçîì âîíè ðóøèëè íà ï³âí³÷íèé çàõ³ä ïî ð³÷ö³
Íåâ³ëüíè÷³é ³ ÷åðåç Âåëèêå Íåâ³ëüíè÷å îçåðî ï³ä³éøëè äî ôîðòó Ïðîâ³äåíñ ïîáëèçó âèòîêó ð³÷êè Ìàêåíç³. Òóò äî çàãîíó ïðèºäíàëîñÿ ùå ê³ëüêà ÷îëîâ³ê.
Ó ñåðïí³ Ôðàíêë³í ³ éîãî ï³äëåãë³ äîñÿãëè ð³÷êè Êîïïåðìàéí ³ òóò çóïèíèëèñÿ íà äðóãó çèì³âëþ. Âë³òêó 1821 ðîêó çàã³í
çíîâó ðîçä³ëèâñÿ. ×àñòèíà éîãî ï³ä êîìàíäóâàííÿì Ôðàíêë³íà
ð³÷êîþ Êîïïåðìàéí ïîïëèâëà äî ìîðñüêî¿ çàòîêè Êîðîíåéøí.
Êîëè ôîðâàðä³â íàçäîãíàëà ðåøòà ìàíäð³âíèê³â, çàã³í Ôðàíêë³íà íà ³íä³àíñüêèõ ÷îâíàõ ïðÿìóâàâ âçäîâæ áåðåãà íà ñõ³ä. Åêñïåäèö³ÿ îáñòåæèëà áåðåã, íå ìèíàþ÷è æîäíî¿ çàòîêè ³ áóõòè.
Àëå íàñòàëè îñ³íí³ õîëîäè, òîìó åêñïåäèö³ÿ ïîâåðíóëà íàçàä.
Çâîðîòíèé øëÿõ áóâ óêðàé âàæêèì. ×îìóñü ï³ä ÷àñ ïîëþâàííÿ ìàíäð³âíèêè íå çìîãëè çäîáóòè áîäàé ÿêèõîñü òðîôå¿â.
Òîìó ìàëè ¿ñòè ëèøàéíèê, âàðèëè øê³ðÿíå âçóòòÿ ³ ïîÿñè. Ïðîòÿãîì äâîõ ì³ñÿö³â ïîìåðëî â³ñ³ìíàäöÿòü ÷ëåí³â åêñïåäèö³¿.
Îäíîãî ðàçó Ðîáåðòà Õóäà
çíàéøëè ìåðòâèì ç âîãíåïàëüíîþ ðàíîþ â ïîòèëèö³. Äæîí
г÷àðäñîí âèð³øèâ, ùî öå çðîáèâ îäèí ç ³íä³àíö³â-ïðîâ³äíèê³â, ³ çàñòðåëèâ éîãî. ϒÿòü
÷ëåí³â åêñïåäèö³¿, ÿê³ çàëèøèëèñÿ æèâèìè, áóëè âðÿòîâàí³
³íä³àíöÿìè.
Ôðàíêë³íó çäàâàëîñÿ, ùî
ï³ä ÷àñ åêñïåäèö³¿ áóëî çðîáëåíî äóæå ìàëî. Òîìó â³í ïîãîäèâñÿ êåðóâàòè íàñòóïíîþ
åêñïåäèö³ºþ. Âîíà â³äáóëàñÿ â
1825 ðîö³. Öüîãî ðàçó ïîùàñÄæîí Ôðàíêë³í
""

Êîðàáë³ Ôðàíêë³íà «Òåðîð» ³ «Åðåáóñ» â àðêòè÷íèõ âîäàõ

òèëî îáñòåæèòè ìîðñüêå óçáåðåææÿ íà çàõ³ä â³ä Êîïïåðìàéíà ³
ïîâåðíóòèñÿ äî Àíã볿.
 îñòàííþ àðêòè÷íó åêñïåäèö³þ Äæîí Ôðàíêë³í âèðóøèâ
ìàéæå ÷åðåç äâàäöÿòü ðîê³â, ó òðàâí³ 1845 ðîêó. Âîíà ìàëà íà
ìåò³ â³äêðèòòÿ ï³âí³÷íî-çàõ³äíîãî ïðîõîäó ³ áóëà äîáðå îðãàí³çîâàíà. ϳä êîìàíäóâàííÿì çíàìåíèòîãî ìîðåïëàâöÿ ïåðåáóâàëî äâà êîðàáë³ — «Òåðîð» ³ «Åðåáóñ». Äî êîìàíäè âõîäèëè
äîñâ³ä÷åí³ ìîðåïëàâö³. Âîñòàííº ¿õ áà÷èëè 19 ëèïíÿ 1845 ðîêó
â çàòîö³ ãðåíëàíäñüêîãî îñòðîâà Óïåðí³â³ê. ϳñëÿ öüîãî í³ÿêèõ
â³äîìîñòåé â³ä åêñïåäèö³¿ á³ëüøå íå áóëî.
Ïðèáëèçíî ÷åðåç ð³ê ïî÷àëàñÿ åïîïåÿ ïîøóê³â åêñïåäèö³¿
Ôðàíêë³íà, ÿêà òðèâàëà àæ äî ïî÷àòêó ÕÕ ñòîë³òòÿ. ¯¿ îðãàí³çîâóâàëè àíãë³éñüêèé óðÿä, äðóæèíà Ôðàíêë³íà Äæåí ³ íàâ³òü àìåðèêàíö³. Çíàéøëè áàãàòî ðå÷åé, ïîõîâàíü ³ ëþäñüêèõ
ñêåëåò³â. Îäíîãî ðàçó çíàéøëè íàâ³òü âàæêî íàâàíòàæåíèé
÷îâåí ³ç äâîìà ñêåëåòàìè. Ëþäè çàãèíóëè íå â³ä ãîëîäó, áî
ñåðåä âàíòàæó áóëî 18 êã øîêîëàäó òà ³íøà ¿æà. Äèâíî áóëî
é òå, ùî çíåñèëåí³ ëþäè òÿãíóëè ³ç ñîáîþ áàãàòî ïðåäìåò³â,
â³ä ÿêèõ ìîæíà áóëî â³äìîâèòèñÿ. Ïîñòóïîâî íàêîïè÷óâàëîñÿ
âñå á³ëüøå â³äîìîñòåé. ²ç çíàéäåíî¿ çàïèñêè ñòàëî â³äîìî, ùî
Ôðàíêë³í ïîìåð 11 ÷åðâíÿ 1847 ðîêó. Ñåðåä íåá³æ÷èê³â áóëî
ê³ëüêà îô³öåð³â. Ñòàëî î÷åâèäíî, ùî îäí³ºþ ç ïðè÷èí òðàãå䳿
ñòàëè ïîãàí³ êîíñåðâè, ùî ¿õ ÿêèéñü ïðîéäèñâ³ò ïðîäàâ åêñïåäèö³¿ ùå â Àíã볿. Ó áëÿøàíêàõ ì³ñòèëîñÿ ãíèëå ì’ÿñî, ï³"#

ñîê ³ íàâ³òü òèðñà. Óò³ì äîñ³ íåçðîçóì³ëî, ÷îìó æîäåí ³ç 129 ÷îëîâ³ê, ùî âõîäèëè äî êîìàíä äâîõ êîðàáë³â, íå âðÿòóâàâñÿ,
àäæå º ñâ³ä÷åííÿ ³íä³àíö³â, ùî äåÿê³ ç ëþäåé Ôðàíêë³íà ïåâíèé ÷àñ æèëè ñåðåä íèõ.

Ìàëåíüêà «Éîà» äîëຠï³âí³÷íî-çàõ³äíèé ïðîõ³ä
Ñåêðåòàð Áðèòàíñüêîãî Àäì³ðàëòåéñòâà Äæîã Áàððîó, äîáðå
îá³çíàíèé ç ðåçóëüòàòàìè ï³âí³÷íèõ åêñïåäèö³é, áóâ óïåâíåíèé
ó íåîáõ³äíîñò³ ïðîäîâæåííÿ ïîøóê³â ï³âí³÷íî-çàõ³äíîãî ïðîõîäó. Ó 1818 ðîö³ óðÿä Âåëèêî¿ Áðèòàí³¿ ïðèçíà÷èâ ïðåì³þ ó
20 òèñÿ÷ ôóíò³â ñòåðë³íã³â çà â³äêðèòòÿ ïðîõîäó. Òîãî æ ðîêó
Àäì³ðàëòåéñòâî îðãàí³çóâàëî â³äðàçó äâ³ åêñïåäèö³¿. Îäí³ºþ ç
íèõ êåðóâàâ Áàððîó. Ïðîõ³ä îáèäâ³ åêñïåäèö³¿ òàê ³ íå çíàéøëè.
Àëå éîãî ïîøóêè íå ïðèïèíèëèñÿ. Ðîçâ’ÿçàòè öþ ïðîáëåìó íàìàãàëèñÿ áàãàòî ìîðåïëàâö³â. Ñàì Áàððîó ùå ðàç õîäèâ äî
àìåðèêàíñüêèõ ï³âí³÷íèõ âîä. Ñïðàâó ïðîäîâæèâ éîãî ñóïóòíèê Åäóàðä Ïàðð³ òà áàãàòî ³íøèõ. Îñîáëèâî âåëèêèé âíåñîê ó
ñïðàâó âíåñëè åêñïåäèö³¿, íàïðàâëåí³ íà ðîçøóêè Ôðàíêë³íà.
Âñ³ âîíè ïîñòóïîâî íàíîñèëè íà êàðòó òîé âåëèêèé ëàá³ðèíò ç
îñòðîâ³â, ïðîòîê ³ çàòîê, ÿêèé çíàõîäèòüñÿ ì³æ ªâðîïîþ ³ ϳâí³÷íîþ Àìåðèêîþ ³ äå âåëèñÿ ïîøóêè. Íàðåøò³, 1839 ðîêó äîñâ³ä÷åíèé ïîëÿðíèê Òîìàñ Ä³ç ³ ïëåì³ííèê îäíîãî ç äèðåêòîð³â
Êîìïàí³¿ Ãóäçîíîâî¿ çàòîêè Òîìàñ ѳìïñîí ï³ä ÷àñ ñâîãî ïëàâàííÿ äîâåëè, ùî ÷åðåç ï³âí³÷í³ àðêòè÷í³ ïðîòîêè íà çàõ³ä
â³ä ï³âîñòðîâà Áóò³ÿ âë³òêó çà
ñïðèÿòëèâèõ óìîâ ìîæíà
ïðîéòè ç Àòëàíòè÷íîãî îêåàíó äî Òèõîãî íà íåâåëèêîìó
ñóäí³. Ñàì³ âîíè çðîáèòè öå
áóëè íå â çìîç³, áî ¿õí³ êîðàáë³ «Êàñòîð» ³ «Ïîëëóêñ» áóëè
äîñèòü âåëèê³.
Ïîäîëàòè ïðîõ³ä ïîòàëàíèëî ò³ëüêè ÷åðåç ï³âñòîë³òòÿ
íîðâåçüêîìó ïîëÿðíîìó ìàíäð³âíèêó Ðóàëó Àìóíäñåíó, êîòðèé ïðîïëèâ íà â³òðèëüíî-ìîòîðí³é ÿõò³ «Éîà» â³ä ¥ðåíëàí䳿 äî Àëÿñêè.
Ðóàë Àìóíäñåí
"$

Ñïî÷àòêó Àìóíäñåí ïîâòîðèâ øëÿõ Ôðàíêë³íà, ïîò³ì ðóøèâ íà ï³âäåíü ïðîòîêàìè Ï³ë ³ Ôðàíêë³í äî ï³âí³÷íîãî óçáåðåææÿ îñòðîâà ʳíã-³ëüÿì, îá³éøîâ éîãî ç³ ñõîäó ïðîòîêàìè
Äæåìñ-Ðîñ ³ Ðåé. Íà ï³âäåííî-ñõ³äíîìó óçáåðåææ³ îñòðîâà Àìóíäñåí çèìóâàâ, à âë³òêó 1905 ðîêó âèðóøèâ íà çàõ³ä óçäîâæ ìàòåðèêà, çàëèøèâøè íà ï³âíî÷³ Êàíàäñüêèé àðêòè÷íèé àðõ³ïåëàã.
Âòðåòº ìîðåïëàâåöü ïåðåçèìóâàâ ïîáëèçó ï³âí³÷íî-çàõ³äíèõ áåðåã³â Êàíàäè, à íàñòóïíîãî 1906 ðîêó ïðîéøîâ ÷åðåç Áåðèí´îâó ïðîòîêó äî Òèõîãî îêåàíó.
Òàêèì ÷èíîì, â³äêðèòòÿ ³ ïîäîëàííÿ ï³âí³÷íî-çàõ³äíîãî ïðîõîäó òðèâàëî ïîíàä ÷îòèðèñòà ðîê³â. Ðîçïî÷àâ öþ åïîïåþ Äæîí
Êàáîò, à çàê³í÷èâ Ðóàë Àìóíäñåí.

Ñóïåðå÷êè çà ϳâí³÷íèé ïîëþñ
Íà ïî÷àòêó XX ñòîë³òòÿ ìàéæå âñ³ á³ë³ ïëÿìè íà êàðòàõ áóëè
ñòåðò³. Àëå çàëèøàëîñÿ ùå äâà ì³ñöÿ, ÿê³ ïðèòÿãóâàëè äî ñåáå
ïîãëÿäè ìàíäð³âíèê³â òà íàóêîâö³â ç ð³çíèõ êðà¿í, — ϳâí³÷íèé òà ϳâäåííèé ïîëþñè. Æîäíà ëþäèíà ó ñâ³ò³ íå ìîãëà ïîõâàëèòèñÿ òèì, ùî ïîáóâàëà íà âåðõ³âö³ ïëàíåòè, õî÷à ì³ñöåçíàõîäæåííÿ ïîëþñ³â áóëî îá÷èñëåíî ç íàäçâè÷àéíîþ òî÷í³ñòþ.
Ïåðøèì ó 1909 ðîö³ ï³äêîðèëè ϳâí³÷íèé ïîëþñ, à ÷åðåç òðè
ðîêè, (1912) — ϳâäåííèé.
ϳâí³÷íèé ïîëþñ çäàâàâñÿ äîñë³äíèêàì «òâåðäèì ãîð³øêîì».
ijñòàòèñÿ òóäè âîäîþ áóëî íåìîæëèâî, áî âñ³ ï³äõîäè äî íüîãî
âêðèâàëè êðèæàí³ ïîëÿ. ßêùî éòè ï³øêè, òî òðåáà áóëî ïîäîëàòè âåëè÷åçíó â³äñòàíü, äî òîãî æ ó íåñïðèÿòëèâèõ ïîãîäíèõ
óìîâàõ. Ó÷àñíèêè åêñïåäèö³¿ ìàëè ïîäáàòè ïðî âñå: ïðî ïàëüíå, ¿æó, ñïåö³àëüíèé îäÿã, çàñîáè ïåðåñóâàííÿ... Òîìó íå äèâíî, ùî áàãàòî ñì³ëèâö³â, ÿê³ âèðóøèëè â äîðîãó ç íàì³ðîì ä³ñòàòèñÿ «íàéï³âí³÷í³øî¿» òî÷êè Çåìë³, ïîâåðòàëèñÿ íàçàä. ijñòàòèñÿ ðàéîíó ϳâí³÷íîãî ïîëþñà ïîùàñòèëî íàðåøò³ äâîì
ìàíäð³âíèêàì: Ôðåäåð³êó Àëüáåðòó Êóêó ³ Ðîáåðòó Åäâ³íó ϳð³.
Íàðîäèâñÿ Ôðåäåð³ê Êóê 10 ÷åðâíÿ 1865 ðîêó íà ìàëåíüê³é
ôåðì³ ïîáëèçó Êàëë³êóíà, íà ð³÷ö³ Äåëàâåð, ³ áóâ ï’ÿòîþ, íàéìîëîäøîþ äèòèíîþ â ðîäèí³. Áàòüêî éîãî ïîìåð, êîëè õëîï÷èêó áóëî ï’ÿòü ðîê³â. Êóê çìàëêó ö³êàâèâñÿ ïðèðîäíèìè ÿâèùàìè ³ ìð³ÿâ ïðî äàëåê³ ïîäîðîæ³, ñïîâíåí³ ïðèãîä. Òà äîëÿ
áóëà ñïî÷àòêó íåëàñêàâîþ äî íüîãî. Ó òðèíàäöÿòü ðîê³â Ôðåäåð³ê çìóøåíèé áóâ ï³òè ïðàöþâàòè íà ñêëÿíèé çàâîä, à ï³ñëÿ
"%

ïåðå¿çäó â Áðóêë³í íàìàãàâñÿ çàðîáèòè ãðîø³, äå ò³ëüêè ì³ã. Õëîïåöü ìð³ÿâ ïðî îñâ³òó
³ äîêëàäàâ óñ³õ çóñèëü,
ùîá éîãî ìð³ÿ çä³éñíèëàñÿ. ³í ïî÷àâ â³äâ³äóâàòè ìåäè÷íèé ôàêóëüòåò Êîëóìá³éñüêîãî óí³âåðñèòåòó, çàðîáëÿþ÷è ãðîø³ íà íàâ÷àííÿ òèì, ùî ðîçíîñèâ ìîëîêî.
ßêîñü Ôðåäåð³ê ïðî÷èòàâ îãîëîøåííÿ ϳð³ â «Áðóêë³í ñòàíäàðò þí³îí» ïðî íàá³ð äîáðîâîëüö³â ó ϳâí³÷íî-ãðåíëàíäñüêó
åêñïåäèö³þ. ² çâè÷àéíî æ â³í â³äãóêíóâñÿ íà íüîãî. ϳð³, çãàäóþ÷è ñâîãî ó÷íÿ, êàçàâ, ùî Ôðåäåð³ê Êóê áóâ çðàçöåâèì àðêòè÷íèì äîñë³äíèêîì. Éîãî ñèëà òà ñò³éê³ñòü âèêëèêàëè ïîäèâ íàâ³òü ó äîñâ³ä÷åíèõ ìàíäð³âíèê³â.
ϳñëÿ ïîõîäó â Ãðåíëàíä³þ Êóê ïîâåðíóâñÿ äî ìåäè÷íî¿ ïðàêòèêè â Áðóêë³í³. Äðóç³, ÿê³ îõî÷å ñëóõàëè éîãî ðîçïîâ³ä³ ïðî ϳâí³÷, çàïðîïîíóâàëè éîìó íàïèñàòè ñòàòò³ ïðî ñâî¿ åòíîãðàô³÷í³
äîñë³äæåííÿ. Àëå äëÿ öüîãî ïîòð³áíî áóëî îòðèìàòè äîçâ³ë ϳ𳠗
êåð³âíèêà åêñïåäèö³¿. ϳð³ â³äìîâèâ. Òîä³ Êóê âèéøîâ ç³ ñêëàäó
åêñïåäèö³¿, ³ âîíè ðîçñòàëèñÿ âîðîæå.
Êóê ðîç÷àðóâàâñÿ â ϳð³, àëå íå â Àðêòèö³. Íåçàáàðîì â³í
çðîáèâ äâ³ êîðîòêî÷àñí³ åêñêóðñ³éí³ åêñïåäèö³¿ äî áåðåã³â Ãðåíëàí䳿, ïîò³ì ó 1897—1899 ðîêàõ áðàâ ó÷àñòü ó áåëüã³éñüê³é ìîðñüê³é åêñïåäèö³¿ ó âèñîê³ ï³âäåíí³ øèðîòè. Ñóäíî, íà ÿêîìó
ïëèâ Êóê, çàòèñëî ëüîäàìè ³ ïîòÿãíóëî â äðåéô, ùî òðèâàâ
äîâãèõ òðèíàäöÿòü ì³ñÿö³â. Öå áóëà ïåðøà â ³ñòî𳿠çèì³âëÿ â
Àíòàðêòèä³. Åêñïåäèö³ÿ íå áóëà ãîòîâà äî öüîãî, ³ äîñë³äíèêè
ëåäâå íå çàãèíóëè.
Ö³êàâî, ùî â áåëüã³éñüê³é àíòàðêòè÷í³é
ϳçí³øå
Ðóàë
åêñïåäèö³¿ áðàâ ó÷àñòü òàêîæ ìîëîäèé
Àìóíäñåí íàïèñàâ
íîðâåçüêèé øòóðìàí Ðóàë Àìóíäñåí,
ïðî ñâîãî òîâàðèøà:
ó ìàéáóòíüîìó ïðîñëàâëåíèé ïîëÿðíèé
«Â³í [Êóê] áóâ ºäèìàíäð³âíèê. Óäâîõ ç Êóêîì âîíè âðÿòóâàëè
íèì ç óñ³õ íàñ, õòî
ó÷àñíèê³â åêñïåäèö³¿. Êîëè íà÷àëüíèê ³
êàï³òàí êîðàáëÿ âàæêî çàõâîð³ëè íà öèíãó,
í³êîëè íå âòðà÷àâ ìóæÀìóíäñåí ³ Êóê ïî÷àëè ïîëþâàòè íà ï³íãâ³í³â íîñò³, çàâæäè áóâ áàòà òþëåí³â. Ñâ³æå ì’ÿñî øâèäêî ïîñòàâèëî
äüîðèì, ñïîâíåíèì
íà íîãè íàâ³òü òèõ, õòî áóâ ó âàæêîìó ñòàí³.
íàä³é, ìàâ äîáðå ñëîâî äëÿ êîæíîãî. Çàõâîð³â õòîñü — â³í ñèä³â êîëî ë³æêà é
ðîçâàæóâàâ õâîðîãî; çàíåïàäàâ äóõîì — ï³äáàäüîðþâàâ éîãî ³
Ôðåäåð³ê Àëüáåðò Êóê (1865—1940) —
ï³âí³÷íîàìåðèêàíñüêèé ë³êàð ³ ïîëÿðíèé
ìàíäð³âíèê. Áðàâ ó÷àñòü ó ê³ëüêîõ ïîëÿðíèõ
åêñïåäèö³ÿõ: ó ï³âí³÷íó Ãðåíëàíä³þ (1898), íà
Çåìëþ Ãðåéàìà. 21 êâ³òíÿ 1908 ðîêó, çà éîãî
òâåðäæåííÿì, ïåðøèì äîñÿã ϳâí³÷íîãî
ïîëþñà.

"&

âñåëÿâ âïåâíåí³ñòü ó ïîðÿòóíîê. Ó íüîìó íå ò³ëüêè í³êîëè íå
âãàñàëà â³ðà — éîãî âèíàõ³äëèâ³ñòü ³ íàïîëåãëèâ³ñòü áóëè áåçìåæí³».
Êîëè íàâåñí³ íåïîäàë³ê â³ä ñóäíà ç’ÿâèëàñÿ îïîëîíêà, Êóê
çàïðîïîíóâàâ ïî÷èíàòè ðîáîòè ïî çâ³ëüíåííþ ñóäíà. Çà äîïîìîãîþ çâè÷àéíèõ äâîðó÷íèõ ïèëîê ³ âèáóõ³âêè âîíè ïðîêëàëè
900-ìåòðîâèé êàíàë, ³ ÷åðåç òðèíàäöÿòü ì³ñÿö³â ñóäíî âèéøëî
íà â³äêðèòó âîäó.
ϳñëÿ çàê³í÷åííÿ åêñïåäèö³¿ Êóê, ºäèíèé ó÷àñíèê íåáåëüã³éñüêîãî ïîõîäæåííÿ, áóâ íàãîðîäæåíèé áåëüã³éñüêèì îðäåíîì Ëåîïîëüäà.
Ç ðîêàìè ö³êàâ³ñòü Êóêà äî ïîëÿðíèõ êðà¿í íå ìèíàëà.
Ó 1906 ðîö³ â³í âïåðøå â ³ñòî𳿠çðîáèâ ñõîäæåííÿ íà íàéâèùó
âåðøèíó ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè — ãîðó Ìàê-ʳíë³ â öåíòð³ Àëÿñêè. Àëå ãîëîâíîþ éîãî ìð³ºþ çàëèøàëîñÿ ï³äêîðåííÿ ϳâí³÷íîãî ïîëþñà.
Äî ñâ åêñïåäèö³¿ Êóê ãîòóâàâñÿ äóæå ñòàðàííî.  ñåðïí³
1907 ðîêó â³í ä³ñòàâñÿ ìàëåíüêîãî ñåëèùà, ðîçòàøîâàíîãî íà
ãðåíëàíäñüêîìó óçáåðåææ³ ïðîòîêè Ñì³òà. Ðîçâàíòàæèâøè ïðèïàñè, â³í ïðîâ³â òàì ìàéæå âñþ çèìó, ãîòóþ÷èñü äî âàæêîãî
ïîõîäó. Ãàçåòè é æóðíàëè ùå í³÷îãî íå çíàëè ïðî ìàéáóòíþ
åêñïåäèö³þ — Êóê áóâ äóæå ñêðîìíîþ ëþäèíîþ ³ íå õîò³â çàçäàëåã³äü îïèíèòèñÿ â öåíòð³ óâàãè.
Ãðîø³ íà öåé ïîõ³ä éîìó äàâ áàãàòèé ñïîðòñìåí Äæîí Ð. Áðåäë³ — ç ïîâàãè äî çàñëóã â³äîìîãî ìàíäð³âíèêà. Êóê ìàâ íàì³ð
ïðîéòè äî ïîëþñà ðàçîì ³ç äâîìà ñóïóòíèêàìè-åñê³ìîñàìè,
ìàþ÷è äâîº íàðò ³ 26 ñîáàê.
Íàðòè Êóêà áóëè äóæå ëåãêèìè — íà 50 ôóíò³â (20 ê³ëîãðàì³â) ëåãøå, í³æ çâè÷àéí³. Öå äàëî éîìó çìîãó âçÿòè äîäàòêîâ³
50 ôóíò³â êîðèñíîãî âàíòàæó. Êð³ì òîãî, â³í âçÿâ ³ç ñîáîþ ñêëàäíèé ïàðóñèíîâèé ÷îâåí. Òàêèì ÷èíîì, éîãî ìàëåíüêèé çàã³í
íå ïîâèíåí áóâ çóïèíÿòèñÿ, êîëè ðîç³ëëüºòüñÿ âîäà, àáî æ âè÷³êóâàòè, êîëè çìåðç«Ùèðå çàäîâîëåííÿ äຠíå ñàìå äîñÿãíåííÿ íå îïîëîíêà. Ó âàíòàæ³ Êóêà íå áóëî
ìåòè, à ïîäîëàííÿ ïåðåøêîä íà øëÿõó äî
íå¿... ß íå äîìàãàâñÿ ïî÷åñòåé ó äåðæàâè, íå í³÷îãî çàéâîãî: øïàíâèìàãàâ í³ îðäåí³â, í³ ãðîøåé... ªäèíå
ãîóòè, ðîçï³ðêè ³ íàçàäîâîëåííÿ — â³ä÷óòòÿ òîðæåñòâà
ñòèë ÷îâíà áóëè âîäëþäñüêîãî ðîçóìó, ñèë ëþäèíè íàä
íî÷àñ äåòàëÿìè íàðò.
íåñêîðèìèìè ñèëàìè ïðèðîäè...»
Ôðåäåð³ê Êóê Ïàðóñèíîâà îáøèâêà
"'

Ñàííà çàïðÿæêà â àðêòè÷íèõ ñí³ãàõ

ïðàâèëà çà ï³äñòèëêó äëÿ ñïàëüíèõ ì³øê³â. Îäíå ñëîâî, êîæåí ç
ïðåäìåò³â ìàâ äâà ÷è òðè ïðèçíà÷åííÿ.
Äåííèé ïàéîê ñêëàäàâñÿ ç 400 ãðàì³â ïåì³êàíó, 100 ãðàì³â
ãàëåò, 70 ãðàì³â çãóùåíîãî ìîëîêà, 40 ãðàì³â öóêðó, òîáòî
610 ãðàì³â ïðîäóêò³â. Ïàëèâà Êóê âèêîðèñòîâóâàâ ëèøå 70 ãðàì³â íà äåíü.
Íàïðèê³íö³ çèìè 1908 ðîêó íà ÷îë³ çàãîíó ç îäèíàäöÿòè ÷îëîâ³ê íà íàðòàõ, çàïðÿæåíèõ ñîáàêàìè, Êóê âèðóøèâ íà çàõ³ä. Éîãî
øëÿõ ëåæàâ ÷åðåç îñòðîâè Åëñì³ð ³ Àêñåëü-Õåéáåðã, äå â³í îðãàí³çóâàâ ïðîì³æí³ ïðîäîâîëü÷³ ñêëàäè. 16 áåðåçíÿ 1908 ðîêó ç äâîìà
åñê³ìîñàìè íà äâîõ ñàíÿõ, çàïðÿæåíèõ ñîáàêàìè, â³í âèñòóïèâ íà
ï³âí³÷. 22 áåðåçíÿ çàã³í ï³ä³éøîâ äî âåëèêî¿ îïîëîíêè ñåðåä ïàêîâèõ ëüîä³â, ïðî ³ñíóâàííÿ ÿêî¿ â öüîìó ðàéîí³ íå çíàëè. Àëå
çàâäÿêè ÷îâíó ìàíäð³âíèêè ïîäîëàëè öþ ïåðåøêîäó.
Ó í³÷ íà 25 áåðåçíÿ Êóêà ðîçáóäèëî âèòòÿ ñîáàê. ³í ìèòòºâî ñõîïèâñÿ íà íîãè ³ âèá³ã ç ³ãëó*. Ðîçïî÷àâñÿ ñòðàøåííèé
øòîðì. Ñîáàê, ïðèâ’ÿçàíèõ äî ñàíåé, çàñèïàëî ñí³ãîì. Êóê âèð³øèâ ïåðå÷åêàòè øòîðì ó òàáîð³ ùå îäèí äåíü. ³í ñïðîáóâàâ
çàñíóòè, àëå ðàïòîì ñòàâ íà ð³âí³ — ï³äëîãà ãîéäàëàñÿ. ϳçí³øå
Êóê çãàäóâàâ ïðî öåé åï³çîä: «Çäàâàëîñÿ, óñå õîäèëî õîäîðîì.
Ïîäèõ ïåðåõîïëþâàëî, ÿê ïðè ïàä³íí³». Ñí³ãîâèé áóäèíî÷îê
ðîçêîëîâñÿ. ϳä íîãàìè ðîçêðèëàñÿ òð³ùèíà. Åñê³ìîñè, ùî íå
*²ãëó — êðèæàíà åñê³ìîñüêà õàòèíà.

#

ðàç ïîòðàïëÿëè â òàê³ ñèòóàö³¿, â³äòÿãíóëè Êóêà â³ä òð³ùèíè,
ùî ðîçðîñòàëàñÿ íà î÷àõ. Öå áóâ ëèøå îäèí ç ÷èñëåííèõ íåáåçïå÷íèõ åï³çîä³â, ùî ñóïðîâîäæóâàëè ïîëÿðíó åêñïåäèö³þ...
Íàïðèê³íö³ áåðåçíÿ, êîëè Êóê ïåðåáóâàâ ïðèáëèçíî íà â³ñ³ìäåñÿò ï’ÿòîìó ãðàäóñ³ ï³âí³÷íî¿ øèðîòè, íà çàõîä³ â³í ïîì³òèâ
îçíàêè ñóõîäîëó. Êóê íàçâàâ éîãî «Çåìëåþ Áðåäí³», àëå íàñòóïí³
äîñë³äíèêè Àðêòèêè ç’ÿñóâàëè, ùî öå áóâ ò³ëüêè ì³ðàæ...
Áëèçüêî ñåðåäèíè êâ³òíÿ íà øèðîò³ â³ñ³ìäåñÿò ñ³ì — â³ñ³ìäåñÿò â³ñ³ì ãðàäóñ³â Êóê çâåðíóâ óâàãó íà íåçâè÷àéíó õâèëåïîä³áíó ïîâåðõíþ ëüîäó. Äâà äí³ çàã³í éøîâ ö³ºþ «äîðîãîþ», ùî
íå ìàëà òîðîñ³â; òàêó æ ïîâåðõíþ ìîæíà áóëî ñïîñòåð³ãàòè ç
óñ³õ áîê³â ñê³ëüêè ñÿãàëî îêî. Êóê ïåðøèé òî÷íî ³ ïðàâäèâî
îõàðàêòåðèçóâàâ äðåéôóþ÷èé êðèæàíèé îñòð³â.
Ïåðåõ³ä äàâàâñÿ äóæå âàæêî. Ùå íà ï³äõîäàõ äî ïîëþñà îäèí
ç åñê³ìîñ³â Êóêà çîâñ³ì çíåñèë³â: «Êðàùå âìåðòè. Äàë³ éòè íåìîæëèâî». Ç 14 êâ³òíÿ çàãîíó çíîâó äîâåëîñÿ äîëàòè òîðîñè, à
÷åðåç òèæäåíü — 21 êâ³òíÿ 1908 ðîêó — Êóê, çà éîãî ñëîâàìè,
ñòóïèâ íà íàéï³âí³÷í³øó òî÷êó ïëàíåòè. ϳñëÿ íåòðèâàëîãî â³äïî÷èíêó ãðóïà ïîâåðíóëà íà ï³âäåíü.
Íà çâîðîòíîìó øëÿõó ñòàëî çíà÷íî òåïë³øå, çá³ëüøèëàñÿ
õìàðí³ñòü, ë³ä ïî÷àâ ïðîòàâàòè — öå óñêëàäíþâàëî ðóõ. Êð³ì
òîãî, âàæêî áóëî âèçíà÷èòè ðîçòàøóâàííÿ çàãîíó. Ëèøå â ñåðåäèí³ ÷åðâíÿ Êóê ç’ÿñóâàâ, ùî äðåéôóþ÷³ ëüîäè â³äíåñëè ãðóïó
íà 185 êì íà çàõ³ä â³ä îñòðîâà Àêñåëü-Õåéáåðã, äå çíàõîäèëèñÿ
ñêëàäè. Òîæ çàã³í äóæå ñòðàæäàâ â³ä ãîëîäó, ëþäè éøëè â ÿêîìóñü çàáóòò³. ϳñëÿ òðèâàëîãî ïåðåõîäó ïî ìîðñüêèõ ëüîäàõ çàã³í íàðåøò³ ä³ñòàâñÿ òâåðäî¿ çåìë³ — îñòðîâà Àìóíä-гíãíåñ.
Íàïðèê³íö³ ë³òà ìàíäð³âíèêè ä³éøëè äî îñòðîâà Äåâîí ³ çìóøåí³ áóëè ïðîâåñòè ÷àñòèíó çèìè íà ï³âí³÷íîìó óçáåðåææ³ îñòðîâà.  íèõ çàëèøèëîñÿ âñüîãî ÷îòèðè ïàòðîíè, òîìó ïîëþâàëè òàê, ÿê êîëèñü öå ðîáèëè íàø³ ïðåäêè, — çà äîïîìîãîþ ëóê³â,
êîï³é, ðîãàòèí. Ìóñêóñíèõ áèê³â ëîâèëè, íàêèäàþ÷è ïåòëþ ç
ðåìåí³â. Îäíîãî ðàçó ìèñëèâöÿì ïîùàñòèëî âïîëþâàòè íàâ³òü
á³ëîãî âåäìåäÿ — öå ââàæàëîñÿ â åñê³ìîñ³â ñïðàâæí³ì ïîäâèãîì, ã³äíèì ÷îëîâ³êà. Âò³ì, àí³ Êóê, àí³ éîãî ñóïóòíèêè íå äóìàëè ïðî ïîäâèãè — âîíè ïðîñòî íàìàãàëèñÿ âèæèòè.
Ó êâ³òí³ 1909 ðîêó ìàíäð³âíèêè íàðåøò³ çóì³ëè ïîâåðíóòèñÿ â åñê³ìîñüêå ïîñåëåííÿ Öÿ, äî ëþäåé. Ùå 700 ìèëü Êóê
ïðîéøîâ ïî Ãðåíëàí䳿 — â³ä Åòè äî Óïåðíàâ³êà. À íàïðèê³íö³
÷åðâíÿ â³í â³äïëèâ íà äàòñüêîìó ñóäí³ â ªâðîïó.
#

×åðåç ê³ëüêà äí³â
ï³ñëÿ éîãî ïîâåðíåííÿ äîäîìó íàä³éøëî
ïîâ³äîìëåííÿ ïðî ï³äêîðåííÿ ϳâí³÷íîãî
ïîëþñà â³ä Ðîáåðòà ϳð³. Äîêòîð Êóê äîâ³äàâñÿ ïðî óñï³õ ϳð³
íà áàíêåò³, óëàøòîâàíîìó íà éîãî ÷åñòü: «Ìåðòâà òèøà çàëÿãëà
â ê³ìíàò³... Çäàâàëîñÿ, ïîâ³òðÿ áóëî íàåëåêòðèçîâàíå. Ïî÷óâøè
íîâèíó, ÿ íå â³ä÷óâ... í³ çàçäðîñò³, í³ äîñàäè. ß äóìàâ ëèøå ïðî
ϳð³, ïðî äîâã³ ³ âàæê³ ðîêè, ³ ÿ áóâ ðàäèé çà íüîãî. Ó ìåíå íå áóëî
ïî÷óòòÿ ñóïåðíèöòâà. ß â³ðèâ, ùî ϳð³ ðîçâ’ÿçàâ ó ñâîºìó ïîõîä³
êð³ì ìàðíîëþáíî¿ ùå é âåëèê³ íàóêîâ³ çàäà÷³. Ìîæëèâî, éîìó
ïîùàñòèëî â³äêðèòè íîâ³ çåìë³ ³ íàíåñòè íà êàðòó íîâ³ ïðîñòîðè».
Âèñòóïàþ÷è â òîé äåíü ïåðåä æóðíàë³ñòàìè, Êóê ñêàçàâ: «Ìè
îáîº — àìåðèêàíö³, ³ îòæå íå ìîæå âèíèêíóòè í³ÿêîãî ì³æíàðîäíîãî êîíôë³êòó ÷åðåç öå ÷óäåñíå â³äêðèòòÿ, òàê äàâíî ³ òàê
ãàðÿ÷å áàæàíå».
Àëå ϳð³ áóâ ³íøî¿ äóìêè... ϳð³ ãîâîðèâ: «ß ïîêëàâ óñå æèòòÿ,
ùîá çðîáèòè òå, ùî, çäàâàëîñÿ ìåí³, âîíî òîãî âàðòå, áî çàâäàííÿ áóëî çðîçóì³ëèì ³ áàãàòîîá³öÿþ÷èì... ² êîëè, íàðåøò³, ÿ
äîñÿãíóâ ìåòè, ÿêèéñü ïîãàíèé áîÿãóçëèâèé ñàìîçâàíåöü óñå
çâ³â íàí³âåöü ³ ç³ïñóâàâ». Òàê ðîçïî÷àëàñÿ ³ñòîð³ÿ ñóïåðíèöòâà
â÷èòåëÿ ç³ ñâî¿ì êîëèøí³ì ó÷íåì. Êóê ³ ϳð³ äîñÿãëè öèâ³ë³çîâàíîãî ñâ³òó ìàéæå îäíî÷àñíî. Âò³ì, ïåðåâ³ðèòè ¿õí³ ñëîâà áóëî
âàæêî: ôîòîãðàô³é áóëî çàìàëî, ÿêèõîñü ñåðéîçíèõ âèì³ð³â íàäàòè íå çì³ã æîäåí ç íèõ. Òîìó çàÿâà Êóêà ïðî äîñÿãíåííÿ ïîëþñà áóëà â³äðàçó æ óçÿòà ï³ä ñóìí³â. Ó ãàçåòàõ òâåðäèëîñÿ, ùî
åñê³ìîñè, ñóïóòíèêè Êóêà, í³áèòî çàÿâèëè, ùî âîíè â³ä³éøëè
â³ä áåðåãà óñüîãî ê³ëîìåòð³â íà äâàäöÿòü, ³ òóò Êóê çðîáèâ ñâî¿
«ïîëþñí³» ôîòîãðàô³¿. Íàâ³òü êîëèøí³ òîâàðèø³, ç ÿêèìè â³í
áóâ ó ïîïåðåäí³õ åêñïåäèö³ÿõ, íå â³ðèëè â éîãî óñï³õ. À îäèí ç
íèõ çàÿâèâ: «Êóê í³êîëè íå áà÷èâ ϳâí³÷íîãî ïîëþñà — öå òàêà
ñàìà ïðàâäà, ÿê òå, ùî ÿ æèâó íà ñâ³ò³». Ñâî¿ «ïîêàçàííÿ» â³í
îö³íèâ ó 5000 äîëàð³â — ñàìå çà öþ ñóìó â³í ïîãîäæóâàâñÿ çì³íèòè ¿õ íà êîðèñòü Êóêà...
Êóê íàðåøò³ âòîìèâñÿ â³ä áîðîòüáè çà ñâ³é ïð³îðèòåò ³ íàäîâãî
âè¿õàâ ç Àìåðèêè. Íå ç’ÿâèâñÿ â³í íàâ³òü ³ íà çàñ³äàííÿ êîíãðåñó, äå ñëóõàëàñÿ éîãî «ñïðàâà». ϳçí³øå Ôðåäåð³êà Êóêà íåñïðàâåäëèâî çâèíóâàòèëè â ñïåêóëÿö³¿ «äóòèìè» àêö³ÿìè (â³í
îðãàí³çóâàâ ó Òåõàñ³ íàôòîâó êîìïàí³þ) ³ ïðèñóäèëè äî ÷îòèðÄâ³ êíèæêè Ôðåäåð³êà Êóêà — «Ìîº
äîñÿãíåííÿ ïîëþñà» ³ «Ïîâåðíåííÿ
ç ïîëþñà» — áóëè îïóáë³êîâàí³
â 1911-ìó ³ 1951 ðîêàõ àíãë³éñüêîþ ìîâîþ.

