Ігнась-чарадзей [Павел Ляхновіч] (fb2) читать онлайн

Павел Ляхновіч Ігнась-Чарадзей

Ігнась-чарадзей: аповесць / Павел Ляхновіч; мастак Віталь Буйвід. — Мінск: Мастацкая літаратура, 2014. — 78 с.

1.

Валун на краі поля цёплы, што печ, і вялізны. Сапраўдная скала. Ігнаська распрасцёрся наверсе. У сінім, без адзінай хмаркі небе кругамі плавае бусел. Усё вышэй і вышэй. Ігнатавы рукі раскінуты ўшыркі, нерухомыя. Бусліныя крылы таксама нерухомыя.

«Глянь ты! Не махае і не падае. Нават падымаецца. Цікава, якая адтуль зямля? Вось бы ўзляцець як гэты бусел... — думае Ігнаська і з усхліпам уздыхае. — Нават не як бусел, а як крумкач, або як ястраб. I зверху — на Толіка. I дзюбай па галаве!...

Не. Як бусел лепей. Раскінуў крылы, і плывеш, плывеш... А Толіку я так­сама добра надаваў! Аж заенчыў. Кусацца, канечне ж, не варта было, але што рабіць — схапіў за шыю, паваліў, наваліўся, што не ўздыхнуць. Справіўся! На два класы старэйшы! Ды яшчэ палку ўхапіў! — Памацаў вялікі сіняк на клубе. — Каб не тая палка, невядома чый бы верх быў.»

Валун, аблюбаваны Ігнасікам — на краі поля, што ля Францішкоўскай та­ры. За полем — Навіны, вёсачка ў адну вуліцу, за ёй — чортава балота, туды Ігнась не ходзіць, баіцца змеяў. Хоць ніводнага разу тых змеяў не бачыў.

Злева, за які кіламетр ад вёскі — лес, а на ўскрайку лесу — хутар. Ігнаська з таго хутара. Сумна яму ў час вакацыяў, таму бегае да навінскіх дзяцей гуляцца. А тут гэты Толік з Мінску прыехаў, задавака. Ходзіць з малымі і здзекуецца. I тое яму не так, і гэта не гэтак. I размаўляеце вы няправільна, і апранаецеся, і паравоза баіцёся... Даўся яму гэты паравоз! Ніхто яго не баіцца, хоць і бачылі толькі ў кіно. А сам Толік? Каровы баіцца, індыка так­сама. Гусей. Елкі ад хвоі не адрознівае! Грака ад вароны!

«Вада не в студні, студень, эта еда такая, вада в калодцы!»—«Самты— калодка!» Вось і пабіліся...

Кепска, што пакуль Толік не з'едзе, нельга будзе да Паўлюкоў на тэлевізар хадзіць. На Ігнатавым хутары электрычнасці няма. Можна было пра­вее — тата казаў — але за свой кошт, ім не здужаць.

На ўсе Навіны два тэлевізары — у Паўлюкоў і Харужыкаў. То як фільм які — паўвёскі ў адных, паўвёскі ў другіх. Неяк глядзелі гімнастыку, спаборніцтвы. Дык Паўлючыха кажа — гэтага не можа быць. Каб людзі такія штукі рабілі. «Гэта, — кажа, — ток!» Паспрабаваў Ігнаська растлумачыць, што гэта спорт такі, што гэта на самой справе, ды дзе там! Ледзве з хаты не выгнала! Хоць і старая, гадоў сорак, а не ведае нічога...

3 тае пары пачаў Ігнат вучыцца на руках хадзіць і сальта круціць. Падаў, сінякі набіваў. Часам нават кроў з носу ішла. Але ж навучыўся! Не так, каб ужо надта добра, але метраў дзесяць прайсці мог. А сальта — калі з якой-небудзь купіны, то добра, на ногі станавіўся, а калі на роўным, то ўвесь час на «пятую кропку». Прадэманстраваў Паўлючысе — плюнула: «Ат! Дурнота!».

Добра тут. Зверху сонейка грэе, знізу камень. Мпявасць ва ўсім целе. Пацягнуўся, ажно хрыбетнік шчоўкнуў, перавярнуўся на жывот. Камень ля самых вачэй цёмна-шэры, шурпаты. Калі прыгледзецца — крупінкі відаць. Шэрыя, жоўтыя, чорныя, розныя. Мурашка спяшаецца. Відаць хоча хутчэй у свой мурашнік трапіць. Барозначкі па паверхні. Яны для мурашкі як канавы глыбокія. Пальцамі па барозначках правёў. Здаецца, гэта літары нейкія. Прыпадняўся на кукішкі. Так, літары. Але ўсё лішайнікам зарасло, і мохам. Не прачытаць. А гэта што? Падобна на сляды чалавечыя. Быццам стаяў тут, на краі каменнай пляцоўкі босы чалавек, і пакінуў сляды... Можа калісьці, даўней, гэты камень быў не камень, а... як гліна. А потым закамянеў, як у горне. Ігнась бачыў шмат разоў — дзядзька Жылінскі круціў з мокрай гліны вазонніцы. Потым высушваў іх і абпальваў у печы адмысловай. I тады гліна станавілася як камень. Толькі крохкая, ад удару б'ецца. Але цвярдая і ваду не прапускае. I гладкая. А камень шурпаты. То можа валун гэты даўней быў з іншай гліны, іншага гатунку? I даўнейшы чалавек гадоў можа тысячу таму... не, нават болыи за тысячу, мо сто тысячаў, пакінуў на мяккай грудзе адбіткі ног. А груда ляжала ў лесе і здарыўся пажар. I сляды закамянелі ў пажары, як вазонніцы дзядзькі Жылінскага ў горне...

Ігнаська ступіў босымі нагамі ў сляды. У яго — трыццаць сёмага памеру. А сляды болыиыя, няйначай саракавога. Пастаяў, паглядзеў уніз, пад камень — ці няма там якіх сукоў, або — барані Бог — бітых бутэлек, расставіў убакі рукі і скокнуў уніз, крутануўшы сальта. Ужо ў паветры пашкадаваў аб неабдуманым учынку. Чакаў моцнага ўдару і болю, але прызямліўся надзіва мякка і неяк запаволена. Рукі быццам трапілі ў ваду — упёрліся ў паветра, раптам пругкае і шчыльнае. А цела, толькі што разагрэтае і млявае, стала лёгкім і паслухмяным. Апусціў расстаўленыя ўшыркі рукі — і зямля знікпа з-пад ног, а ён нечакана зрабіў вялізны скачок. Прызямляючыся, інстынкгыўна глянуў уніз і пахаладзеў: замест знаёмых кожнай драпінай загарэлых лытак — аранжавыя птушыныя ногі з чатырма расстаўленымі кіпцюрастымі папьцамі. Тры пальцы ўперад, адзін назад. Буспіныя ногі! I замест рук — белыя з чорным крылы! Хацеў закрычаць — толькі дробна заляскаў дзюбай. Ператварыўся ў бусла.

2.

«Што за дзень?! — думаў Ігнаська, шпацыруючы вакол валуна цыбатымі нагамі. — ЗТолікам гэтым пабіўся, цяпер вось зусім нешта незразумелае— як у такім выглядзе дадому заявіцца? Хто паверыць, хто хоць бы здагадаецца, што гэта не звар'яцелы бусел, а — іхні сын, Ігнат Сокал?»

— Ч-ж-ж-ы-рр-к! — пачуўся рэзкі крык, і з травы шустра, нават можна было зблытаць з нейкімі звяркамі, выбеглі на чыстае дзве рабенькія птушкі. Вельмі падобныя, але адна ярчайшая, з чорнай дужкай на грудзях — Ч-ж-ж-ы-рр-к! Дзеці! Схаваліся!

Курапаткі насцярожана касілі вочкамі на Ігнаську-бусла.

— Буслы зараз на чортавым балоце — ловяць жаб, мышэй і вужоў для буслянятаў! Ты хто? — праціўкала ярчайшая курапатка. Курапатка-пеўнік, так іх клічуць, бо няма такога слова — «курапат».

— Я?! — затрашчэў дзюбай ушчэнт здзіўлены Ігнаська. — Я Ігнаська. Я што — цябе разумею? А ты мяне — таксам а?

— Ч-ж-ж-ы-рр-к! Хі-хі-хі! Мы бачылі, як ты з чароўнага каменя кульнуўся, — дзярпучым высокім голасам прапішчэла курапатка-курачка.

— Не кульнуўся, а скочыў! Сальта зрабіў.

— Хі-хі-хі! Ц-ц-ы-р-р-к! Пачакай, я дзетак збяру. Ты не схопіш маіх дзетак? Буслам толькі дай волю — усё, што праглынуць могуць — хапаюць. Абжоры!

— Я не бусел. Я — Ігнаська. Я не ем ні жаб, ні вужоў, ні мышэй. Hi малых курапатак.

— Ц-ц-ы-р-р-к! Дзеткі! Да мяне! — з травы да матулі пабеглі з тузін пушыстых камячкоў, вельмі падобных да куранятаў, толькі зусім малюпасенькіх, і не жоўтых, а пярэстых — каб лацвей было хавацца ў траве. Палезлі пад расстаўленыя крылы.

Дачакаўшыся, пакуль апошняе птушаня схаваецца ў матуліным пер'і, пеўнік загаварыў звонкім рэзкім голасам:

— Даўно-даўно, Ігнаська, так даўно, што нават уявіць цяжка, жыў адзін чалавек. Яго клікалі Францішкам, а родам ён быў з места Асізы. Дык гэты Францішак вельмі любіў усё жывое — і расліны, і птушак, і звяроў. Ён ніколі не лічыў іх ніжэйшымі стварэннямі, а адносіўся як да братоў, з любоўю і павагай, якой не меў ніводзін чалавек у свеце. За гэта птушкі і звяры палюбілі яго, і давяралі. Францішак нікому не жадаў благога, і ўсё жывое наўзаем жадала дабра яму. I за сваю любоў ён атрымаў дар разумець мову звяроў і птушак, а людзі прызналі яго святым. Тыя сляды на камені — сляды ягоных ног. Гэтую вось гару людзі і жывёлы называюць Францішкоўскай — у яго гонар. А гэты валун, дзе некалі стаяў святы Францішак, ён чароўны. Калі наступіць на іх, падумаць, або вымавіць, у каго хочаш ператварыцца, а потым перакуліцца праз галаву — то і ператворышся.

Пеўнік скончыў і ганарыста выгнуў грудзі. Курачка ляжала падціснуўшы ногі і расставіўшы ўбокі крылы, з-пад якіх то вытыркаліся, то хаваліся ў пер'і галоўкі птушанятаў. 3-за гэтага пер'е курапаткі ўвесь час варушылася і яна была падобная на купіну з пажухлай травой, якую разьдзімае ветрык.

— Ага! Значыць, калі я кульнуся зноў, падумаўшы, або крыкнуўшы... што я павінен крыкнуць? «Ігнаська»?

— Крыкні «чалавек!» — прымеш выгляд, які меў дагэтуль, станет самім сабой. — джыркнула курапатка-маці. — Менавіта крыкні, а не падумай, так бяспечней, бо мала якая думка можа ўскочыць у тваю галаву...

— Дзякуй вам! А то я ляжаў тут на камені, марыў лётаць, як бусел, а калі раптам зрабіўся буслам — спалохаўся, што гэта назаўсёды. Вельмі ўжо нечакана ўсё адбылося!

— Так, Ігнаська. Цікава пабыць у чужым целе, адчуць і зразумець іншых, але найдаражэй заставацца самім сабою. Толькі будзь асцярожным, Ігнаська. У чужым выглядзе цябе будзе падсцерагаць шмат небяспечнага. Асцерагайся. I не спрабуй ператварыцца ў нешта нерухомае — у расліну, напрыклад, ці камень. Тады ты не здолееш вярнуцца да валуна і зноў прыняць чалавечы выгляд. А яшчэ запамятай, Ігнаська — калі каму раскажаш пра гэты камень, то для цябе і для таго, каму раскажаш, ён стане звычайным валуном. Ну, удалага палёту! — і сям'я курапатак нырнула ў высокую траву. I яшчэ доўга было відаць, як аддаляючыся яны варушылі травінкі.

Ігнаська ўзмахнуў рукамі-крыламі, і яго падкінула ўверх. Не паспеў махнуць другі раз, упаў на зямлю, спружыніў нагамі, адштурхнуўся, падскочыў, махнуў, яшчэ, яшчэ — і заслізгаў у паветры. Паляцеў!

«А гэта, аказваецца, нялёгка, — думаў ён, — ніколі б не падумаў, што махаць крыламі — такая цяжкая праца!»

Унізе праплыў луг, пачалося жоўтае жытнёвае поле. I над полем яго раптам панесла ўверх.

Ігнаська расставіў крылы, і болыи не махаў, адпачываў, а яго падымала ўсё вышэй і вышэй.

«Ага! Вось чаму той бусел, што я бачыў, лежачы на валуне, кружыў над полем!—здагадаўся Ігнаська. — Поле нагрэлася, ад яго нагрэлася паветра. А гарачае паветра заўсёды імкнецца ўверх. Нават у лазні, дзе парацца, гарачае паветра пад столлю, а ўнізе — болыи халоднае. Т ак узнікае вецер — знізу-ўверх. Гэты вецер падымае, і не трэба махаць і стамляцца.»

Ён кружыў высока, наш мат вышэй лесу. Калі губляў вертыкальны паветраны паток, што «дзьмуў» з жытнёвага поля, то пачынаў слізгаць уніз. Гэта нагадвала слізганне зімой з ледзяной гары на кавалку фанеры. Гэтак жа свішчэла ў вушшу і было страшнавата. Але Ігнаська хутка прылаўчыўся кіраваць целам у паветры. Нават не думаючы, як гэта робіцца. I ён слізгаў так, каб зноў апынуцца над полем. I яго зноў узносіла ўвышыню.

За лесам выгінастай стужкай блішчыць рака. Вунь туды, дзе да яе з лесу выходзіць сцежка, Ігнаська і навінскія дзеці ходзяць купацца. Хлопчыкі пабудавалі сабе з дзірвана ўзвышэнне, каб скакаць у ваду. А Ігнаська скакаць не любіць. Пазалетась адпачывалі паблізу хутара «дачнікі» — сям'я з Мінску, бацька, маці і іхняя дзяўчынка. Малая зусім. Паставілі намёт на беразе і жылі ў ім два тыдні. Падружыўся Ігнаська з дзядзькам Юзікам. Ён трэнер па боксе, паказваў Ігнаську розныя ўдары, расказваў як сілу накачаць. А на развітанне падараваў маску для нырання. Надзеў яе Ігнаська, нырнуў, і ледзве не закрычаў ад захаплення. Якая там прыгажосць! Трава — ярка-зялёная, тонкая і доўгая, быццам жаночыя валасы, на плыні палошчыцца. На дне кялбы чародкай стаяць. А пад карчом — шчупак!. Дзірка ў беразе — гэта ўваход у бабрыную нару. Іх шмат тут. Паўсюль лаза пагрызеная. Бабры карой харчуюцца. Часам, калі прыходзілася познім вечарам ці ўначы на рацэ быць, то чуваць, як яны дрэвы грызуць. Хруп-хруп-хруп-хруп. Валяць таўшчэразныя дрэвы, а потым галіны адгрызаюць і цягнуць пад ваду. Там запасы на зіму робяць. Каб не ўсплылі, у бераг галінкі ўторкваюць. Адзінае, што засмучае Ігнаську ў час нырання — толькі нырнеш, трэба вынырваць, каб паветра дыхнуць. Добра бабрам, або выдрам — тыя хвілін па пяць могуць за паветрам не падымацца.

