Страта [Васіль Быкаў] (fb2) читать онлайн

— Матузка, а Матузка! Аглух ты, ці што?

Малады баец Матузка капаў свой акопчык.

Ён углыбіўся ў зямлю так, што не відаць было нават аблезлай яго пілоткі і толькі высока ўгору ўзляталі гліністыя камякі зямлі. Але воклік прымусіў яго спыніць працу, і над брустверам паказаўся запэцканы зямлёю кірпаносы твар.

— Лейтэнант кліча, — сказаў вусаты сусед Піліпчук, які, пазваньваючы медалямі, акопваўся побач.

— Матузка! — гукаў лейтэнант, высунуўшыся з канавы ля дарогі. — Бягом за вёску, перадай Галкіну, каб у лес цераз лог не пусціў ніводнага фашыста. Сам пакуль застанешся з ім. Давай хутчэй!

Калі загадана, трэба бегчы. Баец пашкадаваў крыху сваё ўтульнае сховішча. Але што зробіш! Прыхапіўшы вінтоўку, ён спрытна выкінуў з акопчыка гнуткае цела і, шмыгнуўшы пад жэрдку паламанага плота, апынуўся ў гародзе.

Летняе сонца ў бясхмарным небе ўжо з раніцы набрала сілы і моцна паліла. Вялае бацвінне, якое не ачуняла за кароткую ноч, бяссільна ляжала на сухой зямлі, жоўклі і курчыліся на градах агурковыя калівы. Капуста і тая згарнула абмяклае лісце і зморшчылася, нібы састарэўшы да часу. Шморгаючы ў гародніне загнутымі наскамі стаптаных ботаў, Матузка бег між градак і не азіраўся назад, дзе над выганам паспешліва акопваліся яго таварышы — байцы паходнай заставы.

Знарок, дзеля маскіроўкі, баец трымаўся гумен і гароду. Хутка яму трапілася сцяжынка, якая вілася ля саду. Цераз паркан на абцяжараных галінах звісалі буйныя не даспелыя яшчэ яблыкі. Хлопец, па-дзіцячаму азірнуўшыся, на бягу сарваў адзін і паімчаў далей. Рухавасці ў яго хапала, хутка неслі ногі, і заўзята, без роздуму, сігаў ён цераз высокія платы і драцяныя загароды. Першае самастойнае баявое заданне было прычынай яго незвычайнай энергіі і спрыту. Хоць Матузка і не адзін тыдзень на вайне, але неяк здаралася ўсё так, што яму не давялося быць у баі: усё выпадаў рэзерв, або марш, ці другі эшалон. Толькі вось сёння, здаецца, будзе сапраўдны бой.

Так па задворках і гародах Матузка амаль ужо мінаў вёсачку. Захоплены ўласным спрытам і жвавасцю, хлопец на час забыўся пра пагрозлівыя абставіны. Таму зусім нечакана для яго ўгары заверашчэла нешта страшнае і ніколі не чутае, і ўслед за тым, страсануўшы наваколле, грымнулі тры выбухі. Якраз у тым кірунку, дзе трэба было бегчы байцу, у адно імгненне знесла саламяную страху з хаты. У паветры, ускінутыя выбухам, мільганулі кроквы, шматкі саломы, кавалкі коміна, і ўсё знікла ў гушчары садкоў, толькі воблака пылу ціха паплыло ў блакітнае неба.

«Міны»,— падумаў Матузка, услухоўваючыся, як халадзее на сэрцы, а праз момант здзівіўся, адчуўшы пад сваім целам цвёрдыя галіністыя сцяблы бульбоўніка. Падаць на зямлю ён не меў намеру, а выйшла гэта неяк само сабою, неўпрыцям. Страшэнныя выбухі адразу развеялі лагодны настрой байца, але, каб не траціць часу і не напаткаць якой бяды, Матузка не стаў асабліва смуткаваць і яшчэ паскорыў бег.

Зрубленая з яловых верхавін, счарнелая ад дыму і часу старэнькая лазня, у якой шмат гадоў мыліся людзі гэтай вёскі, набыла цяпер новае значэнне. Яна служыла апорай непрыкрытага правага фланга, таго фланга, над якім павісла зараз пагроза абыходу і які асабліва непакоіў лейтэнанта. Гэта было глухое месца на водшыбе, пад самым лесам. Вакол лазні густа і згодна лезлі ўгару і ўшыркі быльнёг, дзядоўнік і іншая раслінная непатрэба, якой тады нямала развялося на спустошанай зямлі. Лясны маладняк таксама карыстаўся людской няўвагай і спакваля падступаў да лазні. Узмежак, што цягнуўся ад яе да лесу, ужо быў добра абжыты кустамі лазняку і алешнікам.