#

íàäöÿòè ðîê³â êàòîðæíèõ ðîá³ò. Çãîäîì íàôòîâ³ ä³ëÿíêè êîìïàí³¿ äàëè íîâèì âëàñíèêàì ì³ëüéîíè äîëàð³â ïðèáóòêó, àëå
Êóêó â³ä öüîãî ëåãøå íå áóëî... ³í â³äñèä³â ó â’ÿçíèö³ ï’ÿòü
ðîê³â, ç 6 êâ³òíÿ 1925 ðîêó ïî òðàâåíü 1930 ðîêó. Ðóàë Àìóíäñåí, ïðè¿õàâøè äî Àìåðèêè, â³äâ³äàâ Êóêà ó â’ÿçíèö³: «ß íå ì³ã
â÷èíèòè ³íàêøå — öå çíà÷èëî á â³äïëàòèòè éîìó ï³äëîþ íåâäÿ÷í³ñòþ». Òîä³ æ â îäíîìó ç ³íòåðâ’þ àìåðèêàíñüêèì ãàçåòàì Àìóíäñåí ñêàçàâ: «Íåçàëåæíî â³ä òîãî, âèíåí â³í (Êóê) ó ö³é ñïðàâ³
÷è í³, â³í çàñëóãîâóº ïîâàãè àìåðèêàíö³â çà ìóæí³ñòü, âèÿâëåíó
íèì â åêñïåäèö³ÿõ. Äîêòîð Êóê, òàê ñàìî ÿê ³ êàï³òàí ϳð³,
ìîæëèâî, íå â³äêðèâ ϳâí³÷íèé ïîëþñ, àëå ³ â òîãî ³ â òîãî º
ï³äñòàâè, ùîá ¿ì â³ðèëè».
Àíàë³çóþ÷è çàïèñè Ôðåäåð³êà Êóêà, áàãàòî äîñë³äíèê³â ä³éøëè âèñíîâêó: ó êâ³òí³ 1908 ðîêó â³í áóâ ÿêùî íå íà ñàìîìó
ïîëþñ³, òî â áåçïîñåðåäí³é áëèçüêîñò³ â³ä íüîãî. Íåçàäîâãî äî
ñìåðò³, 4 ñåðïíÿ 1940 ðîêó, Êóêà ïîâí³ñòþ ðåàá³ë³òóâàëè.
 1965 ðîö³ ïîðòðåò Êóêà çíîâó ïîâ³ñèëè â àìåðèêàíñüêîìó
Êëóá³ äîñë³äíèê³â, ïî÷åñíèì ïðåçèäåíòîì ÿêîãî â³í êîëèñü
áóâ. Àëå ³ äîòåïåð çà
òðàäèö³ºþ ïåðøîâ³äêðèâà÷åì ϳâí³÷íîãî ïîëþñà íåçì³ííî
ââàæàþòü Ðîáåðòà
ϳð³.
Àìåðèêàíñüêîãî
ïîëÿðíîãî ìàíäð³âíèêà, àäì³ðàëà Ðîáåðòà ϳð³, ãîëîâíîãî
ñóïåðíèêà Êóêà, çà
÷àñ³â éîãî æèòòÿ
ââàæàëè ëþäèíîþ
á³ëüø äîñòîéíîþ äîâ³ðè, í³æ Ôðåäåð³ê
Êóê. Çà éîãî ïëå÷èìà áóëî áåçë³÷
åêñïåäèö³é òà ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â. Äâ³÷³ — ó 1892 ³ Áîðîòüáà ì³æ Êóêîì ³ ϳð³, ÿê³ çìàãàþòüñÿ çà
1895 ðîêàõ — â³í ïå- ïàëüìó ïåðøîñò³ â ï³äêîðåíí³ Ï³âí³÷íîãî
ðåòíóâ Ãðåíëàíä³þ, à ïîëþñà. Ôðàíöóçüêà êàðèêàòóðà 1909 ð.
#!

6 êâ³òíÿ 1909 ðîêó íà ñîáà÷èõ çàïðÿæêàõ äîñÿã ðàéîíó ϳâí³÷íîãî ïîëþñà.
Äî ϳâí³÷íîãî ïîëþñà ϳð³ âèðóøàâ ï’ÿòü ðàç³â — ³ ï’ÿòü
ðàç³â çìóøåíèé áóâ ïîâåðòàòè íàçàä. Ó ïðîì³æêàõ ì³æ åêñïåäèö³ÿìè â³í ïîâåðòàâñÿ íà áàòüê³âùèíó, â ÑØÀ. Ïîâåðòàâñÿ
ò³ëüêè äëÿ òîãî, ùîá ï³äãîòóâàòè íîâó åêñïåäèö³þ. Ó ö³ëîìó â³í
ïðîæèâ ñåðåä åñê³ìîñ³â íà êðàéí³é ï³âíî÷³ Ãðåíëàí䳿 ï³âòîðà
äåñÿòêà ðîê³â.
Çà ñâîþ ëþáîâ äî Àðêòèêè ϳð³ äîâåëîñÿ äîðîãî çàïëàòèòè.
ϳä ÷àñ îäí³º¿ ç åêñïåäèö³é â³í â³äìîðîçèâ íîãè. ³ñ³ì ïàëüö³â
äîâåëîñÿ àìïóòóâàòè. Àëå öå íå ñòàëî éîìó íà çàâàä³ — â³í ³
íàäàë³ çàëèøàâñÿ ïîëÿðíèêîì.
Ðîáåðò Åäâ³í ϳð³ íàðîäèâñÿ â Êðåññîí-Ñïð³íãñ³ (øòàò
Ïåíñ³ëüâàí³ÿ) 8 òðàâíÿ 1856 ðîêó. Áàòüêî éîãî ïîìåð, êîëè
õëîï÷èêó áóëî äâà ðîêè. Ìàòè ïîâåðíóëàñÿ ³ç ñèíîì ó Ìåí,
íà ï³âäåííèé êîðäîí øòàòó. Çàê³í÷èâøè øêîëó ïåðøîãî ³
äðóãîãî ñòóïåíÿ â Ïîðòëåíä³, ϳð³ ïðîäîâæèâ íàâ÷àííÿ ó êîëåäæ³ Áîäóåíà â Áðóíñâ³êó. ϳñëÿ çàê³í÷åííÿ êîëåäæó Ðîáåðò
ïî¿õàâ äî Âàøèíãòîíà. ³í ïðàöþâàâ êðåñëÿðåì ó Áåðåãîâ³é
³ ãåîäåçè÷í³é ñëóæá³ ÑØÀ. Àëå ïîò³ì ïåðåéøîâ ó â³éñüêîâîìîðñüêå â³äîìñòâî íà ïîñàäó ³íæåíåðà ³ îòðèìàâ â³éñüêîâå
çâàííÿ ëåéòåíàíòà.
×åðåç òðè ðîêè ϳð³ ïîñëàëè äî ͳêàðàãóà. Ó òðîï³÷íèõ ë³ñàõ â³í ïðîâîäèâ ïîøóêè òðàñè êàíàëó ÷åðåç ïåðåøèéîê. ̳í³ñòåðñòâî íàñò³ëüêè âèñîêî îö³íèëî öþ ðîáîòó ϳð³, ùî íàäàëî
éîìó ê³ëüêà ì³ñÿö³â â³äïóñòêè.
Ó 1886 ðîö³ Ðîáåðò óçÿâ â³äïóñòêó, ïîïðîñèâ ó ìàòåð³ 500 äîëàð³â ³ íåñïîä³âàíî äëÿ âñ³õ âè¿õàâ ó Ãðåíëàíä³þ. Ïëàíè éîãî
áóëè äîâîë³ ñêðîìíèìè: ïåðåòíóòè Ãðåíëàíä³þ â³ä çàõ³äíîãî
áåðåãà äî ñõ³äíîãî. Ó òîé ÷àñ âíóòð³øíÿ ÷àñòèíà Ãðåíëàí䳿
çàëèøàëàñÿ íà êàðòàõ á³ëîþ ïëÿìîþ. ²ñíóâàëà äóìêà, ùî ëüîäîâèêè ò³ëüêè îáëÿìîâóþòü îñòð³â, à çà íèìè ïîâèíí³ çíàõîäèòèñÿ îãîëåí³ ñêåëüí³ ä³ëÿíêè ç á³ëüø ì’ÿêèì êë³ìàòîì, íàâ³òü óêðèò³ ë³ñàìè. Öåé ì³ô çàâäÿ÷óâàâ ñâî¿ì ³ñíóâàííÿì ñàì³é
íàçâ³ îñòðîâà, ùî ïåðåêëàäàºòüñÿ ÿê «Çåëåíà çåìëÿ». Âò³ì,
â÷åí³ êàæóòü, ùî íàçâà öÿ ç’ÿâèëàñÿ ç ïîë³òè÷íèõ ì³ðêóâàíü:
òàê ëåãøå áóëî âìîâèòè êîëîí³çàòîð³â îñâîþâàòè ùîéíî â³äêðèò³ çåìë³.
Ñïðîáè ïåðåòíóòè Ãðåíëàíä³þ ó 1878 ðîö³ áóëè ó äàò÷àíèíà Éåíñåíà, ó 1883 ðîö³ — ó øâåäà Íîðäåíøåëüäà, àëå îáèäâ³
#"

çàê³í÷èëèñÿ íåâäà÷åþ. ϳð³
òàêîæ íå çì³ã äîìîãòèñÿ óñï³õó. Çà 26 äí³â éîãî çàã³í çóì³â
ïðîñóíóòèñÿ ìåíø í³æ íà ñòî
ìèëü ó ãëèá êðèæàíî¿ ïóñòåë³ — ìåíøå, í³æ çàã³í Íîðäåíøåëüäà. ϳð³ ïðîéøîâ ïðèáëèçíî îäíó øîñòó â³äñòàí³ â³ä
íàì³÷åíî¿ ³ çìóøåíèé áóâ ïîâåðíóòèñÿ.
³äòîä³ îäíó ÷àñòèíó ñâîãî æèòòÿ ϳð³ â³ääàâàâ ðîáîò³,
äî ÿêî¿ ñòàâèâñÿ äóæå ñåðéîçíî ³ â³äïîâ³äàëüíî, à äðóãó —
Àðêòèö³. ϳñëÿ ãðåíëàíäñüêî¿
åêñïåäèö³¿ â³í ïîâåðíóâñÿ â
Ðîáåðò Åäâ³í ϳð³
ͳêàðàãóà, ïîò³ì ïåðå¿õàâ äî
Ô³ëàäåëüô³¿. ijñòàâøè ï³äòðèìêó Àìåðèêàíñüêîãî ãåîãðàô³÷íîãî òîâàðèñòâà ³ Ô³ëàäåëüô³éñüêî¿ àêàäå쳿 íàóê, â³í îäåðæàâ
ãðîøîâó ñóáñèä³þ, âèêëîïîòàâ íà ñëóæá³ 18-ì³ñÿ÷íó â³äïóñòêó
é ó 1891 ðîö³ çíîâó âèðóøèâ äî Ãðåíëàí䳿. Ñâîþ ìåòó â³í
ñôîðìóëþâàâ òàê: «...äîñÿãòè ³ âèçíà÷èòè ï³âí³÷íèé êîðäîí
Ãðåíëàí䳿 ñóõîïóòíî, òîáòî ïåðåòíóòè âíóòð³øí³é êðèæàíèé
ïðîñò³ð».
Íà ñàìîìó ïî÷àòêó, ùå íà ï³äõîäàõ äî ì³ñöÿ çèì³âë³, âåëè÷åçíèé øìàòîê ëüîäó çàêëèíèâ êåðìî ñóäíà, âàæêèé çàë³çíèé ðóìïåëü ð³çêî ïîâåðíóëî. Óäàð ä³ñòàâñÿ ϳð³ ïî íîãàõ.
«Ïåðåëîì îáîõ ê³ñòîê íàä ùèêîëîòêîþ», — âèçíà÷èâ ë³êàð
åêñïåäèö³¿ Ôðåäåð³ê Êóê. ϳð³ íå ò³ëüêè íå âïàâ ó â³ä÷àé, àëå
é ñïðèéíÿâ öåé óäàð äîë³ ÿê ùîñü íå äóæå âàæëèâå. Ó ñâî¿é
êíèæö³ â³í ïðèä³ëÿº öüîìó åï³çîäó ëèøå òðè ðÿäêè: «Çàâäÿêè
ïðîôåñ³éíîìó ìèñòåöòâó ìîãî ë³êàðÿ Êóêà ³ íåâñèïóù³é ³
óâàæí³é òóðáîò³ ì³ñ³ñ ϳð³ ìîº ïîâíå âèäóæàííÿ áóëî øâèäêî
äîñÿãíóòå».
Óæå ÷åðåç ï³âòîðà ì³ñÿöÿ ϳð³ îñîáèñòî áåðå ó÷àñòü ó
ñòâîðåíí³ ïðîäîâîëü÷èõ ñêëàä³â, ùî ìàëè çàáåçïå÷èòè ñàíí³
ïîäîðîæ³ ìàéáóòíüîãî ðîêó. Óçèìêó â êîðîòêèõ ïîõîäàõ âèïðîáóâàëîñÿ ñïîðÿäæåííÿ, ëþäè òðåíóâàëèñÿ â õîäüá³ íà ëèæàõ. Åñê³ìîñüê³ æ³íêè øèëè îäÿã. À íàâåñí³ Ï³ð³ âèðóøèâ ó
ïîõ³ä ³ ïðîéøîâ ïî ëüîäîâèêîâîìó ùèò³ ïîíàä 2000 ê³ëî##

ìåòð³â, äâ³÷³ ïåðåòíóâøè Ãðåíëàíä³þ â íàéï³âí³÷í³ø³é ¿¿ ÷àñòèí³.
Ó ñ³÷í³ 1899 ðîêó ϳð³, ãîòóþ÷è ïîõ³ä äî ïîëþñà, çíîâó îòðèìàâ òðàâìó. Ïðè÷èíîþ áóëè ñóâîð³ óìîâè ϳâíî÷³: «Ìè éøëè â
ïîâí³é òåìðÿâ³, ïî êðèæàíèõ íàêîïè÷åííÿõ, ñïîòèêàþ÷èñü,
ïàäàþ÷è, çíîâó ï³äí³ìàþ÷èñü, ³ ïðîáèâàëè äîðîãó äàë³ ³ äàë³
ïðîòÿãîì â³ñ³ìíàäöÿòè ãîäèí». Êîëè ó Ôîðò³-Êîíãåð â³í óïåðøå çà òèæäåíü ðîçäÿãíóâñÿ, òî ïîáà÷èâ, ùî íîãè éîãî áåçíàä³éíî â³äìîðîæåí³. Êîðàáåëüíèé ë³êàð Òîìàñ Äåäðèê àìïóòóâàâ éîìó â³ñ³ì ïàëüö³â, ³ çàã³í âèðóøèâ ó çâîðîòíó ïóòü... ϳð³
âåçëè íà íàðòàõ. À âæå ÷åðåç ì³ñÿöü ï³ñëÿ àìïóòàö³¿ â³í çíîâó
âèðóøèâ äî Ôîðòó-Êîíãåð... íà ìèëèöÿõ.
Óñå ñâîº æèòòÿ Ðîáåðò ϳð³ ïîêëàâ íà âèêîíàííÿ ì𳿠ïðî
ï³äêîðåííÿ ïîëþñà. «Íå ðàç ÿ ïîâåðòàâñÿ ç âåëèêî¿ çàìåðçëî¿
ïóñòåë³ ïåðåìîæåíèé, çìó÷åíèé ³ çíåñèëåíèé, ³íîä³ ïîêàë³÷åíèé, ïåðåêîíàíèé, ùî öå — ìîÿ îñòàííÿ ñïðîáà... Àëå íå
ìèíàëî ðîêó, ÿê ìåíå çíîâó îõîïëþâàëî äîáðå çíàéîìå ìåí³
â³ä÷óòòÿ çàíåïîêîºííÿ... Ìåíå íåâèìîâíî òÿãëî òóäè, äî áåçìåæíèõ êðèæàíèõ ïðîñòîð³â, ÿ æàäàâ áîðîòüáè ³ç çàñòèãëîþ
ñòèõ³ºþ».
Ç ðîêàìè ïëàíè ï³äêîðåííÿ ïîëþñà òðîõè ì³íÿëèñÿ. «Ò³ëüêè äóæå ìàëåíüê³ ïàðò³¿ ïðèäàòí³ äëÿ ñïðàâæíüî¿ ðîáîòè â
ïîëÿðíèõ ðàéîíàõ», — ïèñàâ êîëèñü ϳð³. Òåïåð â³í ââàæàâ,
ùî «äîïîì³æí³ ïàðò³¿ íåîáõ³äí³». Âîíè ïðîêëàäàþòü äîðîãó â
òîðîñàõ, áóäóþòü ³ãëó äëÿ íî÷³âåëü, âîíè ïîâèíí³ «çàêèäàòè»
ÿêîìîãà ï³âí³÷í³øå çàïàñè ïðîäîâîëüñòâà ³, íàðåøò³, çáåðåãòè
ñèëè îñíîâíîãî çàãîíó äëÿ âèð³øàëüíîãî øòóðìó ïîëþñà.
Íàïðèê³íö³ ëþòîãî 1909 ðîêó âåëè÷åçíèé êàðàâàí âèðóøèâ ç ìèñó Êîëóìá³ÿ: 19 íàðò, 133 ñîáàêè, 24 ÷îëîâ³êè. 1 áåðåçíÿ â àð’ºðãàðä³ ñòàðòóâàâ ñàì Ðîáåðò ϳð³. Ïðî éîãî ïîäàëüøó äîëþ ñâ³ò í³÷îãî íå çíàâ äî îñåí³ 1909 ðîêó. Ò³ëüêè
7 âåðåñíÿ â ªâðîïó ïðèéøëà ïåðåìîæíà òåëåãðàìà: «Ç³ðêè ³
ñìóãè âáèò³ â ïîëþñ!» («ç³ðêè ³ ñìóãè» — öå àìåðèêàíñüêèé
ïðàïîð, ÿêèé ϳð³, çà éîãî ñëîâàìè, ï³äíÿâ íà ïîëþñ³ 6 êâ³òíÿ 1909 ðîêó).
Âò³ì, ó â÷åíèõ ³ñíóº áàãàòî ñóìí³â³â ùîäî åêñïåäèö³¿ ϳð³ äî
ϳâí³÷íîãî ïîëþñà. Îñü ëèøå äåÿê³ ç íèõ:
— Áàãàòî ó÷àñíèê³â åêñïåäèö³¿ ϳð³ áóëè äîñèòü äîñâ³ä÷åíèìè øòóðìàíàìè, àëå æîäåí ç íèõ íå äîñÿã ïîëþñà. Òî÷í³øå,
æîäíîãî ç íèõ ϳð³ íå âçÿâ íà ïîëþñ. Êàï³òàíà Áàðòëåòòà, íà÷àëü#$

íèêà ïåðåäîâîãî çàãîíó, â³í â³ä³ñëàâ íàçàä ³ç øèðîòè 87°47′,
êîëè äî ïîëþñà çàëèøàëîñÿ ëèøå 133 ìèë³. Äî ïîëþñà ϳð³
ñóïðîâîäæóâàëè ÷îòèðè åñê³ìîñè ³ ñëóãà-îõîðîíåöü ìóëàò
Õåíñîí.
— Áóëî âñòàíîâëåíî, ùî «ïîëþñí³»
ôîòîãðàô³¿, ïðåäñòàâëåí³ Ï³ð³ ÿê äîêàç
éîãî ïåðåìîãè, çðîáëåí³ íå íà ïîëþñ³.
— Íå ìîæå íå
âèêëèêàòè ïîäèâ
øâèäê³ñòü éîãî ïåðåñóâàííÿ ïî äðåéôóþ÷èõ êðèæèíàõ.
Íåñêëàäíèé ðîç ðàõóíîê ïîêàçóº —
ùîá äîñÿãòè ïîëþñà
³ ïîâåðíóòèñÿ äî Ïàì’ÿòíèê, ùî âñòàíîâëåíî íà ìèñ³ Êîëóìá³ÿ,
ìèñó Êîëóìá³ÿ çà â³- ïîêàçóº ì³ñöå, çâ³äêè âèðóøèëà íà ïîëþñ ñàííà
ñ³ìíàäöÿòü äí³â, åêñïåäèö³ÿ ³ êóäè âîíà ïîâåðíóëàñÿ
ϳð³, ï³ñëÿ òîãî ÿê
â³í â³ä’ºäíàâñÿ â³ä äîïîì³æíîãî çàãîíó, ïîâèíåí áóâ ïðîõîäèòè â 1909 ðîö³ ïî 50 ê³ëîìåòð³â çà äîáó. Òàêà øâèäê³ñòü çäàºòüñÿ çîâñ³ì íåéìîâ³ðíîþ.
Íå òàê äàâíî àìåðèêàíåöü Òåîí Ðàéò ïðîâ³â äîêëàäíèé
àíàë³ç äîêóìåíò³â ³ ìàòåð³àë³â, ùî íàëåæàòü äî ³ñòî𳿠ñóïåðå÷êè
ì³æ ϳ𳠳 Êóêîì. Éîãî êíèæêà «Âåëèêèé öâÿõ» âèäàíà é ó
Ðîñ³¿. Òåîí Ðàéò íå ì³ã íå ïîì³òèòè íåóçãîäæåíü â îïèñàõ
ϳð³, ³ â³í, âèâ÷èâøè âñ³ äîêàçè, ä³éøîâ âèñíîâêó: ϳð³ íå
áóâ íà ïîëþñ³, à éîãî ïîâ³äîìëåííÿ ïðî îñòàíí³é ïîõ³ä —
ñóö³ëüíà ì³ñòèô³êàö³ÿ.
Âò³ì, íå óñ³ â÷åí³ ïîãîäæóþòüñÿ ç òî÷êîþ çîðó Ðàéòà. Ñóïåðå÷êè ì³æ ïðèõèëüíèêàìè ϳ𳠳 Êóêà äîñ³ íå âùóõàþòü...
#%

Äàëåêèé ϳâäåííèé ïîëþñ

ßêùî ï³äêîðåííÿ ϳâí³÷íîãî ïîëþñà áóëî ñóïåðå÷êîþ ì³æ
äâîìà àìåðèêàíöÿìè, òî çà ïðàâî âñòàíîâèòè ñâ³é ïðàïîð íà
ϳâäåííîìó ïîëþñ³ çìàãàëèñÿ ïðåäñòàâíèêè ð³çíèõ êðà¿í: àíã볺öü Ðîáåðò Ôàëüêîí Ñêîòò òà íîðâåæåöü Ðóàë Àìóíäñåí. ² öÿ
³ñòîð³ÿ º íàäçâè÷àéíî òðàã³÷íîþ...
Ðîáåðò Ñêîòò íàðîäèâñÿ â ðîäèí³ ïîòîìñòâåíèõ â³éñüêîâèõ
ìîðÿê³â 6 ÷åðâíÿ 1868 ðîêó ³ ñòàâ äîñòîéíèì íàùàäêîì ñâ
ñ³ì’¿. Ó äèòèíñòâ³ Ðîáåðò áóâ êâîëèì, íåðâîâèì õëîï÷èêîì. Âò³ì,
ÿê ñïðàâæí³é áðèòàíåöü, â³í áàãàòî ïðàöþâàâ íàä ñîáîþ: ïîñèëåíî çàéìàâñÿ ñïîðòîì, ðîçâèâàþ÷è ñèëó ³ âèòðèâàë³ñòü, âèõîâóâàâ ó ñîá³ âîëþ, âèòðèìêó é àêóðàòí³ñòü. ϳñëÿ çàê³í÷åííÿ
êîëåäæó ó Ôåðåì³ (ãðàôñòâî Ãåìïøèð) ñëóæèâ íà ð³çíèõ êîðàáëÿõ, à â 1886 ðîö³ áóâ â³äðÿäæåíèé ó Âåñò-²íä³þ, äå ïîçíàéîìèâñÿ
ç Ê. Ìàðêåìîì, ïðåçèäåíòîì Êîðîë³âñüêîãî ãåîãðàô³÷íîãî òîâàðèñòâà. Öÿ çóñòð³÷ çì³íèëà âñå éîãî æèòòÿ. Ìàðêåì çàáåçïå÷èâ Ñêîòòà íåîáõ³äíèìè ðåêîìåíäàö³ÿìè, ³
Íà óçáåðåææ³ Àíòàðêòèäè é äîñ³ ìîæíà
ïîáà÷èòè õðåñò ç àâñòðàë³éñüêîãî åâêàë³ïòà, â 1902 ðîö³ â³í âèðóíà ÿêîìó âèêàðáóâàí³ ðÿäêè ç â³ðøà
øèâ ó ñâîþ ïåðøó àíàíãë³éñüêîãî ïîåòà Àëüôðåäà Òåíí³ñîíà:
òàðêòè÷íó åêñïåäè«Äåðçàòè, øóêàòè, çíàéòè ³ íå çäàâàòèñÿ!».
ö³þ. Ïðîòÿãîì íå¿
Öåé ïàì’ÿòíèê áóâ óñòàíîâëåíèé â ïàì’ÿòü
ïðî ï’ÿòüîõ àíãë³éö³â, ùî çàãèíóëè â áåðåçí³ Ñêîòò äîñë³äèâ âåñü
1912 ðîêó íà çâîðîòíîìó øëÿõó ç
çàõ³äíèé ãîðèñòèé áåäîñÿãíóòîãî íèìè ϳâäåííîãî ïîëþñà.
ðåã Çåìë³ Â³êòîð³¿,
Åêñïåäèö³þ î÷îëþâàâ êàï³òàí ìîðñüêîãî
ïðîïëèâ óçäîâæ óñüîôëîòó Ðîáåðò Ôàëüêîí Ñêîòò, ³ì’ÿ ÿêîãî
ãî Êðèæàíîãî áàð’ºðà
íàâ³êè çàëèøèëîñÿ â ³ñòî𳿠ëþäñòâà ÿê
ñèìâîë ìóæíîñò³ ³ â³ðíîñò³ îáîâ’ÿçêó.
Ðîññà äî éîãî çàõ³äíîãî êðàþ ³ â³äêðèâ Çåìëþ Åäóàðäà V²² (ÿê ïîò³ì ç’ÿñóâàëîñÿ — ï³âîñòð³â). Íàïðèê³íö³
1902 ðîêó Ñêîòò ïðîäîâæèâ â³äêðèòòÿ øåëüôîâîãî ëüîäîâèêà
Ðîññà: ïî éîãî ñõ³äí³é îêîëèö³, ñòðàæäàþ÷è â³ä ãîëîäó ³ öèíãè,
äîñë³äíèê ïðîéøîâ ìàéæå 1200 ê³ëîìåòð³â â îáèäâà ê³íö³!
Ó 1903 ðîö³ Ñêîòò â³äêðèâ ïåðøèé àíòàðêòè÷íèé îàçèñ (â³ëüíó
â³ä êðèãè ³ ñí³ãó äîëèíó) ³ ïðîéøîâ ïî âèñîêîã³ðíîìó ïëàòî
Çåìë³ Â³êòî𳿠áëèçüêî 500 ê³ëîìåòð³â. ϳñëÿ ïîâåðíåííÿ íà áàòüê³âùèíó îäåðæàâ çâàííÿ êàï³òàíà ôëîòó, à éîãî íàóêîâ³ óñï³õè áóëè âèñîêî îö³íåí³. ×åðåç ê³ëüêà ðîê³â ïðàö³ åêñïåäèö³¿
âèäàëè ó äâàíàäöÿòè òîìàõ. Ðîáåðò Ñêîòò áóâ íàãîðîäæåíèé
îäíèì ç íàéâèùèõ îðäåí³â Âåëèêî¿ Áðèòàí³¿ ³ ø³ñòüìà çîëîòè#&

ìè ìåäàëÿìè Ãåîãðàô³÷íèõ
òîâàðèñòâ ê³ëüêîõ êðà¿í. Ç
1905 ïî 1909 ðîêè Ñêîòò ¿çäèâ
ïî êðà¿í³ ç äîïîâ³äÿìè, êîìàíäóâàâ ÷îòèðìà ë³íêîðàìè, âèïðîáîâóâàâ ìîòîðí³ ñàíè ³ çáèðàâ êîøòè íà íîâó åêñïåäèö³þ.
Äî ï³äêîðåííÿ ϳâäåííîãî ïîëþñà çàëèøàëîñÿ çîâñ³ì íåáàãàòî ÷àñó...
Íàïðèê³íö³ ÷åðâíÿ 1910 ðîêó åêñïåäèö³ÿ Ðîáåðòà Ñêîòòà,
íà öåé ðàç — íà ñóäí³ «Òåððà
Íîâà» («Íîâà Çåìëÿ»), âèðóøèëà äî áåðåã³â Àíòàðêòèäè.
Íà áîðòó ñóäíà áóëî 65 ÷îëîÐîáåðò Ôàëüêîí Ñêîòò
â³ê, à êð³ì íèõ — 33 ñîáàêè,
15 íèçüêîðîñëèõ ìàíü÷æóðñüêèõ êîíåé, äâîº ìîòîðíèõ ñàíåé,
ð³çíîìàí³òíå íàóêîâå îáëàäíàííÿ, âåëèê³ çàïàñè ïðîäóêò³â, îäÿãó
òà ïàëèâà. Äî ðå÷³, ïîñàäó êîíþõà â åêñïåäèö³¿ îá³éìàâ ðîñ³ÿíèí
Àíòîí Îìåëü÷åíêî, à êàþðîì áóâ òàêîæ ðîñ³ÿíèí Äìèòðî Ãåðîâ.
Ñêîòò ³ç òîâàðèøàìè âèéøîâ äî ïîëþñà, ïåðåáîðþþ÷è
òð³ùèíè, òðèâàë³ çàìåò³ë³, òóìàíè, ìîðîçè. Ïåðøèìè íå âèòðèìàëè êîí³ — çàíàäòî ñóâîðèìè áóëè ìîðîçè. Êð³ì òîãî,
êîëè íà øëÿõó åêñïåäèö³¿ âñòàâàëè âèñîê³ òîðîñè àáî ñêåë³,
äîâîäèëîñÿ îáõîäèòè ïåðåøêîäè. ßêùî ñîáàê ùå ìîæíà áóëî
çàòÿãíóòè íà ñêåë³ çà äîïîìîãîþ ìîòóçêè, òî ç êîíÿìè òàê
â÷èíèòè áóëî íåìîæëèâî, òîìó äîâåëîñÿ ¿õ çàëèøèòè. Íàñòóïíà
ïðèêð³ñòü ñòàëàñÿ ÷åðåç òå, ùî áóëè íåïðàâèëüíî ï³ä³áðàí³
ñîáàêè. Á³ëüø³ñòü ç íèõ çàãèíóëà. Âåñü âàíòàæ äîâåëîñÿ òÿãòè
çà ñîáîþ, âïðÿãøèñÿ â ñàíè. Çà 150 ìèëü â³ä ìåòè ïîâåðíóëà
íàçàä îñòàííÿ äîïîì³æíà ïàðò³ÿ. Äàë³ ï³øëè ï’ÿòåðî íà ÷îë³
ç³ Ñêîòòîì.
Âîíè äîñÿãëè òî÷êè ϳâäåííîãî ïîëþñà 5 ñ³÷íÿ, àëå ñåðåä
êðèæàíî¿ ð³âíèíè âæå ñòîÿâ íàìåò ç íîðâåçüêèì ïðàïîðîì ³
íàïèñîì «Ëàñêàâî ïðîñèìî!», çðîáëåíèé Àìóíäñåíîì. ³í ïðèéøîâ íà ïîëþñ íà äâà òèæí³ ðàí³øå çà àíãë³éö³â... Öå áóëî
ñòðàøíèì óäàðîì äëÿ áðèòàíö³â. «Ïðîùàéòå, çîëîò³ ìð³¿!» —
çàïèñàâ Ñêîòò ó ñâîºìó ùîäåííèêó. Âê³íåöü ïðèãí³÷åí³ ëþäè
ï³øëè êðèæàíîþ ïóñòåëåþ äîäîìó...
#'

Ñïî÷àòêó ïîâåðíåííÿ ñêëàäàëîñÿ óñï³øíî. Ìàíäð³âíèêè
éøëè â³ä ñêëàäó äî ñêëàäó, ñòîâï÷èê òåðìîìåòðà íå îïóñêàâñÿ
íèæ÷å òðèäöÿòè ãðàäóñ³â çà Öåëüñ³ºì. ªäèíîþ íåïðèºìí³ñòþ
áóâ ñèëüíèé çóñòð³÷íèé â³òåð. Àëå ç êîæíèì íîâèì äíåì ìàíäð³âíèêè âòðà÷àëè ñèëè. Âîíè ñòðàæäàëè â³ä õîëîäó ³ ãîëîäó.
² òóò ñòàëîñÿ íîâå ëèõî — Ñêîòò ³ Åâàíñ ïîòðàïèëè â òð³ùèíè é
îäåðæàëè òðàâìè. Ó Åâàíñà ñòàâñÿ ñòðóñ ìîçêó, ï³ñëÿ ÿêîãî â³í
äîâãî íå ì³ã îòÿìèòèñÿ, øâèäêî âòðà÷àâ ñèëè ³ 17 ëþòîãî ïîìåð. Éîãî ñìåðòü âðàçèëà âñ³õ, àëå êóïêà äîñë³äíèê³â ùå íå
âòðàòèëà íà䳿. Íàðåøò³ ó÷àñíèêè åêñïåäèö³¿ âèéøëè íà ñë³äè,
ùî ¿õ çàëèøèëè êîí³. Äàë³ äîðîãà áóëà ïîçíà÷åíà ñòîâï÷èêàìè,
ñêëàäåíèìè ç öåãëèí òâåðäîãî ñí³ãó.
Òèì ÷àñîì ïî÷àëà ïñóâàòèñÿ ïîãîäà. Òåìïåðàòóðà óïàëà äî
–40°— –42 °Ñ... Ñêîòò, ÿêèé äî îñòàííüîãî ïðîäîâæóâàâ âåñòè
ùîäåííèê, çàïèñàâ: «Í³õòî ç íàñ íå î÷³êóâàâ òàêèõ ñòðàøíèõ
õîëîä³â... Îäèí îäíîìó ìè äîïîìîãòè íå â çìîç³... Ìè ìåðçíåìî íà õîäó, ³ â³òåð ïðîíèçóº íàñêð³çü íàø òåïëèé îäÿã».
Ïàëüö³ íà ðóêàõ òà íîãàõ ìàíäð³âíèê³â áóëè îáìîðîæåí³. Âîíè
âæå ìàéæå íå â³ä÷óâàëè ñâî¿õ ê³íö³âîê. Îñîáëèâî ñèëüíî îáìîðîçèâ íîãè Îòñ. ³í óæå íå ì³ã ³òè. Ó÷àñíèêè åêñïåäèö³¿
ðîçä³ëèëè ì³æ ñîáîþ òàáëåòêè îï³óìó, ùîá êîæíèé ì³ã ïîê³í-