Трэба будзе паспрабаваць у бабра ператварыцца, або ў выдру. У выдру лепей, бабёр на беразе не вельмі спрытны, а ад таго чароўнага валуна да ракі кіламетра паўтара будзе. Выдрай лепей. А яшчэ трэба ў сокала пера­тварыцца. Раз ён па прозьвішчу Сокал, то хай пабудзе сокалам. Сапсанам. Ігнаська браў чытаць у бібліятэцы кніжку «Звери и птицы нашей страны», вельмі цікавая, дык вычытаў, што сокалы — гэта не адна птушка, а цэлая група. Ну, як сабакі бываюць розных пародаў, так і сокалы — ёсць сапса­ны, крэчаты, каршачкі...

Надакучыла Ігнаську над полем кружыць, знізіўся, уздоўж Навінаў паляцеў. На выгане хлопцы ў футбол гуляюць. На адну браму. Яна там і ёсць толькі адна. Другую ставіць паленаваліся. Гэта ж з лесу трэба жэрдкі цягаць, ямы капаць. Паставілі адну браму, пакуль за жэрдкамі для другой у лес ісці, вырашылі крыху мяч паганяць. I ўсё. Болыи ніхто не пайшоў. Так і засталася адна брама. Тата сказаў, што няма нічога болыи сталага, чым часовае.

Прызямліўся крыху ўбаку ад хлопцаў. Атрымалася лёгка, быццам усё жыццё гэтым займаўся — каля самай зямлі ногі крыху ўперад, а крылы ўбакі і вертыкальна, каб затармазіць. I лёгкі ўзмах. Спыняешся, крыху ўверх, і быццам з ганку саскочыў. I крылы скласці на спіне. Зручна так.

Хлопчыкі вясковыя як ганялі мяч, так і ганяюць, а Толік адразу палку ўхапіў (што за звычка — як што, за кол хапацца!) і да яго. Прыйшлося адразу ўзлятаць. Да хутара роднага пехатой з паўгадзіны дабірацца, а тут меней, чым за хвіліну даляцеў. I сеў на даху. Нічога асабліва новага адсюль не відно, і раней тут бываць прыходзілася, хоць тата з мамай забаранілі на дах лазіць. Гонта ламаецца. Толькі сёння цікава, як бацькі адрэагуюць.

Мама ля ганку бульбу шкрабе. Бульбу, пакуль маладая, чысцяць не абразаючы лушпайкі, а шкрабуць. I вараць яе з кропам. Такая смаката! Асабліва са смажанымі скварачкамі. Або з кіслым малаком. Успомніў Ігнаська, што са сняданку яшчэ не еў, аж у жываце засмактала. Трэба ляцець да валуна, чалавечы выгляд прыняць. Не есці ж яму жаб! Уявіў, што жабу жывую глытае. Нічога. А раней дык і званітаваць магло.

А мама скосу глянула на яго — яна ж не ведае, што гэта Ігнаська — і тату з хаты кліча: «Бацька! Бацька! — а як выйшаў — Глянь, бусел на хату сеў. Можа месца для гнязда шукае. Ты б зацягнуў на дах кола, ці барану. Хай гняздзяцца. Кажуць, буслы на хаце — прыкмета шчаслівая...». «Не ,— запярэчыў тата, — запозна ўжо гняздзіцца. У іх маладыя хутка на крыло стануць. Можа проста адпачыць сеў.» I забыліся пра бусла. Пачалі гутарку пра Ігнаську. Смешна! Ігнаська ходзіць па вільчыку і слухае, што пра яго кажуць. Падслухоўваць увогуле нядобра, але ж Ігнаська не хаваецца, а значыць і не падслухоўвае...

— ...Як пайшоў з раніцы на вёску, дык дагэтуль не было. Нават паесці не прыходзіў. Нешта я ўжо хвалююся, — мама кажа.

— Распусцілі мы яго! — тата. — Сыходзіць без дазволу! Швэндаецца колькі хоча! На рэчку без дарослых ходзіць. Далібог, калі прыйдзе зацемна —налупцую!...

О! А гэта ўжо сур'ёзна. Сонца за лес садзіцца, спяшацца трэба. Узмахнуў крыламі.

«На рэчку без дарослых!». Дачакаешся, каб вы на рэчку пайшлі... У вас ніколі на гэта часу няма! «Налупцую!». Тата кажа, што ў выхаванні дзяцей і сабак часам трэба дапускаць «балявое ўздзеянне». Г эта так закавырыста ён лупцоўку называв. А мама — што дзяцей біць нельга! Хоць аднойчы, даўно...

3.

... Было не балюча, а страшэнна сорамна. Спачатку Ігнаська адчуў на сваім каўняры цвёрдую руку. Потым рука лёгка, бы кацяня, выняла яго з-за парты. Другой рукой Яніна Паўлаўна ўхапіла кіёк, якім папраўлялі дровы ў стаяку, і, не выпускаючы каўняра, пачала Ігнасіка моўчкі лупасіць, быц­цам пыл выбівала з ягонага шэрага пінжачка. Дзеці спалохана прыціхлі. Ад кійка пасля кожнага ўдару адламваўся кавалачак, і настаўніца спынілася толькі калі ад яго амаль нічога не засталося...

На ўроку працы першакласнікі (увесь кпас — шэсць хлопчыкаў) вучыліся падшываць насоўкі. А на вуліцы пачыналася вясна. Радасна пахла набрынялымі пупышкамі, захліпаліся шпакі, шкварчэлі быццам раскалены тлушч. За школкай, у рачулцы на пясчаным дне стаялі чародкі сліжоў і кялбоў. Іх можна лавіцьу кош. Адзін ставіць кош упоперак, а другі заганяе... А тут сядзі і корпайся іголкай у кавалку тканіны. Не мужчынская справа... Думкі Ігнасікавы былі там, на вуліцы. I ніякай канцэнтрацыі на справе не было. Таму і ўткнуў нечакана іголку ў палец. Ды так глыбока, балюча, што гучна войкнуў.Невядома, што такога смешнага ў гэтым войканні, але ўсе зарагаталі. Абодва класы, бо вучыліся адначасова першы з трэцім. У школцы толькі адно класнае памяшканне, і адна настаўніца. Яніна Паўлаўна — яна для Ігнасіка толькі ў школе Яніна Паўлаўна, а дома — матуля. Першым часам блытаўся Ігнасік — дзе як называць — а потым нічога, прызвычаіўся.

Галоўнае — ну што тут смешнага, калі чалавеку баліць? Дык не — рагочуць! I нават пальцамі паказваюць! I Адзік Шульман—сябра называецца! — гучней за ўсіх!

Зашумела ў Ігнатавай галаве, такая злосць нахлынула, што размахнуўся, і ад усяе душы ўрэзаў ляпаса поўху да каго дастаць здолеў — суседу па парце, Адзіку. Тут і адчуў на каўняры цвёрдую руку. Нават не думаў, што матуля такая дужая...

— Ты ведаеш, бацька, што наш Ігнасік сёння ўтварыў? — паведаміла матуля дома тату, — Даў па твары доктараваму сыну, да канца заняткаў шчака гарэла.

— А мамка мяне палкай набіла! — паспяшаўся Ігнасік. Маўляў рахунак ужо аплочаны. Паўторна разлічвацца не хацелася. I, каб узмацніць вартасць расплаты, дадаў: — Біла, біла, ажно палка паламалася!

— Ну, ужо скажаш — палка! Кіёчак, з мезенец таўшчынёй! А інакш — падумаюць, што настаўніца дазваляе сыну дзяцей біць. Ды яшчэ ў антысемітызме абвінавацяць. Ды ў гарана паведамяць...

— А за што ён таго жыдзянятка стукнуў? — Пацікавіўся тата. Спакойна пацікавіўся, значыць рахунак залічаны.

— Рыгор! Ну як ты кажаш! Пры дзіцю! Ігнасік, ніколі не кажы так, як тата. Трэба казаць — яўрэй!

— А чаго ён смяецца?! — Ігнасік ужо ўпэўнены, што спагнанняў болыи не будзе. — А што такое «яўрэй»?

— Гэта нацыя такая... Вось Аркадзік — яўрэй. А ты — беларус.

— Адзік — яўрэй? Я — беларус? — Ігнасік на хвіліну задумваецца, — А як гэта?

— Што — «як гэта»? Фармулюй пытанні дакладней. Ты хочаш спытаць, чым адрозніваюцца яўрэі ад беларусаў? Ну, вось мы размаўляем па-беларуску, а ў яўрэяў ёсць свая мова, яўрэйская.

— У Адзіка ёсць свая мова?

— Ён размаўляе таксама па-беларуску. Бо жыве сярод беларусаў. А за­раз запамятай — ніколі не кажы слова, ну, што тата сказаў.

— Жыдзянятка?

— Ігнат! Апошні раз! Яшчэ раз пачую — наб'ю, далібог!

— Кухталя даць шмат розуму не трэба, — сур'ёзна кажа тата, — Сапсаваць адносіны лёгка. Ты б папрасіў у Аркадзіка прабачэння, Ігнась...

...Як гэта цяжка! Перад пачаткам заняткаў Ігнасік з пылаючым тварам перахапіў Адзіка на ганку, і не ў змозе падняць вочы, прамармытаў:

— Я гэт-та... Не хацеў... Яно неяк само... Давай... Мір?

— А я ўжо не злуюся! — Шырока ўсміхнуўся Адзік. — Мір!

I, як дарослы, працягнуў руку. Потым, на ўсіх перапынках яны не адыходзілі адзін ад аднаго. А ідучы дадому, Ігнасік паведаміў: «Адзік! Тата казаў, што ты — яўрэй.»

Адзік раптам спахмурнеў і неахвотна выціснуў:

— Ну, яўрэй... Толькі ты пра гэта нікому не кажы... Добра?

— А чаму?

— Так трэба...

— А чаму?

— Ну, трэба так!..

Чаму так трэба, Ігнасікспрабаваўдадумацца вечарам. Такі недадумаўся. Яўрэі, беларусы... У Адзіка — свая мова, не такая, як у яго... Цікава — у птушак і звяроў ёсць свая мова? Агульная на ўсіх? Ці ў кожнай пароды — свая? Думкі блыталіся...

4.

...Кульнуўся з валуна, носам у траву. Устаў, агледзеў сябе. Нармальна прайшло. Во, каб хто ўбачыў, як на валун бусел сеў, а потым праз галаву пачаў кульбіты рабіць! Падумаў бы — ці бусел звар'яцеў, ці ён сам трызніць.

На сцежцы курапаткі: — Ч-ж-ж-ы-рр-к, Ч-ж-ж-ы-рр-к! Тыя ж самыя, толькі зараз незразумела, што яны кажуць. Глядзяць недаверліва, але не ўцякаюць. Прысеў, паклікаў: «Ціп-ціп-ціп!». Падбеглі. Пагладзіў асцярожна курачку: «Мне дадому трэба, сонца садзіцца, а тата адлупцаваць абяцаў. Бывайце, любыя птушачкі.» I паімчаў праз луг.

— Ну? — Тата хмурыцца, але Ігнаська бачыць, што ён толькі напускае на сябе строгасць, а насамрэч ледзве стрымліваецца, каб не заўсміхацца.

(Вось жа звычка ў гэтых дарослых — «нукнуў» і чакае нейкага адказу... Што я павінен яму казаць? Як стану дарослым, ніколі не буду задаваць такія пытанні. «Ну...»!).

— Гэт-та... Я не зразумеў...Ты нешта пытаешся?

— Колькі разоў было сказана: дарослым нельга казаць «ты»!

— А як звяртацца? «Вы нешта пытаеце, тата»?

— Ну, гэта ўжо залішняе... Па твары відаць, што тата вось-вось разрагочыцца. Дастатковатак: «Тата нешта пытаецца?» Так! Тата пытаецца... Дзе насіла цэлы дзень ягонага лайдака? Дома хлеба няма ні скарынкі.

Заўтра ж сходзіш у Мендыжэчы за хлебам.Мендыжэчы — гэта вёска за лесам. Туды брукаваная шаша вядзе. Там крама, у хаце бельманаўскай. Хлеб, газа, гумовікі. Раз на тры-чатыры дні Ігнаську пасылаюць туды. Купляць хлеб — ягоны абавязак. I яшчэ ламачча насіць з лесу. У хаце дзве печы — адна вялікая, з ляжанкай, другая — «стаяк». У вялікай мама есці гатуе, яе дровамі паляць. А стаяк — ламаччам з лесу. Калі моцная спёка стаіць, то ежу на вуліцы гатуюць. Для гэтага тата з цаглін агмень склаў, яго таксама ламаччам паляць. А стаяк летам «адпачывае», таму зараз Ігнасік толькі зрэдку сухія палкі з лесу цягае. А зімою то кожны дзень на лыжы — і ў лес, ён адразу за плотам.

5.

У Мендыжэчах даволі хлопцаў, але неяк так здарылася, што Ігнаська з імі не знаёмы. Бо ў Мендыжэчах свая школа, а Ігнаська ходзіць у іншую, у Кіявецкую. Кіявецкая хоць і далей, але там матуля настаўніцай працуе. I навінскія дзеці ў Кіявецкую ходзяць. Вось і атрымалася, што навінскіх Ігнаська ведае, а Мендыжэцкіх — не.

Кіявецкая школа старая. Там прапрадзед Ігнасікаў вучыўся, Дамінік, і прадзед, Ляксандра, і дзед, Пётрусь, і тата. I вось Ігнасік яе скончыў. Увосень, у пяты клас у Ракаўскую школу пойдзе. Далёка, восем кіламетраў.

Пайшоў за хлебам не шашой, шашой нецікава, аляснымі сцежкамі, праз Казіну. Гэты лес, што паміж Мендыжэчамі і хутарам, Казіной называюць. Невядома чаму. Ігнаська пытаўся ў таты, а той толькі плячыма паціснуў. «Казіна, ды Казіна, — кажа, — так заўсёды называлі».

Ідзе Ігнаська праз Казіну асцярожна. Пройдзе крокаў трыццаць, спыніцца, паслухае, паглядзіць. Вось вавёрка на елцы зацокала. Выглядае з-за стаўбура адным вокам. Паспрабаваў Ігнаська абысці елку, каб усю вавёрку ўбачыць — дзе там! Ігнаська вакол дрэва, і вавёрка вакол стаўбура, прыкрываецца ім. Спрытнюга! Што заўсёды дзівіла Ігнаську — гэта як яны могуць па дрэве галавою ўніз спускацца? Уверх — зразумела, кіпцюрамі чапляюцца за кару. Так нават кошка ўмее. Але кошка з дрэва задам спускаецца, а вавёрка — уніз галавою. I не падае!