Матузка абыйшоў лазню, але Галкіна нідзе не ўбачыў. Тады ён прыслухаўся і пачуў шамаценне галля, якім кулямётчык маскіраваў свой акоп на ўзмежку пад лазовым кустом. Ён ужо акапаўся і цяпер старанна хаваў сляды свежай гліны, рассыпанай наўкола. Хлопец працаваў распрануты, у прапацелай бруднай майцы, а гімнасцёрка ляжала пад дыскамі побач з кулямётам на брустверы. У паветры тым часам зноў завылі міны, і Матузка, не чакаючы запрашэння, скочыў у цесную ячэйку, якая ледзь змясціла дваіх. Некалькі здзіўлены кулямётчык не вельмі прыязна агледзеў нечаканага пасланца.

Галкін быў дужы і сур’ёзны хлопец, не на шмат старэйшы, але з выгляду значна мужнейшы за Матузку. Рысы яго твару вылучаліся той грубаватай буйнаватасцю, якая разам з некаторай панурасцю ў поглядзе рабіла яго старэйшым за свае гады. А свежы кірпаты твар Матузкі, на пераноссі засеяны рабаціннем, і тонкая постаць падлетка выдавалі яго надта маладым. Такім чынам, розніца ў выглядзе двух байцоў, зведзеных вайсковым лёсам, была даволі значнай.

3 хваляваннем перадаўшы загад лейтэнанта, Матузка чакаў, што Галкін паскардзіцца на цяжар новай задачы. Аднак кулямётчык, выслухаўшы пасланца, флегматычна заўважыў, гледзячы ў далячынь:

— Вядома, не пускаць, а то абыйдуць.

Матузка, хоць і бачыў раней гэтага байца, але мала ведаў яго. Галкін служыў у кулямётным узводзе, трымаўся заўсёды сваіх хлопцаў і толькі ўчора быў перададзены стралкам для ўзмацнення галаўной паходнай заставы. Размаўляць жа ім давялося зараз у першы раз, таму малады баец жадаў бліжэй пазнаёміцца з сваім часовым начальнікам.

Але Галкін маўчаў, і гэтая маўклівасць усё больш не падабалася Матузку. Ён пачаў здагадвацца, што кулямётчык сваёй негаварлівасцю хоча трымаць яго воддаль, маўкліва напамінаючы маладому салдату, што яму не час яшчэ раўняцца з ім. I сапраўды, Галкін, будучы ад прыроды чалавекам не вельмі лёгкім на слова, на гэты раз і зусім не меў жадання пачынаць размову. 3 раніцы сёння яго дапякала нейкая незразумелая трывога.

Ён ведаў, што з правага боку ад яго няма больш нікога, усе сілы паходнай заставы згрупаваны на тым баку вёскі. Праўда, дагэтуль тут было спакойна, гітлераўцы паказаліся недзе на левым флангу, спрабуючы, відаць, ударыць па дарозе. Але хто ведае іх сапраўдныя намеры, на вайне трэба быць асабліва пільным, каб не даць ашукаць сябе. І Галкін, ладзячы сабе гняздо, усё бачыў і ўсё прыкмячаў, што рабілася ў баку ворага.

Ад лазні на ўвесь прасцяг праглядалася нешырокая травяністая лагчына, якая падступала да вёскі. Справа ўздоўж лагчыны па адхону цягнуўся ельнік, зараснікамі шырокага ўзлеску амаль даходзячы да логу. Там, дзе палоска маладога алешніку спускалася ў нізіну, пэўна і паспрабуюць гітлераўцы пранікнуць у лес, каб абыйсці вёску з правага безабароннага боку. Кулямётчык ужо заўважыў у тым кірунку некалькі постацей, занятых невядома чым, і таму яму было зусім не да размоў.

Прыціснуўшыся да халаднаватай сцяны акопа, Матузка таксама пачаў углядацца ў гэты іх небяспечны ўчастак. Вінтоўку ён паклаў на бруствер побач з кулямётам, але калі за вёскай густа затрашчалі выстралы, баец схапіў яе і падцягнуў бліжэй да сябе. Галкін не зварухнуўся, схіліўшы крыху на бок галаву, ён прыслухоўваўся да гукаў бою і сіліўся зразумець па іх, што адбываецца ў вёсцы. На яго заклапочаным твары не шмат адбівалася думак, аднак ніводная праява яго пачуцця не заставалася непрыкмечанай яго напарнікам.

Тым часам страляніна ў вёсцы мацнела, і міны пачалі ірвацца часцей і бліжэй. Матузка ў акопе хоць і не вельмі баяўся, але, не ўмеючы яшчэ валодаць сабою, уздрыгваў пасля кожнага выбуху. Толькі ўпэўніўшыся, што міны не набліжаюцца больш да лазні, ён перастаў дрыжэць. Хлопец з радасцю адзначыў у сабе гэтую перамену і падумаў, што прывыкае.