Åêñïåäèö³ÿ Ñêîòòà íà ϳâäåííîìó ïîëþñ³

$

÷èòè ç ñîáîþ, ÿêùî ñòðàæäàííÿ ñòàíóòü íåñòåðïíèìè. 16 áåðåçíÿ Îòñ ï³øîâ ó çàìåò³ëü ³ íå ïîâåðíóâñÿ â íàìåò — â³í íå
õîò³â áóòè çàéâèì òÿãàðåì äëÿ òîâàðèø³â, ÿê³ âæå ëåäâå òðèìàëèñÿ íà íîãàõ.
Îñòàíí³ ñòîð³íêè ùîäåííèêà Ñêîòòà íåìîæëèâî ÷èòàòè
áåç ñë³ç. Îñü çàïèñ â³ä 18 áåðåçíÿ: «Ìè âèñíàæåí³ ìàéæå äî
ìåæ³... Ìîÿ ïðàâà íîãà ïðîïàëà — â³äìîðîæåí³ ìàéæå âñ³
ïàëüö³...» ² íàñòóïíîãî äíÿ: «Äî ñêëàäó ï’ÿòíàäöÿòü ç ïîëîâèíîþ ìèëü, ïîâèíí³ á ä³éòè çà òðè äí³. Íó ³ ïðîñóâàííÿ! ¯æ³
º ùå íà äâà äí³, àëå ïàëüíîãî ëåäâå âèñòà÷èòü íà äåíü...
Ïîãîäà äèõíóòè íå äàº. ³òåð ç ï³âíî÷³, òåìïåðàòóðà ñüîãîäí³ — ì³íóñ 40 ãðàä.». ×åðåç òðè äí³: «Çàìåò³ëü íå âãàìîâóºòüñÿ... Ïàëèâà íåìàº, ¿æ³ çàëèøèëîñÿ íà ðàç ÷è íà äâà. Ìàáóòü,
ê³íåöü áëèçüêèé».
ßêáè â òîé ÷àñ õî÷à á íà äåíü âñòàíîâèëàñÿ äîáðà ïîãîäà,
ó÷àñíèêè åêñïåäèö³¿ ìîãëè á ä³ñòàòèñÿ íàñòóïíîãî ñêëàäó. Àëå
çàìåò³ëü íå âùóõàëà. 29 áåðåçíÿ: «Ç 21-ãî ÷èñëà ëþòóâàâ áåçóïèííèé øòîðì... Ùîäíÿ ìè áóëè ãîòîâ³ éòè — äî ñêëàäó ò³ëüêè
11 ìèëü, àëå íåìຠìîæëèâîñò³ âèéòè ç íàìåòó, òàê íåñå ³ êðóòèòü ñí³ã. Íå äóìàþ, ùîá ìè òåïåð ìîãëè ùå íà ùî-íåáóäü
ñïîä³âàòèñÿ. Âèòðèìàºìî äî ê³íöÿ. Øêîäà, àëå íå äóìàþ, ùîá
ÿ ì³ã ïèñàòè. Ð. Ñêîòò».
Îñòàíí³ì ïðîõàííÿì Ñêîòòà, ùî ä³éøëî äî íàñ ó éîãî ùîäåííèêó, áóëî ïðîõàííÿ ïîòóðáóâàòèñÿ ïðî éîãî ð³äíèõ òà áëèçüêèõ. ³í çàãèíóâ 29 àáî 30 áåðåçíÿ íà ëüîäîâèêó Ðîññà, çà 264 ê³ëîìåòðè â³ä ãîëîâíî¿ áàçè...
×åðåç â³ñ³ì ì³ñÿö³â ó÷àñíèêè åêñïåäèö³¿ çíàéøëè íàìåò. ³í
áóâ òàê äîáðå ïîñòàâëåíèé, ùî âñòîÿâ, íåçâàæàþ÷è íà âñ³ øòîðìè é â³òðè Àíòàðêòèêè.  íàìåò³ ëåæàëî òðîº àíãë³éö³â ó ñïàëüíèõ ì³øêàõ, çàêðèòèõ íàä ãîëîâàìè. Ò³ëüêè Ñêîòò â³äêèíóâ îäâîðîòè ñïàëüíîãî ì³øêà ³ ðîçêðèâ êóðòêó. ϳä ïëå÷èìà â íüîãî
ëåæàëà ìàëåíüêà ñóìêà ç òðüîìà çàïèñíèìè êíèæêàìè, ôîòîàïàðàò, òðè êàñåòè ç ïë³âêàìè. Êîëè ç-ï³ä ñí³ãó â³äêîïàëè ñàíè
ç âàíòàæåì, ùî òÿãëè ó÷àñíèêè åêñïåäèö³¿ Ñêîòòà, âñ³ ìîâ÷êè
ïîíóðèëè ãîëîâè. Ñåðåä ðå÷åé áóëî ÷îòèðíàäöÿòü ê³ëîãðàì³â
ãåîëîã³÷íèõ çðàçê³â. Äîñë³äíèêè íå ïîêèíóëè ¿õ íàâ³òü íà êðàþ
çàãèáåë³...
Ðîáåðòó Ñêîòòó ïîñòàâëåíî îäèíàäöÿòü ïàì’ÿòíèê³â ó ð³çíèõ êðà¿íàõ ïëàíåòè. Éîãî ³ìåíåì íàçâàí³ ãîðè, äâà ëüîäîâèêè,
îñòð³â ³ äâ³ ïîëÿðí³ ñòàíö³¿.
$

Ðóàë Àìóíäñåí (1872—1928) íà ÷àñ ñâ åêñïåäèö³¿ íà ϳâäåííèé ïîëþñ áóâ óæå â³äîìèé çàâäÿêè ñâîºìó ïëàâàííþ íà «Éîà»
(ïðî íüîãî éøëîñÿ â îäíîìó ç ïîïåðåäí³õ íàðèñ³â). Éîãî åêñïåäèö³ÿ íà ϳâäåííèé ïîëþñ ðîçïî÷àëàñÿ íåçâè÷àéíî. Óñ³ — ³ ò³,
õòî âèñòóïàëè ñïîíñîðàìè åêñïåäèö³¿, ³ á³ëüø³ñòü ¿¿ ó÷àñíèê³â, —
íàâ³òü ãàäêè íå ìàëè ïðî òå, ùî Àìóíäñåí çáèðàºòüñÿ äî Àíòàðêòèäè, íà øòóðì ϳâäåííîãî ïîëþñà. Åêñïåäèö³ÿ íà «Ôðàì³» ïëàíóâàëàñÿ ÿê àðêòè÷íà. Ùîïðàâäà, âæå íà ï³äãîòîâ÷îìó åòàï³ âñ³
äèâóâàëèñÿ: íàâ³ùî Àìóíäñåí â³äðàçó æ áåðå ç ñîáîþ ñò³ëüêè ñîáàê, ÿêùî çíà÷íó ÷àñòèíó ìîæíà êóïèòè ïîò³ì, â åñê³ìîñ³â? ² ÷îìó â³í çàìîâëÿº îäÿã âëàñíî¿ êîíñòðóêö³¿, íàäçâè÷àéíî òåïëèé
íàâ³òü äëÿ ϳâíî÷³? Àëå âñå öå çãàäàëè ò³ëüêè ïîò³ì, êîëè Ðóàë
Àìóíäñåí ïîâåðíóâñÿ ç³ ñâîãî ïîõîäó.
Ïðî íàì³ð øòóðìóâàòè ϳâäåííèé ïîëþñ Àìóíäñåí ñêàçàâ
ó÷àñíèêàì åêñïåäèö³¿ âæå íà áîðòó êîðàáëÿ, êîëè âîíè â³äïëèâëè
äàëåêî â³ä ïîðòó. Âðàíö³ 9 âåðåñíÿ íà «Ôðàì³» ïðîëóíàëà êîìàíäà «Óñ³ íàãîðó!». Êîëè êîìàíäà ç³áðàëàñÿ íà ïàëóá³, Àìóíäñåí îãîëîñèâ åê³ïàæó ïðî íîâèé ïëàí. Íà îáëè÷÷ÿõ â³äáèëîñÿ
çäèâóâàííÿ, àëå íåíàäîâãî. «ß íå âñòèã ùå çàê³í÷èòè, ÿê îáëè÷÷ÿ ó âñ³õ óæå ñÿÿëè ³ óñì³õàëèñÿ, — çãàäóâàâ Àìóíäñåí. —
ß çàïèòàâ êîæíîãî, ÷è çãîäíèé â³í ³òè äî Àíòàðêòèäè, ³ âñ³ ÿê
îäèí â³äïîâ³ëè ìåí³ ð³øó÷èì “òàê”!».
Ó Íîðâå㳿, òà é â óñüîìó ñâ³ò³, öå ð³øåííÿ ñòàëî ñåíñàö³ºþ.
Íàíñåí ïèñàâ ïîò³ì: «Öå íå÷óâàíî! Âèðóøèòè íà ϳâí³÷íèé
ïîëþñ ÷åðåç ϳâäåííèé! Äåÿê³ ââàæàëè öåé çàõ³ä ãðàíä³îçíèì,
³íø³ (¿õ áóëî á³ëüøå) — ñóìí³âíèì, ³ áàãàòî õòî ï³äíÿâ ëåìåíò,
ââàæàþ÷è âèò³âêó Àìóíäñåíà íåïðèïóñòèìîþ, íåäîñòîéíîþ ³
íåïîðÿäíîþ... Õîò³ëè íàâ³òü ïîâåðíóòè éîãî. Àëå â³í óæå áóâ
çàíàäòî äàëåêî...».
ϳçíî ââå÷åð³ «Ôðàì» çàëèøèâ Ìàäåéðó, ï³ä âñ³ìà â³òðèëàìè ïðÿìóþ÷è äî åêâàòîðà. ×åðåç äâà ì³ñÿö³ íà ìåðèä³àí³
ìèñó Äîáðî¿ Íà䳿 «Ôðàì» âèòðèìàâ ³ñïèò ï³ä ÷àñ ñòðàøåííî¿
áó𳠗 ñóäíî, ïîáóäîâàíå äëÿ äðåéôó â ëüîäàõ, òàêîæ çìîãëî
ïðîòèñòîÿòè é îêåàíñüêèì õâèëÿì. 11 ñ³÷íÿ 1911 ðîêó «Ôðàì»
ä³ñòàâñÿ àíòàðêòè÷íîãî ìàòåðèêà. «Ìè ïîáà÷èëè âåëèêèé êðèæàíèé áàð’ºð, — ïèñàâ Àìóíäñåí. — Ïîâ³ëüíî ï³äí³ìàâñÿ â³í
ç ìîðÿ, ïîêè, íàðåøò³, íå ñòàâ ïåðåä íàìè ó âñ³é ñâî¿é ïèøí³é ïèøíîò³...»
Ö³ëó äîáó éøîâ «Ôðàì» óçäîâæ êðèæàíî¿ ñò³íè íà ñõ³ä, ïîêè
âîíà íå ðîçñòóïèëàñÿ, â³äêðèâøè Êèòîâó áóõòó. Ñàìå çâ³äñè
$

íàì³òèâ Àìóíäñåí
ïî÷àòè ïîõ³ä íà ïîëþñ. ßê ò³ëüêè çàê³í÷èëîñÿ ðîçâàíòàæåííÿ «Ôðàìà», Àìóíäñåí ³ç òðüîìà ñóïóòíèêàìè âèðóøèâ ó
ðîçâ³äóâàëüíèé ìàðøðóò äî â³ñ³ìäåñÿòîãî ãðàäóñà ï³âäåííî¿
øèðîòè. Òàì âëàøòóâàëè ñêëàä ³ç ïðîäîâîëüñòâîì. Ïðè ïîâåðíåíí³ ÷åðåç êîæí³ 15 ê³ëîìåòð³â ó
ñí³ã óñòðîìëÿëèñÿ
áàìáóêîâ³ òè÷èíè ç
ïðàïîðàìè, à ÷åðåç
ï’ÿòñîò ìåòð³â çàëèøàëè ñóøåíó ðèáó
(êîðì äëÿ ñîáàê).
ϳñëÿ ïîâåðíåííÿ ìàíäð³âíèêè â³äðàçó æ ïî÷àëèãîòóâàòèñÿ, ³ 22 ëþòîãî «Ôðàì» ãîòîâèé âèéòè â ìîðå
â³ñ³ì ÷îëîâ³ê íà ÷îë³
ç Àìóíäñåíîì, ³ç ñîáàêàìè ³ íàðòàìè, çíîâó âèðóøèëè â äîðîãó.
Öüîãî ðàçó âîíè õîò³ëè âëàøòóâàòè íèçêó ñêëàä³â — ÷åðåç
êîæåí ãðàäóñ øèðîòè. 8 áåðåçíÿ íà â³ñ³ìäåñÿò äðóãîìó ãðàäóñ³
ï³âäåííî¿ øèðîòè âîíè ïîáóäóâàëè ñêëàä ç³ ñí³æíèõ öåãëèí
âèñîòîþ ÷îòèðè ìåòðè. Öåé «õìàðî÷îñ» íà çâîðîòíîìó øëÿõó
íå ìîæíà áóäå íå ïîì³òèòè!
Ïîâåðòàëèñÿ íà áàçó ïðè ìîðîç³ ï³ä ñîðîê ãðàäóñ³â ³ ïîñò³éíîìó ñèëüíîìó â³òð³. Íàñóâàëàñÿ çèìà. Äî ¿¿ íàñòàííÿ âèð³øåíî áóëî
ùå îäèí ðàç çàâåçòè ïðîäîâîëüñòâî íà â³ñ³ìäåñÿòèé ãðàäóñ ï³âäåííî¿ øèðîòè. Óñüîãî íà ñõèë ëüîäîâèêîâîãî ùèòà áóëî äîñòàâëåíî òðè òîííè âàíòàæó — ïðîäóêòè äëÿ ëþäåé ³ êîðì äëÿ ñîáàê.
Äî çèì³âë³ ó÷àñíèêè åêñïåäèö³¿ ãîòóâàëèñÿ äóæå ñåðéîçíî.
Âîíè íàâ³òü ïîáóäóâàëè ö³ëèé «ï³äñí³æíèé» ïàëàö! Òàì áóëè é
ê³ìíàòè, äå çáåð³ãàâñÿ îäÿã, ³ øâåéíà ìàéñòåðíÿ, ³ íàâ³òü... áàíÿ!
$!

Âñå öå âèðîñëî íàâêîëî äåðåâ’ÿíîãî áóäèíêó, â ÿêîìó æèëè
Àìóíäñåí òà éîãî òîâàðèø³. Ñîáàêè, ïðèâåçåí³ Àìóíäñåíîì,
ïî÷óâàëè ñåáå äóæå äîáðå.  äåê³ëüêîõ íàâ³òü íàðîäèëèñÿ öóöåíÿòà, ³ ï³ñëÿ ðîáîòè ÷ëåíè åêñïåäèö³¿ ç çàäîâîëåííÿì ç íèìè
áàâèëèñÿ.
Çà ÷àñ çèì³âë³ áóëî ïðèãîòîâëåíî ÷îòèðè ïàðè íàðò, ëåãêèõ,
ïðóæíèõ, ì³öíèõ; íàìåòè áóëî ïîôàðáîâàíî â ÷îðíèé êîë³ð,
òàêîæ äëÿ íèõ âèãîòîâëåíî òåìíî-÷åðâîí³ ÷îõëè — ùîá äîáðå
áóëî ïîì³òíî íà ñí³ãó. Áóëî çøèòî (òî÷í³øå — âäîñêîíàëåíî)
òåïëèé, â³òðîçàõèñíèé îäÿã. Ç óñ³õ ïðåäìåò³â íàìàãàëèñÿ çíÿòè
âñå çàéâå, îñê³ëüêè çàéâà âàãà ìîãëà ñòàòè ïåðåøêîäîþ íà øëÿõó
äî ïîëþñà. «Ïîëåãøèëè» íàâ³òü øóõëÿäè — òåñëÿ Ñòóááåðóä îáñòðóãàâ ¿õ ìàéæå äî ïðîçîðîñò³.
Ùå îäèí ðîçâ³äíèöüêèé ïîõ³ä â³äáóâñÿ 8 âåðåñíÿ 1911 ðîêó.
Âèéøëè ïðè òåìïåðàòóð³ ïîâ³òðÿ ì³íóñ äâàäöÿòü ï’ÿòü ãðàäóñ³â,
àëå âæå ÷åðåç ÷îòèðè äí³, êîëè áóëà ïðîéäåíà ïåðøà ñîòíÿ ê³ëîìåòð³â, ñòîâï÷èê òåðìîìåòðà îïóñòèâñÿ äî ì³íóñ ï’ÿòäåñÿòè
ï’ÿòè. гäèíà â êîìïàñàõ çàìåðçëà. Ìîðîçíèé òóìàí íå äàâàâ
çìîãè øâèäêî ïðîñóâàòèñÿ âïåðåä. Àëå êð³çü òóìàí ïðîñâ³÷óâàëî ñîíöå, ³ ìàíäð³âíèêè éøëè, îð³ºíòóþ÷èñü íà éîãî ÷åðâîíóâàòèé äèñê. ijéøëè äî ïåðøîãî ñêëàäó, ðîçâàíòàæèëèñÿ ³ —
íàçàä.
² îñü íàñòàâ âèð³øàëüíèé ìîìåíò. 20 æîâòíÿ ï’ÿòåðî ëþäåé íà ÷îë³ ç Àìóíäñåíîì, íà ÷îòèðüîõ íàðòàõ, ó êîæí³ ç ÿêèõ
çàïðÿæåíî ïî 13 ñîáàê, âèðóøèëè äî ãîëîâíî¿ ìåòè — íà ϳâäåííèé ïîëþñ: «Êèâíóâøè òîâàðèøàì, ùî çàëèøàþòüñÿ, íåìîâ ìè ðîçñòàâàëèñÿ ç íèìè ò³ëüêè äî çàâòðà, ìè ðóøèëè â
äîðîãó...».
ϳäéîì ïî ñõèëó ëüîäîâèêîâîãî ùèòà íà âèñîòó òðè òèñÿ÷³
ìåòð³â íàä ð³âíåì ìîðÿ äî òî÷êè ϳâäåííîãî ïîëþñà ³ çâîðîòíå
ïîâåðíåííÿ äî Ôðàìõåéìà (òàê âîíè íàçâàëè ñâîº ì³ñòå÷êî â
Êèòîâ³é áóõò³) çàéíÿëî 99 äí³â. Çà ö³ äí³ ìàíäð³âíèêè ïîäîëàëè
òðè òèñÿ÷³ ê³ëîìåòð³â. Ïîò³ì ãîâîðèëè, ùî Ðóàë Àìóíäñåí, ÿê
ïî íîòàõ, ðîç³ãðàâ öåé ïîõ³ä. Ùî â³í íàäòî ëåãêî ï³ä³éøîâ äî
ïåðøîãî äîñÿãíåííÿ ïîëþñà. Àëå ñïðàâà, ñêîð³øå, çîâñ³ì â ³íøîìó: åêñïåäèö³ÿ Àìóíäñåíà áóëà êðàùå ï³äãîòîâëåíà, âîíè
âðàõóâàëè âñ³ òðóäíîù³, ç ÿêèìè ìîãëè ç³òêíóòèñÿ. ² ãîëîâíå —
ïðàöþâàëè àçàðòíî, â ïîâíó ñèëó.
Øëÿõ íàãîðó, äî ïîëþñà, áóâ íåëåãêèì. Íåçâàæàþ÷è íà ãàðíó ï³äãîòîâêó, öåé ïîõ³ä ì³ã áè ³ ç³ðâàòèñÿ. Íå îäèí ðàç ïðîâà$"

ëþâàëèñÿ íàðòè â òð³ùèíè ëüîäîâèê³â. ßêèìîñü äèâîì ùàñòèëî ¿õ óòðèìóâàòè! Òóìàí, çàìåò³ëü, óðàãàííèé â³òåð, ìîðîç ì³íóñ ï’ÿòäåñÿò ãðàäóñ³â... Àëå í³ùî íå ìîãëî âòðèìàòè êîìàíäó
ëþäåé, ÿê³ íåóõèëüíî, çà âèíÿòêîì ê³ëüêîõ äí³â, êîëè ïîãîäà
áóëà îñîáëèâî íåñòåðïíîþ, ïðîñóâàëèñÿ âïåðåä íà â³äñòàíü â³ä
òðèäöÿòè äî òðèäöÿòè ñåìè ê³ëîìåòð³â — òàêîþ áóëà äåííà íîðìà. Ç â³ñ³ìäåñÿò ïåðøîãî ãðàäóñà ÷åðåç êîæí³ äåâ’ÿòü ê³ëîìåòð³â, à ïîò³ì ³ ÷åðåç êîæí³ ï’ÿòü áóäóâàëè ç³ ñí³æíèõ öåãëèí
ñòîâïè — ùîá îð³ºíòóâàòèñÿ íà çâîðîòíîìó øëÿõó.
7 ëèñòîïàäà ìàíäð³âíèêè ïåðåòíóëè øèðîòó â³ñ³ìäåñÿò äðóãèé ãðàäóñ. Çà íåþ íå áóâàâ ùå í³õòî ç äîñë³äíèê³â Àíòàðêòèäè.
Øåêëòîí ïîáóâàâ ï³âäåíí³øå, àëå ðóõàâñÿ â³í ç ³íøîãî íàïðÿìêó.
Íà øëÿõó íîðâåæö³â âèñî÷èëî ã³ðñüêå ïàñìî, âåðøèíè ÿêîãî çä³éìàëèñÿ âèùå 4500 ìåòð³â. Îäíó ç âåðøèí íàçâàëè ³ì’ÿì Ôð³òüîôà
Íàíñåíà. «Äèê³ñòü ëàíäøàôòó, ùî â³äêðèâàâñÿ çâ³äñè, çãîðè, îïèñàòè íåìîæëèâî! — çãàäóâàâ Àìóíäñåí. — Ïð³ðâà íà ïð³ðâ³, òð³ùèíà íà òð³ùèí³, ³ âåëè÷åçí³ áðèëè, ðîçêèäàí³ áåçëàäíî!» Äî ïåðåâàëó ï³äíÿëèñÿ ïî ðîçáèòîìó òð³ùèíàìè ëüîäîâèêó Àêñåëÿ
Õåéáåðãà, ùîñåêóíäè ðèçèêóþ÷è ïðîâàëèòèñÿ ó òð³ùèíó.
Íàðåøò³ ï³äíÿëèñÿ íà ïëàòî. Àìóíäñåí âæå ïîáèâ ðåêîðä
Øåêëòîíà — 88°23′, óñòàíîâëåíèé íèì äâà ðîêè òîìó. Ïîãîäà
ñòàëà êðàùîþ: òåìïåðàòóðà óñòàíîâèëàñÿ çîâñ³ì ë³òíÿ äëÿ öèõ
ì³ñöü — áëèçüêî ì³íóñ äâàäöÿòü ï’ÿòü ãðàäóñ³â çà Öåëüñ³ºì, â³òåð
òàêîæ ñòàâ âùóõàòè.

Íà ïîëþñ³

$#

Ìèíóâ ³ùå òèæäåíü, ³ ðàíî-âðàíö³ 14 ãðóäíÿ 1911 ðîêó Àìóíäñåí ç³ ñâî¿ìè ñóïóòíèêàìè äîñÿãëè ïîëþñà. Çãàäóþ÷è öþ ìèòü,
Àìóíäñåí ãîâîðèâ: «Ìàáóòü, í³êîëè í³õòî ç ëþäåé íå ñòîÿâ, ÿê
ÿ â äàíîìó âèïàäêó, íà ì³ñö³, ä³àìåòðàëüíî ïðîòèëåæíîìó ìåò³
ñâî¿õ áàæàíü. ϳâí³÷íèé ïîëþñ ç äèòèíñòâà ïðèòÿãóâàâ ìåíå, ³
îò òåïåð ÿ îïèíèâñÿ íà ϳâäåííîìó ïîëþñ³. ×è ìîæíà óÿâèòè
ñîá³ ùî-íåáóäü á³ëüø ïðîòèëåæíå!»
Ïîâåðíåííÿ ï’ÿòüîõ íîðâåæö³â ³ç ãëèáèíè ëüîäîâîãî ìàòåðèêà íà áåðåãîâó áàçó áóëî ñõîæå íà øàëåíó ãîíêó. ³ä ñêëàäó äî
ñêëàäó, â³ä îäí³º¿ ñí³ãîâî¿ ï³ðàì³äè äî ³íøî¿ âîíè ìàéæå ëåò³ëè.
Ó Ôðàìõåéì³ ¿õ çóñòð³ëè ðàä³ñíèìè âèãóêàìè òà îïëåñêàìè. Òàê
çàê³í÷èëàñÿ åêñïåäèö³ÿ, ÿêà çðîáèëà, ìàáóòü, îñòàííº ïî-ñïðàâæíüîìó âåëèêå â³äêðèòòÿ ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ.

ϳäêîðåííÿ íàéâèùèõ ã³ð ïëàíåòè
Ãîðè çàâæäè ïðèâåðòàëè óâàãó ëþäñòâà. ¯õ ââàæàëè îêðåìèì ñâ³òîì, ó ÿêîìó æèâóòü íå ëþäè, à áîãè. Ö³êàâî, ùî â
áàãàòüîõ íàðîä³â ãîðè íå ìàëè âëàñíî¿ íàçâè. Õ³á³íñüê³ ãîðè,
Êàðïàòè, Àëüïè, Àïåíí³íè, ϳðåíå¿ òà áàãàòî ³íøèõ ã³ðñüêèõ
ìàñèâ³â — âñ³ ö³ ãåîãðàô³÷í³ íàçâè â ïåðåêëàä³ îçíà÷àþòü ïðîñòî «ãîðè». Îòæå, êîëè ìè êàæåìî, íàïðèêëàä, «Êàðïàòñüê³
ãîðè», òî ïîâòîðþºìî äâîìà ìîâàìè — ñó÷àñíîþ òà âæå çàáóòîþ — «ãîðè-ãîðè».
²ñòîð³ÿ ï³äêîðåííÿ ã³ð ðîçïî÷àëàñÿ ïîð³âíÿíî ï³çíî.
Ó áàãàòüîõ íàðîä³â ãîðè ââàæàëèñÿ ñâÿòèíÿìè, òîìó çâè÷àéíèì ëþäÿì íå ìîæíà áóëî ñõîäèòè íà íèõ. Áîãè ìåøêàëè ³
íà ãðåöüêîìó Îë³ìï³, ³ íà Äæîìîëóí´ì³, ³ íà ìåíø â³äîì³é

$'

ãîð³ Áðàíäáåð´ (Ïàëàþ÷³é ãîð³). Ìåøêàíö³
Äàâíüî¿ ²í䳿 òà Òèáåòó â³ðèëè, ùî îñíîâîþ íàøîãî Âñåñâ³òó º ñâÿùåííà ãîðà
Ìåðó. À êîæåí ç ÿïîíö³â õî÷à á ðàç ó
æèòò³ ï³ä³éìàºòüñÿ íà
ñâÿùåííó ãîðó Ôóäç³ÿìà. Âò³ì çâè÷àéíèì
ëþäÿì íà âåðøèíàõ (òèì á³ëüøå — âèñîêèõ) ïðîñòî íåìà
÷îãî ðîáèòè. ßêùî íà ã³ðñüêèõ ñõèëàõ ïàñåòüñÿ õóäîáà, òàì
ðîñòóòü âñ³ëÿê³ ö³ëþù³ ðîñëèíè, ÿãîäè òà ãðèáè, òî âèùå
ïî÷èíàºòüñÿ ñìóãà ñí³ã³â òà êðèãè. Íà êîæíîìó êðîö³ ÷àòóº
ñìåðòü, ùî ìîæå íàñòàòè â³ä íåîáåðåæíîãî ðóõó, õîëîäó àáî
íåñòà÷³ êèñíþ. Òîìó ò³ëüêè íàéñèëüí³ø³ òà íàéçàãàðòîâàí³ø³
ëþäè çâàæóþòüñÿ íà ï³äêîðåííÿ íàéâèùèõ âåðøèí ïëàíåòè.
Àëüï³í³çì çàðîäèâñÿ â Öåíòðàëüí³é ªâðîï³ â ò³ ÷àñè, êîëè çäàâàëîñÿ, ùî âñå íåâ³äîìå âæå â³äêðèòå ³ ì³ñöü, äå á íå ñòóïàëà íîãà
ëþäèíè, çàëèøàºòüñÿ ÷èìäàë³ ìåíøå. 7 ñåðïíÿ 1786 ðîêó ç ³í³ö³àòèâè øâåéöàðñüêîãî â÷åíîãî Ã. Ñîññþðà íà íàéâèùó òî÷êó Àëüï —
âåðøèíó Ìîíáëàí — ï³äíÿëèñÿ ̳øåëü Ïàêêàð³ ³ Æàê Áàëüìà.
Ñàìå öÿ äàòà ³ ñòàëà òî÷êîþ â³äë³êó ³ñòî𳿠àëüï³í³çìó.
Ïåðøèé àëüï³éñüêèé êëóá áóëî ñòâîðåíî â Àíã볿 1857 ðîêó.
Ó 1865 ðîö³ àíãë³éñüê³ ñêåëåëàçè ñêîðèëè àëüï³éñüêó âåðøèíó
Ìàòòåðõîðí, çðîáèâøè ñõîäæåííÿ ïî òåõí³÷íî ñêëàäíîìó øëÿõó. Çãîäîì ïîä³áí³ êëóáè âèíèêëè ³ â ³íøèõ êðà¿íàõ. Äåñü íà
ïî÷àòêó XX ñòîë³òòÿ ìàéæå âñ³ äîñòîéí³ óâàãè âåðøèíè Àëüï
áóëè ï³äêîðåí³. Ïîäàëüøèé ðîçâèòîê àëüï³í³çìó éøîâ äâîìà
øëÿõàìè: ï³äêîðåííÿ íàéâèùèõ âåðøèí ³íøèõ ã³ðñüêèõ ñèñòåì
òà ïðîõîäæåííÿ ìàðøðóò³â ï³äâèùåíî¿ ñêëàäíîñò³. Íàñòóïíèì
öåíòðîì óâàãè àëüï³í³ñò³â ñòàâ Êàâêàç, à òî÷í³øå — ãîðà Åëüáðóñ, ïîãàñëèé âóëêàí ç äâîìà âåðøèíàìè. Ïåðøó ç íèõ — ñõ³äíó — ïîäîëàâ êàáàðäèíåöü ʳëëàð Õàøèðîâ ó 1829 ðîö³, çàõ³äíà âåðøèíà çàëèøàëàñÿ íåï³äêîðåíîþ äî 1874 ðîêó, êîëè íà
íå¿ ï³äíÿëàñÿ àíãë³éñüêà åêñïåäèö³ÿ. ²íøà êàâêàçüêà ãîðà —
Óøáà — äîâãî áóëà ò³ëüêè ìð³ºþ äëÿ àëüï³í³ñò³â, àëå ï³ñëÿ ê³ëüêîõ ñïðîá íà íå¿ ï³äíÿëàñÿ ãðóïà Ä. Êîêê³íà (ó 1888 ðîö³). Íèí³
íà âåðøèíó ö³º¿ ãîðè ïðîêëàäåíî áëèçüêî ñîðîêà ìàðøðóò³â, ³

Âèñîòó ã³ð (ÿê ³ ³íøèõ ãåîãðàô³÷íèõ îᒺêò³â)
âèçíà÷àþòü â³ä ð³âíÿ ìîðÿ. Òîìó, ÿêùî âàñ
çàïèòàþòü, ÿêà ãîðà º íàéâèùîþ ó ñâ³ò³, âè
äàñòå â³äïîâ³äü: «Äæîìîëóí´ìà» — ³
ìàòèìåòå ðàö³þ. Àëå ÿêáè ãîðè âèì³ðþâàëè
â³ä îñíîâè äî âåðøèíè, òî íàéâèùîþ íà
Çåìë³ ââàæàëàñÿ á ãîðà Ìàóíà-Êñà (Á³ëà
ãîðà), ðîçòàøîâàíà íà Ãàâàÿõ. Öåé ïîãàñëèé
âóëêàí ðîçïî÷àâ ñâîþ ä³ÿëüí³ñòü íà ãëèáèí³
6000 ì, à íèí³ ï³ä³éìàºòüñÿ íà 4205 ì íàä
ð³âíåì ìîðÿ. À âçàãàë³ Ìàóíà-Êñà ìàº
10 203 ì çàââèøêè.

%

êîæåí ç íèõ ìຠâèñîêèé ð³âåíü ñêëàäíîñò³. Òîìó âñòóïèòè äî
êëóáó «óøá³ñò³â» ìàþòü øàíñ ò³ëüêè íàéêðàù³ àëüï³í³ñòè ñâ³òó.
Ïî÷àòêîì âèñîòíîãî àëüï³í³çìó ñòàëî ïîäîëàííÿ ñåìèê³ëîìåòðîâîãî ðóáåæó, ÿêèé ó
ñåðåäèí³ XX ñòîë³òòÿ
íàçâàëè «çîíîþ ñìåðò³». Ïåðøèìè, õòî ïîäîëàâ öþ âèñîòó, ñòàëè àíãë³éñüê³ â³éñüêîâ³ òîïîãðàôè, ùî ï³äíÿëèñÿ íà ãîðó Øèëëóà
(7025 ì) ó 1860 ðîö³. Íàñòóïíèì «êðîêîì äî íåáà» ñòàëî ñêîðåííÿ â 1907 ðîö³ àíãë³éöåì Ò. Ëîí´ñòàôôîì ï³êà Òð³ñóë ó óìàëàÿõ (ïîíàä 7000 ì çàââèøêè).
Àëå íàéá³ëüø ö³êàâ³ òà ñêëàäí³ ñõîäæåííÿ áóëè ùå ïîïåðåäó... Ïàì³ð, Òÿíü-Øàíü, Êàðàêîðóì òà óìàëà¿ äî 20-õ ðîê³â
XX ñòîë³òòÿ çàëèøàëèñÿ ìàéæå íåäîñë³äæåíèìè. Âò³ì çàâæäè
áóëè ëþäè, ÿê³, ðèçèêóþ÷è æèòòÿì, âèðóøàëè ó íåãîñòèíí³ ãîðè,
ùîá íàíåñòè íà êàðòó íîâ³ õðåáòè òà âåðøèíè. Äåÿê³ ñïðîáè
ê³í÷àëèñÿ òðàã³÷íî. Ó 1895 ðîö³ àíãë³éñüêà åêñïåäèö³ÿ ï³ä êåð³âíèöòâîì À. Ìåììåð³ ñïðîáóâàëà ï³äíÿòèñÿ íà ãîðó Íàí´àïàðáàò (8125 ì). Ó ïåðåêëàä³ ç ñàíñêðèòó ¿¿ íàçâà îçíà÷ຠ«ãîëà ãîðà»,
àëå º â íå¿ ùå îäíå ³ì’ÿ — ijàìàð, òîáòî Êîðîëü óð. Îáñòàâèíè
çàãèáåë³ Ìåììåð³ çàëèøèëèñÿ íåâ³äîìèìè. ªäèíå, ùî âñòàíîâèëè — òå, ùî â³í ðàçîì ç äâîìà íåïàëüöÿìè õîò³â ï³äíÿòèñÿ
ïî çàõ³äíîìó ñõèëó ijàìàðà. Öÿ æåðòâà áóëà äàëåêî íå îñòàííüîþ. Íà ñõèëàõ ö³º¿ ñóìíîçâ³ñíî¿ ãîðè äî 1953 ðîêó çàãèíóëî
34 ÷îëîâ³êè. Íà ¿¿ âåðøèíó çì³ã ï³äíÿòèñÿ àâñòð³ºöü Ãåðìàí Áóëü.
³í äîñÿã âåðøèíè áåç êèñíåâîãî àïàðàòó ³ ïîâåðíóâñÿ ç îáìîðîæåíèìè íîãàìè òîä³, êîëè â áàçîâîìó òàáîð³ âæå ïåðåñòàëè
íà íüîãî ÷åêàòè...
Ïîäîëàííÿ Äæîìîëóí´ìè çàáðàëî áàãàòî ëþäñüêèõ æèòò³â. Äî
ðå÷³, âèíàéøëè öåé «òðåò³é ïîëþñ» ïëàíåòè ìàéæå âèïàäêîâî,
ï³ä ÷àñ òîïîãðàô³÷íî¿ çéîìêè ²í䳿 ó 1852 ðîö³. Îáñòàâèíè ö³º¿
ïî䳿 äîñèòü áóäåíí³: íà÷àëüíèê òîïîãðàô³÷íî¿ ñëóæáè îòðèìàâ
â³ä îäíîãî ç ï³äëåãëèõ ïîâ³äîìëåííÿ, ùî ï³ê, ÿêèé çíà÷èâñÿ íà

Ì. Ïàêêàð³ òà Æ. Áàëüìà ñòàëè çàñíîâíèêàìè
àëüï³í³ñòñüêî¿ òðàäèö³¿: çàëèøàòè íà
ñêîðåí³é âåðøèí³ çàïèñêó ÿê ñâ³ä÷åííÿ ñâîãî
äîñÿãíåííÿ. Íàñòóïíà ãðóïà çàáèðຠçàïèñêó,
à íàòîì³ñòü çàëèøຠñâîþ. Íèí³ â
ìóí³öèïàë³òåò³ ì³ñòà Øàìîí³ (Ôðàíö³ÿ)
çáåð³ãàºòüñÿ äîñòàâëåíèé ç âåðøèíè
Ìîíáëàíà óëàìîê ñêåë³, íà ÿêîìó âèáèòèé
ëàêîí³÷íèé íàïèñ: «J.q.B. 1786».  Øàìîí³
ìîæíà òàêîæ ïîáà÷èòè ïàì’ÿòíèê Áàëüìà òà
äå Ñîññþðó, à îñü ̳øåëü Ïàêêà𳠗 äðóãèé
ó÷àñíèê ïåðøîãî ñõîäæåííÿ — íà æàëü, áóâ
íåñïðàâåäëèâî çàáóòèé. Òåïåð ìàðøðóò
Ïàêêàð³ òà Áàëüìà ââàæàþòü äóæå ïðîñòèì,
é ïî íüîìó íà âåðøèíó ï³ä³éìàþòüñÿ íàâ³òü
ïî÷àòê³âö³.