Нешта зашамацела ў лістоце, і вылецеў вехіра, галуб дзікі. Паклаў Ігнаська на сцежку сетку-авоську і грошы, каб рукі вызваліць, бо ўсё лета нічога не насіў апрача трусікаў, а ў іх кішэняў няма. I палез на ясень, адкуль той галуб вылецеў. Заўважыў у кроне сухіх галінак купку. Можа гняздо? Памалу-памалу — дабраўся амаль да вяршынкі, а там у разгалінаванні — сапраўды гняз­до. I галубка сядзіць, трывожна вочкам паблісквае. Працягнуў Ігнаська руку, каб пагладзіць, як учора курапатку гладзіў, не вытрымала, зляцела. Шумна так крыламі заляскала. Гэта ў галубоў сігнал трывогі. Не ведае, дурненькая, што Ігнаська нічога кепскага не меўся зрабіць. Зляцела, а ў гняздзе двое птушанят. Ды якія брыдкія! Голыя, ружовыя, няўклюдныя! Ну быццам пацучаняты! Няўжо з іх такія прыгожыя галубы вырастуць? Доўга глядзеў на іх Ігнаська і думаў, параўноўваў з малымі курапаткамі, што ўчора бачыў. Тыя, можа з дзень, як вылупіліся, а ўжо шустрыя, бегаюць, тату з мамай слухаюць — вунь як зашыліся ў траву, калі бацька схавацца закамандаваў! А галубяняты дык ледзьве варушацца. Або ўзяць зайцаў і трусоў. Здаецца — ну такія ўжо падобныя! Амаль аднолькавыя. Знаходзіў часам Ігнаська зайчанятаў, маленькіх, на далоні памяшчаюцца — відаць толькі што народжаных. Дык яны хоць і малыя, а ўжо відаць — зайцы. У поўсці, вочы глядзяць. А трусяняты народзяцца — ну быццам гэтыя галубы малыя — ледзве варушацца, голыя, сляпыя, у ружовай тонкай скуры. Чаму так? Злез з дрэва і ў задуменні пайшоў далей. А як дайшоў да крамы, адчуў — чагосці не хапае...

Ну што за лёс! Грошы і сетку ў Казіне забыўся! Ажно горача стала ад думкі, што нехта там жа пройдзе. Кінуўся бягом назад, пыл закурэў з-пад босых пяткаў. Прыбег да ясеня з гняздом вехіры—ляжаць там на сцежцы ягоная авось­ка і рубель. Пашанцавала. Хоць хто там пойдзе сцежкай, калі дарога побач...

Вярнуўся ў Мендыжэчы, хлеба купіў. Шэсць боханаў. Рэшту, восем капеек, пад гумку трусоў закруціў. Закінуў авоську за плечы і назад пасунуўся. Цяжкавата.

За маслазаводам куча каменнага вугалю насыпана. I з-за яе «абстралялі» Ігнася. Двое хлопцаў пачалі кавалкамі вугалю кідацца. Відаць было, што проста так кідаюцца, не стараюцца пацэліць. Можа пазнаёміцца хочуць. Добра было б, а то ў Навіны хадзіць гуляцца не выпадае, пакуль То­лк не з'едзе. Нагнуўся, падняў кавалак вугалю, ды і шпурнуўу адказ. Нават авоську са спіны не здымаў, і не цэліў зусім.

Не, дзень сёння нейкі няўдалы! Дакладна ў лоб вышэйшаму бамбануў! Каб і хацеў так пацэліць, то не здолеў бы. А тут — на табе! Войкнуў хло­пец, схапіўся за твар, і ўпаў за кучай. А другі над ім схіліўся. Што на вайне, далібог! Зараз паранены расчухаецца, і ўдвох яны Ігнаську будуць біць. I хлеб у пыле выкачаюць. Потым бацькі ў разбіральніцтва ўцягнуцца. Трэба ўцякаць, хоць і сорамна. I нязручна — з такім грузам за спіною...

...Захэканы і ўспацелы забег у Казіну, азірнуўся. Не, не даганяюць. Відаць моцна прыклаў тым вугалем. Ну вось, цяпер яму ні ў Навіны, ні ў Мен­дыжэчы сунуцца нельга. I як цяпер за хлебам хадзіць? А тут што? Ну што гэта за лёс такі?! Гумка раскруцілася, рэшту згубіў, пакуль бег. Дзе ты яе зараз знойдзеш — пяць капеек і тры. Упалі ў пыл, як у ваду.

6.

...Распрасцёрся Ігнаська на «сваім» валуне. Сумныя думкі ягоныя. А раптам таму хлопцу вока пашкодзіў? Не за сябе страшна, за яго. Хоць і за сябе таксама. Можа злётаць буслом у Мендыжэчы, разведаць? Цэлыя вочы ў таго хлопца, ці барані Бог — не.

Буслом занадта заўважна. Так разведку не робяць. На якую птушку ма­ла ўвагі звяртаюць? На вераб'я. Але далекавата вераб'ём адсюль да Мендыжэчаў ляцець, малы вельмі. Галкай! На галку ніхто ўвагі не зверне, а даляцець ёй адсюль — раз плюнуць.

Яшкаўзгадаўся. Па-залетась, ці па-за-па-залетась зграшыў Ігнаська. Злазіў да гнязда, ды малое галчаня дастаў. Ужо ў пер'і было, але яшчэ не лётала. Бацькам схлусіў (другі раз зграшыў), што пад дрэвамі знайшоў, выпала маўляў. Галчаня тое крычала ўвесь час, есці прасіла. Карміў чарвякамі дажджавымі, конікаў у траве лавіў, проста кавалачкамі мяса. Галодным не трымаў, не. Цікава было назіраць, як Яшка расце. Тыдні праз два пачаў лётаць пакрысе. Усё лелей, лелей. Пад канец лета зусім вырас у дарослую галку. Лётаў куды хацеў. Але варта было паклікаць: «Яшка-Яшка-Яшка!» — адкуль толькі браўся. Прыляціць, на плячук, або на галаву сядзе, і пяшчотна так валасы дзюбай перабірае. А потым знік раптам. Можа да сваіх прыбіўся. Але застаўся ў Ігнаськавай душы сум па Яшку. I пачуццё віны.

Крутануўся белы свет перад вачыма, і паўстала сцяна. A-а! Трава ля валуна. «Гэта ж я зараз маленькі, што трава для мяне як лес».

— Ч-ж-ж-ы-рр-к, Ч-ж-ж-ы-рр-к! — О, старыя знаёмыя!

— Г эта ты, Ігнаська? — Пеўнік падбег і стаў побач. — Будзь вельмі асцярожным. Цябе падпільноўвае шмат небяспечнага! Увесь час круці галавой! Вельмі ўважліва! Вельмі ўважліва!

Узляцеў лёгка, адразу адчуў наколькі ён болыи вёрткі ў параўнанні з учарашнім. У сэнсе — за бусла болыи вёрткі. I наўпрасткі — у бок Мендыжэчаў.

«Чаму гэта пеўнік прасіў увесь час круціць галавой?» — падумаў Ігнаська і пакруціў. I адразу заўважыў нейкі хуткі прадмет, што імкліва набліжаўся да яго з вышыні. 3 боку сонца. I пачуў свіст крылаў. У апошні момант паспеў зрабіць зігзаг, і — ж-жух-х — выставіўшы ўперад кіпцюрастыя лапы, міма прамільгнуў сапсан. Ігнаську скаланула ад жаху, ён замахаў з усяе сілы, імкнучыся хутчэй даляцець да Казіны. Там, сярод лістоты яму здавалася бяспечней. Сапсан пасля выхаду з «пікіравання» — падаў на Ігнаську склаўшы крылы — таксама замахаў і пачаў набіраць вышыню. 3 Казіны вылецела чорная гаманлівая чарада і кінулася на сапсана. Галкі, яны там гняздзяцца цэлай калоніяй. Зрэшты, ударыць сапсана не насмельваліся, толькі палохалі.

Калі даляцеў да лесу, прысеў на галінку старой асіны, усыпанай гнёздамі галак і гракоў. Аддыхаўся ад перажытага ўзрушэння. Жыхары калоніі, адагнаўшы сапсана, вярнуліся назад, і падняўся такі крык, такі лямант, што Ігнаська ледзьве не аглух. Усе сварыліся на яго, што адзін насмеліўся ля­цець праз луг. 3 усіх крыкаў Ігнаська зразумеў — у галак і гракоў шмат ворагаў. У паветры — сокалы, у паветры і на зямлі — ястрабы, на дрэвах — куніцы і кошкі. «Дык вось чаму яны гнездзяцца вялікімі групамі, — зразумеў Ігнаська. — Грамадой лягчэй змагацца з драпежнікамі!»

«Што ж рабіць?—думаў Ігнаська-галка, седзячы сярод лістоты на галінцы. Ваколяго па-ранейшамуз крыкамі мітусіліся «суродзічы». Вучыліжыццю, але крычалі адначасова, так што ллёну было мала. — Зараз ясна, што ляцець у Мендыжэчы небяспечна. Але ж і ляцець назад да валуна — таксама».

Ігнаська прыгледзеўся да неба, і высока-высока заўважыў сапсана — та­га, ад атакі якога ён шчасліва ўхіліўся. Ледзве бачнай кропкай сокал кружыў над наваколлем, выглядаючы якую-небудзь самотную ахвяру. «Так. Трэба рабіць высновы. Калі прымаць выгляд мірных птушак і звяроў — вельмі проста можна загінуць. Дзякуй курапаткам. Каб не іхняе папярэджанне (якім — трэба прызнаць — скарыстаўся выпадкова, а ўвогуле прапусціў паўз вушы), то зараз мяне ўжо б ірваў на кавалкі сапсан. Сокал-сапсан з'еў бы Сокала Ігнася. — разважаў Ігнаська. — Што рабіць? Не сядзець жа тут да ночы. Ды і ўначы невядома што будзе. I мама з татам будуць хвалявацца. Вырашана! Працягваю разведку!»

Пералятаючы з дрэва на дрэва, увесь час азіраючыся, Ігнаська прамінуў Казіну і сеў на галінцы высокай таполі непадалёку ад кучы з вугалем, дзе некалькі гадзінаў таму трапіў у «перастрэлку». Прытаіўся сярод лісця і выглядаў зверху. Мендыжэчы вёсачка невялікая — з паўтара дзясятка хат вакол маслазавода, калі той хлопец дзе на вуліцы (а дзе яму яшчэ быць улетку сонечным днём?) — то нідзе не дзенецца. Тым болыи — Ігнаська адзначыў пра сябе — зрок у яго стаў нашмат болыи вострым. Вось сядзіць сабе на вышыні, а на зямлі дробныя пясчынкі і каменьчыкі бачыць. Вунь бліснула нешта. Дык гэта ж згубленая рэшта! Зляцеў, паскакаў па прыдарожным гарачым пяску, узяў у дзюбу пяць капеек. Куды б прыхаваць? Вось — прыкметны куст дзядоўніку ля дарогі. Сунуў манету ў траву пад ім. Цяпер за другой. I тры капейкі — туды ж. Вылез з травы. I тут жа побач — фантанчык пяску. Ад нечаканасці замахаў крыламі і ўзляцеў, не разабраўшыся яшчэ ў чым справа. (Нездарма курапаткі папярэджвалі: «Вельмі ўважліва!»). Ага! 3-за дарожнага насыпу Ігнатаў «хроснік» з рагаткай. Ледзьве не пацэліў! Праз галаву павязка белая, ну чыста паранены баец! А вочы цэлыя. Калі з рагаткай выйшаў на «паляўнічую сцежку», значыць жыць будзе! Можна за яго болей не перажываць. Зараз галоўнае — без прыгодаў да валуна дабрацца...

7.

...Гопнуўся ў траву ля каменя, ускочыў, і — бягом у Мендыжэчы. За капейкамі, што пад дзядоўнікам схаваў. Грошы невялікія, толькі перад мамай сорамна. Як дзіця малое: «Дзе рэшта? — Згубіў...» Пра «перастрэлку», на­туральна, нічога казаць не стаў. Прамаўчаць — гэта ж не зманіць!

Вецер у вушах, пот вочы залівае, падбягаў ужо. I — на табе! Твар да твару з тым, параненым. Белы бінт праз лоб, кепка брылём назад, за па­сам нагавіц рагатка тырчыць. Босы, голае тулава аж чорнае ад загару. Вышэйшы крыху за Ігнаську, і рукі мускуламі як вяроўкамі перавіты. Калі біцца прыйдзецца, кепска. Ой, як жа біцца не хочацца!

— Ігнаська! — працягнуў нечакана для сябе руку. Той, відаць таксама не чакаў такога жэсту, паціснуў зніякавела. — Алег.

— Алег, я не хацеў пацэліць, далібог! Так проста кінуў, ненаўмысна атрымалася! Моцна разбіў? — затрашчэў Ігнаська. — Ты, гэта... Ты даруй мяне! Чэсна-найчэсна не хацеў!

— Ды нічога, ужо не баліць. Скуру крыху рассек. Такой бяды! Загоіцца.

— А гэта што ў цябе? Рагатка? Па чым страляеш?

— Ды гэта я так... Куды прыйдзецца. Па мішэнях. Па варонах.

— Не шкада? Птушак?

— Чаго іх шкадаваць? Яны куранят крадуць. Варон нават паляўнічым загадана страляць!

— I шмат варон настраляў?

— Калі чэсна, то ніводнай, — зарагатаў Алег. — Такія хітрушчыя! Нізавошта не падабрацца на стрэл! Вось толькі сёння да галкі падкраўся, дур­ная нейкая галка, неасцярожная. Усё ў траве капалася. Але прамазаў!

— Ну а галку навошта страляць? Яны ж куранят не крадуць! — (Каб ты ведаў, што гэта была за «дурная» галка!) — У мяне пазалетась галка жыла. Та­кая разумная! Клікаў — прылятала. А потым прапала. Можа ты падстрэліў?

— Не, я ўвогуле ні разу па птушках не пацэліў. Во Валодзя, ну, той, што са мной быў, калі ты мне ў лоб..., дык ён цэлкі стралок. Вераб'ёў страляе. Тыя блізка падпускаюць. Скубе, кашай набівае і гатуе на вогнішчы. А я не, я болыи рыбу люблю лавіць.

— I як ловіш? Вудай? — Па-сапраўднаму зацікавіўся Ігнаська. Дагэтуль ён падтрымліваў гутарку толькі, каб адстаяць свае прынцыпы (па жывому страляць нельга!) і працягнуць знаёмства. — Я лаўлю на вуду. Але вялікай рыбы не трапляе, чамусьці. Толькі гаркушы, ну, бывае, што верхаводкі. Яшчэ сліжоў і кялбоў. Ім чарвяка трэба пад самы нос... А вось тата ўмее ліпеня злавіць, і нават стронга. Толькі ён рэдка вудзіць.

— Я? Я па-рознаму. I вудай таксама. I на жыўца, нанач стаўлю. На шчупака, або на стронга. I сеткай па завонях. Ну, не сапраўднай сеткай — на дзве палкі кавалак тканіны ад мяшка, і цягаем па завонях — ямах, дзе пасля паводкі вада засталася. Там шмат рыбы бывае. Часам нават шчупакі. А часцей — карасі. Залацістыя і серабрыстыя... А хочаш — мы зараз пойдзем карасёў лавіць? Можа і ўюны трапяць. Бачыў уюноў? Як змеі, і пішчаць!

— Як гэта — пішчаць? — Здзівіўся Ігнаська. — Рыбы? Рыбы не могуць пішчаць. Кажуць жа: «Нямы, як рыба»...!

— Пабачыш. У сэнсе — пачуеш. Пайшлі?

Уюноў не злавілі. Гадзіны са дзве цягалі па вадзе кавалак мешкавіны, прыбіты да двух палак. Толькі спачатку нагамі добра ўзмуцілі вадаём. Так Алег закамандаваў, каб рыба не бачыла іхняй «сеткі».Брудныя, мокрыя падцягвалі цяжкую снасць да берага і вывальвалі змесціва на траву. Там, сярод выдраных з дна водарасцяў весела скакалі карасікі з залатой луской. Алег борздзенька збіраў іх у торбу, што вісела на шыі.

Лёгкая пена аблокаў у вадзе, моцны пах аеру і балотнай мяты. Залатыя дыскі б'юцца на траве.

— Алег, яны такія маленькія. Можа... Давай выпусцім? Хай гадуюцца. А як падрастуць — тады яшчэ раз зловім...

— Яны не падрастуць. Гэтая завонь да канца лета перасохне. I карасікаў паядуць качкі з чаплямі. Чым мы горшыя за чапляў? Ведаеш, яны смажаныя такія смачныя! Хрусткія.

