Артыкулы [Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч] (fb2) читать постранично, страница - 6

таго, гэта не "кнігі-цары", убраныя ў золата і жэмчуг, неймаверна цяжкія, а кнігі — працаўнікі, кнігі- сябры і спадарожнікі кожнага дня, у дарозе і дома. Выдадзены ў чвэрць ліста, адносна танныя і даступныя, са смакам ілюстраваны, каб людзі "чытаючы маглі лепш разумець", зразумелыя сваёю моваю — яны займаюць адно з першых месц сярод першадрукаў.

Ілюстрацый у іх, на тыя часы, вельмі многа (у адным "Пяцікніжжы Майсеевым" іх дзевяць, і сярод іх такое маленькае цуда, як "Дачка фараона, якая выймае Майсея з вады"), не гаворачы ўжо аб шэдэўрах заставак, гербаў, тайнапісных знакаў, манаграм і расліннага арнаменту. Тэхніка гравюр — вельмі добрая. Яны цудоўныя і, у той час, чулліва наіўны. Вось царыца Саўская перад Саламонам. Ніякая тут Палесціна. Гэта сярэдневяковая Беларусь паводле адзення, твараў, будынкаў. Выдавец, вядома, разумеў гэта, але лічыў, што такім людзям будзе больш зразумелым.

І вось Іудзіф у адзенні багатай гараджанкі і двухручны меч, які наўрад ці магла паднесці. А галава Алаферна прыпамінае вусамі і ўсім іншым галаву беларускага магната, ды і названы ён "ваяводай".

Усе кнігі маюць прадмовы, разважанні Скарыны аб жыцці і людзях. Трэба лічыць, за іх, як і за зразумелую для простага чалавека мову, — ненавідзелі выдаўцу як "лаціністы-католікі", так і "царкоўнаславіністы-праваслаўныя". Таму што ў гэтых прадмовах раз-пораз прарываецца гуманізм, ласкавасць да людзей, клопаты аб іх шчасці і адукацыі. Вось ён гаворыць аб царах у прадмове да кнігі "Эсфіль". Асур — "усе землі падбіў пад уладу сваю. І ўсё ж ніколі не хацеў ператвараць у зло вялікай сілы сваёй. Але дабратой думкі заўсёды правіць сваімі падданымі. Каб без усялякага страху, у цішы жылі, у згодзе, якой усе людзі жадаюць…"

Мала было міру ў гэтыя часы. Не было такіх цароў. І таму клопаты аб людзях, смутак аб іх няшчасцях хвалююць Скарыну.

Ён ведае, што людзі родзяцца, каб думаць і сумнявацца. Ні думкі, ні сумнення не можа быць там, дзе ставяць перашкоды палёту розуму. Галоўная перашкода — амяртвелая чужая мова. І ў канцы "Кнігі прарока Данііла" ён гаворыць аб роднай мове, прызнанай памнажаць хвалу Богу і дабру на зямлі. У імкненні быць зразумелым нават найбольш неадукаванаму, ён часам вялікі і чуллівы. Вось Саламон у "Песні песняў" параўноўвае грудзі каханай з гранатам. Скарына дык бачыў гэты плод у Італіі, і на дрэвах, і ў руках мадон. Але астатнія — яго суайчыннікі не бачылі. І вось паяўляецца "яблыка зярнятае". А ў "Кнізе Руф", такой простай і зразумелай, ён часта зрываецца на простанародную мову.

Ён паэт і ў гэтых прадмовах раз-пораз пераходзіць на вершы, няхай іншы раз чароўна-наіўныя, але гэтыя вершы — першыя вершы ў Беларусі, прычым не фальклорнага характару. Скарына называе чытанне "люстэркам нашага жыцця, пацехай усім маркотным", асабліва тым, хто "у бедах і немачах". У прадмовах ён стараецца даць людзям як мага больш звестак з геаграфіі, гісторыі, музыкі. Разумеючы, што ўсё гэта пахне абвінавачаннем у ерасі, ён праяўляе і дыпламатычны талент, бо гаворыць жа аб месцазнаходжанні сонца і астраноміі "Кніга Ісуса Навіна".

Значная частка тыража "Бібліі" прапала. Туга за радзімай пацягнула Скарыну з Прагі. Па дарозе ён заехаў у Віценберг, дзе прапаведваў Лютэр. Католікі абвінавацілі першадрукара ў адносінах з ім, і амаль не прысудзілі да спалення. Скарыне ўдалося апраўдацца. Кнігі ж, таму што яны былі зразумелыя ўсім і, такім чынам, былі зброяй д'ябла, спалілі.

Ён перанёс і гэты ўдар. Вытапталі ніву — зноў засей яе. У Вільні, у доме бургамістра Якуба Бабіча, на гэты раз на радзіме з яе прыгажосцю і беднасцю, дзе гучыць родная мова, і навокал браты, ён арганізуе новую друкарню. У хуткім часе выходзяць "Апостал" і "Малая падарожная кніжыца", усе на тым жа высокім паліграфічным узроўні і таксама прыгожа, страсна, пяшчотна і грубавата перакладзены.

А потым — маўчанне. Амаль губляюцца сляды. Новых кніг няма. Разарэнне. Багатым мяшчанам і выдадзенага надта хапае. Ідуць цяжкія часы. У 1580 годзе агонь паглынае дзве трэція горада і друкарню. Праз тры гады прыходзіць чума. Ноч яшчэ далёка, але на твары ўжо начныя цені.

Ён зрабіў што мог. Даў суайчыннікам друкаванае слова на сваёй мове, а значыць, аснову для школы на гэтай жа мове, для асветы, для вялікай чалавечнасці. Ён пачаў адраджэнне на сваёй зямлі, ён верыў, што навука нясе патрэбныя ўсім мір і спакой. Ён лічыў, што яго кнігі не толькі грамата, але і аснова для сямі вызваленых навук, для разумення свету, якім ён ёсць. Ён быў чалавекам сярэдневякоўя, як Дантэ, якога тады ў Беларусі, акрамя яго, Скарыны, ведалі толькі адзінкі. І, у той жа час, ён быў чалавекам будучыні.

Жыццё яго — ланцуг няшчасцяў і смутку. Але справу, зробленую ім, ужо нельга было задушыць ніякім гарам, ніякімі агнямі. Таму што яго кнігамі пачалося трыумфальнае шэсце кнігі па землях усходніх славян. Друкароў забівалі, друкарні палілі. Дык кнігу лёгка спаліць — два-тры ўдары крэсівам. І ўсё ж зноў і зноў грукатаў прэс друкарскага станка і на месца адной кнігі станавілася дзесяць