%

Äæîìîëóí´ìà

êàðò³ ï³ä íîìåðîì 15, âèÿâèâñÿ íàéâèùîþ âåðøèíîþ Çåìë³.
À ñâîþ äðóãó íàçâó — Åâåðåñò — ãîðà ä³ñòàëà íà ÷åñòü êåð³âíèêà
òîïîãðàô³÷íî¿ ñëóæáè â ²í䳿, ÿêèé, ÿê íå äèâíî, íå ìàâ í³ÿêîãî
â³äíîøåííÿ äî ¿¿ â³äêðèòòÿ.
%

Àëüï³í³ñòè âñüîãî
ñâ³òó ïî÷àëè òðåíóâàòèñÿ, ìð³þ÷è ïðî ñõîäæåííÿ íà íàéâèùó
âåðøèíó. Öå áóëà äîñòîéíà ìåòà, àëå âò³ëèòè ¿¿ â æèòòÿ áóëî
äóæå ñêëàäíî. Ïîïåðøå, äîñòóïíèì äëÿ
ñõîäæåííÿ Åâåðåñò º
ò³ëüêè ó êâ³òí³—òðàâí³, îñê³ëüêè âçèìêó íà éîãî ñõèëàõ ïàíóº ìàéæå êîñì³÷íèé õîëîä, à âë³òêó ð³çêî çðîñòຠíåáåçïåêà ç áîêó ëàâèí. Ïî-äðóãå,
àæ äî 1949 ðîêó êîðîë³âñòâî Íåïàë áóëî çàêðèòå äëÿ ÷óæîçåìö³â, òîìó ïåðø³ ñïðîáè øòóðìó êðèæàíî¿ òâåðäèí³ ïî÷àëèñÿ ç
éîãî ï³âí³÷íîãî ñõèëó — ç áîêó Òèáåòó. Öå çíà÷íî óñêëàäíþâàëî çàâäàííÿ.
Áóëî ê³ëüêà ìîìåíò³â, êîëè çäàâàëîñÿ, ùî Åâåðåñò îñü-îñü
áóäå ï³äêîðåíèé. ×åòâåðòîãî ëèïíÿ 1924 ðîêó Åäâàðä Íîðòîí,
çàëèøèâøè òîâàðèøà, ÿêèé íå ì³ã ³òè äàë³, â³äïî÷èâàòè, çóì³â
ïîäîëàòè âèñîòó 8572 ì. Äî âåðøèíè çàëèøàëîñÿ âñüîãî-íàâñüîãî 300 ì, àëå Íîðòîí âèð³øèâ íå ðèçèêóâàòè: íà éîãî ãîäèííèêó áóëà âæå ãîäèíà äíÿ, ³ ÿêáè â³í ïðîäîâæèâ ï³äéîì, òî
éîãî á íåìèíó÷å çàñòàëà í³÷. Öå îçíà÷àëî ñìåðòü, òîìó àëüï³í³ñò áóâ çìóøåíèé â³äìîâèòèñÿ â³ä ïîäàëüøîãî ñõîäæåííÿ.
Íàñòóïíà ñïðîáà â³äáóëàñÿ â 1933 ðîö³. Ôðåíê Ñì³ò ä³éøîâ äî
ò³º¿ æ ñàìî¿ â³äì³òêè, äå Íîðòîí áóâ âèìóøåíèé ïîâåðíóòèñÿ.
Àëå â³ä êèñíåâîãî ãîëîäóâàííÿ â íüîãî ïî÷àëèñÿ ãàëþöèíàö³¿.
Ñì³ò ³øîâ îäèí, àëå éîìó çäàâàëîñÿ, ùî ïîðó÷ ç íèì ³äå éîãî
òîâàðèø. ³í ðîçìîâëÿâ ç íèì, à îòÿìèâñÿ ò³ëüêè òîä³, êîëè
õîò³â ïîä³ëèòèñÿ ç íèì ïå÷èâîì. ³í îçèðíóâñÿ íàçàä ç ïîëîâèíêîþ ãàëåòè â ðóö³ é çàâìåð: ïîðÿä í³êîãî íå áóëî. Îäíàê Ñì³ò
ïðîäîâæóâàâ â³ä÷óâàòè êîíòàêò ç «íàïàðíèêîì» ³ âòðàòèâ éîãî,
ò³ëüêè ïîâåðíóâøèñü äî áàçè. Ùå á³ëüø òðàã³÷íèì áóâ âèïàäîê
Ìîð³ñà Ó³ëñîíà, ÿêèé íàñòóïíîãî ðîêó âèð³øèâ øòóðìóâàòè Åâåðåñò ç ï³âíî÷³. 3 êâ³òíÿ â³í çàëèøèâ íîñ³¿â òà êîíÿ á³ëÿ ìîíàñòèðÿ
Ðîí´áóê ³ ï³øîâ íàçóñòð³÷ âåðøèí³. Éîãî ò³ëî áóëî çíàéäåíî ï³çí³øå íà âèñîò³ 6400 ì. Ó³ëñîí çàãèíóâ â³ä âèñíàæåííÿ é õîëîäó.
Ëèøå 29 òðàâíÿ 1953 ðîêó íà âåðøèíó Äæîìîëóí´ìè ï³äíÿëèñÿ íîâîçåëàíäåöü Åäìóíä Õ³ëëàð³ òà «òèãð ñí³ã³â», íåïàëåöü,
Íàéâèù³ ó ñâ³ò³ ãîðè — óìàëà¿. Öÿ ã³ðñüêà
ñèñòåìà ñêëàäàºòüñÿ ç ðÿäó ïàðàëåëüíèõ
õðåáò³â ð³çíî¿ âèñîòè, ùî ïðîñòÿãíóëèñÿ ç
ï³âí³÷íîãî çàõîäó íà ï³âäåííèé ñõ³ä
ïðèáëèçíî íà 2400 êì, ïðè øèðèí³ äî 350 êì.
ßêáè ìîæëèâî áóëî çðóéíóâàòè óìàëà¿
³ ðîçñèïàòè êàì³ííÿ ïî âñüîìó ñóõîäîëó
íàøî¿ ïëàíåòè, ïîâåðõíÿ ¿¿ ï³äíÿëàñÿ á
ó ñåðåäíüîìó íà 18—20 ì. Òóò ðîçòàøîâàíà
íàéâèùà âåðøèíà çåìíî¿ êóë³ —
Äæîìîëóí´ìà. Âîíà çä³éìàºòüñÿ íà 8848 ì
íàä ð³âíåì îêåàíó.

%!

øåðï çà íàö³îíàëüí³ñòþ, Òåíñ³í´ Íîðãåé.
Óñï³õó âîíè äîñÿãëè
ïåðåäóñ³ì çàâäÿêè
ïðåêðàñí³é ðîáîò³ êîìàíäè ï³ä êåð³âíèöòâîì àíãë³éñüêîãî ïîëêîâíèêà Äæîíà Õàíòà.
Áàëîíè ç êèñíåì äîñòàâèëè íà âèñîòó
8760 ì ¿õí³ òîâàðèø³ — ×àðëç Àâàíñ òà Òîì Áóðä³ëëîí, àëå íà
îñòàíí³é øòóðì ï³øëà íàéñèëüí³øà çâ’ÿçêà — Õ³ëëàð³ òà Íîðãåé. ϳñëÿ öüîãî ëåãåíäàðíîãî ñõîäæåííÿ íà âåðøèí³ Äæîìîëóí´ìè ïîáóâàëè âæå ñîòí³ àëüï³í³ñò³â ç ð³çíèõ êðà¿í, ó òîìó
÷èñë³ ê³ëüêà åêñïåäèö³é ç êîëèøíüîãî ÑÐÑÐ. Ïåðøà â³äáóëàñÿ
â òðàâí³—÷åðâí³ 1982 ðîêó, êîëè 11 àëüï³í³ñò³â çðîáèëè ñõîäæåííÿ çà äóæå ñêëàäíèì ìàðøðóòîì. Ö³êàâî, ùî îñòàíí³ 34 ì äî
âåðøèíè ïåðøà ïàðà àëüï³í³ñò³â äîëàëà àæ â³ñ³ì ãîäèí!
Áàãàòî ÿïîíñüêèõ ³ àìåðèêàíñüêèõ ô³ðì äàâíî ìð³þòü êóïèòè Åâåðåñò. Îäíàê íåïàëüñüêèé óðÿä íàâ³òü ðîçìîâè ïðî ïðîäàæ ñâÿùåííî¿ äëÿ íèõ ãîðè ââàæຠñâÿòîòàòñòâîì. Òèì á³ëüøå, ùî ãîðè äàþòü ùîð³÷íî êðà¿í³ ÷èìàëèé ïðèáóòîê. Àäæå
êîæíà åêñïåäèö³ÿ ïîâèííà ñïëà÷óâàòè çíà÷íó ñóìó ãðîøåé çà
ïðàâî ñõîäæåííÿ. Àëå íàâ³òü çà òàêèõ óìîâ ÷åðãà íà Åâåðåñò
óæå ðîçïèñàíà íà áàãàòî ðîê³â óïåðåä.
ϳñëÿ òîãî ÿê áóëà ï³äêîðåíà íàéâèùà âåðøèíà ïëàíåòè,
çäàâàëîñÿ, ùî àëüï³í³çì âèêîíàâ ñâîþ ì³ñ³þ. Âò³ì öå ò³ëüêè
çäàâàëîñÿ... Áî ùå íå áóëà ï³äêîðåíà äðóãà çà âèñîòîþ ãîðà —
×îãîð³, ÿêà çíà÷èëàñÿ â ñèñòåì³ Êàðàêîðóì ï³ä íîìåðîì Ê-2
(8611 ì). Öÿ âåðøèíà é äîñ³ ââàæàºòüñÿ ÷è íå íàéñêëàäí³øîþ
ó ñâ³ò³: íàéá³ëüø çðó÷íèé ï³äéîì íà íå¿ ìຠóõèë 45î — äîâîë³
êðóòî íàâ³òü äëÿ ïàãîðáà, êîëè æ éäåòüñÿ ïðî âîñüìèòèñÿ÷íèê, öå ìàéæå ïåðåâèùóº ëþäñüê³ ìîæëèâîñò³. Øòóðì Ê-2
òàêîæ ïîòðåáóâàâ ê³ëüêîõ ñïðîá. ² ÿêùî ïåðøà ç íèõ çàê³í÷èëàñÿ íåâäà÷åþ âèêëþ÷íî ÷åðåç òå, ùî êîìàíä³ çàáðàêëî ð³øó÷îñò³, òî äðóãà ñòàëà ÿñêðàâèì ïðèêëàäîì òîãî, ÿê äîðîãî
ìîæå îá³éòèñÿ áåçòóðáîòí³ñòü òà ëåãêîâàæí³ñòü â ãîðàõ...
 1939 ðîö³ àìåðèêàíåöü í³ìåöüêîãî ïîõîäæåííÿ Ôð³ö ³ññíåð ðàçîì ç Äàäë³ Óîëôîì òà øåðïîì Ïàñàí´îì Äàâà Ëàìîé
ó ñóïðîâîä³ øåðï³â-íîñ³¿â ïî÷àëè âëàøòîâóâàòè áàçîâ³ òàáîðè.
Ðåêîðä íà â³äâ³äóâàííÿ âåðøèíè Åâåðåñòó
íàëåæèòü øåðïó Àí´ Ð³òà, ùî ïîáóâàâ íà ö³é
âåðøèí³ â³ñ³ì ðàç³â, òàêîæ íå êîðèñòóþ÷èñü
ïðè öüîìó êèñíåâèì ïðèëàäîì. 26 æîâòíÿ
1992 ðîêó íà âåðõ³âêó âïåðøå îäèíàêîì
ç³éøîâ óêðà¿íñüêèé àëüï³í³ñò ²ãîð Ñâåðãóí ç
Õàðêîâà. À ïåðøîþ æ³íêîþ, ùî ñêîðèëà
Åâåðåñò áåç ñòîðîííüî¿ äîïîìîãè ³ áåç
êèñíåâîãî àïàðàòó, ñòàëà â 1955 ðîö³ 34-ë³òíÿ
àíãë³éêà Àë³ññîí Õàðãð³âñ.

%"

Êîëè âñå áóëî çàê³í÷åíî, ³ññíåð òà Äàâà Ëàìà âèéøëè íà
øòóðì âåðøèíè ç îñòàííüîãî òàáîðó, äå çàëèøàâñÿ ¿õí³é òîâàðèø Äàäë³ Óîëô. Ñïî÷àòêó àëüï³í³ñòè ìàëè íàì³ð äîñÿãòè
âåðøèíè òîãî æ äíÿ, àëå ¿ì òðàïèëàñÿ íà øëÿõó äóæå ñêëàäíà
ñêåëüíà ä³ëÿíêà ³ âîíè âèð³øèëè ïîâåðíóòèñÿ, ùîá íàñòóïíîãî äíÿ ç íîâèìè ñèëàìè ïðîäîâæèòè ñõîäæåííÿ. ϳä ÷àñ ñïóñêó
âîíè çàãóáèëè «êîøêè». Êîëè çíåñèëåí³ àëüï³í³ñòè ä³éøëè äî
òàáîðó, òàì í³êîãî íå áóëî. Âîíè âèð³øèëè íå ÷åêàòè, ïîêè
¿ì ïðèíåñóòü äîäàòêîâå ñïîðÿäæåííÿ, ³ ñïóñòèëèñÿ äî íàñòóïíî¿ áàçè... Òàì òàêîæ áóëî ïóñòî, äî òîãî æ àí³ ñïîðÿäæåííÿ,
àí³ ñïàëüíèõ ì³øê³â òàì íå áóëî. Ëèøå â òðåòüîìó òàáîð³
âîíè çíàéøëè çàïèñêó, â ÿê³é ¿õ â³òàëè ç ïåðåìîãîþ é ïîâ³äîìëÿëè, ùî òàáîðè çãîðíóò³, îñê³ëüêè åêñïåäèö³ÿ ñê³í÷èëàñÿ.
Òèì ÷àñîì òðåò³é ó÷àñíèê ñõîäæåííÿ — Óîëô — çîâñ³ì çíåñèë³â. Éîãî ïîòð³áíî áóëî òåðì³íîâî ñïóñòèòè âíèç, äî íîðìàëüíîãî ïîâ³òðÿ é òåïëà. Íà äîïîìîãó ïðèéøëè òðîº øåðï³â, ó òîìó ÷èñë³ — Ïàñàí´ Ï³êóë³, ÿêèé âæå áàãàòî ðàç³â áðàâ
ó÷àñòü â åêñïåäèö³ÿõ íà âîñüìèòèñÿ÷íèêè. Îäíàê âñ³ ÷åòâåðî
çàãèíóëè.
Ê-2 íàáóâàëà ñóìíî¿ ðåïóòàö³¿. ² ëèøå åêñïåäèö³ÿ ³òàë³éöÿ
Àðä³òî Äåç³î, âåòåðàíà Êàðàêîðóìà, äîâåëà, ùî áóäü-ÿêó ãîðó
ìîæíà ï³äêîðèòè.  1954 ðîö³ êîìàíäà ³òàë³éö³â ðîçïî÷àëà ñõîäæåííÿ. Àëüï³í³ñòè ñêîðèñòàëèñÿ äîñÿãíåííÿìè òåõí³êè: ñïîðÿäæåííÿ é óñå íåîáõ³äíå äëÿ òàáîð³â âîíè ï³ä³éìàëè çà äîïîìîãîþ ëåá³äêè ç òðîñîì, ùî çíà÷íî ïîëåãøèëî é ñêîðîòèëî
ï³äãîòîâêó äî øòóðìó. Íà øòóðì âèéøëè Àê³ëëå Êàìïàíüéîí³
òà ˳íî Ëà÷åäåëë³. Ìàéæå ïåðåä ñàìîþ âåðøèíîþ Êàìïàíüéîí³ ëåäâå íå ç³ðâàâñÿ â áåçîäíþ. Òà 31 ëèïíÿ 1954 ðîêó ×îãîð³
áóëà âèêðåñëåíà ç³ ñïèñêó íåñêîðåíèõ ã³ð.
Ãîðè, ÿê ³ ëþäè, íàðîäæóþòüñÿ, ðîñòóòü, ñòàð³þòü... Íà
íàø³é ïëàíåò³ ñüîãîäí³ º ³ ìîëîä³, ³ ñòàð³ ã³ðñüê³ ñèñòåìè.
Äåÿê³ ç íèõ íàìàãàþòüñÿ «íàçäîãíàòè» â³äîìèõ ðåêîðäñìåí³â.
Íàïðèêëàä, Êàâêàçüê³ ãîðè ïîñò³éíî äîäàþòü ó ðîñò³. Òàê,
íàïðèêëàä, Åëüáðóñ ³ Êàçáåê ùîðîêó ñòàþòü âèùå íà òðè
ñàíòèìåòðè, à ãîðè â ðàéîí³ Õðåñòîâîãî ïåðåâàëó — íà ê³ëüêà
ì³ë³ìåòð³â. Àëå º ñåðåä ã³ð ³ òàê³, ùî çìåíøóþòüñÿ. Çäåá³ëüøîãî — ç ïðèðîäíèõ ïðè÷èí: äîù³ é â³òåð ïîñòóïîâî ðîçìèâàþòü òâåðä³ ïîðîäè, êàì³íü ïî÷èíຠêðèøèòèñÿ, ³ ãîðà ñòàº
íèæ÷îþ. Àëå ãîðà ϳêî-äå-Òàéäå, ùî ðîçòàøîâàíà íà îñòðîâ³
Òåíåð³ôå, âòðà÷ຠçð³ñò çîâñ³ì çà ³íøèõ îáñòàâèí. Òóðèñòè,
%#

Åëüáðóñ

ùî ï³ä³éìàþòüñÿ íà ¿¿ âåðøèíó, íåîäì³ííî áåðóòü ³ç ñîáîþ
«íà çãàäêó» õî÷ ìàëåíüêèé êàì³íåöü. Çà ê³ëüêà ðîê³â âèñîòà
íàéâèùî¿ òî÷êè Òåíåð³ôå çìåíøèëàñÿ àæ íà òðè ìåòðè, ï³ñëÿ
÷îãî óðÿä âæèâ ñïåö³àëüíèõ çàõîä³â, ùîá ϳêî-äå-Òàéäå íå
ðîçíåñëè ïî øìàòî÷êó.
Ìîæëèâî, ïðèéäå ÷àñ, êîëè òîïîãðàô³ÿ Çåìë³ çì³íèòüñÿ íàñò³ëüêè, ùî ìàéáóòí³ àëüï³í³ñòè ç ïîäèâîì äèâèòèìóòüñÿ íà
êîëèøí³ âåëèê³ âåðøèíè, àëå íà çì³íó ¿ì îáîâ’ÿçêîâî «âèðîñòóòü» íîâ³. À çíà÷èòü, ï³äêîðåííÿ íîâèõ âèñîò òðèâàòèìå.

Íà ìîðñüêîìó äí³...
Ñïðîáè ïðîíèêíóòè â ìîðñüê³ ãëèáèíè ðîáèëèñÿ ëþäüìè
ùå â äàâíèíó. Íàéäàâí³øå çîáðàæåííÿ âîäîëàçà, âèÿâëåíå íà
ìåñîïîòàìñüêèõ íàäãðîáêàõ, äàòóºòüñÿ ìåæåþ V ³ VI òèñÿ÷îë³òü
äî íàøî¿ åðè.  V ñòîë³òò³ äî íàøî¿ åðè àô³íÿíè âèêîðèñòîâóâàëè âîäîëàç³â ïðè îáëîç³ Ñèðàêóç. ×åðåç ê³ëüêà äåñÿòèë³òü âåëèêèé Àð³ñòîòåëü ñêîíñòðóþâàâ âîäîëàçíå ñïîðÿäæåííÿ ó âèãëÿä³ äçâîíà, çà äîïîìîãîþ ÿêîãî éîãî íå ìåíø âåëèêèé
âèõîâàíåöü Àëåêñàíäð Ìàêåäîíñüêèé ïîðèíàâ ó Ñåðåäçåìí³
âîäè, ùîá îçíàéîìèòèñÿ ç ï³äâîäíèìè çàãîðîäæåííÿìè ô³í³ê³éñüêîãî ì³ñòà Òèð. Íåâäîâç³ ï³ñëÿ óñï³øíî¿ ðîçâ³äêè ì³ñòî áóëî
çàõîïëåíå â³éñüêàìè ìîëîäîãî öàðÿ-ïîëêîâîäöÿ. Îäíàê óñ³ ö³
%$

ñïðîáè äîñë³äæåíü
ïðîòÿãîì ùå äîñèòü
äîâãîãî ÷àñó çàëèøàëèñÿ ïîîäèíîêèìè.
Ìèíàëè ðîêè, ðîçâèâàëîñÿ êîðàáëåáóäóâàííÿ. ² íåçàáàðîì äîñë³äæåííÿ, à òàê ñàìî
âèì³ð ãëèáèí, ñòàëè æèòòºâî íåîáõ³äíèìè. Àäæå â³ä öüîãî çàëåæàâ ðîçâèòîê ñóäíîïëàâñòâà é ìîðñüêî¿ òîðã³âë³, ùî ³ñòîòíî
âïëèâàëî íà åêîíîì³êó ö³ëîãî ðÿäó êðà¿í. Òîä³ íà êîæíîìó êîðàáë³ ç’ÿâèâñÿ ñâ³é ïðèëàä äëÿ ãëèáèííèõ âèì³ð³â — ëîò, äîâãà
ìîòóçêà ç âàíòàæåì íà ê³íö³. Îäíàê íà á³ëüøèõ ãëèáèíàõ öåé
ïðèñòð³é áóâ óêðàé íåòî÷íèì, à íàé÷àñò³øå é íåïîòð³áíèì.
Îäí³ºþ ç ïðè÷èí âèâ÷åííÿ ï³äâîäíîãî ðåëüºôó áóëî òå, ùî
â áàãàòüîõ ïðèáåðåæíèõ ä³ëÿíêàõ ìîð³â äíî áóëî âêðèòî ï³äâîäíèìè ñêåëÿìè àáî êîðàëîâèìè ðèôàìè. Öå ñòàíîâèëî ñåðéîçíó íåáåçïåêó äëÿ ñóäåí, îñîáëèâî ï³ä ÷àñ øòîðì³â. Âèêîðèñòîâóþ÷è ëîò, ñêëàäíî áóëî âèçíà÷èòè ì³ñöåçíàõîäæåííÿ
íåáåçïå÷íèõ ä³ëÿíîê, àäæå äëÿ öüîãî éîãî äîâåëîñÿ á îïóñêàòè
ó âîäó ÷åðåç êîæí³ 1,5—2 ìåòðè. Òîìó äëÿ ïîä³áíèõ äîñë³äæåíü

Ôåðíàí Ìà´åëëàí, ùî çä³éñíèâ êðóãîñâ³òíº
ïëàâàííÿ, ðîáèâ ñïðîáè âèì³ðþâàòè
ãëèáèíó îêåàíó, àëå ñòðàâëåíèé çà áîðò
800-ìåòðîâèé ë³íü äíà íå ä³ñòàâ.

%%

ïî÷àëè çàñòîñîâóâàòè ³íøèé ïðèëàä — ïðîì³ðíèé òðàë. Öå —
ï³äâ³øåíèé çà äîïîìîãîþ ïîïëàâö³â íà çàäàí³é ãëèáèí³ ãîðèçîíòàëüíèé òðîñ. Ïðè áóêñèðóâàíí³ â³í ïîâèíåí áóâ çà÷åïèòèñÿ çà áóäü-ÿêó ïåðåøêîäó, ùî ï³äí³ìàºòüñÿ âèùå çà òðàë. Òàê
ïðî÷³ñóâàëè âñþ íàéì³ëêîâîäí³øó ÷àñòèíó îêåàíñüêîãî äíà.
Îäíàê á³ëüø³ ãëèáèíè, ÿê ³ ðàí³øå, çàëèøàëèñÿ çàãàäêîþ
äëÿ ëþäèíè. Àëå íàóêà íå ñòîÿëà íà ì³ñö³. Íà ïî÷àòêó 30-õ ðîê³â XX ñòîë³òòÿ äâà àìåðèêàíö³ — ³íæåíåð Îò³ñ Áàðòîí òà ã³äðîá³îëîã Ó³ëüÿì Á³á — ñòâîðèëè ñïåö³àëüíèé àïàðàò äëÿ âèâ÷åííÿ ãëèáèí îêåàíó. Ñâ³é âèíàõ³ä âîíè íàçâàëè áàòèñôåðîþ.
³í ÿâëÿâ ñîáîþ ñòàëåâó êóëþ ä³àìåòðîì ï³âòîðà ìåòðà ç òðüîìà ³ëþì³íàòîðàìè. Áàòèñôåðó îïóñêàëè ç áîðòà äîñë³äíèöüêîãî
ñóäíà é ï³äòðèìóâàëè ç íåþ çâ’ÿçîê çà äîïîìîãîþ òåëåôîííîãî
êàáåëþ. Ïåðø³ âèïðîáóâàííÿ ïðîâîäèëèñÿ áåç ëþäåé, ³ ò³ëüêè
ïåðåêîíàâøèñü, ùî ñòàëåâà êóëÿ âèòðèìóº òèñê âîäè, â÷åí³ íàâàæèëèñÿ âïåðøå çàçèðíóòè ó ãëèáîêîâîäíèé ïðîñò³ð. Öå ñòàëîñÿ 19 ÷åðâíÿ 1930 ðîêó. Òîä³ âèíàõ³äíèêàì áàòèñôåðè ïîùàñòèëî çàíóðèòèñÿ íà ãëèáèíó 400 ì â ðàéîí³ Áåðìóäñüêèõ
îñòðîâ³â. Ó³ëüÿì Á³á çãàäóâàâ ïðî ñâî¿ âðàæåííÿ â³ä ö³º¿ ïîäîðîæ³, ñåðåä ÿêèõ âàæëèâå ì³ñöå ïîñ³äàëè ñïîãàäè ïðî ïîñòóïî-

Îãþñò ϳêêàð ðàçîì ç ñèíîì Æàêîì

%&

âèé ïåðåõ³ä â³ä ñâ³òëà
äî òåìðÿâè: «Ñïî÷àòêó çíèêëè ÷åðâîí³
ïðîìåí³, çà íèìè îðàíæåâ³, çåëåí³ é ñèí³, çàëèøèëîñÿ
ò³ëüêè
ñëàáêå ô³îëåòîâå ñâ³ò³ííÿ. ϳñëÿ öüîãî
ìîðå íàáóëî ÷îðíîñèíüîãî êîëüîðó, à íà
ãëèáèí³ 1000 ôóíò³â
ùåçëè îñòàíí³ îçíàêè ñâ³òëà. Íèæ÷å öåé ñâ³ò ñòàâ ÷îðí³øå ÷îðíîãî». ßêáè áàòèñôåðà íå ìàëà ïîòóæíîãî ïðîæåêòîðà, äîñë³äíèêè íå çìîãëè á ïîáà÷èòè í³÷îãî.
Íàñòóïíå çàíóðåííÿ ñòàëîñÿ ÷åðåç ÷îòèðè ðîêè ³ äîâãî çàëèøàëîñÿ àáñîëþòíèì ðåêîðäîì — 940 ì, ìàéæå ê³ëîìåòð â³ä
ïîâåðõí³, — ³ äàëî äîñë³äíèêàì ÷èìàëî íîâèõ çíàíü ïðî æèòòÿ
ãëèáîêîâîäíèõ òâàðèí. Ïðîòå öå áóâ ò³ëüêè ïî÷àòîê...
Íàñòóïíèì äîñë³äíèêîì ðåëüºôó äíà ñòàâ â³äîìèé øâåéöàðñüêèé ô³çèê Îãþñò ϳêêàð. Ñâîãî ÷àñó (ó 1932 ðîö³) â³í âæå
ïîñòàâèâ ñâ³òîâèé ðåêîðä, ï³äíÿâøèñü ó ñòðàòîñôåðó, íà âèñîòó 16 200 ì. À ï³ñëÿ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè â³í ïî÷àâ äîñë³äæóâàòè îêåàíñüê³ ãëèáèíè. Îãþñò ϳêêàð âèíàéøîâ àëüòåðíàòèâó
áàòèñôåðè — áàòèñêàô, ÿêèé ì³ã ñàìîñò³éíî ïåðåñóâàòèñÿ ï³ä
âîäîþ. Öå áóëî âåëè÷åçíèì êðîêîì óïåðåä, îñê³ëüêè â³äòåïåð
ó÷åí³ ìîãëè íå ò³ëüêè çàçèðàòè ó ãëèáèíè îêåàíó, àëå é ïîäîðîæóâàòè íèì. 23 ñ³÷íÿ 1960 ðîêó Îãþñò ϳêêàð ðàçîì ç ñèíîì
Æàêîì çàíóðèëèñÿ â íàéãëèáøå ì³ñöå ó Ñâ³òîâîìó îêåàí³ —
Ìàð³àíñüêèé æîëîá.
Ó Ñâ³òîâîìó îêåàí³ º íå ò³ëüêè áåçìåæí³ ð³âíèíè, ñåðåä ÿêèõ
ëåæàòü îñòðîâè òà êîíòèíåíòè, íå ò³ëüêè ï³äâîäí³ ãîðè òà âóëêàíè. Òàì º é ñâî¿ «ð³êè» — îêåàíñüê³ òå÷³¿. Äåÿê³ ôðàãìåíòè
òå÷³é áóëè äîáðå â³äîì³ ì³ñöåâèì ìåøêàíöÿì: ðèáàëêè âèêîðèñòîâóâàëè ¿õ, ùîá ä³ñòàòèñÿ ì³ñöü, áàãàòèõ ðèáîþ, àáî, íàâïàêè, ïîâåðíóòèñÿ äîäîìó. Âò³ì, äîâãî íå ìîãëè ïðîñòåæèòè ö³
«ð³êè» ïîâí³ñòþ: ïî-ïåðøå, á³ëüø³ñòü ³ç íèõ áóëà íàäòî äîâãîþ,
à ïî-äðóãå, äîñë³äíèê³â ö³êàâèëè ëèøå ò³, ÿê³ ìîæíà áóëî
âèêîðèñòîâóâàòè äëÿ ïîëåãøåííÿ ïëàâàíü êóïåöüêèõ êàðàâàí³â. Ó XV²² ñòîë³òò³ ç’ÿâèëèñÿ ïåðø³ êàðòè, íà ÿêèõ áóëî â³äçíà÷åíî ôðàãìåíòè òå÷³é, àëå ÷àñòî âîíè â³äòâîðþâàëè íå òàê

Ìàð³àíñüêèé æîëîá (11 022 ì) çíàõîäèòüñÿ â
Òèõîìó îêåàí³ ïîáëèçó îñòðîâà ¥óàì. Æîëîá
áóëî âèÿâëåíî ðàäÿíñüêîþ åêñïåäèö³ºþ íà
íàóêîâî-äîñë³äíèöüêîìó ñóäí³ «Âèòÿçü» ùå
ó 1957 ðîö³. Äðóãå ì³ñöå çà ãëèáèíîþ ïîñ³äàº
æîëîá Òîí´à (10 882 ì). Öå íàéá³ëüøà
ãëèáèíà Ñâ³òîâîãî îêåàíó â ï³âäåíí³é
ï³âêóë³. Ïîò³ì ³äå Ô³ë³ïï³íñüêèé (10 625 ì),
Êåðìàäåê (10 047 ì) òà ³íø³ ãëèáîêîâîäí³
æîëîáè. Óñ³ âîíè çíàõîäÿòüñÿ â Òèõîìó
îêåàí³.

%'

ðåàëüí³ ôàêòè, ÿê ôàíòà糿 óêëàäà÷³â. Ò³ëüêè
â 1770 ðîö³ áóëà ñòâîðåíà äîñèòü òî÷íà
êàðòà ¥îëüôñòð³ìó. ¯¿
àâòîðîì áóâ ó÷åíèé ³
ãîëîâíèé ïîøòìåéñòåð áðèòàíñüêèõ êîëîí³é Á. Ôðàíêë³í. Éîãî
çàö³êàâèëî, ùî àìåðèêàíñüê³ êèòîáî¿ ³ òîðãîâ³ ìîðÿêè ïðîõîäèëè â³ä Àíã볿 äî Íîâîãî Ñâ³òó íà äâà òèæí³ øâèäøå, àí³æ
áðèòàíñüê³ ïîøòîâ³ ïàêåòáîòè. ϳñëÿ ðîçïèòóâàííÿ ìîðÿê³â
ç’ÿñóâàëîñÿ, ùî àìåðèêàíñüê³ êàï³òàíè íà øëÿõó â Àíãë³þ âèêîðèñòîâóþòü ìîãóòíþ îêåàíñüêó òå÷³þ, à ïîâåðòàþòüñÿ, òðèìàþ÷è êóðñ îñòîðîíü â³ä íå¿.  X²X ñòîë³òò³ í³ìåöüêèé ãåîãðàô
ôîí Ãóìáîëüäò, àíãë³éñüê³ ìîðÿêè-äîñë³äíèêè Äæ. Ðåíêåëë ³
Ì. Ìîð³ ïî÷àëè çáèðàòè ³ ñèñòåìàòèçóâàòè â³äîìîñò³ ïðî òå÷³¿
Ñâ³òîâîãî îêåàíó. Ïåðøó óçàãàëüíåíó êàðòó ñêëàâ Ì. Ìîð³.
ßêùî ïîãëÿíóòè íà öþ êàðòó, ìè ïîáà÷èìî ö³ëó «ð³÷êîâó
ñèñòåìó». Ñåðåä òå÷³é º ³ òåïë³, ³ õîëîäí³, ³ øèðîê³, é âóçüê³.
ßêùî õòîñü ç³ñòàâèâ áè «Êíèãó ðåêîðä³â» ñåðåä îêåàíñüêèõ «ð³÷îê», òî ïåðø³ ì³ñöÿ â í³é ðîçïîä³ëèëèñÿ á òàê. Íàéá³ëüøîþ ³
íàéïîòóæí³øîþ îêåàí³÷íîþ òå÷³ºþ íàøî¿ ïëàíåòè º Àíòàðêòè÷íà öèðêóìïîëÿðíà. ¯¿ äîâæèíà ïåðåâèùóº 30 000 êì, øèðèíà —
1000 êì, à ãëèáèíà ïîøèðåííÿ — 2—4,5 êì. Øâèäê³ñòü ðóõó
òå÷³¿ ó âåðõí³õ øàðàõ ñòàíîâèòü 3,5 êì íà ãîäèíó. Ùîñåêóíäè
öÿ òå÷³ÿ ïåðåíîñèòü ïîíàä 240 ìëí ì3 ìîðñüêî¿ âîäè, òîáòî çíà÷íî á³ëüøå, í³æ óñ³ ³íø³ òå÷³¿ ðàçîì óçÿò³. Íàéïîòóæí³øà òåïëà
ìîðñüêà òå÷³ÿ — ¥îëüôñòð³ì. ³í ïðîñòÿãàºòüñÿ íà 10 000 êì
â³ä ï³äâîäíî¿ ÷àñòèíè Ôëîðèäñüêî¿ ïðîòîêè é äîõîäèòü äî îñòðîâ³â Øï³öáåð´åíà òà Íîâî¿ Çåìë³. Ïðè âèõîä³ â îêåàí âèòðàòè
âîäè ö³º¿ òå÷³¿ ñòàíîâëÿòü 25 ìëí ì2/ñ, ùî ó 20 ðàç³â ïåðåâèùóº
âèòðàòó âñ³õ ð³÷îê çåìíî¿ êóë³. Øèðèíà òå÷³¿ çì³íþºòüñÿ â³ä
75 êì (á³ëÿ áåðåã³â Ôëîðèäè) äî 200 êì (ó ðàéîí³ Âåëèêî¿
Íüþôàóíäëåíäñüêî¿ áàíêè), òîâùèíà ïîòîêó ñòàíîâèòü 700—
800 ì. Øâèäê³ñòü òå÷³¿ á³ëÿ áåðåã³â Ôëîðèäè äîð³âíþº 6—
10 êì/ãîä, à â ðàéîí³ Âåëèêî¿ Íüþôàóíäëåíäñüêî¿ áàíêè çìåíøóºòüñÿ äî 3—4 êì/ãîä. Âîäè ö³º¿ òå÷³¿ íåñóòü êîëîñàëüíó
ê³ëüê³ñòü òåïëà, ÿêèì îá³ãð³âàºòüñÿ âñÿ Çàõ³äíà òà ϳâí³÷íà ªâðîïà. Ïðè öüîìó íà êîæåí êâàäðàòíèé ñàíòèìåòð óçáåðåææÿ
íàäõîäèòü 4000 ìëðä êàëîð³é òåïëà íà ð³ê — ñò³ëüêè, ñê³ëüêè
äຠñïàëþâàííÿ 500 òèñÿ÷ òîíí âóã³ëëÿ. Çàâäÿêè ¥îëüôñòð³ìó â
Ç ñåðåäèíè X²X ñòîë³òòÿ, â³äïîâ³äíî
äî ì³æíàðîäíî¿ óãîäè, áóëà îðãàí³çîâàíà
ºäèíà ñèñòåìà ñïîñòåðåæåíü çà ðóõàìè
àòìîñôåðíèõ ³ âîäÿíèõ ïîòîê³â ó Ñâ³òîâîìó
îêåàí³.