— То можна выпусціць у раку. — Заўпарціўся Ігнаська.

— Не, у рацэ яны не жывуць. Карасі, асабліва залацістыя, бягучай вады не любяць. Кінь глупства, Ігнась, глянь, яны ўжо ўсе пазасыналі. Шкада табе? А сам жа казаў — ловіш гаркуш, сліжоў... Таксама малыя. Іх не шкада?

— Не ведаю... Я як паглядзеў — яны такія... як залатыя. Спачатку здалося — радуюцца, скачуць. А потым зразумеў — яны задыхаюцца, і таму трапечуць. I нешта так шкада стала... Ігнаська страсянуў галавой. — Не звяртай увагі. Гэта я так...

8.

Каторы дзень стаіць гарачае надвор'е. Т ата з мамай прымушаюць насіць са студні ваду на агарод, паліваць. Якая ж гэта нудная праца! Носіш-носіш, ажно рукі балець пачынаюць. Але іначай пасохне ўся гародніна, прападзе. А як агарод паліў, трэба ісці ў лес шыльніку нагрэбсці, карову ды парсюка падсцяліць. I няма калі да Алега збегаць. Дамаўляліся жыўцоў наставіць на шчупака ды стронга. Спачатку трэба зрабіць пару дзясяткаў снасцей. Да тоўстай жылкі прывязваецца свінцовае грузіла (грузілаў яны з Алегам ужо адлілі. Свінец са старых акумулятараў выплавілі). Потым, крыху вышэй грузіла — на павадку вялікі рыбалоўны гак. I ўсё. Толькі трэба на дошчачку накруціць, каб жылка не зблыталася. Марыць Ігнаська, што прыйдзе ран­кам з ракі і аддасць маме ў рукі цэлы кукан вялікіх шчупакоў і стронгаў. А на сняданак усе будуць есці смажаную рыбу і... ну ён не дзеля таго, каб хвалілі...., але можа тата ці мама скажуць добрае слова...

Яшчэ не выходзіць з галавы Ігнаськінай чароўны камень. Толькі страшнавата нешта стала пасля таго сапсана. I вельмі хочацца падзяліцца ўражаннямі. Асабліва з Алегам. Ну, невыносна хочацца! Але ж курапатка папярэдзіла, што калі раскажа каму — прападуць чары.

У каго перавярнуцца, каб аніякай небяспекі? У выдру? Пасля апоўдня навінскія хлопцы на раку ходзяць купацца. I Толік з імі будзе. То паднырнуць да Толіка ды і ўкусіць яго за мяккае месца. Моцна ўкусіць, зубы ў выд­ры вострыя! За ўсё — за кпіны, за ганьбу, за бойку. Толькі як ён даведаецца, што гэта помета яму? A-а! Хай сабе і ніяк не даведаецца. Дастаткова, што ён, Ігнаська, ведаць будзе...

Ад каменя да ракі з кіламетр-паўтара. Што выдры можа пагражаць? Нічога, здаецца...

9.

Ага, нічога!... Луг па траве хутка прайшоў. Потым краем лесу. Паўз хутара. Да шашы падыйшоў. Прабраўся на насып, дачакаўся, што ніводнай машыны не відно, ды і шуснуў упоперак праз брук. А тут сабака. Харэвічаў, здаецца. I што ён тут робіць, так далёка ад вёскі? Добра, што ля самай дарогі куча ламачча ляжала. Як змяя, прашмыгнуў Ігнаська пад кучу — цела ў яго зараз як змяінае, гнуткае, вузкае. Толькі поўсць вельмі густая, горача. Хутчэй бы да ракі, недалёка ўжо, метраў дзвесце, а тут сабака ў двух кроках енчыць, зямлю дзярэ, ды палкі зубамі грызе. Хоча да Ігнаські-выдры дабрацца. Крыкнуў на яго Ігнаська як звычайна — «Пайшоў вон!», атрымалася ціўканне птушынае. А сабака яшчэ болыи раз'ятрыўся: «А-вой! А-вой! Людзі! Тут звер! Выдра! Людзі! Сюды!»

«Восьтабе і на... — падумаў Ігнаська. — Што, калі на сабачы брэх і праўда хто-небудзь прыбяжыць? I пойдзе вось гэтае бліскучае футра на шапку каму-небудзь... Не, трэба рабіць нешта!»

Паціху перабраўся пад кучай на яе процілеглы бок. Прыслухаўся. Саба­ка на тым баку капаецца, ды сукі грызе, ажно трэск стаіць. Вылез, ды прыкрываючыся стаўбурамі, падростам лясным, ды ў зарасці папараці — і з усяе сілы да ракі. А як засталіся лічаныя метры, пачуў — сабака па следзе ідзе: «А-яй! А-вой! Лаві! Уцякае!». «Лаві-лаві цяпер», — усміхнуўся ўнутрана Ігнаська і ў ваду. Увайшоў надзіва ціха, нават не плюхнуў, ну, можа толькі ледзве-ледзве. А як лёгка плыць! На задніх лапах паміж пальцамі скураныя перапонкі, яку качкі, ці гусі. 3-за іх лапа быццам у ласту ператвараецца. На беразе, праўда, не надта зручна было, затое ў вадзе — цуд. I цела, выгінастае, абцякальнае, такую хуткасць можна развіваць! Удыхнуў Ігнаська паветра і нырнуў, бо сабака па следзе на бераг ужо прыйшоў. Нырнуў і пайшоў па плыні. Вось гэта кайф! У масцы ныраць — велізарнае задавальненне, але ніякага параўнання з гэтымі пачуццямі. Чародка плотак пад карчом стаіць. Убачылі Ігнаську-выдру — пырснулі ва ўсе бакі.

Пагнаўся за адной Ігнаська, проста так, дурэючы. Дык можа на якіх пяці метрах дагнаў. Хацеў зубамі схапіць, нешта яго падмывала зрабіць так, але пашкадаваў. I што цікава — плотка тая так ужо «манеўравала», такім зігзагам уцякала, а Ігнаська зусім лёгка гэтыя зігзагі паўтараў. Ганяўся так за плоткай, потым двух стронгаў знайшоў — за каменем стаялі — і за імі. I толькі праз якіх пяць хвілінаў успомніў, што пакуль наверх не вынырваў, за паветрам. А дыхаць яшчэ не хочацца!

Вынырнуў пад самым берагам, у куст, што галінкі ў вадзе палошча. Прыслухаўся. Сабака далёка ззаду застаўся. Бегае па беразе, злуецца. А ніжэй па рацэ чалавечыя галасы чуваць. Навінскія хлопчыкі купаюцца. Яны кожны дзень усе разам сюды ходзяць. Раней і Ігнаська з імі хадзіў, разам весялей.

Ціха апусціўся ў ваду — нос нейкім чынам сам замкнуўся, смешна, але зручна, вада не трапляе — і зноў уніз, дзе купальня. Купальня іхняя — гэта яма, метры два з паловаю-тры ў глыбіню. Ніжэй ямы — пясчаная мель. Так што, калі хто з сілаў выбіваецца, трэба толькі крыху ўніз праплыць, а там можна на ногі станавіцца.

Вынырнуў Ігнаська ля супрацьлеглага берагу. Зноў у куст. Каб яго ніхто заўважыць не здолеў. Высунуў з вады вусатую мордачку і скрозь галінкі цікуе. Гоман стаіць, хоць вушы затыкай! Відаць усе дзеці навінскія прыйшлі. Дзяўчынак шмат. Раней яны не хадзілі, апошнім часам далучыліся. Скачуць здзірвановагаўзвышэнняўваду не горш захлопцаў! Не, усёжгорш. Хлопцы галавой уніз, а той-сёй з усялякімі выкрутасамі, «бомбачкай», нават сальта спрабуюць круціць, а дзяўчаткі толькі «салдацікам», нагамі ў ваду. I яшчэ насы пальцамі заціскаюць. Недатыкі! Ваду ў носе цярпець, бачыце, не могуць! А сярод іх Толік круціцца. То штурхне якую, з «тумбы» спіхне, то паднырне, ды за лыткі схопіць. Вада ў рацэ празрыстая, што крышталь, Ігнаську добра відаць. Пішчаць дзяўчаткі, сварацца, а Толіку хоць кол на галаве чашы! Зазлаваў Ігнась — і за дзяўчатак, і за старую крыўду, і што дагэтуль не можа Навіны наведваць. «Далібог, — думае, — паднырну і ўкушу». А Толік гэтым часам «ластаўкай» з тумбы нырнуў, і сажнямі па купальні то па плыні, то супраць. Потым на спіну перавярнуўся, на спіне паплыў. Стаміўся, відаць, вырашыў адпачыць. I як яно атрымалася — можа выгнуўся ў паясніцы замоцна, можа яшчэ што — але накрыла хваляй Толікаў твар і хлебануў ён вады. Перавярнуўся на жывот, вочы вырачаныя, спалоханыя, закашляўся, і яшчэ хлебануў. Узмахнуў адной рукой і знік з паверхні. Дзяўчаты ў адзін голас завішчэлі, але ніхто на дапамогу не кінуўся. Вядома — страшна.

У той момант забыўся Ігнаська, што ён — выдра. Забыўся, што ўкусіць толькі што Толіка збіраўся, каб адпомсціць за нанесеныя крыўды. Нырнуў і што было сілы да Толіка. А той павольна да дна апускаецца. Вочы расплюшчаныя, і кашляе. Ну, грудная клетка тузаецца, і з кожным такім сутаргавым рухам з рота бурбалкі вырываюцца. Імгненна падляцеў да яго Ігнаська, хацеў рукамі за валасы схапіць, ды ўзгадаў, што рук зараз няма. Тады ўчапіўся зубамі за трусы і з усяе сілы пацягнуў уніз па плыні, на плыткае месца. Плынь хоць і не вельмі хуткая, ды крыху дапамагала. Вось і водмель пясчаная. Далей, далей. Так, каб хлопцы ўбачылі. Цягнуў, упіраючыся лапамі ў дно ажно пакуль трусы не садраў. Тут ногі хлапечыя замільгалі ў вадзе, некалькі хлапчукоў падхапілі Толіка пад рукі, на бераг павалаклі. Ігнаську, здаецца, не заўважылі. Ён зноў пад той куст на супрацьлеглым беразе. Вывалаклі Толіка на бераг — дзяўчаткі зноў у піск. Што за племя, гэтыя дзяўчаты — ну ўбачылі чалавека без трусоў, дык чаго вішчэць?! А хлопцы — малайцы, качаць Толіка пачалі. Проста перакочваць па беразе. Кашлянуў Толік фантанам вады і пачаў дыхаць.

Як дзеці пайшлі і павялі пад рукі Толіка, Ігнаська счакаў крыху, потым выплыў на сярэдзіну купальні. Нырнуў, прайшоўся па дне. Кругом белыпясок, дзе-нідзе плямы рачнога смецця. Правы бераг абрывісты, амаль вертыкальны. У беразе ля самага дна дзірка. Гэта ўваход у бабрыную нару, яе Ігнаська даўно ведае. Але раней добра разгледзець не хапала паветра. Тут корч ад старога дрэва, карані. I між каранёў чорная адтуліна. Ігнаська прыпаў да дна і разглядаў. Сярод карэнняў некалькі акунёў. Паласаценькія і флегматычныя. Стануць за пал кай і думаюць, што іх не відно...

Муць пайшла з нары... Што там? Плынню воблака муці знесла — тырчыць адтуль бабёр. Задніца ў адтуліне, а галава, пярэднія лапы, грудзі вытыркаюцца, вісяць над дном. Футра невядома якога колеру — усё ў дроб­ных паветраных бурбалачках, таму здаецца бабёр ртуццю абліты. Верхняя губа неяк падціснута, і з-за яе вялізныя два зубы відаць. Шырокія і плоскія, як стамескі. Яны і ёсць стамескі — імі бабёр драўніну грызе. «Твар» у бабра ад гэтай падціснутай губы і зубоў здаецца вельмі непрыязным. 3 такім тварам цётка Марыля з Радашковічаў казала Ігнаську, што пасля прыбіральні трэба ісці ў ванны пакой рукі мыць. А навошта? Ён на рукі не...

Паглядзелі адзін на аднаго Ігнаська-выдра і бабёр. Потым бабёр вылез, праплыў па крузе над Ігнаськам, і лёг перад ім на дно. Носам да носу. I ўсё з тым жа... тварам. Яку цёткі Марылі. Потым развярнуўся і паплыў прэч. А заднія лапы ў яго таксама з перапонкамі. Калі штурхае ваду — перапонкі расчыняюцца, і атрымоўваецца вялікая лопасць для веславання. А калі нагу падбірае, то яны сціснутыя і ў вадзе не супраціўляюцца.

Счарнелы ад стомы вярнуўся пад вечар на хутар. А там мама. Бровы насупленыя, вочы строгія:

— Ты дзе валэндаўся паўдня?

— Так... Па лесе хадзіў. — Не зусім схлусіў, быў жа у лесе. А што казаць? Што пад кучай ламачча ад сабакі хаваўся?

— На рэчцы быў?

— Ну, скупнуўся крыху. Горачаж... — Ілгаць нельга, тым болыи маме.

— Адзін?

(Ну што гэта за допыт? Адзін — не адзін. Ну — так, шмат разоў казана, каб без дарослых на раку не хадзіў. Калі чакаць, каб з дарослымі на раку купацца пайсці, можна за лета ні разу туды не трапіць...)

— Ну — адзін...

— Колькі разоў табе гаворана, каб без дарослых не хадзіў?! Вунь сёння Толік гэты, з Мінску, ледзве не патануў. Хлопцы выратавалі. Васіль Трусаў, Жэнік Казюнін і Ясь Бацэвіч. А ты не тое, каб з дарослымі — адзін купаешся. Скажу тату, каб вылупцаваў!

(Не скажа... Во — пайшла інфармацыя... Вася Гірэйка, іх усю сям'ю ў вёсцы Трусамі чамусьці клічуць — герой! А сам плаваць не ўмее. Жэнік Трацяк, у яго бацькі няма, а маці мянушку «Казюня» прыляпілі, той плавае, але ж на глыбокае не кінуўся — таксама герой. I Ясік... Эх, што тутскажаш?!...)

10.

— Тата, а якія ў нас самыя небяспечныя звяры? — спытаўся Ігнаська за вячэрай.

— Не размаўляй за сталом. Пасля пагутарым. Пашанцавала табе ў наш час нарадзіцца. Вось каб я малы так за сталом сябе паводзіў, то адразу б лыжкай па ілбе атрымаў. Тата мой, нябожчык, а твой дзед — ото строгі быў!

(Ну вось! Па ілбе лыжкай. А сам цэлую гісторыю пра дзеда распавёў. I тое, што за сталом не зашкодзіла.)

— Тата, а табе зараз за гутарку, хто павінен лыжкай у лоб — мама, ці я? — хітра прыплюшчыў вочы Ігнаська, а мама разрагаталася: «Ну што? Атрымаў?»

— Ну, спеліся! Пагавырыце ў мяне! — Напусціў на сябе сур'ёзу тата, хаваючы ў вачах смяшынкі.