&

Àíã볿 ðîñòóòü â³÷íîçåëåí³ ðîñëèíè, à Ëîôîòåíñüê³ îñòðîâè, ùî
ëåæàòü ïîáëèçó ϳâí³÷íîãî ïîëÿðíîãî êîëà, ìàþòü ñåðåäíüîð³÷íó òåìïåðàòóðó Êðèìó.
Íàéøâèäøà ç òå÷³é — Íàêâàòî Ðàï³äñ, ÿêà íåñå ñâî¿ âîäè
á³ëÿ áåðåã³â êàíàäñüêî¿ ïðîâ³íö³¿ Áðèòàíñüêà Êîëóìá³ÿ â Òèõîìó îêåàí³. Çà äàíèìè Êíèãè ðåêîðä³â óííåññà, ¿¿ øâèäê³ñòü
ñòàíîâèòü 29,6 êì íà ãîäèíó.
Íàéá³ëüø ´ðóíòîâíó íàóêîâó åêñïåäèö³þ, ÿêà áóëà îðãàí³çîâàíà äëÿ âèâ÷åííÿ îêåàíñüêèõ òå÷³é, îðãàí³çóâàëî Áðèòàíñüêå ìîðñüêå â³äîìñòâî íà êîðàáë³ «×åëëåíäæåð» (1872—1876).
Çâ³ò åêñïåäèö³¿ ñòàíîâèâ 50 òîì³â. Îäèí ³ç ó÷åíèõ, ùî ïðîâîäèâ ö³ ðîáîòè, Äæ. Ìåððåé, íà ïî÷àòêó XX ñòîë³òòÿ ñêëàâ
îêåàíîãðàô³÷íå çâåäåííÿ, â ÿêîìó âêàçàâ âñ³ îñíîâí³ ãîðèçîíòàëüí³ ³ âåðòèêàëüí³, õîëîäí³ ³ òåïë³ òå÷³¿ Ñâ³òîâîãî îêåàíó.
Äîñë³äæåííþ îêåàíñüêèõ ãëèáèí ïðèñâÿòèëè ñâîº æèòòÿ
ëþäè, ÷èÿ ìóæí³ñòü çàñëóãîâóº ïîâàãè. Íà â³äì³íó â³ä òèõ, õòî
ïîäîðîæóâàâ ñóõîäîëîì àáî ïóñêàâñÿ â ìàíäðè ìîðåì íà êîðàáëÿõ, ï³äâîäí³ äîñë³äíèêè íå ìàëè â ðîçïîðÿäæåíí³ äâîõ
íàéâàæëèâ³øèõ ðå÷åé: ïîâ³òðÿ òà ñâ³òëà. Ëþäèíà íå ïðèñòîñîâàíà äëÿ æèòòÿ ï³ä âîäîþ: âîíà íå â쳺 îòðèìóâàòè êèñåíü
ç âîäè, ÿê öå ðîáëÿòü ìåøêàíö³ ìîðÿ. À íàêà÷óâàòè éîãî ç
ïîâåðõí³ (ÿê öå ðîáèëè âæå â äàâíèíó) ìîæíà ò³ëüêè íà
íåâåëèêèõ ãëèáèíàõ. Îòæå, äî âèíàõîäæåííÿ ñïîñîá³â «êîíñåðâàö³¿» ïîâ³òðÿ ëþäè ìîãëè «ãîñòþâàòè» â ï³äâîäíîìó öàðñòâ³
äóæå íåäîâãî. Ùî æ ñòîñóºòüñÿ ñâ³òëà, òî ÷èìäàë³ â³ä ïîâåðõí³, òèì éîãî ñòຠìåíøå. Á³ëüø³ñòü ï³äâîäíèõ ðîñëèí íàäàº
ïåðåâàãó ãëèáèíàì äî 150—200 ì, îñê³ëüêè äàë³ ñâ³òëà äëÿ íèõ
âæå çàìàëî. Äî òîãî ÷àñó, ÿê áóëè âèíàéäåí³ åëåêòðè÷í³ ë³õòàð³, íå ³ñíóâàëî äæåðåë îñâ³òëåííÿ, ÿê³ ìîæíà áóëî á óçÿòè
ï³ä âîäó. Ùå îäí³ºþ ïðîáëåìîþ, ÿêó òðèâàëèé ÷àñ íå ìîãëè
âèð³øèòè, áóâ òèñê. Îòæå, ï³äâîäíèé ñâ³ò ìຠáàãàòî ñï³ëüíîãî ç êîñìîñîì: ìàéæå âñ³ íåîáõ³äí³ äëÿ æèòòÿ ðå÷³ éîãî äîñë³äíèêè ïîâèíí³ ìàòè ç ñîáîþ.
Îäíèì ³ç òèõ, õòî çóì³â ïåðåáîðîòè íà ñâîºìó øëÿõó âñ³ ö³
ïåðåøêîäè, áóâ Æàê ²â Êóñòî. ² ïðî íüîãî íåîáõ³äíî ðîçïîâ³ñòè äîêëàäí³øå, áî öÿ ëþäèíà âíåñëà âåëè÷åçíèé âêëàä ó äîñë³äæåííÿ ï³äâîäíîãî ñâ³òó.
Êîëè äîâ³äóºøñÿ ïðî ôàêòè á³îãðàô³¿ Êóñòî, çäàºòüñÿ, íà÷åáòî ñàìà äîëÿ çâåë³ëà éîìó áóòè äîñë³äíèêîì ìîðñüêèõ ãëèáèí. Ó 1923 ðîö³ äî ðóê òðèíàäöÿòèë³òíüîãî Æàêà ïîòðàïëÿº
&

ê³íîêàìåðà, ç ÿêîþ â³í â³äòîä³
íå ðîçñòàºòüñÿ. ³í áóäóº äåêîðàö³¿, çí³ìàº, ïðîÿâëÿº ïë³âêó é íàâ³òü îðãàí³çóº òîâàðèñòâî äëÿ âèðîáíèöòâà ê³íîô³ëüì³â «Ô³ëüì Çèêñ, Æàê Êóñòî».
×åðåç ñ³ì ðîê³â þíàê âñòóïàº
äî Âèùî¿ íàö³îíàëüíî¿ â³éñüêîâî-ìîðñüêî¿ øêîëè ó
Ôðàíö³¿.  1937 ðîö³ Êóñòî
çíàéîìèòüñÿ ³ç Ô³ë³ïïîì
Òàéº — ìîðñüêèì îô³öåðîì,
ïîåòîì, ãóìàí³ñòîì, ëþäèíîþ,
çàêîõàíîþ â ìîðå. Ñàìå â³í
ñòàâ äëÿ Êóñòî «õðåùåíèì
áàòüêîì» ó â³ëüíîìó çàíóðåíÆàê ²â Êóñòî
í³.  îäíó ìèòü çì³íèëîñÿ æèòòÿ Æàêà. ³äòîä³ â³í ïîâí³ñòþ ïðèñâÿòèâ ñåáå ï³çíàííþ òàºìíèöü ï³äâîäíîãî ñâ³òó.  1942 ðîö³, çàâäÿêè ñâîºìó ô³ëüìó
«18 ìåòð³â ï³ä âîäîþ», Êóñòî ä³ñòຠäîçâ³ë íà ï³äâîäí³ çéîìêè
ó â³éñüêîâ³é çîí³ Ñåðåäçåìíîìîðñüêîãî óçáåðåææÿ. ³í ñòâîðþº ñâîþ ê³íîêîìïàí³þ é áåðå ó÷àñòü ó ðîçðîáö³ óñòàòêóâàííÿ äëÿ ãëèáîêîâîäíèõ çàíóðåíü. Òàê ïî÷èíàëàñÿ ñïðàâæíÿ îä³ññåÿ êàï³òàíà Êóñòî. Ïåðåóñòàòêîâàíà «Êàë³ïñî» ç³ ñâîºþ êîìàíäîþ åíòóç³àñò³â áîðîçíèòü ìîðÿ é îêåàíè, ïðîâîäèòü
âåëè÷åçíó ê³ëüê³ñòü ãëèáîêîâîäíèõ äîñë³äæåíü ³ çéîìîê. Ô³ëüì
«Ñâ³ò òèø³», ùî âèéøîâ ó 1956 ðîö³, áóâ íàçâàíèé òâîðîì ñòîë³òòÿ.
Æàê Êóñòî ïî÷èíຠïåðø³ â ³ñòî𳿠ï³äâîäí³ àðõåîëîã³÷í³
ðîçêîïêè â Ãðàí-Êîíãëþº á³ëÿ Ìàðñåëÿ, ïåðåòèíຠÀòëàíòèêó
é ñòàâèòü ëåãåíäàðí³ åêñïåðèìåíòè ùîäî âèâ÷åííÿ ïîâíîö³ííîãî æèòòÿ ï³ä âîäîþ — ðÿä ïðîåêò³â «Ïðåêîíòèíåíò», ó ÿêèõ
ëþäè ïðîòÿãîì òèæíÿ æèëè â ï³äâîäíîìó áóäèíêó íà ãëèáèí³
10 ì ³ ïðàöþâàëè íà ãëèáèí³ 25 ì. Íå áóäó÷è â÷åíèì, â³í ïðîâîäèòü áåçïðåöåäåíòí³ äîñë³äæåííÿ é ðîáèòü áåçë³÷ â³äêðèòò³â.
Íå áóäó÷è ïðîôåñ³éíèì ðåæèñåðîì, â³í ñòâîðþº ô³ëüìè, ÿê³
îäåðæóþòü «Îñêàðè» íà ê³íîôåñòèâàëÿõ. ² çâè÷àéíî, âñ³ì â³äîìà éîãî ñåð³ÿ ïåðåäà÷ «Ï³äâîäíà îä³ññåÿ êîìàíäè Êóñòî». Éîãî
ïåðó íàëåæàòü êíèæêè, ùî ì³ñòÿòü îïèñè ïðîâåäåíèõ äîñë³äæåíü. Îäíà ç íàéá³ëüø â³äîìèõ ç íèõ — «Ìîãóòí³é âîëîäàð
&

ìîð³â».  ö³é êíèæö³ ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî åêñïåäèö³¿, çä³éñíåí³
êîìàíäîþ Êóñòî íà ñóäàõ «Êàë³ïñî» ³ «Ïîëàðèñ» ó 1966—1967 ðîêàõ. Ó ñâîºìó ðîìàí³ «Ùîá íå áóëî â ìîð³ òàºìíèöü» â³í ðîçïîâ³äຠïðî ãð³çíèõ ìåøêàíö³â ñîëîíèõ âîä, ùî çàâæäè íàâîäèëè æàõ íà ëþäåé, — ïðî àêóë. Áåçë³÷ çàíóðåíü, ïîâ’ÿçàíèõ ç
ðèçèêîì äëÿ æèòòÿ, áóëî çðîáëåíî â³äâàæíèì àêâàëàíã³ñòîì äëÿ
òîãî, ùîá çíÿòè ïîâåä³íêó öèõ õèæàê³â ó ïðèðîäíîìó ñåðåäîâèù³ é îö³íèòè ñòóï³íü ¿õíüî¿ íåáåçïåêè äëÿ ëþäèíè, ÿêùî
âîíà çâàæèòüñÿ âçÿòèñÿ çà ìàñøòàáíå îñâîºííÿ îêåàíñüêèõ ïðîñòîð³â ³ ìîðñüêîãî äíà.
Æàê ²â Êóñòî ïîìåð 25 ÷åðâíÿ 1997 ðîêó.
Ãëèáèíè Ñâ³òîâîãî îêåàíó âæå äîñë³äæåíî. ×è ñïðàâåäëèâî
öå òâåðäæåííÿ? ² òàê, ³ í³. Ñïðàâåäëèâî — ïîçàÿê áóëè äîñÿãíóò³ íàéãëèáø³ éîãî ä³ëÿíêè, íàíåñåíî íà êàðòó òå÷³¿ òà â³äêðèòî íàéâ³ääàëåí³ø³ êóòî÷êè. Àëå ñêàçàòè, ùî âñ³ òàºìíèö³ ï³äâîäíî¿ áåçîäí³ ðîçêðèòî, íå ìîæíà. Ùå ÷åêàþòü ñâî¿õ â³äêðèâà÷³â
ï³äâîäí³ ðîäîâèùà êîðèñíèõ êîïàëèí, âóëêàíè, ðèôè òà íàäçâè÷àéí³ æèâ³ ³ñòîòè, ÷èº æèòòÿ ìèíຠó â³÷í³é òåìðÿâ³. Ëåæàòü
íà ´ðóíò³ òèñÿ÷³ êîðàáë³â, ÿê³ òàê ³ íå ä³éøëè äî ì³ñöÿ ïðèçíà÷åííÿ. À öå îçíà÷àº, ùî ìàéáóòí³ì ìàíäð³âíèêàì çíàéäåòüñÿ
÷èìàëî ðîáîòè.

Íåïîâòîðíèé ñâ³ò ïå÷åð
Ñåðåä ñó÷àñíèõ ãåîãðàô³÷íèõ äîñë³äæåíü îäíèì ç íàéðåçóëüòàòèâí³øèõ òà íàéö³êàâ³øèõ íàïðÿìê³â º âèâ÷åííÿ çåìíèõ íàäð.
Äàâíî íàíåñåíî íà ãåîãðàô³÷í³ êàðòè êîíòèíåíòè òà îêåàíè,
âèçíà÷åíî íàéãëèáøó ìîðñüêó áåçîäíþ òà íàéâèùó òî÷êó çåìíî¿ ïîâåðõí³, äîñë³äæåíî ñàâàíè òà ïðåð³¿. Íà êàðò³ Çåìë³ íå
çàëèøèëîñÿ «á³ëèõ ïëÿì». Âò³ì, âèäàòí³ ãåîãðàô³÷í³ â³äêðèòòÿ ³
ñüîãîäí³ ïîäåêîëè ùàñòèòü çðîáèòè ñïåëåîëîãàì — íåâòîìíèì
äîñë³äíèêàì ï³äçåìíîãî ñâ³òó, àäæå íàéãëèáøà ïå÷åðà ïëàíåòè
³ äîñ³ õîâàºòüñÿ â ¿¿ íàäðàõ. ϳäçåìí³ ïîðîæíèíè — öå òàê³ ïðèðîäí³ òà àíòðîïîãåíí³ îᒺêòè, äå äîñë³äíèê³â ÷åêຠùå áàãàòî
ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â, ùî íåâïèííî çì³íþþòü íàø³ óÿâëåííÿ ïðî âåðõíþ ÷àñòèíó çåìíî¿ êîðè.
Òåðì³í «ñïåëåîëîã³ÿ» ââåäåíî â óæèòîê ôðàíöóçüêèì äîñë³äíèêîì Åì³ëåì гâåðà â 1890 ðîö³.
Ùî æ òàêå ïå÷åðà — ïðåäìåò äîñë³äæåííÿ ñïåëåîëîã³â? Çà
âèçíà÷åííÿì ïðîâ³äíèõ äîñë³äíèê³â ï³äçåìíîãî ïðîñòîðó, ï³ä
&!

ϳäçåìíå îçåðî. ×åðâîíà ïå÷åðà

ïå÷åðîþ ðîçóì³þòü ïîðîæíèíó â ò³ë³ çåìíî¿ êîðè, ùî âèíèêëà
â ðåçóëüòàò³ ïðèðîäíèõ ïðîöåñ³â àáî ä³ÿëüíîñò³ ëþäèíè.
Ïðèðîäí³ ïðîöåñè, ÿê³ ìàþòü íàñë³äêîì ñòâîðåííÿ ïîðîæíèí, äîñèòü ð³çíîìàí³òí³. Ïå÷åðè âèíèêàþòü ÿê íàñë³äîê ä³ÿëüíîñò³ àòìîñôåðíî¿ âîäè, â³òðó, òåêòîí³÷íèõ ïðîöåñ³â, ðîç÷èíåíèõ ó ìàãì³ ãàç³â, àêòèâíîñò³ òâàðèí àáî ëþäèíè. ³äîìèì
äîñë³äíèêîì ïå÷åð, íàøèì ñï³ââ³ò÷èçíèêîì, àêàäåì³êîì
Â. Í. Äóáë³íñüêèì, áóëî âèîêðåìëåíî 27 òèï³â ïîõîäæåííÿ ïå÷åð. Îäíàê ïåðåâàæíà ¿õ á³ëüø³ñòü ñôîðìîâàíà ïðîöåñàìè, ùî
ìàþòü íàçâó êàðñòîâèõ.
г÷ ó ò³ì, ùî äåÿê³ ã³ðñüê³ ïîðîäè ìîæóòü ðîç÷èíÿòèñÿ ó
âîä³. Íàâäèâîâèæó òâåðä³ ìîíîë³òí³ ã³ðñüê³ ïîðîäè, ùî ìàþòü
â³ê ê³ëüêà ì³ëüéîí³â
ðîê³â, ìàþòü ïîñòóïèÑïåëåîëîã³ÿ, â³ä ãðåöüêî¿ «spelaion», —
öå íàóêà, ùî âèâ÷ຠïå÷åðè ³ âñå, ùî º â
òèñÿ çâè÷àéí³ñ³íüê³é
íèõ, — ôîðìè ïå÷åðíèõ ïîðîæíèí, õàðàêòåð âîä³? Ñàìå òàê âîíî ³
ï³äçåìíèõ âîä, ð³çíîìàí³òí³ â³äêëàäè,
º. Àäæå íåäàðìà ³ñíóº
çàëèøêè ñòàðîäàâí³õ ôàóíè òà ôëîðè, æèâèõ
îðãàí³çì³â, ùî îáðàëè äëÿ ³ñíóâàííÿ ïå÷åðè, ïðèñë³â’ÿ — «êðàïëÿ
êàì³íü òî÷èòü». Ñàìå
ñë³ä³â ä³ÿëüíîñò³ ïåðâ³ñíî¿ ëþäèíè ³
îñîáëèâîñòåé ïîâåä³íêè ëþäåé ñó÷àñíèõ
öåé ïðîöåñ, â³äîáðàòà ³í. ³äíîñíî ñïåö³àë³çàö³¿ âèð³çíÿþòü,
æåíèé ó íàðîäíîìó
íàïðèêëàä, ñïåëåîá³îëîã³þ,
âèñëîâ³, êîðîòêî ôîðñïåëåîàðõåîëîã³þ, ñïåëåîåêîëîã³þ,
ìóëþº ïðèíöèï, çã³äñïåëåîìåäèöèíó, ñïåëåîòåõí³êó òîùî.
&"

íî ç ÿêèì ç’ÿâëÿþòüñÿ íà Çåìë³ ï³äçåìí³
ïîðîæíèíè, ùî ìàþòü íàçâó «ïå÷åðè».
ijéñíî, ñåðåä ð³çíîìàí³òòÿ ã³ðñüêèõ
ïîð³ä º òàê³, ùî ï³ääàþòüñÿ ðîç÷èíí³é 䳿 âîäè. Çâ³ñíî, öå íå
òàêà ïðîñòà ñïðàâà, ÿê ðîç÷èíåííÿ ëîæêè öóêðó â ñêëÿíö³ êàâè.
óðñüê³ ïîðîäè ðîç÷èíÿþòüñÿ ïîâîë³, ïðîòÿãîì òèñÿ÷îë³òü. Òà
é íå âñ³ âîíè ï³äêîðÿþòüñÿ ñèë³ âîäè. Ïåðåë³ê òèõ ã³ðñüêèõ
ïîð³ä, ùî êàðñòóþòüñÿ, äàâíî âèçíà÷åíî. Öå, íàñàìïåðåä, êàì’ÿíà ñ³ëü, ã³ïñ, âàïíÿê, êðåéäà, äîëîì³ò. ¯õ ÷èìàëî º â çåìí³é
êîð³, àëå ïå÷åðè íå çàâæäè âèíèêàþòü òàì, äå òðàïëÿþòüñÿ ö³
ã³ðñüê³ ïîðîäè.
г÷ ó ò³ì, ùî óòâîðåííÿ êàðñòîâèõ ïå÷åð ï³äïîðÿäêîâóºòüñÿ
÷îòèðüîì óìîâàì.
Ïåðøà óìîâà — íàÿâí³ñòü òîâù³ ã³ðñüêèõ ïîð³ä, ÿê³ êàðñòóþòüñÿ. Ïåðåë³ê öèõ ïîð³ä ìè ùîéíî ç’ÿñóâàëè. Àëå îäí³º¿ ö³º¿
óìîâè çàìàëî, ùîá ó çåìí³é êîð³ ñôîðìóâàëàñÿ ïîðîæíèíà.
Äðóãà óìîâà — íàÿâí³ñòü ó ìàñèâ³ ã³ðñüêèõ ïîð³ä øëÿõ³â äëÿ
öèðêóëÿö³¿ âîäè, òîáòî òð³ùèí ÷è ïîð. Òàê³ òð³ùèíè ç’ÿâëÿþòüñÿ â òîâù³ ã³ðñüêî¿ ïîðîäè âíàñë³äîê òåêòîí³÷íèõ ðóõ³â — ñòèñíåííÿ ÷è òî ðîçòÿãíåííÿ ãåîëîã³÷íîãî áëîêó.
Òðåòÿ óìîâà — íàÿâí³ñòü àòìîñôåðíî¿ âîäè, ùî ó âèãëÿä³
îïàä³â — äîùó, ñí³ãó òîùî — âèïàäຠíà çåìíó ïîâåðõíþ.
 ïîñóøëèâèõ ðåã³îíàõ øóêàòè ïå÷åðè ìàðíî. Íàâïàêè, òàì, äå
ð³÷íà íîðìà îïàä³â âèùà çà ñåðåäíþ, â³ðîã³äí³ñòü óòâîðåííÿ
ïå÷åð çðîñòàº.
Íàðåøò³, âîäà ïîâèííà áóòè àêòèâíîþ, òîáòî ìàòè êèñëå
ñåðåäîâèùå. ßêùî ó âîä³ áóäå ðîç÷èíåíà õî÷à á íåâåëèêà ê³ëüê³ñòü âóãëåêèñëîãî ãàçó — ðîç÷èííà ñïðîìîæí³ñòü ¿¿ çðîñòå â
ê³ëüêà ðàç³â.
Îòæå, êàðñòîâ³ ïå÷åðè áóäóòü óòâîðþâàòèñÿ â òàêèõ ì³ñöÿõ,
äå ñïîëó÷àþòüñÿ çàçíà÷åí³ ãåîëîã³÷í³ óìîâè ç â³äïîâ³äíîþ ã³äðîëîã³÷íîþ îáñòàíîâêîþ.

Êàðñòîì íàçèâàþòü ïðîöåñ ðîç÷èíåííÿ
ã³ðñüêèõ ïîð³ä, ùî ñóïðîâîäæóºòüñÿ
âèíèêíåííÿì ñïåöèô³÷íèõ ïîâåðõîâèõ ôîðì
ðåëüºôó òà óòâîðåííÿì ïå÷åð. Öåé òåðì³í
ïîõîäèòü â³ä íàçâè ñëîâåíñüêîãî ïëîñêîã³ð’ÿ
Êàðñò, äå öåé ïðîöåñ áóëî âïåðøå îïèñàíî.

Îñîáëèâîñò³ ï³äçåìíîãî ñåðåäîâèùà
Ñïåëåîëîã³ÿ ÿê äèñöèïë³íà öèêëó ãåîãðàô³÷íèõ íàóê, òîáòî òèõ, ùî âèâ÷àþòü íàøó ïëàíåòó, ùå çîâñ³ì ìîëîäà. ¯¿
ôîðìóâàííÿ çä³éñíþºòüñÿ íà íàøèõ î÷àõ. Âò³ì, ó öüîìó ïðî&#

öåñ³ ÷èìàëî ïàðàäîêñ³â. Íàïðèêëàä, ó íàø ÷àñ, êîëè æèòòÿ
ëþäèíè íàñè÷åíå ð³çíîìàí³òíèìè âäîñêîíàëåíèìè òåõí³÷íèìè ïðèëàäàìè, ìîãóòí³ìè ìåõàí³çìàìè òà äîñÿãíåííÿìè ëþäñüêî¿ äóìêè, ïåðøîïðîõ³äö³ ï³äçåìíèõ ìàã³ñòðàëåé êîðèñòóþòüñÿ íàéïðîñò³øèìè çàñîáàìè òà ìåòîäàìè, â³äîìèìè ùå ç
äàâí³õ-äàâåí. Çâ³ñíî, ïîäåêîëè ñïåëåîëîãè âäàþòüñÿ äî íîâ³òí³õ òåõíîëîã³é, àëå óñï³õ ó äîñÿãíåíí³ ìåòè íà 99 â³äñîòê³â
çàëåæèòü â³ä ö³ëåñïðÿìîâàíîñò³ òà ìóæíîñò³, ô³çè÷íèõ ìîæëèâîñòåé òà â³ðè òèõ, ÿê³ çàëèøèëè îñâ³òëåíó ñîíöåì ïîâåðõíþ ³ çðîáèëè êðîê ó äîâ³÷íó òåìðÿâó. Òèõ, õòî ïî÷óâ ïîêëèê
Áåçîäí³.
Ùîá çðîçóì³òè, ùî ñòî¿òü çà öèìè ñëîâàìè, ñïðîáóéìî-íî
âèçíà÷èòè ñïåöèô³êó ï³äçåìíîãî ñåðåäîâèùà, òîãî äîâê³ëëÿ, ÿêå
÷åêຠïåðøîïðîõ³äöÿ ïå÷åð. Óìîâè, çà ÿêèõ âèìóøåí³ ïåðåáóâàòè é ïðàöþâàòè ñïåëåîëîãè, äóæå â³äì³íí³ â³ä òèõ, ùî ïàíóþòü íà ïîâåðõí³ ïëàíåòè. Íàéïåðøà, ãîëîâíà ïåðåïîíà, ÿêà
î÷³êóº íà äîñë³äíèêà, — öå àáñîëþòíà òåìðÿâà ï³äçåìíèõ ïîðîæíèí. Íàâ³òü ê³øêà, ç ¿¿ äîñêîíàëèì «í³÷íèì çîðîì», í³÷îãî á
íå ïîáà÷èëà â ãëèáèí³ ïå÷åðíèõ ëàá³ðèíò³â. À äëÿ ëþäèíè, ÿêà
çâèêëà îòðèìóâàòè á³ëüø³ñòü ³íôîðìàö³¿ ïðî äîâê³ëëÿ ÷åðåç îðãàíè çîðó, ïðîäóêòèâíà ä³ÿëüí³ñòü ùîíàéïåðøå çàëåæèòü â³ä
ìîæëèâîñò³ áà÷èòè. ªäèíèì äæåðåëîì ñâ³òëà â ïå÷åðí³é òåìðÿâ³ äëÿ ëþäèíè º òå, ùî âîíà ñïðîìîãëàñÿ çàòÿãòè ç ñîáîþ â
ïëóòàíèíó ï³äçåìíèõ ïåðåõîä³â.
Ó íåäàëåê³ â³ä ïîâåðõí³ ìàíäð³âêè º ìîæëèâ³ñòü áðàòè ç ñîáîþ
æèâèé âîãîíü — ñâ³÷êè, ôàêåëè òîùî. Ñàìå òàê ðîáèëè íàø³ äàëåê³ ïðàùóðè, â³äøóêóþ÷è áåçïå÷í³ ì³ñöÿ äëÿ æèòëà. Àëå â ãëèáèí³ ïå÷åð íåìຠïàëèâà. Âèïàäêîâà êðàïëÿ ìîæå çàãàñèòè ñâ³÷êó, ôàêåëè æ øâèäêî ñòàþòü ñèðèìè. ͳ ïðî ÿê³ äîñë³äæåííÿ
ìîâà âæå íå éäå — â³äíàéòè á äîðîãó íà ïîâåðõíþ. Äîáðå, ÿêùî
âõ³ä ó ïå÷åðó ÿñêðàâîþ ïëÿìîþ ñâ³òèòüñÿ çà ïëå÷èìà, ÿêùî æ í³,
òî ëþäèíà ïðèðå÷åíà íà áåçö³ëüíå áëóêàííÿ â êàì’ÿí³é ïàñòö³.
Ùå îäèí ³ç âàð³àíò³â âèêîðèñòàííÿ â³äêðèòîãî ïîëóì’ÿ —
ãàçîãåíåðàòîðí³ ë³õòàð³, ùî âèêîðèñòîâóþòü åíåðã³þ çãîðÿííÿ
àöåòèëåíó. Òàê³ ïðèñòðî¿ äàþòü ÿñêðàâå ñâ³òëî, ìàêñèìàëüíî
íàáëèæåíå äî ñïåêòðó ñîíÿ÷íîãî, îᒺìíå ñïðèéíÿòòÿ ä³éñíîñò³. Òà äëÿ íèõ ïîòð³áíî ìàòè íåàáèÿêèé çàïàñ êàðá³äó êàëüö³þ
òà ïåâíó çìîãó ïîïîâíþâàòè ê³ëüê³ñòü âîäè.
Ñó÷àñí³ äîñë³äíèêè êîðèñòóþòüñÿ ð³çíîìàí³òíèìè âàð³àíòàìè åëåêòðè÷íîãî îñâ³òëåííÿ. Ïîòóæí³ ïðîìåí³ â çìîç³ ðîçñ³ÿ&$

òè â³êîâ³÷íó òåìðÿâó, àëå äî íèõ ïîòð³áí³ äæåðåëà æèâëåííÿ.
ßê ïèñàâ îäèí ³ç êîðèôå¿â óêðà¿íñüêî¿ ñïåëåîëî㳿 Â. ß. Ðîãîæíèêîâ, «ó ìàëåíüêî¿ ïëåñêàòî¿ áàòàðåéêè îäíå é äóæå êîðîòêå
æèòòÿ». Äîòåïåð òåõí³êè-ñïåëåîëîãè äîøóêóþòüñÿ íàéåêîíîì³÷í³øèõ, íàéëåãøèõ òà íàéïîòóæí³øèõ äæåðåë æèâëåííÿ, ùî íå
ñòàâàëè á íà çàâàä³ äîñë³äíèêàì áåçîäí³.
Íèí³ íà îçáðîºíí³ ñïåëåîëîã³â ç’ÿâèëèñÿ ñâ³òëîä³îäí³ ë³õòàð³. Ìàëåíüê³, çàâá³ëüøêè ³ç ñ³ðíèêîâó ãîëîâêó, åëåêòðîíí³ ïðèëàäè äàþòü ñâ³òëîâèé ïîò³ê, äîñòàòí³é äëÿ îð³ºíòóâàííÿ â ï³äçåìíîìó ïðîñòîð³. Àëå òóò óæå òðèâîãó á’þòü ïñèõîëîãè òà
ô³ç³îëîãè. ßñêðàâå ñâ³òëî íàï³âïðîâ³äíèêîâèõ ïðèëàä³â íåáåçïå÷íå äëÿ çîðó ëþäèíè. Ñïåêòð äóæå â³äì³ííèé â³ä çâè÷íîãî
îñâ³òëåííÿ, ÿêå ìîæå áóòè ïðè÷èíîþ ïåâíèõ çàõâîðþâàíü çîðó.
Îòæå, êðàïêó â çàáåçïå÷åíí³ ñïåëåîëîã³â òàêèì íåîáõ³äíèì åëåìåíòîì ñïîðÿäæåííÿ, ÿê ñâ³òëî, ñòàâèòè ðàíî.
Òàêîæ ñë³ä ïàì’ÿòàòè, ùî æîäåí îñâ³òëþâàëüíèé ïðèëàä íå
º áåçâ³äìîâíèì. Ïåðøå, ÷îãî íàâ÷àþòü ñïåëåîëîã³â-ïî÷àòê³âö³â, — í³êîëè íå âèðóøàòè â ï³äçåìíó ïîäîðîæ, íå ìàþ÷è äâîõ
íåçàëåæíèõ äæåðåë ñâ³òëà.
Ïåâíó ñêëàäí³ñòü äëÿ ïðîíèêíåííÿ â ï³äçåìíó ïîðîæíå÷ó
ñòàíîâèòü ï³äçåìíèé ðåëüºô. Äîñë³äíèêè ìàþòü äîëàòè ð³çí³
åëåìåíòè òðüîõâèì³ðíîãî ï³äçåìíîãî ëàíäøàôòó. Ñåáòî ñàìå
â³í, òîé íåçäîëàííèé ïå÷åðíèé ëàíäøàôò, íå äຠìîæëèâîñò³

Íà ïðèâàë³ ìîæíà âèìêíóòè ë³õòàð ³ çàïàëèòè ñâ³÷êó

&%

çàòÿãòè â ïå÷åðó òå, ùî º óäàðíîþ ñèëîþ ëþäñüêî¿ öèâ³ë³çàö³¿, — âàæêó òåõí³êó, äîñêîíàë³ ïðèëàäè, çàïàñè ïàëèâà òà åíåðãîïîñòà÷àííÿ. Íàéäîñêîíàë³øèé âèòâ³ð åâîëþö³¿ — ëþäèíà —
äîëຠòðóäíîù³ ï³äçåìíîãî øëÿõó íå âîäíîðàç, à ùî âæå êàçàòè
ïðî ïðîäóêò ¿¿ ä³ÿëüíîñò³ — êðèõê³ òà íåïîâîðîòê³ ðå÷³, ÿêèìè
ïèøàºòüñÿ öèâ³ë³çàö³ÿ.
Íàéá³ëüøó ñêëàäí³ñòü âèêëèêàþòü âóçüê³ òð³ùèíè, ùî ðîçáèâàþòü ìàñèâ ã³ðñüêî¿ ïîðîäè íà áåçë³÷ áëîê³â. Ùîá ïðîñëèçíóòè â òàêó øïàðèíó, íåîáõ³äí³ ñïðèòí³ñòü òà ãíó÷ê³ñòü. Ñïðîáóéòå óÿâèòè â³ä÷óòòÿ êàì’ÿíèõ ëåùàò, ÿê³ ñòèñêàþòü ò³ëî.
 áàãàòüîõ ïå÷åðàõ ïðîõîäæåííÿ çóïèíèëîñÿ ñàìå òîìó, ùî ïîäàëüøèé øëÿõ ÿâëÿâ ñîáîþ ù³ëèíó, â ÿêó ëþäñüêå ò³ëî âæå íå
ïðîõîäèëî. Ïîäîëàòè òàêó ïåðåøêîäó íàäçâè÷àéíî âàæêî.
Ïåâíó ïðîáëåìó ÿâëÿþòü ñîáîþ âåðòèêàëüí³ êîëîäÿç³, ùî ñÿãàþòü ³íêîëè ê³ëüêîõ ñîòåíü ìåòð³â. Ïàä³ííÿ â òàê³ êîëîäÿç³ íå çàëèøຠëþäèí³ æîäíîãî øàíñó. Íàâ³òü íåâåëèê³ óñòóïè âèñîòîþ â ê³ëüêà ìåòð³â âæå ìîæóòü çóïèíèòè íåï³äãîòîâëåíîãî ïåðøîïðîõ³äöÿ.
Çäîëàòè ï³äçåìíó âåðòèêàëü äîïîìàãຠñïåö³àëüíå ñïîðÿäæåííÿ — íàä³éíà êàïðîíîâà ìîòóçêà, ïðèñòðî¿ äëÿ ñïóñêó òà
ï³äéîìó. Äåÿê³ ïðèñòðî¿ òà òåõí³÷í³ ïðèéîìè ñïåëåîëîãè çàïîçè÷èëè â àëüï³í³ñò³â, àëå ïîò³ì ðîçâèòîê ñïåëåîòåõí³êè ï³øîâ
ñâî¿ì øëÿõîì. Íèí³ ³ñíóº áàãàòî ð³çíîìàí³òíèõ åëåìåíò³â âåðòèêàëüíîãî ñïîðÿäæåííÿ, ùî äຠçìîãó øâèäêî é áåçïå÷íî äîëàòè ï³äçåìí³ âåðòèêàë³. Àëå âñå îäíî ñåðöå çàâìèðàº, êîëè ñïåëåîëîã ãîéäàºòüñÿ íàä áåçîäíåþ íà ìîòóçö³, ùî çäàºòüñÿ òàêîþ
òîíåíüêîþ...
²íêîëè ïîäàëüøèé øëÿõ ïåðåãîðîäæóþòü çàâàëè êàì’ÿíèõ
áðèë. Çàâàë — öå äóæå ï³äñòóïíà ïåðåøêîäà. ³í ìîæå áóòè íåñò³éêèì ³ ïðè íàéìåíøîìó íåîáåðåæíîìó ðóñ³ îáâàëèòè òîííè
êàì³ííÿ. À ïîäåêîëè çàâàëè ñÿãàþòü òàêèõ ðîçì³ð³â, ùî â íèõ
ìîæíà çàáëóêàòè. Äîëàþ÷è ¿õ, ñïåëåîëîãè ä³þòü äóæå îáåðåæíî,
ïîñò³éíî ïàì’ÿòàþ÷è ïðî òåõí³êó áåçïåêè.
Ùå îäíà ç ïåðåøêîä, ùî ïåðåòèíຠäîðîãó äîñë³äíèêàì
íàäð, — çàòîïëåí³ ä³ëüíèö³. Âîíè ìàþòü íàçâó ñèôîí³â. Äëÿ
¿õíüîãî äîñë³äæåííÿ íåîáõ³äíî âèêîðèñòîâóâàòè àêâàëàíãè òà
ñïåö³àëüíå ï³äâîäíå
îáëàäíàííÿ. Òàê³ ñïåÍàéá³ëüøèé ó ñâ³ò³ âåðòèêàëüíèé ñõèë ñÿãàº
ëåîï³äâîäí³ ðîçâ³ä643 ì. ³í çíàõîäèòüñÿ íà ìàñèâ³ Êàí³í
êè — íàéíåáåçïå÷í³â Þë³àíñüêèõ Àëüïàõ (Ñëîâåí³ÿ), â ïå÷åð³
øå, ùî º ï³äçåìëåþ.
Âðòèãëàâèöÿ.
&&

Àäæå çàïàñè êèñíþ â áàëîíàõ îáìåæåí³, à â ïîâí³é òåìðÿâ³ íà
àêâàëàíã³ñòà ÷åêàþòü ÷èñëåíí³ íåñïîä³âàíêè. Ìîæå âèéòè ç ëàäó
åëåìåíò ñïîðÿäæåííÿ, çàïëóòàòèñÿ ìîòóçêà, çàãàñíóòè ñâ³òëî.
Äî òîãî æ âîäà â ïå÷åðàõ çäåá³ëüøîãî äóæå õîëîäíà. Òîìó òàê³
äîñë³äæåííÿ ïðîâîäÿòüñÿ ëèøå äóæå äîñâ³ä÷åíèìè òà âïðàâíèìè ëþäüìè, îáåðåæíî é ïîñë³äîâíî. Âñ³ ñèñòåìè æèòòºçàáåçïå÷åííÿ îáîâ’ÿçêîâî äóáëþþòüñÿ, ðîçðîáëÿþòüñÿ çàñîáè ñèãíàë³çàö³¿ òà ñïåö³àëüí³ çàõîäè áåçïåêè.
Çâ³ñíó ïðîáëåìó ñòâîðþº ì³êðîêë³ìàòè÷íèé ôàêòîð ïå÷åð.
Ïîäåêóäè òåìïåðàòóðà ïîâ³òðÿ íå ïåðåâèùóº + 2 —+ 4 îÑ.
Äîâãî ïåðåáóâàòè çà òàêèõ óìîâ ëþäèíà íå ìîæå. Äîñâ³ä
àðêòè÷íèõ òà àíòàðêòè÷íèõ åêñïåäèö³é íåïðèäàòíèé äëÿ óìîâ
ïå÷åð. Òåïë³ ðå÷³ ç âåðáëþæî¿ øåðñò³ òà âîâ÷îãî õóòðà íàäòî
îᒺìí³ òà âàæê³,
ùîá çàòÿãòè íà âåëèêó ãëèáèíó, àáè
íå çàìåðçíóòè, ëþäèíà â ïå÷åð³ ïîâèííà âåñü ÷àñ ðóõàòèñÿ. ßêùî æ îáñòàâèíè ñêëàäàþòüñÿ òàê,
ùî âèíèêຠïîòðåáà
î÷³êóâàòè, ñïåëåîëîãè âèêîðèñòîâóþòü
ñàìîñïàñ — ñïåö³àëüíèé êîâïàê ç áëèñêó÷î¿ ïë³âêè, ÿêèé
â³äáèâຠòåïëî, òà
êîìïàêòíå äæåðåëî
òåïëîâî¿ åíåð㳿. Öå
ìîæå áóòè àöåòèëåíîâà ãîð³ëêà, ñâ³÷êà ÷è ñóõèé ñïèðò,
êàòàë³òè÷íà ãð³ëêà.
Êîæåí ï³äçåìíîïðîõ³äåöü, âèðóøàþ÷è
íà ìàðøðóò, îáîâ’ÿçêîâî ìຠç ñîáîþ òàêèé êîìïëåêò æèò- Ó âåðòèêàëüíèõ êîëîäÿçÿõ ïîòð³áíî ñïåö³àëüíå
òºçàáåçïå÷åííÿ.
îáëàäíàííÿ
&'

Äîñë³äæåííÿ âåëèêèõ ïå÷åð ïîòðåáóº
îáëàäíàííÿ ï³äçåìíèõ
òàáîð³â, äå ëþäè ìàþòü çìîãó çàíî÷óâàòè. Òîìó ñïåëåîëîãè çìóøåí³ òÿãíóòè ç ñîáîþ íàìåòè, ñïàëüí³ ì³øêè, ñïåö³àëüí³ òåïëî³çîëþþ÷³ êèëèìêè, ïîðòàòèâí³ ãàçîâ³ ïëèòêè àáî áåíçèíîâ³ ïðèìóñè, çàïàñè
õàð÷³â òà ïàëèâà. Ùî äîâøîþ âèäàºòüñÿ ï³äçåìíà åêñïåäèö³ÿ,
òî á³ëüøå ìàéíà ïîâèííî çàáåçïå÷óâàòè æèòòºä³ÿëüí³ñòü é ó÷àñíèê³â.
Ïåðåáóâàííÿ ï³ä çåìëåþ ìຠíà ëþäèíó ³ íåàáèÿêèé ïñèõîëîã³÷íèé âïëèâ. г÷ ó ò³ì, ùî â³ä÷óòòÿ, íà ÿê³ ðåàãóþòü
íàø³ îðãàíè, äóæå â³äì³íí³ â³ä ïîâåðõíåâèõ. Ëþäèíà çâèêëà
äî ïåâíîãî ³íôîðìàö³éíîãî ôîíó. Íà ïîâåðõí³ âîíà áà÷èòü
íàâêîëî ñåáå áàãàòî ïðåäìåò³â, ÿñêðàâèõ êîëüîð³â; âñå öå ðóõàºòüñÿ ç ð³çíîþ øâèäê³ñòþ ³ â ð³çíèõ íàïðÿìêàõ, âèäຠð³çíîìàí³òí³ çâóêè, ìຠð³çí³ çàïàõè òîùî. Îðãàíè ïî÷óòò³â
ïðàöþþòü äóæå íàïðóæåíî, òà âðåøò³ ó çâè÷íîìó ðåæèì³.
À îñü ï³ä çåìëåþ ëþäèíà ìຠíàâêðóãè ìîíîòîííå ñåðåäîâèùå. Íàï³âòåìðÿâà àáî ïîâíà òåìðÿâà ïðèõîâóº çîðîâó ³íôîðìàö³þ, âñå âèäàºòüñÿ îäíîãî êîëüîðó. Ìàéæå íåìຠðîñëèí ³
òâàðèí. Íàâêðóãè ìîêðà êàì’ÿíà ïóñòåëÿ. Íàá³ð çâóê³â íåáàãàòèé — íàâêîëî òèøà àáî äçþðêîò³ííÿ âîäè. Ïåðåâàæຠçàïàõ ìîêðî¿ ãëèíè. Íåîáõ³äí³ñòü ïîñò³éíî íîñèòè ðóêàâèö³ îáìåæóº äîòèê. Çà öèõ óìîâ ìîçîê â³ä÷óâຠ³íôîðìàö³éíèé
ãîëîä — ñåíñîðíó äåïðèâàö³þ. Ëþäèí³ âàæêî äîâãî âèòðèìàòè òàêèé ñòàí. Íàé÷àñò³øå íàñë³äêîì òàêîãî ÿâèùà º â³ä÷óòòÿ
äèñêîìôîðòó, çíèæåííÿ óâàãè, ïðàöåçäàòíîñò³, ïðîÿâè äåïðåñ³¿. Ïðîòå ìîæóòü áóòè é ³íø³ âèÿâè — ð³çíîìàí³òí³ ãàëþöèíàö³¿. Ìîçîê, ùîá çàïîâíèòè ïîðîæíå÷ó, ïî÷èíຠñàì âèðîáëÿòè ³íôîðìàö³þ íà îñíîâ³ âëàñíèõ ñïîãàä³â ³ çì³øóâàòè ¿¿
ç ðåàëüí³ñòþ.
Àáè òàêîãî íå áóëî, äîñâ³ä÷åí³ ñïåëåîëîãè íàìàãàþòüñÿ çá³ëüøèòè ê³ëüê³ñòü çîâí³øí³õ ïîäðàçíèê³â. Âäÿãàþòü ÿñêðàâ³ êîìá³íåçîíè, íàìàãàþòüñÿ á³ëüøå ñï³ëêóâàòèñÿ ì³æ ñîáîþ, æàðòóâàòè
òà ðîçïîâ³äàòè âñ³ëÿê³ í³ñåí³òíèö³, âèãàäóâàòè ³ãðè òà ³íø³ ðîçâàãè, âæèâàòè õàð÷³ ç ÿñêðàâî âèÿâëåíèì ñìàêîì.
À òåïåð ñêëàäåìî âñ³ îñîáëèâîñò³ ï³äçåìíîãî ñåðåäîâèùà
äîêóïè ³ ïîäèâèìîñü, ùî ç òîãî âèéäå. À âèéäå îñü ùî —
çàïëóòàíèé íåáåçïå÷íèé òåìíèé õîëîäíèé ³ ìîêðèé òðüîõâèÍàéäîâøèé ñèôîí, ùî éîãî ïîäîëàëà
ëþäèíà, ñòàíîâèòü 4055 ì. ³í çíàõîäèòüñÿ
ó Ôðàíö³¿ â ïå÷åð³ Äó äå Êîë³.