— Значыць цікава табе, якія жывёлы самыя небяспечныя? — Удакладніў тата пасля вячэры. — Для каго небяспечныя? Для мышэй вунь наша Кіса-Іна вельмі небяспечная... Ага, для людзей! А навошта гэта табе? Прос­та, цікава? Ну, Ігнаська, калі сур'ёзна, у нас, у Беларусі практычна няма такіх жывёлаў, каб чалавеку іх баяцца. Можа толькі зубр... ды мядзведзь... Але колькі тых мядзведзяў ды зуброў! Вось я, лічы трыццаць пяць гадоў тут жыву, ніколі ні мядзведзяў, ні зуброў не бачыў. I ваўка — толькі адзін раз, а я ж паляўнічы! Ваўкі — яны такія нашуганыя, што як чалавека пачуе, гатовы са скуры выскачыць, каб толькі не сустрэцца. Чытаў я, што калі ваўкоў становіцца шмат, могуць на людзей нападаць, але толькі на дзяцей, а калі дарослыя — то на нізкарослых. Воўк жывёліна надзвычай разумная, ацэньвае з кім можа справіцца, а з кім — не.Яшчэ лось можа напасці, бык, самец значыць, восенню, калі ў іх вяселлі. У ласёў зрок кепскі, і ў час гону можа пераблытаць чалавека з супернікам. Яны ў гэты час адзін з адным з-за ласіх б'юцца... Што фыркаеш? Смешна, што з-за ласіх? Пачакай, можа сам калі з-за дзяўчынкі якой біцца будзеш! Не будзеш? Ну і правільна! Хай яны з-за цябе б'юцца...

Яшчэ, Ігнаська, на чалавека дзік можа кінуцца і параніць, або нават забіць. Але гэта толькі, калі яго прыперці, каб не было куды ўцякаць. Або паранены. Яшчэ дзікая свіння, калі яенага парася злавіць. Парася пішчыць — матка абараняе. Дык і котка наша кацянят абараняе... I мыш, калі ў кут загнаць, за палец будзе кусаць. Да крыві. Не чапай нікога, і цябе не зачэпяць. А да зубра, мядзведзя, калі ў Налібокі здарыцца трапіць, папросту не падыходзь блізка. У кожнай істоты ёсць мяжа, якую яна лічыць мяжой бяспекі. Слабыя жывёлы, калі гэтую мяжу парушаеш, уцякаюць, а такія як зубры і мядзведзі — абараняюць.

А ўвогуле самае небяспечнае стварэнне на зямлі — гэта мы з табой... Ну, не канкрэтна я і ты, а — чалавек. Во дзе самы вялікі драпежнік! I ўсё жывое яго баіцца. Ну, за выключэннем, можа якіх гадаў у Афрыцы, Паўднёвай Амерыцы. Кракадзілы, удавы, пітоны — яны, як я думаю, не такія мазгі маюць, каб баяцца. Таму і на чалавека могуць паляваць. А ў нас на­ват гадзюка ад чалавека ўцякае. Не наступі — і не ўджаліць.

— Тата, а ці ёсць у нас жывёлы, якім ніхто не страшны? На якіх ніхто не нападае? — падаў Ігнаська голас.

— Ну, як мы ўжо высветлілі, чалавек нападае на ўсіх. Вунь, Акульчыкі — як толькі з'явіцца дзе след дзіка, ці казулі, ці лася нават, то за стрэльбы і ў лес. I няма ад іх ратунку звярам ні зімой, ні летам. Бо старэйшы сын у іх участковы... А! Дык гэта я не пра тое! Прабач.

Хто ж у нас на самым верее?... Цяжкое пытанне ты мне задаў... Зда­ецца, і няма такіх. Зноў зубр і мядзведзь? Воўк яшчэ. На іх ніхто не палюе... Хібатолькі — пакуль малыя. Дзіцяня кожны пакрыўдзіць можа. Дзік дарослы ад любога драпежніка адб'ецца, лось таксама. 3 птушак, мо­жа, пугач?... Ды і яго, калі днём дзе заўважаць, вароны збіраюцца і ўсёю грамадой атакуюць. Але нічога зрабіць не могуць, толькі прагнаць куды. Беркут? Арлан? Але і іх так мала, што я ніколі не бачыў. Чытаў толькі, што ёсць недзе ў Беларусі.

Так што, Ігнаська, кожная жывёліна мае свайго ворага. Нават малога зубраня, калі дарослыя правароняць, воўк можа зарэзаць. I мядзведзяня.

— Тата, а хто дужэйшы — мядзведзь, ці леў?

— О-ох, Ігнаська! Ну і пытанні!... У якім сэнсе? Ну, што ты маеш на ўвазе? Напрыклад, на твой погляд, хто дужэйшы — карова, ці воўк?

— Воўк. — Ігнаська зрабіў здзіўленыя вочы. Маўляў, што тут незразумелага. — Воўк можа карову зарэзаць і зесці... Значыць ён і дужэйшы!

— Ага, вось ты пра што! Пытанні, Ігнаська, трэба задавацьтак, каб было зразумела, пра што пытаешся. Бо я падумаў, што ты пра сілу. Вось калі карову ў калёсы запрэгчы, і ваўка, то атрымаецца, што карова дужэйшая. Яна, братачка, некалькі тонаў грузу пацягне. А воўк — не.

— Ха-ха-ха! — уявіў Ігнаська запрэжаных у калёсы карову і ваўка.

— Вось табе і «ха-ха»! Карова дужэйшая. Але калі справа да бойкі, то воўк безумоўна пераможа. Воўк — ваяр, драпежнік. Адмыслова створаны для таго, каб забіваць. А карова — жывёлка мірная. Забіць, натуральна, можа — рагамі запароць, або капытамі затаптаць, але гэта не яе «прафесія».

— Дык хто каго заб'е ў бойцы — мядзведзь ці леў? — Ігнаську няпроста адхіліць ад «генеральнай» думкі.

— Ніхто, Ігнаська. Дзе на тваю думку яны могуць сустрэцца для бойкі? Ільвы жывуць у Афрыцы. Мядзведзі — у Еўропе, Азіі, Паўночнай Амерыцы. — Здаецца, гутарка тату пачала надакучваць.

— А калі іх звесці? Выпусціць у адну клетку?

— Ну ты і «харошы» хлопчык! «Добры»!... Гэта ведаеш як называецца? Гэта называецца «жорсткае абыходжанне з жывёламі». Гэта па Божых за­конах — грэх, а па чалавечых — злачынства.

— Ну, тата! Я ж не па-сапраўднаму пытаюся! Я ж гэта... тэратычна!

— Ах тэарэтычна! Не «тэратычна», а «тэарэтычна»!

— Ну, тэрэ...тэарэтычна!

— Нават тэарэтычна я не ведаю. Але ведаю, што кошкі — а львы, хоць і вялізныя, але кошкі — вельмі спрытныя драпежнікі. Думаю, спрытнейшыя за мядзведзя. Чытаў нават у паляўнічым часопісе, што ў Сібіры, гэта ў Расіі, за Уральскімі гарамі, сібірская тыгрыца даволі лёгка выцягнула за лапу з бярлогі мядзведзя і імгненна забіла, пракусіўшы чэрап. Так што думаю — леў перамог бы. Але гэта «тэратычна».

11.

...Высока-высока плавае Ігнаська ў небе. Нашмат вышэй, чым тады — буслом. Ён сёння беркут. Унізе ўся зямля ў рознакаляровых лапіках. Шмат светлых прамакутнікаў — гэта палеткі. Цёмна-зялёныя — гэта лясы. Выкручастая нітка — гэта рака. Вёскі, іх шмат, ледзве бачныя, дамкі, як зярняткі макавыя. Толькі дзіўны зараз зрок у Ігнаські-арла-беркута. Пасярэдзіне зрокавага поля плямка, дзе ўсё быццам праз моцны бінокпь відаць. Кружыць Ігнась над зямлёю, ловіць «вертыкальны вецер» ад нагрэтых палёў, разглядае нябачанае дагэтуль відовішча, быццам карту рознакаляровую. А калі ўсю ўвагу ў гэтай плямцы-»бінокпі» сканцэнтруе, нават травінкі асобныя на лузе бачыць. Вось нешта ў траве варухнулася... Ну, што там? Ага! Заяц-шарак ля скошанага поля залёг. Колерам ён такі, што зліваецца з расліннасцю — хоць і шараком клічуць, там і чорны колер, і буры, і брудна-белы. Ну, і шэры таксама. Але варухнуў вухам, тут і заўважыў яго Ігнаська-беркут. У гэтай плямцы зрокавай, дзе ўсё павялічаным відаць, нават асобныя шарсцінкі зайцавага футра бачныя. «Цікава, што шарак рабіць будзе, калі на яго беркут спікіруе?» — Склаў крыху крылы і пайшоў зніжацца. Нічога. Ляжыць шарак у траве, як ляжаў. Не рэагуе. Не меў намеру Ігнаська зайца лавіць, таму перад самай зямлёй, ля зайца ўжо, раскінуў крылы і з шумам узмыў уверх, метраў на дваццаць. Тут толькі дайшло да вушастага! Сарваўся з лёжкі быццам з рагаткі выпушчаны, двума скачкамі з травы на край поля, там баразна па краі ідзе, і гэтай баразной — лататы да лесу. А зверху на яго зноў Ігнаська. Лёгка дагнаў, хоць заяц сам, што птушка, над зямлёй сцяліўся. Зноў жа — не меў намеру лавіць, дурэў проста. Цікава было і прыемна — гэта ж зайца дагнаць, ого! Тут заяц раптам тармазнуў рэзка, на спіну перавярнуўся і ўсімі чатырма лапамі — як замалоціць! Ледзве паспеў Ігнаська з пікіравання на ўзлёт перайсці. Інакш атрымаў бы кіпцюрастымі лапамі па жываце. Бач ты, заяц, аказваецца таксама ўмее за сябе пастаяць!

Пакуль думаў Ігнаська, пакуль здзіўляўся заечай абароне, той да лесу паспеў дабегчы. Схаваўся недзе пад хвойкай.

Усё. Дзень хутка заканчваецца, трэба да каменя ляцець. Прайшоў нізка, краем лесу, каля хутара збочыў і на старую вярбу сеў,што недалёка ад ган­ку расце. Пад ёю тата стол уладкаваў на ўкапаных у зямлю слупках. I лавы. Часам яны за гэтым сталом абедаюць.

Толькі падлятаў да віхлы, яго певень заўважыў. Галаву ўгнуў, бяжыць што сілы пад хляўчук, там шчыліна паміж зямлёй і першым бервяном. Нядаўна паставілі, падмурку яшчэ не зрабілі. Бяжыць і гвалтуе: «Паветра! Паветра! Усім хавацца! Паветра!!»

Што пачалося! Куры ўсе, сорак дзве іх у Сокалаў, такі лямант паднялі, горш, чым тады галкі, калі сапсан па Ігнасіку прамазаў. I — хто куды! Адны пад ганак, іншыя за пеўнем пад хляўчук, адна ў куст ля плоту шчэміцца. Як павар'яцелі! I тут мама на ганак выбягае. I з татавай стрэльбай! Выбегла, пакруціла галавой, Ігнасіка на віхле заўважыла. О-лё-лё! Уматаваць трэба. Мама ж не ведае, што гэта Ігнасік. I што беркут — рэдкая птушка, чырвонакніжная. Адштурхнуўся ад сука — замахаў крыламі, і тут — стрэл! Адзін. Добра, што таты дома няма. Ён то бывае мажа на паляванні, але рэдка.

...У мамы правая шчака прыпухлая, і на плячы сіняк вялізны. Страляла ў паветра, не мецячыся, і да стрэльбы няправільна прыклалася. Таму аддачай і насадзіла сабе фінгалаў. А тата, малайчына, мамін аповед выслухаў, і адразу сказаў, што гэта беркут быў, што не варта было страляць.»Дзеля такога выпадку, — кажа, — можна і курыцу ахвяраваць». I пазайздросціў маме. Ён беркутаў толькі на фатаграфіях бачыў.Елкі зялёныя, кім не станет, паўсюльтакія стрэсы! Малатаго, што род­ная маці страляла, хоць і не цэліла ў яго, дык яшчэ забыўся, і каля калоніі гракоў і галак праляцеў. 3 аднаго агню ў іншае полымя! Як узмылі чорнай хмарай, як пачалі кідацца!

12.

Нецярпенне і радасць на сэрцы Ігнаські. Заўтра ён з матуляй едзе ў Мінск купляць да школы новы касцюмчык. I боты. У краме, што займае палову бельманаўскай хаты ў Мендыжэчах, можна набыць толькі ватоўку і гумовыя боты. А за сапраўднай вопраткай — трэба на кірмаш у Ракаў або ў горад, у Мінск.

Ігнась ужо быў некалькі разоў у Мінску. Калі дакладна — то тры разы. Два — у цёткі Валі, і адзін — на экскурсіі ў ваенным музеі. Там столькі рознай зброі! I аўтаматаў, і вінтовак, і пісталетаў, і рэвальвераў... Адзін маленькі пісталет Ігнаська нават хуценька змаляваў на паперку. Потым па гэтаму малюнку выразаў сабе з дошкі. Доўга майстраваў, дзён пяць. Пісталет атрымаўся як сапраўдны. Усе хлопцы зайздросцілі. Апрача Віцькі Гірэйкі, у яго сапраўдны «Парабелум», толькі зусім іржавы.

У Мінску — здорава! Першае, што ўражвае Ігнаську — пах. Такога паху болыи няма нідзе. Пахне неяк гаркавата, урачыста і радасна. Потым — гукі. Гудзяць аўтамабілі, грымяць тралейбусы. Ці трамваі? Тралейбусы — гэта як тоўсты жук з вусамі, а трамвай — па рэйках. Так, грымяць трамваі. Людзі, шмат, вялізнымі натоўпамі бягуць некуды. I ніхто ні з кім не вітаецца.

У цёткі Валі, матулінай сястры, кватэра на трэцім паверсе пяціпавярховага дома. 3 балконам.

Мінулы раз цётка паслала Ігнасіка тэлевізар глядзець: «Мы з мамай пагутарым, а ты кіно паглядзіш...» Завяла ў суседні пакой. Пасадзіла на сту­ла. Зняла ў куце абрус з тэлевізара.

— Глядзі, вось. А надакучыць — мяне паклічаш.

На экране з’явілася гапава мужчыны і загаварыла нешта мапазразумелае. «...Космический корабль, пилотируемый гражданином Советского Союза Юрием Алексеевичем Гагариным...» Не, гэта не кіно. Нешта зусім нуднае.

— Што, Ігнаська, ня ўразіла цябе тэхніка? Шкада, ніякага фільма няма. Фільмы толькі вечарамі паказваюць. — Сказала цётка. — Я думала, табе цікава будзе. Ты ж яшчэ тэлевізара не бачыў, Маўглі хутарскі?

— Чаму гэта не бачыў? — Заступілася мама. — Цэлымі днямі ў Навінах прападае. У Паўлюкоў. Туды электрычнасць правялі... Бачыў!...

Маўглі — гэта хлопчык, які вырас у лесе з ваўкамі. Ігнасік ведае, чытаў. Ён шмат чытае. Тата нават непакоіцца — каб вочы не папсаваў......У горадзе Ігнасіку заўсёды мама купляе марожанае. I квас. Такая смаката! Горача, а марожанае халоднае, ажно зубы мерзнуць, і матуля забараняе яго кусаць. Можна прастудзіцца. Таму марожанае трэба лізаць. Ды так і лепей — надаўжэй хапае.

А квас — у вялізных жалезных бочках на колах — кісла-салодкі, б'е ў нос бурбалачкамі. А яшчэ — газіроўка. Кідаеш у шчыліну тры капейкі, і ў падстаўленую шклянку льецца салодкая вада. Таксама з бурбалкамі. А калі кінуць адну капейку, то пальецца не салодкая.

...Як павольна цягнецца час! Сонца над навінскім лесам яшчэ высока. А Ігнасіку хочацца, каб ужо быў вечар, каб заснуць, і апынуцца ў заўтра. У сем гадзін ідзе аўтобус з Івянца... Кажуць, гэты Івянец блізка, бліжэй за Мінск, але Ігнаська там яшчэ не быў.

...Ох, як не хочацца прачынацца!

— Ігнаська... Ігнась... — Матулін голас ціхі і пяшчотны. — Уставай...

— Мамка... Яшчэ хвілінку... — I раптам, як стрэл, згадка: Сёння ж — у Мінск! I ўсхапіўся!

Матуля ўжо запудрыла сіняк на скуле, зараз фарбуе вусны і смешна мажа шыю парфумай. Затыкае пальцам рыльца бутэлечкі, перакульвае, а потым датыкаецца да шыі за вушамі. Ігнаська смяецца.

Да брукаванай шашы метраў дзвесце. Прыпынку тут няма, але матуля спадзяецца спыніць аўтобус насупраць хутара. Вось ён набліжаецца, і Ігнаська разам з мамай «галасуе».

— Дзень добры! — Вітаецца Ігнаська з людзьмі ў аўтобусе.

— Здравствуйте! — Вітаецца матуля. — Ігнат, садись вон на то место. Я сейчас. Билеты возьму. Водитель! Ребёнку девяти лет — полбилета? Нет? Інтересно...! Нам два до Минска.

Ігнасіку ўжо амаль адзінаццаць, але не гэтая маленькая мана займае ягоную ўвагу. Яму чамусці страшэнна сорамна за маму, за гэтую чужую яе гутарку, за незнаёмы напружаны выраз твару. Такое адчуванне, што ма­ма — гэта не мама. Быццам бы нейкая жанчына, крыху падобная на маму. Ігнасіку так сорамна, так, што не выказаць. «Што гэта са мной? — думае ён. — Нічога ж не здарылася». Учапляецца пальцамі ў бліскучую парэнчку, што на спінцы пярэдняга сядзення, прыціскаецца да рук ілбом. Паветра з болем праходзіць праз горла. Слёзы ручаём ліюцца з вачэй, і ад гэтага яму яшчэ болыи сорамна. Стрымацца няма сілаў. Толькі б ніхто не ўбачыў...

13.

...Страшна. Паніка ў сэрцы Ігнаські. Пасля татавага аповеду пра звяроў, што «наверсе», вырашыў дзіком пабыць. Каб ніякай небяспекі. I было жаданне, таемнае, нават сабе не хацеў прызнацца — крыху Толіка прыпалохаць. Паглядзець, як ён уцякаць будзе. Калі пеўня ды каровы баіцца, то ад дзіка можа нават на дрэва залезе. Каб потым усе ўзгадвалі, ды смяяліся. Думаў сапраўдным секачом стаць, з ікламі-кінжаламі, а стаў падсвінкам. I ніякіх іклаў. Хто такога баяцца будзе? Нават сабакі могуць справіцца, калі тры-чатыры збярэцца. Зусім не цікава быцьу скуры дзіка-падлетка. Уразіла толькі тое, што столькі пахаў адразу адчуваць пачаў! I слых. Такі слых, што пачуў, як у Навінах Казюня з Харужычыхай сварыцца. Куры Харужыкавы ў Казюнін агарод залезлі, ці што...

Пашвэндаўся па пасадцы на Францішкоўскай гары ды і назад, да каменя. I тут зразумеў, якую памылку зрабіў... Камень вялізны, круты, і залезці наверх, каб у сляды святога Францішка стаць капыты не дазваляюць. Слізгаюць.

I з аднаго боку, і з другога спрабаваў. Скакаў — і з месца, і з разгону. Марна. Толькі пабіўся. Эх! Каб у якога горнага барана ці казла ператварыўся. Але Ігнаську толькі мясцовыя звяры-птушкі цікавяць. Ды і асцярожнасць не перашкодзіць — убачыць хто-небудзь таго ж дзіка — ну, дзік і дзік, невялікае дзіва. А калі б якога тэка ўбачылі ці тура, от было б балбатні! Маглі б якую аблаву арганізаваць. Ды злавіць, барані Бог, ды ў клетку...

...Змарыўся ўшчэнт, бакі аб камень пааббіваў, адышоўся ўбок, у траву залёг. Плакаць захацелася. Не так, як тады ў аўтобусе, тады нешта незразумелае з ім зрабілася, а ад бяссілля. I ад разумения, што сам вінаваты — так хацелася Толіка напалохаць, што іншыхдумаку галаву не прыйшло. Напрыклад — як ён будзе ў чалавечы выгляд вяртацца.

— Ч-ж-ж-р-р-к! Ч-ж-ж-р-р-к! — Курапатка-пеўнік сям'ю збірае. Павылазілі на сьцежку дзеці. Вялікія ўжо. Амаль бацькоў дагналі. Ігнаськава шчаціна бурая, не бачаць у пажухлай ад спёкі траве Ігнаську. Устаў. Малыя адразу ф-р-р-р, на крыло, і адляцелі крыху ўбок, а пеўнік адбег і прыглядаецца.

— Дзень добры! — рохнуў Ігнаська. Гэта я, не палохайцеся. Гэта я, Ігнаська. Во трапіў, дык трапіў! Не магу на камень узлезці. Няўжо астатак жыцця прыйдзецца ў свіной скуры хадзіць?

— Думай, думай. Змагайся, Ігнаська. Пакуль жывеш — думай. — Працыркаў пеўнік. — Думай! Дзічыхі для парасятаў цэлыя кучы травы ды галінак збіраюць, гнёзды будуюць. Капаць умеюць. Думай, Ігнаська! Не здавайся!

I курапачая сям'я з трэскам паднялася ў паветра. Паляцелі ў некалькіх метрах над зямлёй. Шэрыя курапаткі высока не лётаюць. I на дрэвы садзіцца не ўмеюць.

«Думай, Ігнаська, думай... Лёгка сказаць... Тут выць хочацца, ад роспачы зямлю есці! Як што — думай! I тата, і мама, і зараз вось гэтыя, пярнатыя... Стоп! Што там пеўнік пра дзічыху казаў? Што гнёзды будуе? Сапраўды — калі нацягаць да каменя сукоў, травы, каменняў. Вунь якраз крушня непадалёку. Я ж, мабыць і зямлю лычам капаць магу... Во, сапраўды магу! Зрабіць побач кучу з усяго, што здолею паднесці, а потым з кучы — на камень!»......

14.

Ой-ёй-ёй! Як усё цела баліць! I рукі-ногі, і скабы, што не дыхнуць. Нават нос! Учора гадзіны дзве ля валуна завіхаўся. Галінкі, траву ў зубах цягаў, каменні з крушні лычам ладкатваў, зямлю капаў. Так страшна было дзікам застацца! Дадому вярнуўся ледзве жывы ад стомы. Мама ў час вячэры: «О-о, Ігнаська! Ды ты ўжо сліш! Давай, сынку, мый ногі і ў ложак. «Як не хацелася ісці на вуліцу ногі мыць, каб хто ведаў! Ой, як баліць! I ўставаць не хочацца. Можа, ну яго, не ставіць сёння з Алегам жыўцы? Паспаць яшчэ?

Не. Дамаўляліся, Алег чакае. Нельга не прыйсці. Тата кажа, што калі хочаш, каб да цябе адносіліся добра, трэба ва ўсім быць пу..., слова забыўся, ну... рабіцьтое, аб чым дамовіліся, не спазняцца, выконваць абяцанні. А мама — «як хочаш, каб адносіліся да цябе, так і ты павінен адносіцца да іншых». Трэба ўставаць.

— Мам-мам-мам! — аўтаматнай чаргой выстрэльвае Ігнаська. Мамутакі зварот смешыць, і яна тады нашмат болыи згаворлівая. — Можна мы сён­ня з Алегам на рыбу пойдзем? Да раніцы? Гэта мы дамовіліся жыўцоў наставіць звечара, а ранічкай, на самым світанку праверыць. Можна, мам?

— Чаму гэта да раніцы? Што — дома нельга пераначаваць ды падняцца ўранні? Ночы халодныя ўжо, памерзнеце. Яшчэ захварэеце, барані Бог.

— Мама, мы дамовіліся ўдзень шалаш пабудаваць на беразе. Потым карасікаў налавіць для насадкі. Потым, у канцы дня — жыўцоў па рацэ наставіць. I ўжо каб па цемры дадому не ісці, мы ў шалашы пераначуем. Сена туды нацягаем. Вогнішча раскладзем. Не змерзнем! Ну, мама... — заканькаў Ігнаська, убачыў, што мама непрыхільна ссунула бровы. — Ну залаценькая... Ну гэта ж так цікава! Я ж не адзін, я з Алегам. Ён старэйшы. Ён дужы, знаеш які! Адной рукой на турніку падцягваецца!

— Рыгорка! — Клікнула са двара тату. — Ведаеш, што наш мужычок прыдумаў? Просіцца з Алегам, дырэктаркі маслазавода сынам, нанач на рыбалку. Што скажаш?

— Што скажу? Пара ўжо крыху самастойным станавіцца. А не памерзне­це? Начамі халаднавата... Дроў паболей нацягайце, каб хапіла. Спаць вам відаць не ўдасца, будзеце ўсю ноч вогнішча паліць. А ты, маці, ссабойку харошую збяры. Сала, цыбулі. Паляндвіцы вэнджанай урэж. Ну, сама ле­лей ведаеш. На вось, Ігнаська, мой сцізорык, жыць на прыродзе без нажа нельга. Толькі асцярожна — вельмі востры. I не згубі. Ты ж у нас майстра што-небудзь згубіць...

— (Зараз пра трусы будзе казаць. Дасталі з тымі трусамі!)

— Ты ж нават трусы згубіў! Гэта ж трэба — трусы згубіць!... Не-ве-рагодна! «Воўк з'еў!»(Ну, сапраўды — было. Але даўно-даўно, гадоў пяць таму. Ці нават шэсць? Яны тады ў іншым месцы жылі. Далёка адсюль. Так даўно, так далёка, што ўжо можна і забыцца было б. Дык не — то мама, то тата пры выпадку ўзгадваюць. Думаюць так у ім беражлівасць выхаваць.)

Ігнаська тады яшчэ плаваць не ўмеў. Якраз тады і вучыўся. I навучыўся. Хадзіў са старэйшымі хлолцамі на раку Удранку. Тыя з разгону — бултых у ваду! Ігнаська за імі, не зважаючы, што не плавае. Рукамі па вадзе б'е, бурбалкі пускае, захлёбваецца, тоне ўвогуле. Тут хто-небудзь са старэйшых падплыве і выцягне. Паляжыць Ігнаська на беразе, адкашляецца і зноў — бултых! Ізноў нехта выцягне. I гэтак штодзённа. А прыйдзе дадому — мама: «Дзе быў? На рэчцы? У кут! Мы што табе казалі — на рэчку не хадзіць!». Пастаяў Ігнаська пару разоў у куце і пачаў маме хлусіць — маўляў не быў на рэчцы. А мама на такія словы — цоп за трусікі, а яны мокрыя. I зноў — у кут. Ды на яшчэ болыиы тэрмін — за двайную правіну, за рэчку і за ману. Але ж і Ігнаська не дурны! Калі так, то будзем прыходзіць у сухіх трусіках. I пачаў ён скакаць без трусікаў, пакідаў на беразе. Балазе дзяўчынаку кампаніі той не было. Выключна мужчынская кампанія.

I так некалькі разоў нармалёва прайшло, паверыла мама, што на рачулцы не быў, што па вёсцы шпацыраваў. Можа і далей бы так працягвалася, але...

Неяк скокнуў Ігнаська і пачаў, як звычайна, ваду глытаць, рукамі малаціць, паветра часам хапаць — ужо з'яўляліся першыя навыкі на вадзе трымацца — ніхто яго не выцягвае. Неяк даплюхаўся да плыткага, вылез на бераг, а там ужо няма нікога. Пакуль змагаўся, уцяклі ўсе. А можа, проста — пайшлі. Ігнаська там самы малы быў, асэнсоўваў, што ён не раўня астатнім, штояготолькі церпяць. Таму і не пакрыўдзіўся амаль. Пайшлі і пайшлі. I яму час дадому ісці. Толькі вось трусікаў на месцы, дзе пакінуў — няма! Ігнась туды, Ігнась сюды — не, няма! Доўга шукаў, а потым хмызамі, агародамі, за парканам — дахаты. З’яўляецца перад мамай і татам у першабытным выглядзе, тыя, натуральна яго пытаюцца наконт адсутнасці трусоў, маўляў, а дзе трусікі, Ігнаська? Апусціў Ігнаська ад сораму вочы долу: «Ня­ма...» — і тут як чорт за язык тузануў: «Воўк з'еў...»

Зарагаталі тата з мамай, так зарагаталі, што зразумеў Ігнаська — уцэліў адказаць. Не будзе ніякага спагнання. Ой, лелей бы не ўцэліў! Лелей бы ў куце пастаяў. Бо ўжо колькі гадоў, як што — «ты нават трусы згубіў!», «што? воўк з'еў?».

15.

Дзень прамільгнуў, як бліскавіца. Спачатку шалаш рабілі. Атрымаўся так сабе, не вельмі.

Нізкаваты і цесны. Потым сена туды нацягалі з капы. Потым прыбег дзядзька, гаспадар тае капы, і пачаў сварыцца, што ягонае сена скралі. Абзываўся па-ўсялякаму, пагражаў бацькам паскардзіцца, нават дубцом пабіць. Алег малайчына. На пагрозы ніякай увагі, а спакойна папрасіў прабачэння і паабяцаў, што сена назад у капу верне, і капу паправіць. Дзядзь­ка супакоіўся і пайшоў. Бурчэў, праўда, нешта незадаволена.

Потым, як дзядзька пайшоў, ламачча з лесу цягалі. Шмат нацягалі. Абалона ракі нешырокая і адразу на ўзваллі стары хвойнік. Ламачча колькі заўгодна і блізка. Павінна на ўсю ноч хапіць.

Налавілі ў бліжэйшай завоні карасікаў. Каб не паснулі — у вядро з вадой змясцілі і ў ценю паставілі.

Я к сонца за лес схілілася, пайшлі жыўцы ставіць. Аказваецца, гэта прос­та зусім. Гак акуратна прадзяецца карасіку лад жабры і мацуецца ніткай ад вушка да вастрыя. Карасік застаецца непашкоджаным, а з гака саслізнуць не можа. Потым закідваецца ў вір ці яму рачную, пажадана, каб недалёка карчы былі, там шчупакі хаваюцца. Грузіла на дне ляжыць, а карасік з га­кам на павадку плавае побач. Выйдзе шчупак уначы на паляванне, а тут яму пачастунак...

Другі канец жылкі жыўцовай трэба прывязаць за што-небудзь на беразе. Так, каб незаўважна было чужым, але каб і самому не згубіць. Алег каля жыўцоў галінкі кустоўя надломваў. Пройдзе чужы чалавек, убачыць зломаную галінку і нічога не зразумее, зломаная ды і зломаная. Мала чаго зламаць маглі. Можа проста дурэліся. А яны з Алегам будуць ведаць — побач жывец стаіць...

Дваццаць жыўцоў паставілі. Кіламетры са два ракі абышлі. На змярканні да шалаша вярнуліся, вогнішча распалілі. I толькі тут успомнілі, што цэлы дзень не елі нічога. Забыліся за клопатамі. Але ж і прыемныя клопаты!