'

ì³ðíèé ëàá³ðèíò, ó ÿêîìó ìîæíà çàáëóêàòè, çàñòðÿòè â ðîçêîëèí³, ä³ñòàòè áðèëîþ ïî ãîëîâ³, âïàñòè â ãëèáîêèé êîëîäÿçü,
íàìîêíóòè, çàìåðçíóòè, âòîìèòèñÿ, íàëÿêàòèñÿ ³ âòîïèòèñÿ â
ñèôîí³. Ãåòü æàðòè, âñå öå ñïðàâä³ òðàïëÿºòüñÿ ³ ñïåëåîëîãè
³íêîëè íå ñàì³ âèõîäÿòü ç-ï³ä çåìë³. Îñü òîìó, ïåðø í³æ ë³çòè
ï³ä çåìëþ, äîñë³äíèêè áàãàòî òðåíóþòüñÿ, íàâ÷àþòüñÿ ìàéñòåðíî êîðèñòóâàòèñÿ ñïîðÿäæåííÿì ³ ñåðéîçíî ñòàâëÿòüñÿ äî
íàéìåíøî¿ äð³áíèö³ ñâîãî îáëàäíàííÿ.
Âïðàâí³ òà äîñâ³ä÷åí³ ëþäè â çìîç³ ïîäîëàòè âñ³ òðóäíîù³ é
íåáåçïåêè òàêîãî íåïðîñòîãî ï³äçåìíîãî øëÿõó, à íàïðèê³íö³
çäîáóòè â³äêðèòòÿ, ùî, âëàñíå, é â³äáóâàºòüñÿ.

²ñòîð³ÿ ñïåëåîëîã³÷íèõ äîñë³äæåíü
Ïåðøèìè äîñë³äíèêàìè ïå÷åð áóëè, áåçñóìí³âíî, ïåðâ³ñí³
ëþäè, ÿê³ âèêîðèñòîâóâàëè äåÿê³ ïîðîæíèíè â ïîáóòîâèõ òà
êóëüòîâèõ ö³ëÿõ. Ñë³ä
áóëî ñïåðøó îáñòåæèòè íåâ³äîìó ïå÷åðó íà ïðåäìåò íåáåçïå÷íèõ íåñïîä³âàíîê, à âæå ïîò³ì
çàñåëÿòè ¿¿. Çâ³ñíî,
ïèñüìîâèõ ñâ³ä÷åíü
ïðî òàê³ «äîñë³äæåííÿ» ìè íå çíàéäåìî,
àëå âñå æ çíàõîäèìî
â ïå÷åðàõ ÷èñëåíí³
ñë³äè ïåðåáóâàííÿ
íàøèõ ïðàùóð³â. Íàâ³òü íàçâè ê³ëüêîõ
åïîõ ðîçâèòêó ïåðâ³ñíî¿ ëþäèíè äàëè â
÷åñòü ïå÷åð, äå âïåðøå áóëî çíàéäåíî
¿õí³ îñòàíêè. Òàê,
çíàõ³äêè â ïå÷åð³
Îð³íüÿê äàëè çìîãó
âèð³çíèòè åïîõó, ùî
ä³ñòàëà íàçâó îð³íüÿêñüêî¿, à çíàõ³äêè â Ñòàëàãì³òè. Ïå÷åðà Âèñÿ÷à
'

ïå÷åð³ Ìàñ ĒÀç³ëü äàëè íàçâó àç³ëüñüê³é êóëüòóð³. Íàâ³òü íàçâà
êðîìàíüéîíö³â ïîõîäèòü â³ä ïå÷åðè Ëå-Êðîìàíüéîí.
À ïåðøå ïèñüìîâå ñâ³ä÷åííÿ ïðî äîñë³äíèöüêó åêñïåäèö³þ â
ïå÷åðó â³äîìî ç 852 ðîêó äî íàøî¿ åðè. Àññèð³éñüêèé âîëîäàð
Ñàëìàíàñàð III âêóï³ ç ïðèäâîðíèìè äîñë³äèâ òðè ïå÷åðè ó âèòîêàõ ð³÷êè Òèãð. Ïðî öå â³í íàêàçàâ âèðóáàòè ïàì’ÿòíèé íàïèñ íà
ñêåë³. Äî ðóê àðõåîëîã³â ïîòðàïèëà òàêîæ áðîíçîâà òàáëè÷êà, íà
ÿê³é âèãðàâ³ðóâàí³ ìàëþíêè, ùî ³ëþñòðóþòü öþ ïîä³þ.
Âò³ì, òàê³ åêñïåäèö³¿ áóëè ñêîð³øå âèíÿòêîì, í³æ ïðàâèëîì, ³
êàçàòè ïðî á³ëüø-ìåíø ñåðéîçí³ äîñë³äæåííÿ ïå÷åð ìîæíà ëèøå
ç XVII—XVIII ñòîë³òòÿ. Õâèëÿ ãåîãðàô³÷íèõ äîñë³äæåíü, ðîçâèòîê
ïðèðîäîçíàâñòâà ï³äøòîâõóâàëè ö³ëåñïðÿìîâàíèé çá³ð ³íôîðìàö³¿ ïðî ïå÷åðè, ïåðåäóñ³ì â³äîì³ ³ ëåãêîäîñòóïí³. ǒÿâëÿþòüñÿ ïåðø³ êàðòè ïå÷åð, íàóêîâ³ îïèñè, ñïðîáè íàóêîâîãî àíàë³çó.
Ïåðøèé ñâ³òîâèé ðåêîðä, ïîâ’ÿçàíèé ç äîñë³äæåííÿìè ïå÷åð, çàðåºñòðîâàíî â äàëåêîìó 1723 ðîö³. Òîä³ ïåðøîïðîõ³äö³
ñïóñòèëèñÿ íà ãëèáèíó 138 ìåòð³â. Íåïîãàíå äîñÿãíåííÿ äëÿ
ëèõîãî Ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ! Ç òèõ ï³ð ³ ïî÷àëèñÿ, ÿê êàæóòü ñïåëåîëîãè, «âåëèê³ ãîíêè ïî âåðòèêàë³».
Çâ³ñíî, äîñÿãíåííÿì ÷èìäàë³ á³ëüøî¿ ãëèáèíè ïå÷åðí³ äîñë³äæåííÿ äàëåêî íå âè÷åðïóþòüñÿ. Çã³äíî ç çàêîíàìè ïñèõîëî㳿 äëÿ ëþäèíè íàéïðèâàáëèâ³øå òå, ùî ìຠïðåô³êñ íàé-:
íàéâèùà âåðøèíà, íàéäîâøà ð³÷êà, íàéãëèáøà ïå÷åðà... Îòæå,
ñïåëåîëîãè âñ³õ ÷àñ³â ³ íàðîä³â ìð³ÿëè ïðî òå, ùîá çíàéòè ¿¿
Âåëè÷í³ñòü — Íàéãëèáøó Ïå÷åðó Ïëàíåòè. Òèì á³ëüøå, ùî
ïå÷åðí³ ïîøóêè áåçê³íå÷í³. Íà â³äì³íó â³ä ³íøèõ ãåîãðàô³÷íèõ
îᒺêò³â, ÷è¿ ïàðàìåòðè âèçíà÷åí³ ðàç ³ íàçàâæäè, ó äîñë³äíèêàñïåëåîëîãà çàâæäè º ìîæëèâ³ñòü â³äíàéòè ïðîäîâæåííÿ ïå÷åðè, ùî ïðèâåäå ¿¿ äî ðåêîðäíî¿ â³äì³òêè. Íàâ³òü ó äîáðå â³äîìèõ, îáñòåæåíèõ äåñÿòêàìè åêñïåäèö³é ïå÷åðàõ ³íêîëè ùàñòèòü
çíàéòè ì³ñöÿ, êóäè íå ñòóïàëà íîãà ëþäèíè, ³ çðîáèòè íàñòóïíèé êðîê íà øëÿõó â íåâ³äîìå. Îòàêà îñîáëèâ³ñòü ïå÷åðíèõ äîñë³äæåíü.
Òàê ³ çðîñòàëà ãëèáèíà ïå÷åð, òî÷í³øå ãëèáèíà, íà ÿêó ëþäèíà ïðîíèêàëà â ãëèáèíè Çåìë³.  1840 ðîö³ â ãðîò³ Ïàäð³ö³àíî
(²òàë³ÿ) äîñë³äíèêè çìîãëè äîñÿãòè ãëèáèíè 226 ì, à âæå ÷åðåç
ð³ê â áåçîäí³ Òðåá³÷³àíî ñïåëåîëîãàì ï³äêîðèëàñÿ ãëèáèíà â
339 ì. Òàê³ óñï³õè ñïåëåîëîã³â-ñïîðòñìåí³â ñïîíóêàþòü äî 䳿 é
ñïåëåîëîã³â-íàóêîâö³â. Ñàìå â äðóã³é ïîëîâèí³ XIX ñòîë³òòÿ çàêëàäàºòüñÿ ôóíäàìåíò íàóêè ïðî ïå÷åðè. Êîëî âèòîê³â ñïåëåî'

ëî㳿 ñòîÿâ âèäàòíèé
ôðàíöóçüêèé ó÷åíèé
òà ãðîìàäñüêèé ä³ÿ÷ —
Åäóàðä Àëüôðåä Ìàðòåëü. ³í ïðîâ³â ö³ëó
íèçêó äîñë³äæåíü ïå÷åð íà òåðèòî𳿠Ôðàíö³¿ é Àíã볿, çàñíóâàâ â öèõ êðà¿íàõ ñïåëåîëîã³÷í³ òîâàðèñòâà. Ïåðøèé ó ñâ³ò³ æóðíàë, ïðèñâÿ÷åíèé äîñë³äæåííÿì ïå÷åð — «Ñïåëóíêà», — òàêîæ çîáîâ’ÿçàíèé ñâî¿ì
³ñíóâàííÿì ñàìå Ìàðòåëþ.  1893 ðîö³ â³í âèäຠïåðøó ó ñâ³ò³
ôóíäàìåíòàëüíó ïðàöþ ç³ ñïåëåîëî㳿 — êíèæêó «Ïð³ðâè». ϳäçåìíèì äîñë³äæåííÿì â÷åíèé ïðèñâÿòèâ 45 ðîê³â. Ôðàíöóçüêèé óðÿä, âèçíàþ÷è âèäàòí³ äîñÿãíåííÿ â íàóêîâ³é ä³ÿëüíîñò³
ïî âèâ÷åííþ ïå÷åð, íàãîðîäèâ äîñë³äíèêà íàéâèùîþ ðåãà볺þ — îðäåíîì Ïî÷åñíîãî Ëåã³îíó.
À ïåðøèé êàäàñòð ïå÷åð áóëî îïóáë³êîâàíî â 1878 ðîö³ ïîëÿêîì Àðòóðîì Ãðóøåöüêèì. Öþ íàóêîâó ïðàöþ áóëî îïóáë³êîâàíî ÿê íàéêðàùó íà êîíêóðñ³, ùî ïðîâîäèâ Àðõåîëîã³÷íèé â³ää³ë ß´åëëîíñüêîãî óí³âåðñèòåòó â Êðàêîâ³.  öüîìó äîêóìåíò³ íà 24 àðêóøàõ àâòîð ðîçêðèâຠñòàí ³ íàïðàâëåí³ñòü
ïå÷åðíèõ äîñë³äæåíü òîãî ÷àñó.
Òà âñå æ ñëàáêèé ðîçâèòîê òåõí³÷íèõ ïðèñòðî¿â ñòðèìóâàâ
ïðàãíåííÿ ëþäèíè äî ãëèáèíè. Ðóá³æ XIX—XX ñòîë³òü ìîëîäà
íàóêà çóñòð³ëà ç³ ñêðîìíèìè ðåçóëüòàòàìè. Íàéäîâøîþ äîñë³äæåíîþ ïå÷åðîþ íà òîé ÷àñ áóëà Ìàìîíòîâà â Àìåðèö³, ùî
ìàëà 48 êì, à íàéãëèáøîþ — âæå çãàäàíà Òðåá³÷³àíî.
Ìîòóçêîâ³ äðàáèíè òà ãàñîâ³ ë³õòà𳠗 îñü îñíîâíà çáðîÿ â
àðñåíàë³ ñïåëåîëîãà XIX ñòîë³òòÿ. Òîìó íå äèâíî, ùî íàñòóïíèé ÿê³ñíèé ïðîðèâ ó áåçîäíþ ñòàâñÿ ìàéæå â ñåðåäèí³ ÕÕ ñòîë³òòÿ. Çóñèëëÿìè çíîâ-òàêè ôðàíöóçüêèõ ñïåëåîëîã³â ó ïå÷åð³
Äàí-äå-Êðîëü, ùî â ϳðåíåéñüêèõ ãîðàõ, ó 1944 ðîö³ áóëà äîñÿãíóòà ãëèáèíà â 512 ìåòð³â. Øòóðì ï³äçåìíèõ ãëèáèí ðàç ïî ðàçó
çä³éñíþþòü êîìàíäè áåëüã³éñüêèõ, ³ñïàíñüêèõ, ³òàë³éñüêèõ,
àâñòð³éñüêèõ, ôðàíöóçüêèõ òà àíãë³éñüêèõ ñïåëåîëîã³â. Ãëèáèíà ïðîíèêíåííÿ íåâïèííî çðîñòàëà:
— 1953 ð³ê — 737 ì â ïå÷åð³ ϒºð-Ñåí-Ìàðòåí;
— 1954 ð³ê — 903 ì â ïå÷åð³ Ãóôôð Áåðæå;
— 1956 ð³ê — 1122 ì çíîâó æ òàêè â Ãóôôð Áåðæå.
Ïîäîëàíî ê³ëîìåòðîâèé áàð’ºð, àëå, ÿê âèÿâëÿºòüñÿ, öå íå
ìåæà. Ö³ëèõ äåñÿòü ðîê³â ïå÷åðà Áåðæå óòðèìóâàëà òèòóë íàé-

Çà äàíèìè íà ïî÷àòîê 2005 ðîêó äîâæèíà
ïå÷åðè Ìàìîíòîâà ñÿãຠ579 êì. Öå
íàéäîâøà ïå÷åðà ó ñâ³ò³. À äðóãà çà
äîâæèíîþ ïå÷åðà ìຠíàçâó Îïòèì³ñòè÷íà
³ çíàõîäèòüñÿ â íàñ â Óêðà¿í³, â
Òåðíîï³ëüñüê³é îáëàñò³. Äîâæèíà ¿¿ — 214 êì.

'!

ãëèáøî¿. Àëå íåâòîìí³ ïåðøîïðîõ³äö³ ðîáèëè ñâîþ ñïðàâó.
 1966 ðîö³ ïå÷åðíà
ñèñòåìà ϒºð-ÑåíÌàðòåí áóëà ðîçâ³äàíà âæå äî 1171 ìåòðà.
Ó Ðàäÿíñüêîìó
Ñîþç³ ìàñîâ³ ñïåëåîëîã³÷í³ äîñë³äæåííÿ
â 1958 ðîö³ ò³ëüêè
ïî÷àëèñÿ. Äî öüîãî
ðîçâ³äêè ïå÷åð ïðîâîäèëèñÿ ëèøå åï³çîäè÷íî. Ñòâîðåííÿ
â³ò÷èçíÿíî¿ ñïåëåîëîã³÷íî¿ øêîëè ïîâ’ÿçàíå ç ³ìåíåì
Â. Ì. ÄóáëÿíñüêîÂõ³ä â ïå÷åðè ϒºð-Ñåí-Ìàðòåí
ãî — áëèñêó÷îãî â÷åíîãî, îðãàí³çàòîðà
áàãàòüîõ äîñë³äæåíü, àâòîðà íèçêè ÷óäîâèõ êíèæîê — ÿê ôóíäàìåíòàëüíèõ, òàê ³ íàóêîâî-ïîïóëÿðíèõ. Ñàìå éîìó ìè âäÿ÷í³
òèìè âèäàòíèìè â³äêðèòòÿìè, ÿêèìè óñëàâèëàñÿ ðàäÿíñüêà ³,
çîêðåìà, óêðà¿íñüêà ñïåëåîëîã³ÿ.
ѳìñîò ïå÷åð Â. Ì. Äóáëÿíñüêèé â³äêðèâ îñîáèñòî. Íà éîãî
ðàõóíêó 660 äðóêîâàíèõ ïðàöü. Òâîð÷à ðîáîòà äîñë³äíèêà âøàíîâàíà áàãàòüìà íàãîðîäàìè òà ïî÷åñíèìè çâàííÿìè, ñåðåä ÿêèõ
Çîëîòà ìåäàëü òà Ïî÷åñíà ãðàìîòà ̳æ³êòîð Ìèêîëàéîâè÷ Äóáëÿíñüêèé —
âèäàòíèé ó÷åíèé ç³ ñâ³òîâèì ³ì’ÿì.
íàðîäíîãî ñîþçó ñïåÍàðîäèâñÿ â³í 19 òðàâíÿ 1930 ðîêó â Îäåñ³.
ëåîëîã³â, îðäåí «Çíàê
Íàóêîâó ðîáîòó ðîçïî÷àâ ùå â ñòóäåíòñüê³
Ïîøàíè», çâàííÿ
ðîêè. Çàê³í÷èâ Îäåñüêèé óí³âåðñèòåò. Áóäó÷è
«Çàñëóæåíèé ä³ÿ÷ íàêåð³âíèêîì «øàõòíîãî» çàãîíó Êîìïëåêñíî¿
óêè é òåõí³êè Óêðà¿êàðñòîâî¿ åêñïåäèö³¿ ÀÍ ÓÐÑÐ, çàïðîâàäèâ
ïåðø³ ï³äçåìí³ äîñë³äæåííÿ â íàø³é êðà¿í³.
íè» òà áàãàòî ³íøèõ.
Äîáðèé ñïîðòñìåí òà â³ä÷àéäóøíèé
Ïðîòå òîä³ ÿê ºâäîñë³äíèê, Â. Ì. Äóáëÿíñüêèé äîâã³ ðîêè áóâ
ðîïåéñüê³
äîñë³äíèêè
íà ïåðåäíüîìó êðà¿ ñâ³òîâî¿ ñïåëåîëî㳿. ³í
ïðàöþâàëè íà ê³ëîìåðîçðîáèâ íèçêó íîâèõ êîíöåïö³é, ïîâ’ÿçàíèõ
òðîâèõ ãëèáèíàõ, â³òç ïðîáëåìàìè âèâ÷åííÿ êàðñòó.
'"

÷èçíÿí³ ñïåëåîëîãè äîëàëè ñâî¿ ïåðø³ ñîòí³ ìåòð³â. Íàïðèêëàä, ó
1960 ðîö³ ðåêîðä Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó ñòàíîâèâ ëèøå 280 ì — òàêà
ãëèáèíà áóëà äîñÿãíóòà â ïå÷åð³ Êàñêàäíà, ùî íà Àé-Ïåòð³ â Êðèìó.
Ùîïðàâäà, òåìïè ðîçâèòêó, ÿêèõ íàáóëè ðàäÿíñüê³ ñïåëåîëîãè,
áåçïðåöåäåíòí³. Âæå â 1976 ðîö³ áóâ ïîäîëàíèé ê³ëîìåòðîâèé ðóá³æ. Ñòàëîñÿ öå â Óçáåêèñòàí³, â ïå÷åð³ Êè¿âñüêà, äå áóëà ï³äêîðåíà ïîçíà÷êà 1020 ìåòð³â. ³ä÷àéäóøí³ õëîïö³ òà ä³â÷àòà â ð³çíèõ
êóòî÷êàõ ÑÐÑÐ ïðî÷³ñóâàëè ã³ðñüê³ ñõèëè â ïîøóêàõ íîâèõ ïå÷åð,
ïðîâîäèëè ðîçâ³äêè òà ñêëàäàëè êàðòè âñå íîâèõ òà íîâèõ ï³äçåìíèõ ëàá³ðèíò³â. Íà ïî÷àòêó 80-õ ðîê³â ÕÕ ñòîë³òòÿ ð³âåíü ðàäÿíñüêî¿ ñïåëåîëî㳿 âæå ñÿãàâ ñâ³òîâîãî. Íèí³ äîñë³äæåíî áàãàòî ö³êàâèõ ïå÷åð — ³ ãëèáîêèõ, ³ äîâãèõ. Øâèäêèìè òåìïàìè ³äå ðîçâ³äêà
ã³ãàíòñüêèõ ã³ïñîâèõ ëàá³ðèíò³â Ïîä³ëëÿ — Îïòèì³ñòè÷íî¿, Îçåðíî¿, Ìëèíê³â òà ³í. Ïîäîëàíî ê³ëîìåòðîâ³ ðóáåæ³ â ïå÷åðàõ Êàâêàçó — Ñí³ãîâ³é, Êóéáèøåâñüê³é, ³ìåí³ Â’ÿ÷åñëàâà Ïàíòþõ³íà. Òîé
÷àñ íàñè÷åíèé ð³çíîìàí³òíèìè äðàìàòè÷íèìè ïîä³ÿìè — â ïîðèâ³ äî â³äêðèòòÿ íåð³äêî íåõòóâàëèñÿ ïðàâèëà áåçïåêè, àëå ï³äçåìåëëÿ ïîâîë³ â³äêðèâàëè ñâî¿ ñåêðåòè.
Äî ñüîãîäí³øíüîãî äíÿ ê³ëüêà ïå÷åð âñòèãëè ä³ñòàòè ïî ÷åðç³ çâàííÿ íàéãëèáøî¿. Öå ³ âæå çãàäàí³ Ï’ºð-Ñåí-Ìàðòåí òà
Ãóôôð Áåðæå, Æàí-Áåðíàð òà ̳ðîëüäà ó Ôðàíö³¿, Ëàìïðåõòñîôåí â Àâñòð³¿. À ïîðÿä çíàõîäÿòüñÿ ïå÷åðè, ãëèáèíà ÿêèõ íàáëèæàºòüñÿ äî ðåêîðäíî¿. Ðîçâ³äêè éäóòü âåëèêèìè òåìïàìè, ³
õòî çíà, ÿêèé ï³äçåìíèé âåëåòåíü îäÿãíå êîðîíó íàñòóïíîãî ðàçó.
Ðóá³æ ÕÕ òà ÕÕ² ñòîë³òü
óâ³í÷àâñÿ äîêè ùå íåïåðåâåðøåíèì òð³óìôîì óêðà¿íñüêî¿
ñïåëåîëîã³÷íî¿ øêîëè. Çä³éñíåííÿ ïðîåêòó «Ïîêëèê áåçîäí³», ùî áóâ çàñíîâàíèé ùå â
1997 ðîö³ Óêðà¿íñüêîþ ñïåëåîëîã³÷íîþ àñîö³àö³ºþ, âèâ³â íàøèõ ñï³ââ³ò÷èçíèê³â ó ë³äåðè
ñâ³òîâî¿ ñïåëåîëî㳿. Íàéâèçíà÷í³ø³ ïî䳿 ñó÷àñíèõ äîñë³äæåíü ï³äçåìíîãî ñâ³òó ïîâ’ÿçàí³ ç äîñÿãíåííÿìè ñàìå óêðà¿íñüêèõ ñïåëåîëîã³â.
³êòîð Äóáëÿíñüêèé
'#

Ó ðàìêàõ ïðîåêòó óêðà¿íö³ ðàçîì ç³ ñïåëåîëîãàìè Ðîñ³¿,
Ôðàíö³¿, ²ñïàí³¿ òà Àìåðèêè äîñë³äèëè âåëè÷åçíó ïå÷åðó íà
ìàñèâ³ Àðàá³êà, ùî â Àáõà糿. Âîíà ìຠïîäâ³éíó íàçâó —
Êðóáåðà—Âîðîíÿ÷à ³ áóëà â³äêðèòà ùå â äàëåêîìó 1960 ðîö³
ñïåëåîëîãàìè Ãðó糿. Ùîïðàâäà, äî 1999 ðîêó ãëèáèíà ö³º¿
ïå÷åðè ëåäü ïåðåâèùóâàëà 300 ì. Ç 1999 ïî 2001 ð³ê Óêðà¿íñüêîþ ñïåëåîëîã³÷íîþ àñîö³àö³ºþ áóëî îðãàí³çîâàíî íèçêó
åêñïåäèö³é, ùî ïðèâåëî äî âñòàíîâëåííÿ ñâ³òîâîãî ðåêîðäó
ïî ãëèáèí³ — 1710 ì. Çà öå â³äêðèòòÿ óêðà¿íö³ îòðèìàëè ñïåö³àëüíó ïðåì³þ ̳æíàðîäíîãî ñïåëåîëîã³÷íîãî ñîþçó. Òà ïå÷åðà é íå äóìàëà ê³í÷àòèñÿ, ïðîòÿãîì íàñòóïíèõ ðîê³â ¿¿ ãëèáèíà íåâïèííî çðîñòàëà, àæ ïîêè, â æîâòí³ 2004 ðîêó, íå
ñòàëàñÿ ïîä³ÿ, ùî íàçàâæäè ââ³éøëà â ³ñòîð³þ ñïåëåîëîã³÷íèõ
äîñë³äæåíü. Ñàìå â ö³é åêñïåäèö³¿ áóëà ïîäîëàíà ïîçíà÷êà
2000 ìåòð³â. Äîëàþ÷è êàñêàäè êîëîäÿç³â, ñèôîíè òà ù³ëèíè,
øóêàþ÷è ïðîõ³ä â ã³ãàíòñüêîìó ï³äçåìíîìó ëàá³ðèíò³, ñïåëåîëîãè çìîãëè ä³ñòàòèñÿ íà ãëèáèíó 2080 ì, ùî é ñòàíîâèòü
íèí³ ñâ³òîâèé ðåêîðä.
Ùå îäíèì äîñÿãíåííÿì óêðà¿íñüêèõ ñïåëåîëîã³â â ìåæàõ
ïðîåêòó «Ïîêëèê áåçîäí³» º äîñë³äæåííÿ ã³ãàíòñüêî¿ ïð³ðâè
Êóçãóí íà ìàñèâ³ Àëàäàãëàð â Òóðå÷÷èí³. Âõ³ä äî ö³º¿ ïå÷åðè
áóëî â³äíàéäåíî âë³òêó 2003 ðîêó ³ äîñë³äæåíî äî ÷îòèðüîõñîòìåòðîâî¿ ãëèáèíè. À âæå íàñòóïíîãî ðîêó øòóðìîâ³ ãðóïè çðîáèëè ñïðàâæí³é ïîäâè㠗 çóì³ëè ïîãëèáèòè ïðîíèêíåííÿ â Êóçãóí ùå íà ö³ëèé ê³ëîìåòð. Íèí³ ïå÷åðà ñÿãຠ1400 ìåòð³â ³ ïîñ³äàº
14-òå ì³ñöå ñåðåä íàéãëèáøèõ.
Ðîçïîâ³äàþ÷è ïðî äîñÿãíåííÿ óêðà¿íñüêèõ ñïåëåîëîã³â, ñë³ä
çãàäàòè ³ì’ÿ íàòõíåííèêà òà êåð³âíèêà ïðîåêòó «Ïîêëèê áåçîäí³» Îëåêñàíäðà Áîðèñîâè÷à Êëèì÷óêà. Öåé âèäàòíèé äîñë³äíèê ïå÷åð, ãðîìàäñüêèé ä³ÿ÷ çóì³â äîíåñòè ³äå¿ ïðî ðîçâèòîê ãëèáèííîãî êàðñòó äî ñïåëåîëîã³÷íî¿ ãðîìàäñüêîñò³
Óêðà¿íè ³ âò³ëèòè ¿õ ó öèêë áëèñêó÷èõ åêñïåäèö³é. Çãàäàéìî
é áåççì³ííîãî òåõí³÷íîãî êåð³âíèêà öèõ åêñïåäèö³é — Þð³ÿ
Ìèõàéëîâè÷à Êàñüÿíà, ùî ïðèâ³â ñâîþ êîìàíäó äî òàêîãî
âèäàòíîãî óñï³õó.
Ñåðåä ïå÷åð Óêðà¿íè º é òàê³, äî ÿêèõ ìîæå çàâ³òàòè áóäüÿêèé òóðèñò, ùî íå ìຠñïåö³àëüíîãî îáëàäíàííÿ òà ï³äãîòîâêè. Ò³, õòî ïðè¿æäæຠíà â³äïî÷èíîê äî Êðèìó, ìàþòü ìîæëèâ³ñòü â³äâ³äàòè ö³ëèõ òðè îáëàäíàíèõ ïå÷åðè: ×åðâîíó,
Ìàðìóðîâó òà Åì³íå-Áà¿ð-Õîñàð. Ùîá çðîáèòè ï³äçåìíèé ñâ³ò
'$

äîñòóïíèì äëÿ âñ³õ,
ñïåëåîëîãàì äîâåëîñÿ
äîáðÿ÷å ïîïðàöþâàòè:
ðîçøèðèòè îêðåì³ õîäè, ïðîâåñòè äî ïå÷åð
ñâ³òëî, ïåðåêèíóòè
íàä îçåðàìè òà ñòðóìêàìè íàä³éí³ ì³ñòêè ç
ïîðó÷÷ÿì. Àëå âñ³ ö³
çóñèëëÿ äîçâîëèëè òèñÿ÷àì ëþäåé çàçèðíóòè ó êàçêó, à â÷åíèì — çðîáèòè áàãàòî íîâèõ
â³äêðèòò³â.
Íàéâ³äîì³øîþ ç êðèìñüêèõ (òà é íå ò³ëüêè êðèìñüêèõ) ïå÷åð º Åì³íå-Áà¿ð-Õîñàð. Öÿ íàäçâè÷àéíî êðàñèâà ïå÷åðà áóëà
â³äêðèòà íå äóæå äàâíî — â 1927 ðîö³. Çðîçóì³ëî, ùî ì³ñöåâ³
ìåøêàíö³ çíàëè ïðî öåé âõ³ä íàáàãàòî ðàí³øå, àëå ïå÷åðîþ íå
êîðèñòóâàëèñÿ. Ñïðàâà â ò³ì, ùî âõ³ä äî íå¿ áóâ óòðóäíåíèé:
âñåðåäèíó ìîæíà áóëî ïîòðàïèòè ò³ëüêè ÷åðåç âåðòèêàëüíèé
êîëîäÿçü, ñïóñêàþ÷èñü ïî ìîòóçö³. À îñü ãåîëîãè, ÿê³ äîñë³äæó-

 1927 ðîö³ ó Êðèìó ñòàâñÿ âåëèêèé
çåìëåòðóñ. Áàãàòî áóä³âåëü áóëî
çðóéíîâàíî. Àëå ï³äçåìíèé ïàëàö Åì³íåÁà¿ð-Õîñàð âèòðèìàâ ï³äçåìí³ ïîøòîâõè.
Ïðîòå, êîëè ãåîëîãè äîñë³äæóâàëè ï³äçåìí³
çàëè, âîíè ïîáà÷èëè íàñë³äêè ³íøèõ
çåìëåòðóñ³â, ÿê³ òðàïèëèñÿ áàãàòî ñòîë³òü
òîìó. Öå äàëî ìîæëèâ³ñòü äîâåñòè, ùî Êðèì
êîëèñü áóâ äóæå íåñïîê³éíèì ì³ñöåì ùîäî
ñåéñì³÷íî¿ àêòèâíîñò³.

Óêðà¿íñüê³ ñïåëåîëîãè íà äí³ ïå÷åðè

'%

âàëè ×àòèð-Äàã (ñàìå
íà éîãî ñõèëàõ çíàõîäèòüñÿ ïå÷åðà),
òðóäíîù³â íå çëÿêàëèñÿ. ϳä çåìëåþ
âîíè ïîáà÷èëè íàäçâè÷àéíó
êðàñó.
Êàëüöèòîâ³ óòâîðåííÿ áóëè íàñò³ëüêè
ïðåêðàñí³, ùî âàæêî
áóëî ïîâ³ðèòè â òå,
ùî âîíè ³ñíóþòü íàñïðàâä³.
Åì³íå-Áà¿ð-Õîñàð ñòàëà Ìåêêîþ íå
ò³ëüêè äëÿ ãåîëîã³â.
Ó ïå÷åð³ áóëî çíàéäåíî áàãàòî ê³ñòîê
òâàðèí, ùî êîëèñü
ìåøêàëè íà Êðèìñüêîìó ï³âîñòðîâ³.
Çàðàç ó ïå÷åð³ âëàøÖ³ ñòàëàêòèòè â³äõèëèëèñÿ óá³ê âíàñë³äîê
òîâàíî ïàëåîçîîëîã³÷ïîòîêó ïîâ³òðÿ
íèé ìóçåé, ó ÿêîìó
ìîæíà ïîáà÷èòè ñêåëåò ìàëåíüêîãî ìàìîíòà, ê³ñòêè òóðà, øåðñòèñòîãî íîñîðîãà, ïå÷åðíîãî âåäìåäÿ òà ëåâà.
Çóñèëëÿìè ñ³ìôåðîïîëüñüêîãî ñïåëåîòóðèçìó «ÎͲÊÑ-òóð»
íà ÷îë³ ç Îëåêñàíäðîì Ôîò³ºâè÷åì Êîçëîâèì ïå÷åðà ñòàëà äîñòóïíîþ íå ò³ëüêè äëÿ ñïåö³àë³ñò³â, àëå é äëÿ ÷èñëåííèõ òóðèñò³â ç áàãàòüîõ êðà¿í ñâ³òó. Ç 1969 ïî 1982 ð³ê ñïåëåîëîãè ðîçâ³äàëè ïîíàä ï³âòîðà ê³ëîìåòðà íîâèõ çàë³â òà ãàëåðåé, çðîáèëè
øòó÷íèé âõ³ä, ÷åðåç ÿêèé çàðàç ìîæíà óâ³éòè äî ïå÷åðè, îñâ³òèëè íàéá³ëüø ïðåêðàñí³ ïðèðîäí³ «ñêóëüïòóðè». Êîæíèé, õòî
õî÷à á ðàç ïîáà÷èâ Òðîííèé çàë àáî çàë ²äîë³â, í³êîëè íå çàáóäå öüîãî âèäîâèùà. ª ó ïå÷åð³ é îçåðî — ïîíàä éîãî áåðåãîì
ïðîõîäèòü îäèí ç òóðèñòè÷íèõ ìàðøðóò³â. Ó òðàâí³ 2005 ðîêó
áóëî â³äêðèòî äâà íîâèõ çàëè — «Ñêàðáíèöÿ» òà «Êå÷êåìåò».
Äî ðå÷³, ï³ñëÿ â³çèòó äî ïå÷åðè ïðåçèäåíòà Óêðà¿íè ³êòîðà
Þùåíêà áóëî âèð³øåíî âèä³ëèòè íà ¿¿ ïîäàëüøå îáëàäíàííÿ
äîäàòêîâ³ êîøòè. ² íåäàðåìíî: çà ñâîºþ êðàñîþ òà ãåîëîã³÷íè'&

ìè âëàñòèâîñòÿìè ïå÷åðà º óí³êàëüíîþ. Ïîä³áíî¿ íà íàøîìó
êîíòèíåíò³ ïðîñòî íåìàº.
ϳäñóìîâóþ÷è æ óñï³õè ëþäñòâà â äîñë³äæåíí³ ï³äçåìíîãî
ïðîñòîðó, ñë³ä çàçíà÷èòè, ùî íåâïèííî ïîøèðþºòüñÿ ãåîãðàô³ÿ ðîçâ³äîê. ßêùî ñïî÷àòêó íàéá³ëüø ³íòåíñèâíî äîñë³äæóâàëèñÿ ïå÷åðè ªâðîïè, ïîò³ì ðåçóëüòàòèâí³ ïîøóêè àêòèâíî ñòàëè âåñòè â ϳâí³÷í³é òà Öåíòðàëüí³é Àìåðèö³, Ñåðåäí³é À糿, òî
íèí³ æàãîþ ï³äçåìíèõ ïîøóê³â âæå îõîïëåí³ Ô³ë³ïï³íè, Ìàëàéç³ÿ, ²íäîíåç³ÿ, Êèòàé òà áàãàòî ³íøèõ êðà¿í. Íåçàáàðîì íà
ñïåëåîëîã³÷íó êàðòó ñâ³òó áóäå íàíåñåíî âñå íîâ³ é íîâ³ â³äêðèòòÿ. Ïîäîðîæ äî öåíòðó Çåìë³ òðèâàº.
Ó íàñòóïíèõ ðîçä³ëàõ ìè ïîçíàéîìèìîñÿ ç òåìàòè÷íèìè äîñë³äæåííÿìè, ùî ¿õ ïðîâîäÿòü ó ïå÷åðàõ, àäæå ï³äçåìíèé ïðîñò³ð º íåïðî÷èòàíîþ äî ê³íöÿ êíèæêîþ, â ÿê³é ìîæíà çíàéòè
ñò³ëüêè ð³çíîìàí³òíî¿ ³íôîðìàö³¿, ùî âèñòà÷èòü íà ê³ëüêà âèäàíü.