Ссабойкі павыцягвалі, што мамы сабралі. I якая гэта смаката ля вогнішча есці! Трэба ўзяць сырую алешыну, завастрыць. Сырую — каб не гарэла. На яе накалоць скрылёк сала, потым лустачку хлеба, потым памідор, по­тым зноў сала і хлеб. I трымаць над полымем. Менавіта над, а не ў полымі. У полымі ўсё абвугліцца і сапсуецца. Трэба трымаць і патроху пакручваць, каб з усіх бакоў падсмажылася. Хлеб пачынае карычневай скарынкай пакрывацца, сала топіцца, тлушч часткова на хлеб капае, часткова на вуголлі. Памідор моршчыцца і дзе-нідзе лопаецца. Ад тлушчу, што на вуголлі капнуў, смачны пах у паветра падымаецца. Сліны поўны рот, і ў жываце забурчэла. Як хлеб ужо цёмна-буры — значыць гатовая страва. Здымаеш усё з ражончыка, толькі асцярожна, каб не апячыся, і раскладаеш на ліст дзядоўніка, ці хрэну. А як астынуць крыху, каб у рукі можна браць, то на хрусткую лустачку хлеба кладзеш памідор падсмажаны, акуратна яго расціскаеш і соліш. I потым у той памідор скрылёк сала мачаеш і ў рот. Сала ў роце расплываецца, а ты хлебам печаным, духмяным-духмяным і хрусткім — прыкусваеш. I яшчэ агурком. Агурок толькі раніцай з градкі, шурпаты, свежы. Смачна! Нават размаўляць не хочацца. Так добра. Адзінае — камары перад заходам сонца азвярэлі. Адной рукой ежу трымаеш, другой прыходзіцца адбівацца. Добра, што мама прымусіла на рыбалку нагавіцы надзець і кашулю. Каб у адных трусіках быў, відаць з'елі б.

Сцямнела хутка і пахаладнела. Камары зніклі. На траве раса выпала. Залезлі ў шалаш, на сена. Не спіцца нешта. Праўду мама з татам казалі — ночы ўжо халодныя. Дарэмна швэдар не ўзяў, мама спрабавала і яго пакласці, але днём гарачыня стаяла, здавалася — так увесь час будзе. Аж не — прайшло пасля заходу якіх дзве гадзіны, і глядзі ты — холадна. Адышоўся па патрэбе — ногі ад расы ажно зводзіць пачало. I Алег не спіць. Вылез, у вуголлях алешынай корпаецца. Твар у чырвоным святле засяроджаны. А цемра навокал чорная-чорная. Толькі вогнішча, Алегаў твар і цемра наўкола. Конікі ў траве стракочуць. А ў лесе недзе недалёка — «Ф-в-у-у-у!» — пяшчотны такі гук. Алег галавой закруціў, прыслухоўваецца. Відаць не ведае, хто крычыць. Гэта сава, Ігнаська часта чуе вечарамі. Калі на ганак хутара выйсці ў гэткі прыкладна час, то і пачуеш. Г этак совы сваю тэрыторыю азначаюць, каб чужыя не ўлезлі. Драпежнікі найчасцей жывёлы тэрытарыяльныя, свае дзялкі абараняюць.

Холадна. Эх, дарэмна маму не паслухаўся, швэдар не ўзяў! Вылез да вогнішча. Алег аказваецца бульбу ў вуголле закапвае. Малайчына, бульбы ўзяў.

Зноў сава закрычала.

— Ведаеш, хто крычыць? — Ігнаську хочацца перад Алегам «пафікстуліць». — Гэта сава. Я іх бачыў часта. Невялікая такая, з грака. Толькі галава вялізная, круглая. Часам прылятае да нас на вярбу і крычыць. А лётае ціхаціха! Аднойчы ў мяне ля самай галавы з цемры праляцела, можа ў метры, дык я толькі ўбачыў яе на фоне неба, але нічога не пачуў, ніякіх узмахаў.

— А гэта хто? — Вочы Алегавы шырокія і глядзяць нікуды. — Чуеш?

«Ц-к! Х-р-рк! Х-р-рк! Х-р-рк! Ц-к!» — то высокі, то як рыпенне чаравіка.

— Ого! Не можа быць! — Ігнаська здзівіўся. — Гэта слонка! У канцы лета! Я думаў, яны толькі ўвесну так «хоркаюць». «I цыкаюць». Можа, які звар'яцелы? Пераблытаў лета і вясну!

— Што за «слонка»? Ніколі не чуў такой назвы. — Алег па-сапраўднаму зацікаўлены.

— Лясны кулік. Вялікі, з галуба. У траўні пад вечар дык над нашай хатай іх процьма лётае. Тата нават паляваць спрабаваў. Проста з ганку. Але ма­ма насварылася і забараніла.

I яны доўга размаўляюць. Пра лясных звяроў і птушак, пра рыбалку. Пра фатаграфію. Алег мае фотаапарат і павелічальнік і сам робіць фатаграфіі. «Мяне навучыш?» — загараецца Ігнаська. «Навучу...» — усміхаецца Алег. Ён зараз здаецца Ігнаську вельмі родным. Хочацца прылегчы побач, пакласці руку яму на плечы і глядзець у твар. Але Ігнаська саромеецца гэтага раптоўна ўзнікшага пачуцця. Яшчэ яму вельмі карціць распавесці, як ён часам лётае над гэтымі мясцінамі, як нырае ў Іслачы, але стрымліваецца.

Неба над хлолчыкамі мігціць мільёнамі дыяментаў. Блакітных, чырванаватых, белых, жоўтых. Некаторыя свецяць роўным святлом, але такіх мала.

— Алег, а ты ведаеш якія-небудзь зоркі? — пытаецца Ігнаська. — Ну, як называюцца. Тата казаў, што кожная зорка мае сваё імя, але ён іх не ведае...

— Не. Зорак не ведаю. Ведаю вунь тое сузор'е. Называецца «Вялікая Мядзведзіца». Бачыш? Сем зорак. На коўш падобнае. Вунь — раз, два, тры — гэта як ручка выгнутая, а тыя чатыры — як коўш. Знайшоў?

— Знайшоў...

Гутарка ўрэшце сыходзіць, Алег кладзецца спіной да вогнішча і пачынае ціха пасапваць. Холадна. Ігнаська падкідвае ў вогнішча ламачча, агонь разгараецца і пачынае пячы. Алег, хоць і сонны, адпаўзае. Прыходзіцца круціцца. Той бок, што да вогнішча грэецца, а другі мерзне. Ігнаська трасе галавой, спрабуючы адагнаць сон.

16.

...Во цемра! Вочы хоць і прывыклі крыху, усё роўна валун ледзве знайшоў. Хоць бы месяц узышоў. Няма! Увесь край поля аббегаў. Нагавіцы ў расе вымачыў. Раса сцюдзёная, але не холадна ўжо, угрэўся бегаючы. Алег там ля вогнішча. Спіць. Нічога, тата ж казаў — у Беларусі няма для чалавека небяспечных драпежнікаў. Апрача самаго чалавека.

Залез на камень, намацаў сляды. Рукі ўшыркі, скачок, рукі ўніз, згрупіравацца — «Воўк!»

У ваччу ўспыхнула, быццам ліхтар запалілі і асвятлілі наваколле. I пахі. Тысяча пахаў уварвалася ў свядомасць. Пастаяў, прывыкаючы да новага стану, прыслухоўваючыся да новага цела. Цемра знікла! Ігнаська бачыў, як днём. Толькі «дзень» гэты быў чорна-белы, як фатаграфія, як экран тэлевізара. I добрая бачнасць была метраў на дзвесце, далей прадметы расплываліся невыразнымі плямамі. Затое пахі! Ігнаська падняў галаву і прынюхаўся да паветра. Лёгкі ветрык цягнуў з боку іхняга хутара, і ён адра­зу адчуў пахі, на якія раней папросту не звяртаў аніякай увагі. Пахла мамай і татам, вельмі падобна, але мамін пах утрымліваў след парфумы. Пахла агародам, Ігнаська мог бы назваць расліны — агуркамі, памідорамі, бура­кам!, кропам... Пахла курамі, каровай і парсюком. Халадніком са шчаўя. Варанай бульбай. Значыць, мама згатавала ўчора улюбёную татаву страву.

Ён пабег знаёмай сцежкай у бок Навінаў. Ад сцежкі пахла зайцамі. Ігнаська не ведаў чаму, але быў упэўнены — так пахнуць заечыя сляды. Праз якую хвіліну гэта пацвердзілася: насустрач спакойна—кульдыц, кульдыц— рухаўся шарак. Ігнаська імгненна спыніўся і лёг, дзівячыся сваёй рэакцыі. Ляжаў і з цікаўнасцю назіраў. Заяц набліжаўся павольна. Спыняўся, нешта нюхаў на сцежцы, скусваў сцябліны палыну, станавіўся «слупком» і, наставіўшы вушы, рабіў некалькі крокаў на задніх лалах. Вяртаўся назад, зноў набліжаўся. А потым зрабіў вялізны скачок убок ад сцежкі і пакаціў па тра­ве, толькі вушы замільгалі.

Сам не ведаючы дзеля чаго, прабег навінскай вуліцай. Сабакі як па камандзе адразу паднялі лямант: «А-яй! Чужы! Воўк! Воўк! Беражыцеся! А-вой!». Заварушыліся, замыкалі каровы ў хлявах. Дзе-нідзе загрымелі клямкі, ля ганкаў запаліліся лямпачкі, павыходзілі людзі. Ігнаська ведаў, што сярод навінцаў няма паляўнічых, таму спакойна бег па бруку, з асалодай успрымаючы дагэтуль невядомыя магчымасці нюху, начнога зроку, пружыністага, бадзёрага цела.

А вось за гэтым, здаецца, вакном спіць ягоны крыўдзіцель, з-за якога ён не можа зараз з'яўляцца ў вёсцы. Пераскочыў высокі паркан, узрадаваўшыся лёгкасці скачка. Сабака на падворку адразу перастаў гарлаць і рваць ланцуг. Заенчыў і шмыгануў у будку. Падышоў да вакна, устаў на заднія лапы. Зазірнуў унутр. Адразу за шклом ложак, і пад коўдрай нехта спіць, захінуўшыся з галавой. Прынюхаўся. Пахне чалавекам, але кім — невядома. Стукнуў кіпцюрамі па шкле. Там адразу запалілася лямпачка, і ў шыбе ўзнік заспаны твар Любы Галабурды, Толікавай цёткі. Віск адкінуў Ігнаську ад вакна. Ачомаўся толькі на беразе.

Зайшоў у ваду, папіў — лык, лык, лык, лык... Пабег да іхняга з Алегам «табара». Вогнішча амаль згасла — пад шэрым прысакам ледзве чырванелі вугельчыкі. Алег, скруціўшыся клубком, ляжаў амаль на гэтых вуголлях. Відаць змерз і сонны інстынктыўна запоўз на цёплы попел. Быў увесь перапэцканы ў ім. Ігнаська засмяяўся, але заместсмеху вырваўся гарлавы гук, нейкае гырканне. Алег падняў галаву, няўцямна паўглядаўся, потым ляніва прамармытаў: «П-шоў! Вон!» і пачаў мацаць вакол сябе. Нічога не намацаў і зноў заснуў. Ігнаська-воўк асцярожна адгроб ад яго вуголле. Проста, лапай...

...Наўсходзе заружавела. Ігнаська, скінуўшы мокрыя ад расы нагавіцы, накідаў на апошнія вугалёчкі ламачча і чакаў, каб яно разгарэлася. Ламачча дымела, дым выядаў вочы, але гарэць не спяшалася.

«Дзіўная справа, — думаў Ігнаська, — куды ні сяду, мяне паўсюль дым знаходзіць. А Алег дрыхне, і яму нічога, і дым на яго не ідзе...»

Сухія хваёвыя сукі падымелі-падымелі ды і разгарэліся. Полымя нясмела спачатку іх аблізала, а потым шуганула ўверх, прымусіла Алега адпаўзці. Ад Ігнаськавых нагавіцаў, развешаных на двух алешынах, уторкнутых у зямлю, пайшла пара.Рака ціхенька плюхала і звінела хвалямі. Ад яе, як і ад нагавіц, падымаўся лёгкі туманок. Золак працяў Ігнаську, але нягледзячы на холад, страшэнна захацелася спаць. Ён зняў кашулю, трусікі, голы ўвайшоў у раку. Дзіўна! У вадзе было цяплей, чым на паветры. Паплёхаўся, скінуў сон. Полымя скакала па дровах, але было ўжо не такое яркае, як уначы. Ігнаська пакруціўся насупраць, высах, сагрэўся. Апрануўся, потым штурхнуў Алега:

— Пад'ём, рыбак! Пара.

— Яшчэ рана, рана... — замармытаў Алег не расплюшчваючы вачэй. — Яшчэ паспім крыху...

— Хопіць спаць. Вунь, сонца ўжо ўзышло.

Насамрэч сонца яшчэ было не відно з-за лесу. Але ўжо зусім развіднела, магчыма яно там ужо выкацілася.

— Ну я кое сонца? Дзе ты бачыш сонца? — захныкаў Алег. — Толькі што заснуў, усю ноч не спаў. Нейкія сабакі тут швэндаліся. Глянь — харчы нашы не пакралі?

— Ага! Не спаў! Ажно арэшнік тросся — так хроп! Падымайся. Паглядзі на сябе — увесь у попеле! Распранайся і ў раку. Не паверыш — такая цёплая! Як малако.

...Жылка першага жыўца аказалася заблытанай вакол карча. Алег з разгарэўшыміся вачыма Ігнаську не пусціў разблытваць, кінуўся сам. Як быў — у кашулі і нагавіцах. Доўга плюхаўся, ныраў лад корч. Нарэшце вылез з пустой снасцю, сумны: «Нешта вялікае было. Заблытаў аб корч і сарваўся... Відаць, пушчак.» Алег замест «шчупак» кажа «пушчак», яму так зда­ецца весялей.

Другі жывец таксама быў заблытаны, і ў крышталёва празрыстай вадзе хлопцы заўважылі шчупака — стомлена стаяў, упёршыся рылам у падводны корань. Не такі ўжо, каб вельмі вялікі, але здаўся волатам.

Ігнаська памкнуўся было скінуць вопратку — як-ніяк была ягоная чарга лезці ў ваду, ды Алег, уздымаючы фантаны, ужо быў там. Не прайшло і хвіліны, як ён, трыумфуючы, падняў над водою за жылку шчупака з разяўленай пашчай. I ганарова, бы маршал на парадзе, панёс да берага. Алегаў твар свяціўся ад шчасця.

Заставалася тры крокі. I тут шчупак сабраў, відаць, апошія сілы, выгнуўся ў адзін бок, другі і саскочыў з гака. Плюхнуўся ў раку. Вады там было па костачкі, таму зверху на яго плюхнуўся жыватом Алег. Твар Алегаў ужо не выказваў шчасця. 3 вырачанымі вачыма ён мацаў пад сабою і мыкаў: «М-м-м! Ы-ы-ы! Т-т-трымаю!» Потым тузануўся і з роспаччу ўткнуў твар у пясчанае дно...

— Эх, ты! Чувырла! («чувырла» Ігнаськаўжываў замест «расцяпы», адкуль слоўца ўзялося не памятаў, але яно яму вельмі падабалася.) — За жабры трэба было! Чаго палез? Мая чарга! — Алег толькі вінавата маўчаў. Нават агрызацца не спрабаваў.

Лезці ў ваду правяраць наступнага жыўца не прыйшлося. Ігнаська пацягнуў за жылку і выцягнуў нечаланага снулага карасіка. «Бачыш, — сказаў Алег, — карасі ў бягучай вадзе не жывуць. Ці, можа, ім яна захалодная?»

Чацвёрты таксама быў нечаланы. «Усё, — нясмела нагадаў Алег, — я два праверыў, ты два. Далей давай па аднаму?»

— Ага, які хітранькі! — амаль закрычаў Ігнаська. — Я таксама хачу даставаць! Рыбу! А ты зноў упусціш!

— Не ўпушчу больш. Я думаў — ён добра на гак сеў, а ён, відаць, толькі крышачку зачапіўся. Можа — гак тупы? Ну і ўзяў за павадок, а трэба было пад жабры пальцы засунуць. Вось я табе абяцаю: больш ніколі не буду ры­бу на жылцы трымаць, калі можна ўзяць у рукі.

Наступныя некалькі снасцяў былі без карасікаў, але пустыя. На вось­мым мітусілася невялікая стронга. Даставаў Ігнаська з берага, бо карчы былі далекавата, і зацягнуць туды цяжкое грузіла рыба не здолела. Выбіраў і з заміраннем адчуваў удары на тым канцы... Выцягнуў і доўга любаваўся яркімі чырвонымі і чорнымі кропкамі па баках...

...Дадому сунуўся, як стары дзед. Ногі не ідуць, галава цяжкая і ўсё навокал нерэальным здаецца. Дзіва што — суткі не спаў! Таму татава і маміна хвала, якой так прагнуў, прайшлі неяк не так, як чакалася. А хваліць было за што — на лазовым дубцы матляліся тры ўвесістыя шчупакі і стронга.

Засынаючы, падумаў: вось як бывае — так марыў прыйсці з сапраўдным уловам, не драбязой, і прыйшоў. I — што? Хацеў дадумаць — што, але ўжо прагна спаў.

17.

Так і прадрых увесь дзень. Спаў бы і далей, але мама пабудзіла: «Уста­вай, Ігнаська. На заходзе няможна спаць, уначы заснуць не здолееш... Паеж, я табе рыбу пасмажыла, не еў жа колькі.!» I на стол патэльню са стронгай. Не хацелася есці спачатку, а як пакаштаваў кавалачак — смаката! — то і ўплёў усю рыбіну.

Пасноўдаўся па двары крыху, тут і сцямнела. Лямпу газавую запаліў. Спачатку трэба пахукаць унутр лямпавага шкла, каб запацела, потым запхацьтуды пакамечаную газету і круціць. Шкло становіцца чыстым, і святло ад лямпы — яркім. Не такім, як ад электрычнай, але літары добра відаць. Стаў падручнікі новыя праглядаць. Пахнуць прыемна. Трэба іх абгарнуць, каб не пэцкаліся.

Мама расказвала, што ў пятым класе ўсё інакш, не так, як у пачатковай школе. Кожны прадмет будзе весці асобны настаўнік. Будзе нямецкая мо­ва. I руская. Геаграфія. Гісторыя.

... Ну што з таго, што не спаў на заходзе? Круціцца Ігнаська другую гадзіну ў ложку, а заснуць не можа. Прыкметы гэтыя — пра тое, што нельга на заходзе спаць — лухта. Забабоны.

За сцяной тата пахропвае. Камар над вухам звініць. Ігнаська і так ляжа, і гэтак, і пад коўдру з галовой — не ідзе сон.

Вакно ля ложка святлее. Падняўся, на пальчыках да вакна, зашчапку ціха-ціха — мама ото чуйна спіць! — па міліметру адшчапіў, раму гэтак жа, па міліметру. Хвілін мо дзесяць адчыняў, але адчыніў ціха. Праз падваконнік — на вуліцу. Холадна. Трэба было хоць нагавіцы з кашуляй захапіць, але позна ўжо.

На небе маладзічок танюсенькі. Заходзіць. Малады месячык рана, засветла ўзыходзіць і заходзіць да світанку. Тата казаў. Тата шмат чаго ве­дае. Пра пугача неяк распавядаў — здаецца ўначы яму ніякай небяспекі няма. Ну, калі на зямлю не садзіцца, дзе лісы ды ваўкі. Вырашана. Сёння — пугачом. I пабег да каменя. Бег і думаў — чаму ўначы лягчэй бегчы? Зда­ецца зараз так імкліва бяжыць, ніхто б не перагнаў. Удзень такога пачуцця ніколі не бывае... Ці можа гэта толькі здаецца?

...Зрок аказаўся нават яшчэ лепшы, чым мінулай ноччу, як ваўком быў. I слых — таксама. Здаецца колькі таго святла ад гэтага чэзлага маладзічка? Аж не — пугачынымі вачыма бачыць Ігнаська наваколле быццам днём. I палёт у яго зараз ціхі. Такі ціхі, што чуваць, як мышы ў траве размаўляюць.

Прыляцеў у Казіну, сеў на хваёвы сук. Побач з калоніяй грачынай. Гракі і галкі маладыя ўжо даўно на крыло сталі, але нанач усё роўна на тыя дрэвы, дзе гнёзды, прылятаюць. Аблепяць дрэвы, што аж чорна.

Загаманілі. Можа пачулі, яксадзіўся. Пугач — птушка самавітая, цяжкая. Куды б злётаць? Можа да школы ў Кіявец? Развітацца. Цікава — што там уперадзе, як складзецца ў Ракаўскай, але ж і сумна. Як-ніяк чатыры гады жыцця аддаў. I з сябрамі — Адзікам, Колем — разыходзяцца сцежкі. Яны ў Падневіцкую школу дакументы падалі, бліжэй да Івянца...

Над лесам, уздоўж дарогі — і не заўважыў, як ужо Кіявец. Файна ўсё ж паветрам перамяшчацца. Не тое, што пехатой клыпаць...

Рачулка ўнізе, мост, хаты. Школа ля рачулкі. А побач, на ўзгорку, царква. Даўней, калі тут Домка і Ляксандра вучыліся, пра-праі прадзед, школа царкве належала.

Ну чаму людзі ўначы так бачыць не могуць? Зайздросна. Ваўку і пугачу святла месяца і зорак хапае, а людзі ў гэты час быццам сляпыя. «Хацелася б мне мець такі зрок?» — падумаў і адразу адказаў сам сабе: «Не, усёж не бачыць колераў кепска. Вось, каб удзень глядзець па-чалавечы, з колерамі, аўначы — як совы!»

Хацеў на дах школы прысесці, ды пачуў — нешта затрашчэла за царквой. Нячутна, як цень узляцеў вышэй і на крыж сеў. Пакруціў галавой (дзіўна — галаву можна лёгка назад лавярнуць — такая шыя стала рухавая!), агледзеўся. У двары царкоўным аўтамабіль стаіць, «козлік». Побач людзі мітусяцца. Чацвёра дзядзькаў. Трое звычайныя, а чацвёрты — міліцыянер. Дзверы царкоўныя ломікамі выламваюць. Размаўляюць ціха. Нешта незразумелае: «Парційны каміцет... Секрэтар... Опіум для народа...» Смяюцца. Дзверы трашчаць, але не паддаюцца пакуль.

«Што да чаго?» — падумаў Ігнаська. — «Каб былі хлапчукі, то зразумела болыи-менш. Мы ж таксама з Колем і Адзікам пад капліцу ў сутарэнне лазілі. На могілках паблізу Люцінкі. Цікава было. I страшна. Праўда, нічога там не знайшлі, перапэцкаліся толькі. А гэтым што тут трэба? Ды яшчэ ўначы? Можа, зладзеі, але што ў царкве скрасці? Не, якія зладзеі, што гэта я? Тут жа міліцыянер...»

Пакуль думаў, ды пытанні безадказныя сам сабе задаваў, зламалі замкі. Адчынілі і ўнутр увайшлі. Па шыбах блікі забегалі — ліхтарыкамі свецяць. Пачалі кнігі выносіць, у «козлік» складваць. Вялізныя кнігі, цяжкія, у скураных вокладках. Відаць вельмі старажытныя. Зараз такіх не робяць. Пасля загрымелаў царкве, забухала. Цікава стала Ігнасіку, спланіраваў і на дзве­ры сеў. Нахіліўся, каб бачыць, што там грыміць.

Ого! Ды яны там ламаюць усё, што пад руку трапляе! Ломікамі жалезнымі па абразах, па падсвечніках, пажырандолі. Твары ашчэраныя, дзікія. Такога нават днём сустрэнеш — спалохаешся. Хвілін пяць «папрацавалі» — быццам вайна прайшлася.

— Хопіць! Сыходзім! — закамандаваў міліцыянер, і ўсе подбегам кінуліся да выхаду. А Ігнаська зляцець не паспеў, толькі крылы расставіў — і ў промень ліхтарыка трапіў. Ажно закрычалі ўголас. А ў аднаго дык ломік з рук бразнуўся. Ігнасік ляцеў ужо і пачуў, як міліцыянер ушчуваў: «Чаго гэта вы? Савы не бачылі?» (Ха! Быццам сам з пярэпалаху не закрычаў!).

Ляцеў над лесам і бачыў — па шашы ў мінскі бок «козлік» імчаў. А з яго вокнаў аркушы выляталі. Усю дарогу да хутара ўсеялі. Далей не глядзеў. Ночы яшчэ кароткія. Трэба дахаты паспець, пакуль мама карову даіць не паднялася.

...Прачнуўся ад надакучлівай мухі. Яны ўвогуле непрыемныя стварэнні, а ў жніўні дык яшчэ і злымі становяцца, кусачымі. Спачатку спрабаваў ад яе пад коўдрай хавацца, але там горача, доўга не вытрываць. Прыйшлося вылазіць, а муха зноў... Які тут сон? У пярэднім пакоі мама нешта ўсхвалявана тату расказвае. Прыслухаўся.

— ...Бабы навінскія галосяць як па нябожчыку! Ходзяць уздоўж дарогі і аркушы ад святых кніжак збіраюць...

— Бу-бу-бу, — татаў голас неразборлівы.

— ...Кажуць — ніводнага абраза не пакралі, паламалі толькі ўсё. I кніжкі парваныя ўздоўж дарогі ажно да Міхалова параскіданыя. Участковага з Яршэвічаў выклікалі. I яшчэ з Валожына міліцыю чакаюць... Як думаеш — знойдуць?

Ох і цяжка трымаць язык за зубамі!

18.

3 месяц правучыліся, а потым заняткі спынілі і сталі кожны дзень вазіць выбіраць бульбу. I буракі. А старэйшыя класы — хмель.

Заняткі ў сярэдняй школе — гэта не тое, што ў пачатковай. Кожны прадмет асобны настаўнік выкладае. Ну, і самыя смелыя сталі з некаторыхурокаў збягаць. Гэта называецца «хадзіць у філоны». Напрыклад, не зрабіў ты хатняга задания па арыфметыцы і за гэта табе двойка пагражае. А ты замест уроку арыфметыкі ідзеш у хвойнік, што за школай. Хто там будзе правяраць, ці быў ты на папярэднім уроку? Аднакласнікі скажуць, што ты ўвогуле сёння не прыйшоў. Мо захварэў, а мо радоўку адбываеш...

3 урокаў збягаць Ігнаська не рызыкаваў. Ды і не было патрэбы. А калі на бульбу сталі ездзіць, на другі ж дзень у філоны пайшоў. Набраў поўныя кішэні бульбы і хмызамі — у лагчыну. Проста дзень быў такі сонечны, прыгожы, павучынне ў паветры лётала. Лясы наўкола пазалаціліся. А тут корпайся ўвесь дзень у зямлі! I яшчэ вельмі хацелася да каменя чароўнага...

...Лагчынай дабраўся да лесу, потым лесам да ракі і далей лукамі ўніз, куды Іслач цячэ. 3 гадзіну ішоў, стаміўся. Сабраў ламачча, вогнішча за­пал!^ бульбы напёк, паеў. I далей. Хутар родны Казіной абыйшоў, тата з мамай на працы, але хто яго ведае... Кажуць — беражонага Бог беражэ. А яшчэ — Бог не цяля, бачыць круцяля.

I не думаў, што так усё станецца... Як дабраўся Казіной, хмызамі, хвойнікам на схіле францішкоўскай гары да каменя, тут і ўбачыў: камень з месца ссунуты, зямля ўся ўзадраная гусеніцамі трактарнымі. Відаць поле ворнае пашыралі і валун ім перашкаджаў. Метраў на пяцьдзясят адсунулі. А галоўнае — перакулілі яго. Сляды святога Францішка ўнізе апынуліся. I тут як маланка ў галаву: «Сам вінаваты! Забыўся, пра што курапаткі казалі?»

У іхнім пятым «вэ» адны толькі дзеці з вёсак, што вакол Ракава. Ніхто нікога не ведаў спачатку. Ну і пачалі хлопчыкі адзін перад другім «выабражаць». I Ігнаська ў гэтае спаборніцтва — хто болыи значны — убіўся. Асабліва хацелася, каб на яго ўвагу Тамара Патаповіч звярнула. Бялявая, тоненькая, гнуткая, як лаза. I калі на белліце Марыя Іванаўна задание дала распавесці, хто як лета правёў, тут і распушыў хвост Ігнаська. Нехта кажа: «Я з бацькам сена нарыхтоўваў» — во дзіва! Або: «Кароў пасвіў», — яшчэ лелей! «У піянерлагеры быў», — ну, нічога сабе так... А Ігнаська як пачаў аповед, усе раты паразіналі — распавёў, як лётаў, як Толіка выратаваў, як ваўком цётку ягоную налякаў, як ад сокала ўхіліўся... Далей бы распавядаў, але дзеці хіхікаць пачалі, а Марыванна кажа: «Ты, Ігнат, сапраўдны Усяслаў-Чарадзей! Быў даўней у Беларусі князь, у Полацку. Ён — так у летапісе сказана — мог у розных звяроў ператварацца. «Тут дзеці зашумелі, загаманілі, а Сяргей Пашкевіч ляпнуў: «Ігнась-Чарадзей!» I ўсё, прыліпла. «Чарадзей», «Чарадзей» — толькі так і клікаць лачалі. Але пакрыху скарацілася мянушка. Зараз ужо проста «Чар».

— Што рабіць? — круціцца ў галаве Ігнаські. — Можа ўпрасіць трактарыста? Не, там два трактары патрэбны... Хто будзе слухаць хлапчука? Пасмяюцца толькі.

«Эх, ты! — гучыць быццам чужы голас у Ігнаськавай галаве. — Ніякі ты больш не Чарадзей, нават не Чар. Балбатун ты!»

19.

— Чар, ты пра што будзеш пісаць? — шэпча сусед па ларце, Валерка Кашалеўскі. — Я пра тое, як буду пракурорам. Пракурора ўсе баяцца, ён садзіць у турму.

— Пра машыну такую... Доўга казаць... Адчапіся. — Ігнаська мачае ў чарніліцу пяро, асцярожна страсае лішняе чарніла, нахіляе галаву і піша:

«Тэма сачынення: Мая мара.

Як я вырасту і вывучуся, я хачу вынайсці такі апарат, каб можна было, падключыўшыся да любой жывой істоты, адчуць тое, што адчувае яна. Такі апарат можна выкарыстоўваць паўсюль. Напрыклад, доктар можа падключыцца да хворага і адчуць, што ў яго баліць, бо сам чалавек не заўсёды ўмее правільна распавесці пра сваю хваробу. Або ветэрынар гэтак жа мо­жа зразумець, на што хварэе жывёла.

Гэты апарат могуць выкарыстоўваць нават вайскоўцы. Ляціць бусел над умацаваннямі немцаў ці лелей пугач, бо пугач лётае ўначы і яму хапае святла зорак, каб усё бачыць, а нашы навялі на пугача апарат і бачаць усё, што і ён. Атрымоўваецца разведка.

А яшчэ, калі чалавек шчаслівы, да яго могуць падключыцца іншыя...

...Я назаву гэты апарат «Усяслаў»...

Оглавление

Павел Ляхновіч Ігнась-Чарадзей

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.