Ãåîëîã³÷í³ äîñë³äæåííÿ ïå÷åð
Ïå÷åðè, ùî ïðîíèçóþòü òîâùó çåìíî¿ êîðè, ³íîä³ íà çíà÷íó ãëèáèíó, äàþòü óí³êàëüíó ìîæëèâ³ñòü âèâ÷àòè ãåîëîã³÷íó
áóäîâó íàäð çñåðåäèíè. Îïóñêàþ÷èñü â áåçîäíþ, ñïåö³àë³ñòè
ìàþòü ïåðåä î÷èìà ãîòîâèé ðîçòèí ìàñèâó ³ ìîæóòü íà âëàñí³
î÷³ ñïîñòåð³ãàòè, ÿê çì³íþºòüñÿ íàøàðóâàííÿ ïëàñò³â ã³ðñüêî¿
ïîðîäè. Òàê³ ñïîñòåðåæåííÿ äàþòü á³ëüø äåòàëüíó ³íôîðìàö³þ, í³æ áóðîâ³ ðîçâ³äóâàëüí³ ñâåðäëîâèíè. Ìîæíà ñêàçàòè,
ùî ïå÷åðè — öå ïîäàðîâàíà ïðèðîäîþ ìîæëèâ³ñòü âèâ÷àòè
áóäîâó âåðõí³õ øàð³â ë³òîñôåðè.  ãëèáèíàõ ïå÷åð ïðèõîâàí³
íåâè÷åðïí³ ôîíäè äëÿ íàóê ãåîëîã³÷íîãî öèêëó — ³ñòîðè÷íî¿
ãåîëî㳿, òåêòîí³êè, ì³íåðàëî㳿 òà ïåòðîãðàô³¿, ã³äðîãåîëî㳿,
ïàëåîíòîëî㳿, ³íæåíåðíî¿ ãåîëî㳿 òîùî.
³äîìî, ùî ïå÷åðè ðîçâèâàþòüñÿ âçäîâæ òð³ùèí â ìàñèâ³
ïîðîäè, îòæå, âèâ÷àþ÷è íàïðÿìîê ï³äçåìíèõ ãàëåðåé, ìîæíà
äåòàëüíî îçíàéîìèòèñÿ ç îñîáëèâîñòÿìè òåêòîí³êè ìàñèâó. ßêùî
ñïîëó÷èòè òîïîãðàô³÷íèé ïëàí ì³ñöåâîñò³ ç êàðòîþ ïå÷åðè, äóæå
íàî÷íî áóäå âèäíî ðîçëîìí³ çîíè, ñèñòåìó òð³ùèí áëîêó ã³ðñüêèõ ïîð³ä. Ôîðìà ï³äçåìíèõ ïîðîæíèí, íàÿâí³ñòü âîäè òà íàïðÿìîê ¿¿ òå÷³¿ äàþòü ö³ííó ³íôîðìàö³þ ïðî îñîáëèâîñò³ ãåîëîã³÷íîãî ðîçâèòêó òåðèòîð³¿.
Îñîáëèâó óâàãó ãåîëîãè ïðèä³ëÿþòü â³äêëàäàì ïå÷åð. Àäæå
çàâäÿêè îñîáëèâîñòÿì ïðèðîäíèõ óìîâ ïå÷åðè º ñâîºð³äíèìè
ï³äçåìíèìè ëàáîðàòîð³ÿìè, â ÿêèõ ôîðìóþòüñÿ íåçâè÷àéí³ ì³''

íåðàëîã³÷í³ âèäè ³
ôîðìè êðèñòàë³çàö³¿
ïðèðîäíèõ õ³ì³÷íèõ
ñïîëóê. Ó ì³íåðàëüíèõ óòâîðåííÿõ òà
â³äêëàäàõ ïå÷åð çáåð³ãàºòüñÿ ö³ííà ³íôîðìàö³ÿ ïðî ãåîëîã³÷íó,
êë³ìàòè÷íó òà á³îëîã³÷íó ³ñòîð³þ ïëàíåòè.
Íåïîâòîðíå êàì’ÿíå âáðàííÿ ïå÷åð
ôîðìóþòü òàê çâàí³
íàò³÷í³ ôîðìè — ì³íåðàëüí³ àãðåãàòè,
ùî óòâîðþþòüñÿ ç
ðîç÷èíåíèõ ó ïå÷åðí³é âîä³ ì³íåðàë³â.
Òàê, íàïðèêëàä, êàì’ÿí³ áóðóëüêè, ùî
ìàþòü íàçâó ñòàëàêÊàì’ÿíèé «³í³é» — îäèí ç ÷óäîâèõ âèòâîð³â
òèò³â (â³ä ãðåöüêîãî
ïðèðîäè
ñëîâà «ñòàëàêòîñ» —
òîé, ùî êàïàº), ïîâîë³ âèðîñòàþòü ç ðîç÷èíåíîãî â ïå÷åðí³é âîä³ ì³íåðàëó êàëüöèòó. Âîäà íàñè÷óºòüñÿ êàëüöèòîì, ô³ëüòðóþ÷èñü êð³çü òîâùó
âàïíÿêó. Êîëè êðàïåëüêà ïå÷åðíî¿ âîäè â³äðèâàºòüñÿ â³ä ñòåë³
ïå÷åðè, íåçíà÷íà ê³ëüê³ñòü ¿¿ âèïàðîâóºòüñÿ, à ðîç÷èíåíèé ó
âîä³ ì³íåðàë çàëèøຠâ òî÷ö³ â³äðèâó êðèõ³òêó. Êðàïëÿ çà êðàïëåþ ïàäàþòü âíèç, à íà ñêëåï³íí³ ïå÷åðè ïîâîë³ âèðîñòຠêàëüöèòîâèé öèë³íäðèê. Çà ñòîë³òòÿ, ÷è íàâ³òü òèñÿ÷îë³òòÿ, ñòàëàêòèò ìîæå äîñÿãòè çíà÷íèõ ðîçì³ð³â. Íàéäîâøèé ñòàëàêòèò
çíàéäåíî â ²ñïàí³¿. ³í ïðèêðàøຠïå÷åðó Äå-Íåð’º. Äîâæèíà
ñòàëàêòèòà-ã³ãàíòà — 59 ì.
Ïðîòå ïðèãîäè êðàïåëüêè âîäè íà öüîìó íå çàê³í÷óþòüñÿ.
Ïàäàþ÷è â òåìðÿâó, êðàïëÿ íàïðèê³íö³ äîñÿãຠï³äëîãè ï³äçåìíî¿ ïîðîæíèíè ³ ðîçáèâàºòüñÿ. ×àñòèíà ì³íåðàëüíî¿ ðå÷îâèíè,
ùî ðîç÷èíåíà ó âîä³, çàëèøàºòüñÿ íà ï³äëîç³ ³ äຠìàòåð³àë äëÿ
ðîñòó ñòàëàãì³ò³â (â³ä ãðåöüêîãî ñëîâà «ñòàëàãìîñ» — êðàïëÿ) —
!

êàì’ÿíèõ ñòîâï÷èê³â, ùî ïîâîë³ ï³äí³ìàþòüñÿ âãîðó. Íàéâèùèé ñòàëàãì³ò, ùî äîñÿãຠ29 ì, âèð³ñ ó ïå÷åð³ ˒Àâåí-Àðìàí
(Ôðàíö³ÿ). Íàðåøò³, ñòàëàêòèò ç³ ñòàëàãì³òîì ìîæóòü çóñòð³òèñÿ ³ çðîñòèñÿ, óòâîðèâøè íîâó ì³íåðàëüíó ôîðìó — ñòàëàãíàò —
êàì’ÿíó êîëîíó.
Òà ÿêùî ñòàëàêòèòè òà ñòàëàãì³òè ìàþòü ÷³òêî âèðàæåíó âåðòèêàëüíî âèòÿãíóòó ôîðìó, òî äåÿê³ íàòüîêè âèãëÿäàþòü äóæå
÷óäåðíàöüêè. Ãåë³êòèòè, àáî ÿê ¿õ ³ùå íàçèâàþòü åêñöåíòðè÷í³
ñòàëàêòèòè, ìàþòü ïðèìõëèâó ôîðìó. Âîíè âèãèíàþòüñÿ â ð³çí³ áîêè, çàêðó÷óþòüñÿ ñï³ðàëÿìè, óòâîðþþòü çàãàäêîâ³ ìåðåæèâà. Ãåë³êòèòè ð³äêî áóâàþòü çíà÷íîãî ðîçì³ðó, íàé÷àñò³øå
âîíè íå ïåðåâèùóþòü ê³ëüêîõ äåöèìåòð³â ó äîâæèíó. Ïîõîäæåííÿ ¿õ çàãàäêîâå, àäæå ñâî¿ì ³ñíóâàííÿì ãåëåêòèòè ìîâáè
ñïðîñòîâóþòü ä³þ ñèëè òÿæ³ííÿ. Â÷åí³ ââàæàþòü, ùî ïðè÷èíîþ âèíèêíåííÿ òàêèõ íåïðèðîäíèõ ôîðì º âïëèâ ïîòóæíèõ
ïîâ³òðÿíèõ ïîòîê³â àáî ä³ÿ ì³êðîîðãàí³çì³â.
Íàò³÷í³ ôîðìè ìîæóòü áóòè äóæå ð³çíîìàí³òí³. Íåð³äêî âîíè
ìàþòü ôîðìó â³òðèë, äðàï³ðîâîê, ³íêîëè íàãàäóþòü çâ³ð³â òà
êàçêîâèõ ïåðñîíàæ³â.  åêñêóðñ³éíèõ ïå÷åðàõ õàðàêòåðí³ ñòàëàêòèòè òà ñòàëàãì³òè íåð³äêî ä³ñòàþòü âëàñí³ ³ìåíà — «Ãíîì»,
«ßëèíêà», «Âåëåòåíü» òà ³í.
Çàëåæíî â³ä êë³ìàòó òà ê³ëüêîñò³ îïàä³â íàò³÷í³ ôîðìè ìàþòü ð³çíó øâèäê³ñòü çðîñòàííÿ.  äåÿêèõ ïå÷åðàõ çà ð³ê ñòàëàêòèò çðîñòຠíà 5 ìì, à â ³íøèõ äëÿ òàêîãî çðîñòó çíàäîáèòüñÿ
5000 ðîê³â.
Ùå îäíà íåçâè÷àéíà ôîðìà êðèñòàë³çàö³¿ — êîðàë³òè. Öå
òåíä³òí³ ì³íåðàëüí³ óòâîðåííÿ, ÿê³ íàãàäóþòü êîðàëîâ³ ñïîðóäè.
Àëå äî ä³ÿëüíîñò³ êîðàë³â âîíè íå ìàþòü í³ÿêîãî â³äíîøåííÿ.
Ñâî¿ì íàðîäæåííÿì êîðàë³òè çîáîâ’ÿçàí³ êàï³ëÿðí³é ä³ÿëüíîñò³.
²íêîëè â ïå÷åðàõ ìîæíà çóñòð³òè äóæå ö³êàâ³ ì³íåðàëüí³ óòâîðåííÿ, ùî ìàþòü íàçâó ï³çîë³òè. Àëå çäåá³ëüøå â³äîìà ³íøà
íàçâà — ïå÷åðí³ ïåðëèíè. Ñïðàâä³, âîíè äóæå ñõîæ³ íà ñâ³é
ïðîòîòèï, ùî çðîñòຠâ ðàêîâèíàõ ìîëþñê³â íà äí³ òåïëèõ ìîð³â. Âîíè ìàþòü îêðóãëó ôîðìó, á³ëèé ÷è æîâòóâàòèé êîë³ð,
áëèñê. Àëå îêð³ì çîâí³øíüî¿ ñõîæîñò³ ì³æ ïåðëèíàìè òà ï³çîë³òàìè íå ìຠí³÷îãî ñï³ëüíîãî. Ïî-ïåðøå, ï³çîë³òè, íà â³äì³íó
â³ä ñïðàâæí³õ ïåðë³â, íå ìàþòü â³äíîøåííÿ äî ä³ÿëüíîñò³ àí³
ìîëþñê³â, àí³ ³íøèõ æèâèõ îðãàí³çì³â, öå ñóòî ì³íåðàëüí³ óòâîðåííÿ. Ïî-äðóãå, ñïðàâæí³ ïåðëèíè ñêëàäàþòüñÿ ç ì³íåðàëó
àðàãîí³òó, à ïå÷åðí³ — ç êàëüöèòó. Ö³ ì³íåðàëè ìàþòü îäíàêî!

âèé õ³ì³÷íèé ñêëàä, àëå ð³çíó ñòðóêòóðó. Òîìó ï³çîë³òè â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä ïåðë³â â³äñóòí³ñòþ ïåðëàìóòðîâîãî áëèñêó ³ íå ìàþòü þâåë³ðíî¿ ö³ííîñò³. Òîæ íå òðåáà òÿãòè çíàéäåí³ ï³çîë³òè
íà ïîâåðõíþ, äå âîíè ïåðåòâîðÿòüñÿ íà í³êîìó íå ïîòð³áíå êàì³ííÿ, íåõàé âîíè êðàùå ïðèêðàøàþòü ïå÷åðó.
̳íåðàëüí³ óòâîðåííÿ áóâàþòü çâè÷àéíî á³ëîãî òà ð³çíèõ
â³äò³íê³â æîâòîãî ÷è áðóíàòíîãî êîëüîð³â, ³íêîëè — çîâñ³ì ïðîçîðèìè. Âò³ì ïðèñóòí³ñòü ó ã³ðñüê³é ïîðîä³ äîì³øîê ð³çíèõ ì³íåðàë³â ìîæå ïåðåôàðáóâàòè ïå÷åðíèé ³íòåð’ºð â ³íø³ òîíè —
ðîæåâèé, çåëåíóâàòèé ÷è íàâ³òü ÷îðíèé.
Ó ã³ïñîâèõ ïå÷åðàõ ìàéæå íå òðàïëÿþòüñÿ ñòàëàêòèòè é
³íø³ íàò³÷í³ ôîðìè, àëå òóò äóæå ðîçâèíåí³ ð³çíîìàí³òí³ êðèñòàëè. ²íêîëè öå ã³ãàíòñüê³ ìîíîêðèñòàëè âàãîþ â ê³ëüêà
öåíòíåð³â, ³íêîëè òîíåíüê³ ãîëî÷êè, ùî âèáëèñêóþòü íà ñòåë³
òà ï³äëîç³. Ìåõàí³çìè ¿õíüîãî óòâîðåííÿ äóæå ð³çíîìàí³òí³ é
âèêëèêàþòü âåëèêó ö³êàâ³ñòü ó ì³íåðàëîã³â òà êðèñòàëîãðàô³â.
Äóæå ö³êàâëÿòü ãåîëîã³â é ³íø³ ïå÷åðí³ â³äêëàäè, íàïðèêëàä
ãðàâ³òàö³éíî-îáâàëüí³, ùî óòâîðþþòüñÿ ïðè îáâàëàõ ñêëåï³ííÿ
ïå÷åðè, àáî àëþâ³àëüí³, ùî â³äêëàäຠïëèííà âîäà. Äåÿê³ ç íèõ
ìîæóòü ì³ñòèòè ö³ííèé ïðèðîäíèé êîìïîíåíò, ÿêèé ïåðåòâîðþº òàê³ â³äêëàäè íà êîðèñí³ êîïàëèíè.

ϳçîë³òè — ïå÷åðí³ ïåðëèíè

!

Íåð³äêî â ïå÷åðàõ çíàõîäÿòü ì³íåðàëüí³ ðå÷îâèíè, ùî çîáîâ’ÿçàí³ ñâî¿ì ïîõîäæåííÿì ä³ÿëüíîñò³ æèâèõ îðãàí³çì³â. Òàê,
åêñêðåìåíòè êàæàí³â — ãóàíî — ïðè ì³íåðàë³çàö³¿ ôîðìóþòü
êåéðîïòåðèò — â³äêëàäè, áàãàò³ íà ôîñôîð. ¯õ âèäîáóâàþòü ³
âèêîðèñòîâóþòü ó âèãîòîâëåíí³ äîáðèâ.
Äóæå ïîøèðåíèé ìåäè÷íèé ïðåïàðàò ìóì³éî òàêîæ º ïðèêëàäîì á³îãåííèõ â³äêëàä³â ïå÷åð. Õ³ì³÷íî ìîäèô³êîâàí³ åêñêðåìåíòè ïîëüîâèõ ìèøåé, ùî çàçíàëè á³îõ³ì³÷íèõ ïåðåòâîðåíü
çà óìîâ ï³äçåìåëëÿ, âèäîáóâàþòü ó ïå÷åðàõ Ïàì³ðó òà ÒÿíüØàíþ.
Íèí³ â³äîìî ïîíàä ñîòíþ ì³íåðàë³â, çíàéäåíèõ ó ïå÷åðàõ, ³
òàê³ çíàõ³äêè òðèâàþòü. Äåÿê³ ç öèõ ì³íåðàë³â ñòâîðþþòü óí³êàëüí³ ôîðìè, íåâ³äîì³ çà ³íøèõ ïðèðîäíèõ îáñòàâèí. Ñë³ä ïàì’ÿòàòè, ùî íà ôîðìóâàííÿ ì³íåðàëüíèõ óòâîðåíü ïîòð³áíî áàãàòî òèñÿ÷ ðîê³â ³ ¿õíº ðóéíóâàííÿ äóæå øêîäèòü ïðèðîä³.
Âàæëèâî òàêîæ çíàòè ïðî ðîçòàøóâàííÿ ïå÷åð ïðè áóä³âíèöòâ³. Àäæå ïîðîæíèíà â ò³ë³ ìàñèâó ´ðóíòó ìîæå íå âèòðèìàòè âàãè
áóä³âë³ ÷è ñïîðóäæåííÿ ³ ñòàíåòüñÿ êàòàñòðîôà. Òàê, íåäîñë³äæåí³
ïå÷åðè â øòàò³ Àëàáàìà (ϳâí³÷íà Àìåðèêà) ïðèçâåëè äî òîãî, ùî
ï³ä çåìëþ ïðîâàëèâñÿ ö³ëèé çàâîä. Íà àìåðèêàíñüê³é ð³÷ö³ Òåííåññ³ çðóéíóâàëàñÿ ãðåáëÿ åëåêòðîñòàíö³¿, ùî òàêîæ áóëà çáóäîâàíà íà ï³äçåìí³é ïîðîæíèí³.  Óêðà¿í³, â Äîíáàñ³, ïðîâàëëÿ ïîãëèíóëî ôðàãìåíò çàë³çíè÷íî¿ êî볿 òà ê³ëüêà âàãîí³â. Ïîðîæíèíè
òàêîæ ìîæóòü áóòè ïðè÷èíîþ âòðàòè âåëèêèõ îᒺì³â âîäè ç âîäîéìèù, ùî ïðèçâîäèòü äî çíà÷íèõ çáèòê³â. ² ìàþòü âîíè ³íêîëè
ïðîñòî ôàíòàñòè÷í³ ðîçì³ðè. Íàéá³ëüøèé ïå÷åðíèé çàë ªâðîïè —
çàë óãàíò³â — ñÿãຠ137 ì çàââèøêè. Ùå á³ëüø³ ðîçì³ðè ìຠçàë
Ñàðàâàê â ïå÷åð³ Ãóä Ëàê, ùî íà îñòðîâ³ Áîðíåî. Éîãî ïëîùà
ñòàíîâèòü 167 000 ì2, à îáñÿ㠗 ïîíàä 25 000 000 ì3. Öåé ï³äçåìíèé çàë — íàéá³ëüøèé ó ñâ³ò³.
Òîìó ãåîëîãè ðåòåëüíî äîñë³äæóþòü ðàéîíè, â ÿêèõ ìîæëèâå ðîçòàøóâàííÿ ï³äçåìíèõ ïîðîæíèí, ³ ïðè áóä³âíèöòâ³ öåé
ôàêòîð îáîâ’ÿçêîâî âðàõîâóþòü.
Íàéâàæëèâ³ø³ äàí³ ïå÷åðè íàäàþòü ã³äðîãåîëîãàì. Àäæå êàðñòîâ³ ïîðîæíèíè º ðåçóëüòàòîì ä³ÿëüíîñò³ ï³äçåìíèõ âîä. Òîìó
ïå÷åðè äàþòü ó÷åíèì ìîæëèâ³ñòü äîñë³äèòè åâîëþö³þ, âèä òà
ñèñòåìó ôóíêö³îíóâàííÿ ï³äçåìíèõ âîäîíîñíèõ ñèñòåì.  áàãàòüîõ ðàéîíàõ ñâ³òó êàðñòîâ³ äæåðåëà ïîñòà÷àþòü ëþäÿì ïð³ñíó âîäó. Áàãàòî ì³ñò òà ñ³ë ïîâí³ñòþ çàëåæàòü â³ä ï³äçåìíèõ
äæåðåë, ùî ôîðìóþòüñÿ â ïå÷åðàõ. Íàïðèêëàä, â³äîìèé êóðîðò
!!

íàøî¿ êðà¿íè ßëòà
ïîñòà÷àºòüñÿ âîäîþ
÷åðåç ï³äçåìíèé ã³äðîòóíåëü, ùî çáèðàº
âîäó ç ï³äçåìíèõ ïîðîæíèí. Òî÷íà ðîçâ³äêà ìàðøðóò³â ï³äçåìíèõ ð³÷îê äîïîìàãຠçàïîá³ãàòè
¿õíüîìó çàáðóäíåííþ,
à â÷àñíà îö³íêà çàïàñ³â ï³äçåìíèõ âîä ðÿòóº â³ä ñïðàãè.
Îñê³ëüêè ïå÷åðè
çà ñâîºþ ñóòòþ — çàïàäèíè, â³ä’ºìí³ ôîðìè ðåëüºôó, òî âîíè
ñòàþòü ì³ñöåì íàêîïè÷åííÿ çàëèøê³â
òâàðèí, ùî æèëè â
ö³é ì³ñöåâîñò³ â äàâí³ ÷àñè. Òîìó ïå÷åðè
º ì³ñöåì, áàãàòèì íà
ð³çíîìàí³òí³ ïàëåîíòîëîã³÷í³ çíàõ³äêè.
Ó ïå÷åð³ Ñóâîð³âñüê³é
Àäæå ï³äçåìí³ ïîðîæíèíè õàðàêòåðèçóþòüñÿ ñòàëèìè óìîâàìè, ÿê³ íå çì³íþþòüñÿ
ïðîòÿãîì ñîòåíü, à òî é òèñÿ÷ ðîê³â. Öå ñïðèÿº çáåð³ãàííþ çàëèøê³â ñòàðîäàâíüî¿ ôëîðè ³ ôàóíè ³ ðîáèòü ïå÷åðè ïðèâàáëèâèìè äëÿ ïàëåîíòîëîã³÷íèõ äîñë³äæåíü. Ó êàðñòîâèõ ðàéîíàõ
íåð³äêî òðàïëÿþòüñÿ òàê çâàí³ «ïå÷åðè-ïàñòêè» — âåðòèêàëüí³
êîëîäÿç³, ðîçòàøîâàí³ â ì³ñöÿõ ì³ãðàö³¿ òâàðèí. Çà áàãàòî ðîê³â
íà äí³ òàêèõ ïàñòîê íàêîïè÷åíî áàãàòîìåòðîâ³ øàðè ê³ñòîê çàãèáëèõ òâàðèí. Òàê³ ïàñòêè ö³êàâ³ òèì, ùî â íèõ çáåð³ãàþòüñÿ
ïîâí³ ñêåëåòè, ³íêîëè íàâ³òü ìóì³ô³êîâàí³ òðóïè. Âèâ÷àþ÷è ðîçð³ç ïîõîâàííÿ çíèçó äîãîðè, ìîæíà âñòàíîâèòè, ÿê çì³íþâàâñÿ
ñêëàä òâàðèííîãî ñâ³òó íà ö³é òåðèòî𳿠çà äîâã³ ÷àñè.
Îòæå, ïðè ãåîëîã³÷íèõ ðîçâ³äêàõ ïå÷åðàì ïðèä³ëÿºòüñÿ îñîáëèâà óâàãà. ¯õ ñòàðàííî çàíîñÿòü íà êàðòè, íåð³äêî âîíè º ìåòîþ áàãàòüîõ ñïåö³àë³çîâàíèõ äîñë³äæåíü.
!"

Ñïåëåîá³îëîã³÷í³ äîñë³äæåííÿ
Äëÿ çíàâö³â òâàðèííîãî òà ðîñëèííîãî ñâ³òó ïå÷åðè íàäàþòü íå ìåíø ö³êàâîãî äîñë³äíèöüêîãî ìàòåð³àëó. Íåçâàæàþ÷è
íà äîñèòü æîðñòê³ óìîâè ï³äçåìíîãî ñåðåäîâèùà, â ïå÷åðàõ íåð³äêî ìîæíà çóñòð³òè äîñèòü àêòèâíå æèòòÿ. Çâ³ñíî, ïå÷åðí³
ìåøêàíö³ íå ìîæóòü ïîõâàëèòèñÿ òàêèì ð³çíîìàí³òòÿì, ÿêå ³ñíóº íà ïîâåðõí³, âò³ì ó òåìðÿâ³ ïå÷åð ìîæíà çóñòð³òè ð³çíèõ
³ñòîò — â³ä áåçõðåáåòíèõ êðèõ³òîê äî ã³ãàíò³â ññàâö³â.
Ñåðåä ïå÷åðíèõ òâàðèí âèîêðåìëþþòü òðè âåëèê³ ãðóïè, ùî
ìàþòü íàçâè — òðîãëîá³îíòè, òðîãëîô³ëè òà òðîãëîêñåíè.
Òðîãëîá³îíòè — öå ãðóïà ³ñòîò, ùî â ïðîöåñ³ åâîëþö³¿ ïðèñòîñóâàëèñÿ ñàìå äî æèòòÿ çà ïå÷åðíèõ óìîâ. Çà ³íøèõ óìîâ
âîíè â ñó÷àñíèõ îáñòàâèíàõ æèòè íå ìîæóòü.
Ïîõîäæåííÿ ïå÷åðíèõ òâàðèí äîñèòü ð³çíîìàí³òíå, àëå â
çàãàëüíèõ ðèñàõ âîíè âèéøëè ç ôàóíè âîãêèõ ë³ñ³â íåîãåíîâîãî ïåð³îäó. Ö³ ³ñòîòè, ïðèñòîñîâàí³ äî æèòòÿ â ìîõîâèõ
ïîêðîâàõ, ïðè çì³í³ êë³ìàòè÷íèõ óìîâ â³äíàéøëè ñõîâèùå â
ðîçêîëèíàõ òà ïîðîæíèíàõ âàïíÿêîâèõ ìàñèâ³â. Ïåðåáðàâøèñü â ï³äçåìíå ñåðåäîâèùå, ïå÷åðíà ôàóíà ïðîäîâæóâàëà
ðîçâèòîê, ïîâ³ëüíî ïðèñòîñîâóþ÷èñü äî óìîâ òåìðÿâè òà ïîñò³éíî¿ âîëîãè.
Åâîëþö³éíèé ïðîöåñ ïîçáàâèâ ïîñò³éíèõ ìåøêàíö³â ï³äçåìíîãî ñâ³òó äåÿêèõ ÿêîñòåé. Íàïðèêëàä, îðãàíè çîðó â àáñîëþòí³é òåìðÿâ³ çîâñ³ì íå ïîòð³áí³, òîìó â ïðîöåñ³ åâîëþö³¿
âîíè àòðîôóâàëèñÿ àáî é çîâñ³ì çíèêëè. гçíîìàí³òíå çàáàðâëåííÿ òàêîæ âòðàòèëî ñâîþ ö³íí³ñòü, ñàìå òîìó ïîñò³éí³ ìåøêàíö³ ïå÷åð ñë³ï³ ³ ìàéæå áåçáàðâí³. ³äñóòí³ñòü çîðó êîìïåíñóºòüñÿ íàäçâè÷àéíî ðîçâèíóòèì ñëóõîì, íþõîì òà äîòèêîì.
Ïðåäñòàâíèêè ï³äçåìíî¿ ôàóíè ìàþòü äîâã³ âóñèêè òà ùóïàëüö³,
äîâø³ í³æ ó íàçåìíèõ ìåøêàíö³â íîãè, ùî äຠçìîãó äîëàòè
íåð³âíó ïîâåðõíþ. Çì³íè º òàêîæ â ðèòì³ æèòòÿ. Òàê, òðîãëîá³îíòè ìîæóòü ãîëîäóâàòè, àäæå õàð÷îâà áàçà ï³ä çåìëåþ äîñèòü îáìåæåíà. Ëèøå ï³ä ÷àñ âåñíÿíèõ ïîâåíåé ¿õí³é ðàö³îí
ñòຠá³ëüø ðÿñíèì: ç ïîâåðõí³ â ïå÷åðó çàíîñèòü çàëèøêè
òâàðèí, êîìàõ, ëèñòÿ, ã³ëêè òà ³íø³ îðãàí³÷í³ ðå÷îâèíè. Ñàìå
ç öèì ïåð³îäîì ó òðîãëîá³îíò³â ïîâ’ÿçàíèé öèêë ðîçìíîæóâàííÿ.
Âò³ì ïå÷åðè ÿê ì³ñöå ìåøêàííÿ ìàþòü ³ íèçêó ïåðåâàã.
Ó á³ëüøîñò³ ç ïå÷åðíèõ ìåøêàíö³â íåìຠïðèðîäíèõ âîðîã³â.
Çàâäÿêè ïîñò³éíèì òåìïåðàòóðíèì óìîâàì íåìà ïîòðåáè ïðè!#

ñòîñîâóâàòèñÿ äî çì³íè ïîðè ðîêó. Òðîãëîá³îíòè çàñòðàõîâàí³
â³ä ð³çêèõ çàìîðîçê³â òà ³íøèõ ïðèìõ³â ïîãîäè. Ñàìå òîìó äåÿê³
ìåøêàíö³ ïå÷åð âö³ë³ëè íàâ³òü ó ëüîäîâèêîâèé ïåð³îä, òîä³ ÿê
¿õí³ íàçåìí³ ðîäè÷³ ìàëè ò³êàòè ³ç çâè÷íèõ ì³ñöü àáî ïðîñòî
ãèíóëè.
Çàãàëîì ï³äçåìíèé ñâ³ò õàðàêòåðèçóºòüñÿ ñòàá³ëüí³ñòþ òà äåÿêèì ñïðîùåííÿì ïîð³âíÿíî ç³ ñâ³òîì ïîâåðõí³.
Íàéòèïîâ³øèì ïðåäñòàâíèêîì ðåë³êòîâîãî ï³äçåìåëëÿ º äèâîâèæíà ³ñòîòà, ùî ìຠíàçâó ïðîòåé. Ó ñâ³ò³ â³äîìî ìàéæå ï’ÿòäåñÿò ì³ñöü, äå ìåøêàþòü ö³ íåâåëè÷ê³ çåìíîâîäí³, — ³ âñå öå
ì³ñöÿ ï³äçåìí³. Íà ïîâåðõí³ ïðîòåé íå æèâå. Âïåðøå çíàéøëè
öüîãî «ï³äçåìíîãî äðàêîíà» â ïå÷åðàõ ñëîâåíñüêîãî ïëîñêîã³ð’ÿ Êàðñò. ²íêîëè çàãèáëèõ ïðîòå¿â âèíîñèëè ç ïå÷åð ïîâåíåâ³
âîäè, ³ òîä³ ì³ñöåâ³ ñåëÿíè ðîçïîâ³äàëè ïðî çíàõ³äêè äèòèí÷àò
äðàêîíà, ùî ìåøêຠâ ïîòàºìíèõ ïå÷åðàõ. Âò³ì, ïðîòåé ñïðàâä³
ìຠòðîõè çëîâ³ñíèé âèãëÿä. Á³ëà áåçáàðâíà øê³ðà, êð³çü ÿêó
âèäíî íóòðîù³, âèäîâæåíà ãîñòðà ãîëîâà, ÿñêðàâî-÷åðâîí³ çÿáðà. Õ³áà íå äðàêîí?
Îñü ò³ëüêè íà çð³ñò «äðàêîí» íåâåëèêèé — 30 ñì ó äîâæèíó.
ßê ó âñ³õ çåìíîâîäíèõ òâàðèí, ó ïðîòåÿ º ³ ëåãåí³, ùî äàþòü
éîìó çìîãó äèõàòè íà ïîâåðõí³. Àëå áåç âîäè òâàðèíà ãèíå ïðîòÿãîì ÷îòèðüîõ ãîäèí. ßêùî ïðîòåÿ âèòÿãíóòè íà ñâ³òëî, â³í
íàáóäå ÷åðâîíóâàòî-áóðîãî çàáàðâëåííÿ, íà øê³ð³ ç’ÿâëÿòüñÿ
ñèíþâàò³ òà áóð³ ïëÿìè. Çàâäÿêè öüîìó ïðîòåé ³ ä³ñòàâ ñâîþ
íàçâó — íà ³ì’ÿ àíòè÷íîãî áîãà, ÿêèé ì³ã ì³íÿòè ñâîþ çîâí³øí³ñòü.
Ïðîòåé — õèæàê, â³í õàð÷óºòüñÿ ðà÷êàìè, êîìàõàìè òà
÷åðâ’ÿêàìè, ùî ¿õ çàíîñèòü äî ïå÷åðè âîäà ç ïîâåðõí³. Ìàþ÷è
òîíêèé íþõ òà ïðåêðàñíî ðîçâèíóòó ïðîñòîðîâó ïàì’ÿòü, ïðîòåé ÷óäîâî îð³ºíòóºòüñÿ â òåìðÿâ³. Íàóêîâö³ ìàþòü íåçàïåðå÷í³ äîêàçè òîãî, ùî äàâí³ ïðàùóðè ïðîòåÿ áóëè òâàðèíàìè
íàçåìíèìè, àäæå íîâîíàðîäæåíèé ïðîòåé ìຠî÷³ é ñ³ðå çàáàðâëåííÿ. Ëèøå ÷åðåç ð³ê çàáàðâëåííÿ çíèêàº, à î÷³ çàïëþùóþòüñÿ. Ïðîòå íèí³ íà Çåìë³ íå ³ñíóº ïîâåðõíåâîãî ïðîòîòèïó ïðîòåÿ, ìàáóòü, â³í çãèíóâ ó íåïðîñò³é áîðîòüá³ çà
³ñíóâàííÿ.
Ñåðåä òðîãëîá³îíò³â íàéá³ëüøå ïðåäñòàâëåíî òàê³ ãðóïè òâàðèí: ïëåñêàò³ ÷åðâè, ìîëþñêè, áîêîïëàâè, ïàâóêè-ñ³íîêîñö³,
æóêè, ïñåâäîñêîðï³îíè, ìóõè, öâ³ðêóíè, ðèáè, ñàëàìàíäðè òà
³í. Áàãàòî ç öèõ âèä³â º åíäåì³êàìè — òîáòî òàêèìè òâàðèíàìè,
!$

ùî â³äîì³ ëèøå â îäí³é ïå÷åð³ àáî ê³ëüêîõ ïå÷åðàõ îäíîãî
ðàéîíó. Äåÿê³ âèäè,
ÿê ùîéíî çãàäàíèé
ïðîòåé, º ðåë³êòàìè
ñòàðîäàâí³õ åïîõ. ßê
áà÷èìî, ñåðåä òðîãëîá³îíò³â íåìàº
ïðåäñòàâíèê³â âèùèõ
òâàðèí. Öå çóìîâëþºòüñÿ íàäòî æîðñòêèìè îñîáëèâîñòÿìè
ï³äçåìíîãî ñåðåäîâèùà, íàñàìïåðåä íåñòà÷åþ äîñòàòíüî¿
äëÿ æèòòºä³ÿëüíîñò³
ê³ëüêîñò³ ¿æ³.
Äðóãà ãðóïà ³ñòîò,
ùî îáðàëè äëÿ æèòòÿ ï³äçåìíèé ñâ³ò, —
ò³, ùî ìîæóòü æèòè
ÿê íà ïîâåðõí³, òàê ³
â ãëèáèí³. Âîíè ìàþòü íàçâó — òðîãëî- Ó ïå÷åð³ Ñóâîð³âñüê³é
ô³ëè. ×àñòèíó ñâîãî
æèòòÿ òàê³ òâàðèíè ïðîâîäÿòü íà ïîâåðõí³, àëå íåçì³ííî ïîâåðòàþòüñÿ äî ï³äçåìíîãî æèòëà. Ïðè÷èíè òàêîãî ñïîñîáó æèòòÿ
ò³ ñàì³. ϳäçåìåëëÿ ïðèâàáëþº öèõ òâàðèí â³äñóòí³ñòþ ïðèðîäíèõ âîðîã³â ³ ñòàá³ëüí³ñòþ íàâêîëèøíüîãî ñåðåäîâèùà.
ßñêðàâèì ïðèêëàäîì òâàðèí òðîãëîô³ë³â ìîæóòü áóòè ëàñò³âêè-ñàëàí´àíè. Öå ñàìå ç ¿õí³õ ãí³çä âèãîòîâëÿþòü â³äîìèé äåë³êàòåñ êèòàéñüêî¿ êóõí³ — ñóï ç ëàñò³â’ÿ÷èõ ãí³çä. г÷ ó ò³ì,
ùî, íå ìàþ÷è ³íøîãî ìàòåð³àëó äëÿ ïîáóäîâè æèòëà, ñàëàí´àíè
âèêîðèñòîâóþòü äëÿ öüîãî âëàñíó ñëèíó — â’ÿçêó ³ êëåéêó ðå÷îâèíó, ÿêà øâèäêî çàñòèãຠíà ïîâ³òð³. Âäåíü ëàñò³âêè â³äïî÷èâàþòü ó ïå÷åðàõ, à âíî÷³ ïîëþþòü íà êîìàõ.
Ïîëþáëÿþòü ñåëèòèñÿ â ïå÷åðàõ é ³íø³ ïòàõè — êàì’ÿí³
ãîëóáè, âîðîíè òîùî. Òà ñïðàâæí³ì ñèìâîëîì ñïåëåîëî㳿 ñë³ä
ââàæàòè êàæàí³â, ºäèíèõ òåïëîêðîâíèõ òâàðèí, ÿê³ íàñì³ëþ!%

þòüñÿ ïðîíèêàòè â
ãëèáèíè ïå÷åð. Çà
âèíÿòêîì ëþäèíè,
çâ³ñíî. Êàæàíè ïîëþáëÿþòü ï³äçåìí³ êâàðòèðè ³ âèêîðèñòîâóþòü ¿õ íå ò³ëüêè äëÿ áåçïå÷íîãî äåííîãî â³äïî÷èíêó, à é äëÿ
çèì³âë³. Âðàæàþ÷à ñïðîìîæí³ñòü êàæàí³â ñÿãàòè íàéâ³ääàëåí³øèõ êóòî÷ê³â ïå÷åð çóìîâëåíà ê³ëüêîìà ñïåöèô³÷íèìè îñîáëèâîñòÿìè ¿õíüî¿ ô³ç³îëî㳿. Ç óñ³õ òâàðèí êàæàíè íàéá³ëüøå
ïðèñòîñîâàí³ äî áëóêàíü ï³äçåìíèìè ëàá³ðèíòàìè. Ïî-ïåðøå,
êðèõ³òêà-êàæàí âàãîþ â ê³ëüêà ãðàì³â ìຠó ñâîºìó ðîçïîðÿäæåíí³ íàéñó÷àñí³øèé ïðèëàä — ëîêàòîð. Ó ïîëüîò³ êàæàí âèäຠâ ïðîñò³ð óëüòðàçâóêîâèé ïðîì³íü, ùî â³äáèâàºòüñÿ â³ä
òâåðäî¿ ïîâåðõí³ é ñèãíàë³çóº òâàðèí³ ïðî íàïðÿìîê òà â³äñòàíü äî ïåðåïîíè. Òàêèì ÷èíîì, êàæàí íàâ³òü ó ïîâí³é òåìðÿâ³ íå íàøòîâõíåòüñÿ íà ïåðåïîíó, à â÷àñíî ìèíå ¿¿. Äî ðå÷³,
öåé ìåõàí³çì äຠçìîãó êàæàíó áóòè íåïåðåâåðøåíèì ìèñëèâöåì. Çà õàðàêòåðîì òà ³íòåíñèâí³ñòþ â³äëóííÿ êàæàí ìîæå
íå ò³ëüêè çàñ³êòè øâèäêó êîìàõó, à é ñòåæèòè çà âñ³ìà ¿¿
ìàíåâðàìè. Âåëè÷åçí³ âóõà êàæàí³â ³ ÷óäåðíàöüê³ øê³ðÿí³
çìîðøêè íà ¿õí³é ãîëîâ³ ïðèçíà÷åí³ ñàìå äëÿ öüîãî. Âñþ í³÷
êðèëàò³ ìèñëèâö³ ïàòðóëþþòü íåáî â ïîøóêàõ çäîáè÷³. Çà
îäíó ñåêóíäó êàæàí ïîñèëຠâ ïðîñò³ð 250 ñèãíàë³â. Ìîçîê
êðèõ³òíî¿ òâàðèíè, ïîä³áíî ïîòóæíîìó êîìï’þòåðó, îáðîáëÿº
âîäíî÷àñ áàãàòî ïàðàìåòð³â — âèñîòó íàä çåìëåþ, áëèçüê³
ïåðåïîíè, øâèäê³ñòü ö³ë³ é ñâîþ øâèäê³ñòü, ñèëó òà íàïðÿìîê
â³òðó òà ³í.
Êàæàíè ïîëþáëÿþòü ñåëèòèñÿ â ïå÷åðàõ. ¯õí³ êîëîí³¿ ³íêîëè ñÿãàþòü ôàíòàñòè÷íèõ ðîçì³ð³â. Íàïðèêëàä, â ïå÷åð³ Íîâà,
ùî ðîçòàøîâàíà â Òåõàñ³, ìåøêຠ30 ìëí åêçåìïëÿð³â. Êîëè
âîíè âèë³òàþòü ââå÷åð³ íà í³÷íå ïîëþâàííÿ, çäàëåêó çäàºòüñÿ,
ùî ç ïå÷åðè êëóáî÷èòüñÿ ãóñòèé äèì. Êîëèñü íàâ³òü âåëèêó çãðàþ
êàæàí³â ñïëóòàëè ç ë³ñîâîþ ïîæåæåþ.
Ó ñïåëåîëîã³â äî êàæàí³â îñîáëèâå ñòàâëåííÿ. Êàæàí, ùî
ðîçêèíóâ êðèëà, ñòàâ åìáëåìîþ ³ ïîñ³â ïðîâ³äíå ì³ñöå â ïå÷åðí³é ñèìâîë³ö³. ² íåäàðåìíî. Àäæå öÿ íåâèáàãëèâà ³ñòîòà
íåçì³ííî çóñòð³÷àºòüñÿ ñïåëåîëîãàì ï³ä ÷àñ ¿õí³õ íåëåãêèõ ìàíäð³âîê ³ íàãàäóº, ùî íàâ³òü â ñèð³é òåìðÿâ³ ïå÷åð ìîæëèâå
æèòòÿ.

Äîñë³äè ïîêàçàëè, ùî êàæàí ó çìîç³ â³äíàéòè
íèòêó òîâùèíîþ 0,08 ìì, à òàêîæ íà ñëóõ
ìîæå âèçíà÷èòè, ç ÿêîãî ìàòåð³àëó âèêîíàíà
ïåðåïîíà — àëþì³í³þ, ôàíåðè ÷è
îðãàí³÷íîãî ñêëà.

!&

Ñåðåä òâàðèí òðîãëîô³ë³â òðàïëÿºòüñÿ òàêîæ áàãàòî êîìàõ —
í³÷íèõ ìåòåëèê³â, êîìàð³â òîùî. ª é âåëèê³ çâ³ð³ — áîðñóêè,
ëèñèö³ òîùî.
Íàïðèê³íö³ çãàäàºìî ãðóïó òðîãëîêñåí³â. Ö³ òâàðèíè çâè÷àéíî âåäóòü íàçåìíèé ñïîñ³á æèòòÿ ³ ïîòðàïëÿþòü â ïå÷åðè
âèïàäêîâî. Äëÿ öüîãî ìîæå áóòè ÷èìàëî øëÿõ³â: ¿õ çàíîñèòü
òå÷³ÿ, â³òåð, âëàñíà ö³êàâ³ñòü, à òî é äèâîâèæíèé çá³ã îáñòàâèí.
Çâ³ñíî, ï³äçåìíå æèòòÿ ¿ì çîâñ³ì íå äî âïîäîáè é âîíè øóêàþòü íàéìåíøó ìîæëèâ³ñòü ïîâåðíóòèñÿ äî çâè÷íèõ óìîâ. ßêùî æ
¿ì íå ùàñòèòü çðîáèòè öå, òðîãëîêñåíè ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ ãèíóòü, àëå ÿêàñü ÷àñòèíà ìîæå ïðèñòîñóâàòèñÿ äî ï³äçåìíîãî
ñïîñîáó æèòòÿ ³ ñòàòè ôóíäàòîðîì íîâî¿ ï³äçåìíî¿ äèíàñò³¿. Ñåðåä òàêèõ òâàðèí òðàïëÿþòüñÿ é êîìàõè, ³ çåìíîâîäí³, ³ ññàâö³,
³ íàâ³òü ïòàõè, ÿê³ íå çóì³ëè âèëåò³òè íà ïîâåðõíþ.
Äîñë³äæåííÿ ï³äçåìíîãî òâàðèííîãî ñâ³òó ìîæå äàòè óí³êàëüíèé ìàòåð³àë ùîäî øëÿõ³â åâîëþö³¿. Êð³ì òîãî, ïðåêðàñíî
³ëþñòðóºòüñÿ ðîáîòà ìåõàí³çìó ïðèñòîñóâàííÿ. Òà é çàâæäè º
ìîæëèâ³ñòü ïîáà÷èòè ùå íå â³äîìó ëþäñòâó ³ñòîòó.
Äîòåïåð ìè ðîçìîâëÿëè ïðî òâàðèíí³é ñâ³ò ïå÷åð. À ÷è º â
ïå÷åðàõ ðîñëèíí³ñòü? Àäæå â³äîìî, ùî ðîñëèíè ³ñíóþòü çà ðàõóíîê ôîòîñèíòåçó — ñêëàäíîãî ïðîöåñó, ÿêèé ïåðåòâîðþº ñîíÿ÷íå ñâ³òëî íà åíåðã³þ æèòòÿ. ×è ìîæëèâå áóéñòâî çåëåí³ â
òåìíèõ, ïîëèøåíèõ ñâ³òëà ï³äçåìíèõ çàëàõ? Çâè÷àéíî, í³.
 òåìðÿâ³ ïå÷åð íåìîæëèâî çóñòð³òè êâ³òó÷³ ðîñëèíè ÷è çåëåíå
ëèñòÿ÷êî. Îäíàê äåÿê³ âèäè âîäîðîñòåé, ìîõ³â òà ïàïîðîò³ âñå æ
çíàõîäÿòü ñîá³ ïðèòóëîê â ïå÷åðàõ. À äåÿê³ âèäè áàêòåð³é, ëèøà¿â òà ãðèá³â ïî÷óâàþòü ñåáå ï³ä çåìëåþ, ÿê ó ñåáå âäîìà.
Âîíè ñòàëè ÷àñòèíîþ ï³äçåìíîãî á³îöåíîçó — ðóéíóþòü îðãàí³÷í³ ðå÷îâèíè, ùî ïîòðàïëÿþòü â ïå÷åðó é íàòîì³ñòü ñàì³ º
¿æåþ äëÿ áàãàòüîõ ³íøèõ ï³äçåìíèõ ìåøêàíö³â.
Îêðåìî ñë³ä ñêàçàòè ïðî òàê çâàíó «ëàìïîâó ôëîðó».
 îñòàíí³ äåñÿòèð³÷÷ÿ ùîäàë³ á³ëüøå ïå÷åð ïðèñòîñîâóþòüñÿ äî
ïðîâåäåííÿ åêñêóðñ³é. Òàê³ ïå÷åðè îáëàäíóþòüñÿ ñòàö³îíàðíèì,
çâè÷àéíî åëåêòðè÷íèì îñâ³òëåííÿì. Òàê îñü íàâêîëî ñâ³òèëüíèê³â âñòèãëè ç’ÿâèòèñÿ ðîñëèíè — âñå òîé ñàìèé ìîõ, ëèøà¿
òà ïàïîðîò³. ¯õ ñïîðè çàíîñÿòü ç ïîâåðõí³, ³ îñü íåâèáàãëèâ³
ðîñëèíè âæå îïàíîâóþòü íîâ³ ðóáåæ³. Òàê³ ïî䳿 ìîæóòü ïîðóøèòè åêîëîã³÷íèé áàëàíñ, ùî óòâîðèâñÿ âïðîäîâæ òèñÿ÷îë³òü,
òîìó â áàãàòüîõ ïå÷åðàõ, äå ïî÷àëà ðîçâèâàòèñÿ «ëàìïîâà ôëîðà», íåçâàíèõ ãîñòåé îïðîì³íþþòü óëüòðàô³îëåòîì.
!'

Àðõåîëîã³÷í³ òà àíòðîïîëîã³÷í³ äîñë³äæåííÿ ïå÷åð
Ïå÷åðè çáåð³ãàþòü ÷óäîâ³ ïàì’ÿòêè, ïîâ’ÿçàí³ ç ³ñíóâàííÿì
òà æèòòºä³ÿëüí³ñòþ ïåðâ³ñíèõ ëþäåé. Ïèëüíà óâàãà àðõåîëîã³â
ïðèêóòà äî ï³äçåìíîãî ñâ³òó, áî ñàìå òàì ìîæíà çíàéòè ñâ³ä÷åííÿ ìèíóëèõ åïîõ, ñë³äè äðåâí³õ àíòðîïî¿ä³â.
Ïå÷åðè áóëè äîáðîþ ñõîâàíêîþ â³ä õîëîäó, íåáåçïå÷íèõ õèæàê³â òà âîðîæèõ ñóñ³ä³â, òîìó íàø³ äàëåê³ ïðàùóðè íå íåõòóâàëè òàêèì ïîäàðóíêîì ïðèðîäè.
Àðõåîëîã³÷íèé ìàòåð³àë, ùî ï³äòâåðäæóº âèêîðèñòàííÿ ëþäèíîþ ïå÷åð äëÿ æèòëà, ïîêàçóº, ùî 400 òèñÿ÷ ðîê³â òîìó Homo
erectys, àáî ëþäèíà ïðÿìîõîäÿ÷à, íå ìèíàëà ñâîºþ óâàãîþ äîñòóïí³ ï³äçåìí³ ïîðîæíèíè. ³ðîã³äíî, ùî çàñâîºííÿ ï³äçåìíîãî ïðîñòîðó ïî÷àëîñÿ ùå ðàí³øå.  ò³ äàëåê³ ÷àñè ëþäèíà áóëà
äàëåêà â³ä òîãî, ùîá â³ä÷óâàòè ïåðåä ïå÷åðàìè ì³ñòè÷íèé ñòðàõ,
³ ðîáèëà ñâ³é âèá³ð, âèõîäÿ÷è ³ç ñóòî ïðàêòè÷íèõ ì³ðêóâàíü.
Çâ³ñíî, ãëèáîê³ øàõòè àáî çàïëóòàí³ ëàá³ðèíòè, õîëîäí³ ÷è äóæå
çàâîäíåí³ ïå÷åðè áóëè íåïðèäàòíèìè äî æèòëà. Íàâïàêè, íåâåëèê³ ãðîòè òà íåäàëåê³ â³ä âõîäó ôðàãìåíòè ãîðèçîíòàëüíèõ ïå÷åð, ñóõ³, ò³ ùî ìàþòü ï³âäåííó åêñïîçèö³þ, íàïåâíî ïðèâàáëþâàëè ïåðâ³ñíèõ ëþäåé.
Òàê, íàïðèêëàä, çíàéäåíî ÷åðåï ëþäèíè â ïå÷åð³ Ïåòðàëîíà (Ãðåö³ÿ). ³ê ö³º¿ çíàõ³äêè — 300 òèñÿ÷ ðîê³â. Ùå äðåâí³ø³ çíàõ³äêè â³äêðèòî â ïå÷åð³ Àðàãî ó Ôðàíöóçüêèõ ϳð³íåÿõ. Âîíè íàë³÷óþòü áëèçüêî 400 òèñÿ÷ ðîê³â. ßê ââàæàþòü
ñïåö³àë³ñòè, ëþäè æèëè â ö³é ïå÷åð³ ñåçîííî, ïîëþþ÷è çà
ì³ãðóþ÷îþ äè÷èíîþ.
À îñü â³äíàéäåíà â ïå÷åð³ Êîòöåòàí´ ïîáëèçó ñåëèùà ×æîóêîóäÿí (Êèòàé) òîâùà ïîïåëó çàâòîâøêè â 6 ì ñâ³ä÷èòü ïðî
òðèâàëå ïåðåáóâàííÿ ëþäåé. ³ê ö³º¿ çíàõ³äêè — 360 òèñÿ÷
ðîê³â.
×àñò³øå òðàïëÿþòüñÿ ñâ³ä÷åííÿ ïåðåáóâàííÿ â ïå÷åðàõ íåàíäåðòàëüö³â. Çóá òà ôðàãìåíòè ÷åëþñò³ çíàéäåíî â ïå÷åð³
Ïîíòåâ³ä ó ï³âí³÷íîìó Óåëüñ³. Öèì çàëèøêàì 250 òèñÿ÷ ðîê³â.
Ó ãðîò³ Ôåëüäõîôåð (Íåàíäåðòàëü, ͳìå÷÷èíà) áóëî çíàéäåíî
ïåðøèé ç îïèñàíèõ â ë³òåðàòóð³ ñêåëåò³â íåàíäåðòàëüö³â. Â³ê —
ïðèáëèçíî 50 òèñÿ÷ ðîê³â. Ñêåëåò éîãî îäíîë³òêà áóëî çíàéäåíî â ïå÷åð³ Òàáóí íà ãîð³ Êàðìåëü â ²çðà¿ë³. Òàêîæ çàëèøêè ñêåëåò³â òà ÷åðåïà àðõåîëîãè çíàõîäèëè â ïå÷åðàõ Øàí³äàð (ϳâí³÷íèé ²ðàê, 45—70 òèñÿ÷ ðîê³â), Òåøèê-Òàø
(Óçáåêèñòàí, 45 òèñÿ÷ ðîê³â), Êàôõåç (²çðà¿ëü, 45 òèñÿ÷ ðîê³â),
!

Çîáðàæåííÿ á³çîí³â ç ïå÷åðè Ëàñêî

Àìóä (²çðà¿ëü, 45 òèñÿ÷ ðîê³â). Êóëüòóðí³ øàðè íåàíäåðòàëüö³â äîñë³äæåíî òàêîæ ó ïå÷åðàõ óðñüêîãî Êðèìó íà Êàðàá³ßéë³ òà Äîâãîãðóê³âñüê³é ßéë³.
Ìàáóòü, ÷èñëåíí³ çíàõ³äêè îñòàíê³â íåàíäåðòàëüö³â ñàìå â
ïå÷åðàõ ïîâ’ÿçàí³ ç òèì, ùî âîíè æèëè â ïåð³îä ð³çêîãî ïîõîëîäàííÿ êë³ìàòó. Ñàìå â öåé ÷àñ íà ìàòåðèê íàñóâàëîñÿ çàëåäåí³ííÿ. Äëÿ òîãî ùîá âèæèòè, íåàíäåðòàëüö³ áóëè çìóøåí³ àêòèâíî âèêîðèñòîâóâàòè ï³äçåìí³ ñõîâèùà.
Ö³êàâî, ùî íåàíäåðòàëüö³ âæå íå çàäîâîëüíÿëèñÿ òèì, ùî
äàâàëà ¿ì ïðèðîäà, àëå ÷àñòêîâî ïðèñòîñîâóâàëè ïå÷åðè äî ñâî¿õ ïîòðåá. Ïðî öå ñâ³ä÷àòü çíàõ³äêè. Òàê, ÿìà äëÿ ñòîâïà êîëî
âõîäó ó ïå÷åðó Êîìá-Ãðåíàëü ó Ôðàíö³¿ ñâ³ä÷èòü ïðî òå, ùî òóò
áóëà øê³ðÿíà çàâ³ñà, ÿêà çàõèùàëà ìåøêàíö³â â³äíåãîäè. À â
ïå÷åð³ Êóçâà Ìîðèí â ï³âí³÷í³é ²ñïàí³¿ çáåðåãëàñÿ íàâ³òü êàì’ÿíà çàõèñíà ñò³íêà. ²íêîëè íåàíäåðòàëüö³ ñïîðóäæóâàëè â
ïå÷åð³ øê³ðÿí³ íàìåòè, ÿê öå çðîáèëè, íàïðèêëàä, ñòàðîäàâí³
ìåøêàíö³ Ëå-Ëàçàðå (Ôðàíö³ÿ) 150 òèñÿ÷ ðîê³â òîìó.
!

×àñè ïðîæèâàííÿ íåàíäåðòàëüö³â íàçèâàþòü åïîõîþ ìóñò’º. Öåé òåðì³í âèíèê â³ä íàçâè ïå÷åðè Ëå-Ìóñò’º, ùî ó
Ôðàíö³¿.
Á³ëüø ðîçâèíóò³ ³ñòîòè — êðîìàíüéîíö³ — òàêîæ íåð³äêî
âèêîðèñòîâóâàëè äëÿ æèòëà ïå÷åðè, õî÷à âæå ìàëè äîñòàòí³
íàâè÷êè áóä³âíèöòâà. Ñâ³ä÷åííÿì ¿õ ïåðåáóâàííÿ â ïå÷åðàõ º
íå ò³ëüêè çàëèøêè ñêåëåò³â òà çíàðÿääÿ ïðàö³, à é íàñêåëüíèé
æèâîïèñ, ³äîëè, áàðåëüºôè.
Ïåðø³ íàñêåëüí³ çîáðàæåííÿ, ñòâîðåí³ íàøèìè ïðàùóðàìè, áóëî çíàéäåíî âèïàäêîâî. Áëàãîðîäíèé äîí Ìàðñåë³íî äå
Ñàíòóîëà ç Àëüòàì³ðè — ì³ñöåâîñò³ íà ï³âíî÷³ ²ñïàí³¿ — âèð³øèâ äîñë³äèòè ïå÷åðó ó ñâîºìó ìàºòêó. Äî öüîãî éîãî ñïîíóêàëà Ïàðèçüêà âèñòàâêà, äå åêñïîíóâàëèñÿ êðåìí³ºâ³ çíàðÿääÿ
ïðàö³, ùî áóëî çíàéäåíî â ïå÷åðàõ ϳâäåííî¿ Ôðàíö³¿.
Ïå÷åðíèìè êîðèäîðàìè ðàçîì ç äîíîì Ìàðñåë³íî áëóêàëà
éîãî ìàëåíüêà äîíüêà Ìàð³ÿ. Ñàìå âîíà é çðîáèëà ³ñòîðè÷íå
â³äêðèòòÿ. Óâàãó äèòèíè ïðèâåðíóëè ÷óäîâ³ ìàëþíêè íà ñòåë³
ïå÷åðè. Öå áóëè íàìàëüîâàí³ ÷åðâîíîþ, ÷îðíîþ òà æîâòîþ
ôàðáàìè ñèëóåòè òâàðèí — îëåí³â, áèê³â òà êîíåé.
Âò³ì íàóêîâèé ñâ³ò ïîñòàâèâñÿ ç íåäîâ³ðîþ äî öüîãî â³äêðèòòÿ — ï³äîçðþâàëè ôàëüñèô³êàö³þ, íàâ³òü ïîïðè òå, ùî ñàì
êîðîëü ²ñïàí³¿ Àëüôîíñ Õ²² âøàíóâàâ ñâî¿ì â³çèòîì öþ «êàð-

Çîáðàæåííÿ á³çîíà ç ïå÷åðè Àëüòàì³ðà

!

«Êèòàéñüêèé ê³íü» ç ïå÷åðè Ëàñêî

òèííó ãàëåðåþ». Ìèíóëî áàãàòî ðîê³â, ïîêè öåé ôàêò âèçíàëà
îô³ö³éíà íàóêà.
ϳçí³øå íà ð³çíèõ êîíòèíåíòàõ áóëî çðîáëåíî áàãàòî ïîä³áíèõ çíàõ³äîê. Çàðàç â³äîìî á³ëüø í³æ ï³âòîðè ñîòí³ ïå÷åð, ïðèêðàøåíèõ íàñêåëüíèìè çîáðàæåííÿìè.
 íèõ çíàõîäÿòü íå ò³ëüêè çîáðàæåííÿ, à é çíàðÿääÿ, çà äîïîìîãîþ ÿêèõ äðåâí³ ëþäè ñòâîðþâàëè ñâî¿ øåäåâðè — ëàìïàäè, ÿê³ çàïðàâëÿëè ñàëîì ÷è ðèá’ÿ÷èì æèðîì, çàëèøêè ôàêåë³â, ÷åðåïêè, äå çì³øóâàëè ôàðáó, âèäðÿïàí³ íà øìàòêàõ ê³ñòîê
åñê³çè. Äîë³âêà ïåðåä ðèòóàëüíèìè çîáðàæåííÿìè âòîïòàíà áàãàòüìà ïîêîë³ííÿìè ï³ä ÷àñ òàíê³â, ÿêèìè ìèñëèâö³ çàêëèíàëè
äóõ³â ïîñëàòè ¿ì ùåäðó çäîáè÷.
Ìàáóòü, ñõîâàí³ â ãëèáèí³ çåìë³ ïîðîæíèíè ïðàâèëè ìèñëèâöÿì òà øàìàíàì äàâíèíè çà ñâîºð³äí³ õðàìè, â ÿêèõ íàø³
ïðàùóðè â³äïîâ³äíî äî ñòàðîäàâí³õ îáðÿä³â ïðèíîñèëè æåðòâè
çà âäÿ÷íå ïîëþâàííÿ, õîâàëè ïîìåðëèõ, ïîñâÿ÷óâàëè õëîï÷èê³â ó ìèñëèâö³ òà ³í.
Äèâóº ìàéñòåðí³ñòü, ç ÿêîþ ìèòö³ çîáðàæóâàëè â³äîìèõ ¿ì
òâàðèí. Íàâ³òü òåïåð ó íàìàëüîâàíèõ á³çîí³â, ìàìîíò³â, îëåí³â
òà ïå÷åðíèõ ëåâ³â ìîæíà âèçíà÷èòè âèä, â³ê òà ñòàòü.
Áàãàòî ç òîãî, ùî â³äîìî íèí³ ïðî ïåðâ³ñíó ëþäèíó, ñòàëî
äîñòóïíèì äëÿ äîñë³äíèê³â ñàìå çàâäÿêè òîìó, ùî ÷àñ ó ïå÷åðàõ í³áè çóïèíèâñÿ. Ïîñò³éíà òåìïåðàòóðà, âîëîã³ñòü, â³äñóò!!

í³ñòü ñîíÿ÷íîãî ñâ³òëà ñòàëè òèì êîíñåðâàíòîì, ùî çóìîâèâ
çáåðåæåííÿ öèõ àðòåôàêò³â ïðîòÿãîì òèñÿ÷îë³òü. Îñü ÷îìó äîñë³äæåííÿ æèâîïèñó â ïå÷åðàõ Àëüòàì³ðà, Ëàñêà, Îð³íüÿê, Ìîíòåñïàí, Êàïîâî¿ òà áàãàòüîõ ³íøèõ ñòàëî ìîæëèâèì â íàø³ ÷àñè.
Îòæå, ìè âïåâíèëèñü ó òîìó, ùî ï³äçåìíèé ñâ³ò ³ ïîíèí³ º
àðåíîþ íåàáèÿêèõ íàóêîâèõ äîñÿãíåíü. ² ïå÷åðíå öàðñòâî ïðèõîâóº íåàáèÿê³ òàºìíèö³. ³äêðèòè ¿õ — ñïðàâà ÷àñó. Íîâ³ é
íîâ³ ïîêîë³ííÿ äîñë³äíèê³â áåçîäí³ ï³ðíàþòü íà ïîøóêè íåâ³äîìîãî. Àäæå ï³çíàâàëüí³ ìîòèâè çà âñ³õ ÷àñ³â áóëè äîì³íóþ÷èìè â ëþäñüê³é ä³ÿëüíîñò³. À â ïå÷åðàõ ùå òàê áàãàòî ö³êàâîãî...

Åï³ëîã: â³äêðèòòÿ òðèâàþòü
×èòàþ÷è öþ êíèæêó, âè, ìàáóòü, ïåðåêîíàëèñÿ â òîìó, ùî ó
ñâ³ò³ çàëèøèëîñÿ ÷èìàëî ö³êàâîãî. Ïåðåä ëþäñòâîì ùå áàãàòî
íåðîçâ³äàíèõ øëÿõ³â: âèâ÷åííÿ îêåàíñüêîãî äíà, ñêëàäàííÿ êàðò
³íøèõ ïëàíåò, äîñë³äæåííÿ ìàëîíàñåëåíèõ ðàéîí³â. Àëå íàâ³òü
ÿêùî âè íå ìð³ºòå ñòàòè ãåîãðàôîì ÷è â³äîìèì ìàíäð³âíèêîì —
ó âàñ âñå-òàêè º øàíñ çðîáèòè âëàñí³ ãåîãðàô³÷í³ â³äêðèòòÿ!
Çáèðàþ÷èñü ó ïîäîðîæ äî Êðèìó, ïîäîðîæóþ÷è ç áàòüêàìè
äî ³íøèõ êðà¿í (â ãîñò³ àáî â òóðèñòè÷íó ïî¿çäêó), âè ìîæåòå
çàíîâî â³äêðèòè äëÿ ñåáå íîâ³ çåìë³. Ùîá âàø³ ñïîãàäè íå çáèëèñÿ, à ïîäîðîæ ñòàëà ùå ö³êàâ³øîþ, çðîá³òü âñüîãî äâ³ ðå÷³,
ïðî ÿê³ í³êîëè íå çàáóâàëè ìàíäð³âíèêè óñ³õ ÷àñ³â ³ íàðîä³â.
Ïî-ïåðøå, ïåðåä òèì ÿê âèðóøèòè â äîðîãó, ïðî÷èòàéòå ÿêîìîãà á³ëüøå ïðî òå ì³ñöå, êóäè âè çáèðàºòåñü. Òîä³ ðó¿íè ôîðòåöü
áóäóòü äëÿ âàñ íå ïðîñòî ìîâ÷àçíèì êàì³ííÿì, à æèâèìè ñâ³äêàìè ³ñòîð³¿, à ð³÷êè òà ãîðè — äîáðèìè çíàéîìèìè. ² ïî-äðóãå —
âèáåð³òü òðîõè ÷àñó, ùîá çàïèñóâàòè ñâî¿ ñïîñòåðåæåííÿ. Âåä³òü
ùîäåííèê ñâ ïîäîðîæ³. ×åðåç ê³ëüêà ðîê³â âè ³ç âåëè÷åçíèì çàäîâîëåííÿì â³äêðèºòå
éîãî é ïðî÷èòàºòå, ÿêèì âè
âïåðøå ïîáà÷èëè, ñêàæ³ìî, Êè¿â àáî ßëòó, à ÿêùî âàì ïîùàñòèëî — Ïðàãó, Ëîíäîí ÷è ³äåíü. Áî, ÿêùî ïåðåôðàçóâàòè
â³äîìèé âèñë³â, íå ò³ëüêè â îäíó
ð³÷êó, àëå é â îäíå é òå ñàìå
ì³ñöå íå ìîæíà óâ³éòè äâ³÷³.
Äîáðèõ òà ö³êàâèõ âàì ïîäîðîæåé!

Ç̲ÑÒ
Âñòóï. Ëþäèíà â³äêðèâຠÇåìëþ ................................................................ 3
Ðîçä³ë I
Ãåîãðàô³÷í³ â³äêðèòòÿ Äàâíüîãî ñâ³òó òà Ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ
Ãåîãðàô³÷í³ â³äêðèòòÿ íàðîä³â Áëèçüêîãî Ñõîäó ...................................... 13
Íàäáàííÿ ÷àð³âíî¿ Åëëàäè .......................................................................... 18
Ðèìñüêà ³ìïåð³ÿ: äîñë³äæåííÿ ªâðîïè é Àôðèêè ................................... 31
Òàºìíèö³ äåðæàâè ²íü ................................................................................. 37
Øëÿõè íîðìàí³â .......................................................................................... 46
Àðàáñüê³ òîðãîâåëüí³ øëÿõè ....................................................................... 52
Àôàíàñ³é ͳê³ò³í: ïîäîðîæ çà òðè ìîðÿ... ................................................. 68
Ìàðêî Ïîëî òà éîãî «Êíèãà» ..................................................................... 76
Ðîçä³ë II
Åïîõà Âåëèêèõ ãåîãðàô³÷íèõ â³äêðèòò³â ...................................................... 89
Ãåíð³õ Ìîðåïëàâåöü ³ ïîðòóãàëüñüêà ìîðñüêà åêñïàíñ³ÿ ......................... 91
Ïåðó ä³ Êîâ³ëüÿí — ñåêðåòíèé àãåíò Æîàî ²² .......................................... 95
Ìîðñüêèé øëÿõ äî ²í䳿 ............................................................................. 98
Âèïàäêîâå â³äêðèòòÿ Áðàçè볿 .................................................................. 103
Òð³óìô ³ òðàãåä³ÿ Õðèñòîôîðà Êîëóìáà .................................................. 106
Ïîäâèã Ìà´åëëàíà ..................................................................................... 115
Âåëèêèé ì³ñòèô³êàòîð Àìåð³´î Âåñïó÷÷³ ................................................ 121
Êîíê³ñòàäîðè — çàâîéîâíèêè ³ â³äêðèâà÷³ ϳâäåííî¿ Àìåðèêè ........... 124
²ñïàíö³ á³ëÿ áåðåã³â Àìåðèêè ............................................................. 125
«Ï³âäåííå ìîðå» Âàñêî Íóíüºñà äå Áàëüáîà ..................................... 126
³äêðèòòÿ-çàâîþâàííÿ Ïåðó ............................................................... 128
³ä Ìåêñèêè äî Êàë³ôîðí³¿ ................................................................ 133
Ó ïîøóêàõ Åëüäîðàäî .......................................................................... 137
«Êðà¿íà Âåëüçåð³â» ............................................................................... 141
Ìàíäð³âêà Îðåëüÿíè: âèãàäêè ³ ðåàëüí³ñòü ....................................... 145
Ïåðø³ ºâðîïåéö³ â ϳâí³÷í³é Àìåðèö³ .................................................... 149
Äæîí ³ Ñåáàñòüÿí Êàáîòè —
â³äêðèâà÷³ ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè ............................................................ 149
Ïîðòóãàëüö³ ïîáëèçó áåðåã³â ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè ............................. 151
Åêñïåäèö³¿ êîíê³ñòàäîð³â .................................................................... 152
Ïåðø³ ôðàíöóçè â ϳâí³÷í³é Àìåðèö³ ............................................... 158

!$

Îñòðîâè â îêåàí³ ....................................................................................... 165
ϳðàòè, ùî â³äêðèâàëè çåìë³ .................................................................... 174
Óïåðøå â àðêòè÷íèõ âîäàõ ....................................................................... 179
³ä Óðàëó äî Òèõîãî îêåàíó ..................................................................... 184
Çåìëåïðîõ³äö³: «ðóõ íàçóñòð³÷ ñîíöþ» ..................................................... 187
Ðîçä³ë III
Ñòèðàííÿ «á³ëèõ ïëÿì» íà ìàï³ ïëàíåòè .................................................... 197
Àôðèêàíñüê³ ïðèãîäè ............................................................................... 198
Ïîøóêè âèòîê³â ͳëó .......................................................................... 200
Çàãàäêà ͳ´åðó ...................................................................................... 203
˳â³í´ñòîí ³ Ñòåíë³ ............................................................................... 205
Ó ïîøóêàõ Terra Australis incognita .......................................................... 211
Ïîäâèãè àâñòðàë³éñüêèõ ìàíäð³âíèê³â ............................................... 216
Ôë³íäåðñ — íàö³îíàëüíèé ãåðîé Àâñòðà볿 ....................................... 217
Åêñïåäèö³¿ äî öåíòðàëüíèõ ðàéîí³â Àâñòðà볿 ................................... 220
Ìàíäðè Ñòåðòà ³ ̳ò÷åëëà .................................................................. 220
Çíèêëà åêñïåäèö³ÿ Ëåéõãàðäòà ........................................................... 223
Òðàã³÷íà åêñïåäèö³ÿ Áåðêà .................................................................. 224
Âåëèê³ ï³âí³÷í³ åêñïåäèö³¿ ðîñ³ÿí ............................................................ 226
Õòî º õòî ó Âåëèê³é ϳâí³÷í³é åêñïåäèö³¿ ......................................... 228
Áåðèí´ ó ïîøóêàõ «ñõ³äíîãî ïðîõîäó» ............................................... 229
Ïëàâàííÿ ×èð³êîâà .............................................................................. 230
Âàñèëü ³ Òåòÿíà Ïðîí÷èùåâè ............................................................. 231
Ñåìåí ×åëþñê³í ³ Õàðèòîí Ëàïòºâ .................................................... 233
Âàæê³ ïîíåâ³ðÿííÿ Äìèòðà Îâöèíà ................................................... 235
Àêàäåì³÷íèé çàã³í ................................................................................ 237
Ñòåïàí Êðàøåí³íí³êî⠗ ãîðä³ñòü ðîñ³éñüêî¿ íàóêè ....................... 238
Íà ïðîñòîðàõ ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè ............................................................ 240
³ä Êàì÷àòêè äî Àëÿñêè ..................................................................... 240
Ñóìíà äîëÿ Ôðàíêë³íà ........................................................................ 243
Ìàëåíüêà «Éîà» äîëຠï³âí³÷íî-çàõ³äíèé ïðîõ³ä ............................. 246
Ñóïåðå÷êè çà ϳâí³÷íèé ïîëþñ ............................................................... 247
Äàëåêèé ϳâäåííèé ïîëþñ ....................................................................... 258
Ðîçä³ë IV
Âèñîòè òà ãëèáèíè
ϳäêîðåííÿ íàéâèùèõ ã³ð ïëàíåòè .......................................................... 269
Íà ìîðñüêîìó äí³... ................................................................................... 276
Íåïîâòîðíèé ñâ³ò ïå÷åð ........................................................................... 283
Îñîáëèâîñò³ ï³äçåìíîãî ñåðåäîâèùà .................................................. 285
²ñòîð³ÿ ñïåëåîëîã³÷íèõ äîñë³äæåíü .................................................... 291
Ãåîëîã³÷í³ äîñë³äæåííÿ ïå÷åð ............................................................ 299
Ñïåëåîá³îëîã³÷í³ äîñë³äæåííÿ ............................................................ 305
Àðõåîëîã³÷í³ òà àíòðîïîëîã³÷í³ äîñë³äæåííÿ ïå÷åð .......................... 310
Åï³ëîã: â³äêðèòòÿ òðèâàþòü ...................................................................... 315