Праз якую гадзіну бой за вёску пачаў сціхаць. Аўтаматы і вінтоўкі змоўклі, толькі кулямёты яшчэ пускалі доўгія чэргі па далекіх цэлях. Відаць, першая атака гітлераўцам не ўдалася, і цяпер трэба было чакаць другой.

Трымаючы кулямётны прыклад ля пляча, Галкін не зводзіў вачэй з нізіны. I не дарма. Накапіўшыся ў раўчуку злева, гітлераўцы высыпалі ў нізіну і, выстройваючыся на хаду ў няроўны блытаны ланцуг, кінуліся да лесу. Галкін пачакаў, пакуль усе выцягнуцца на адкрытую мясцовасць, і пусціў доўгую чаргу.

Ад першых стрэлаў кулямёта Матузка ўздрыгнуў, мацней сціснуў сваю вінтоўку, але стрэліць не здолеў. У яго зашчаміла ў грудзях, млосць разлілася па целе. Цяпер толькі ён адчуў і зразумеў упершыню, што зараз вось пачалося тое, галоўнае, да чаго ён рыхтаваўся ўвесь гэты час. Узрушанасць была моцная, яна хваляй кацілася ў душы маладога салдата, але хутка і прайшла. Барацьба, у якую ўжо ўступіў юнак, патрабавала яго непасрэднага ўдзелу ў ёй, не лічачыся з настроем, і Матузка зразумеў гэта. Прыклаўшыся да вінтоўкі, ён убачыў ля мушкі многа фігур, маленькіх удалечыні, якія то ўзнікалі, то прападалі. Побач страляў кулямёт, і неяк у такт яго стрэлам, ці мо ў такт сэрцу, сціснутаму ў грудзях, ва ўсе бакі хадзіў ствол вінтоўкі, не даючы прыцэліцца. I ўсё ж Матузка выбраў момант, зацяў дыханне і стрэліў. Потым яшчэ і яшчэ.

Нечакана сустрэтыя кулямётным агнём з фланга, гітлераўцы спачатку хутчэй кінуліся наперад, а потым прыцішылі бег. Многія з іх пападалі на лугавіну, іншыя, змяшаўшыся, пачалі бязладна бегчы назад у раўчук, адкуль толькі што выйшлі. Наўздагон ім Галкін апаражніў дыск і вылаяўся, не стрымаўшы злоснай радасці.

Матузка ўслед за кулямётчыкам з прыкметнай неахвотай паклаў на бруствер вінтоўку. На яго твары ззяла такое шчырае захапленне першым поспехам, што Галкін не ўтрымаўся ад усмешкі і, мімаволі паддаючыся настрою памочніка, амаль весела запытаў:

— Ну, як?

— Адбілі, — проста адказаў Матузка.

Галкін выцер пілоткай узмаюрэлы лоб і, нібы скінуўшы з плячэй які цяжар, зморана ўздыхнуў.

— Нічога, братка, — цёпла сказаў ён, адгукваючыся, відаць, на нейкія свае думкі.— Як-небудзь. Давай папоўнім дыскі.

Ён узяў з-пад ног рэчавы мяшок, наладаваны патронамі, і развязаў лямкі.

— Патронаў, здаецца, хопіць, а вось хлебца няма. Прыдзецца пакуль патрываць.

— У мяне ёсць крыху, — азваўся Матузка, узрадаваўшыся, што чым-небудзь можа ўслужыць старэйшаму таварышу.

— Давай тады заадно падмацуем і жываты, каб даўжэй жылося. Цябе як завуць?

— Мікалай, — паведаміў Матузка.

— А мяне Змітрок.

Матузка выняў з кішэні загорнуты ў паперу кавалак усохлага хлеба, разламаў надвая і большую палову аддаў таварышу. У гэты час ён быў перакананы, што Галкін зусім нядрэнны хлопец, з ім можна сябраваць, і пашкадаваў, што яны не пазнаёміліся раней. А Галкін, смачна хрумстаючы яблык з хлебам, піхаў у дыск патроны і думаў, што з маладога байца, пэўна, будзе толк.

Так яны паснедалі несамавітым харчам, павесялелі ў адносінах між сабой і, задаволеныя добрым пачаткам справы, здаецца, мала цікавіліся, што яшчэ чакае іх.

***

Апоўдні над вёскай і полем запанавала нудная цішыня. Прасторы, размораныя спёкай, ціха драмалі, адпачываючы ад шматгадзінных трывог барацьбы, ахапіўшай наваколле.

Галкін і Матузка ў дзве пары вачэй сачылі за логам, каб у час заўважыць новыя спробы немцаў абыйсці вёску. Але ў нізіне і ў полі было зусім пуста. Ніводнай жывой істоты, ніводнага руху не назіралася ўдалечыні, толькі над чаротам дрыжэла гарачае марыва — на добрае надвор’е.

Можна было меркаваць, што немцы кінулі намер авалодаць вёскай і адыйшлі на іншы рубеж ці змянілі кірунак наступлення, Аднак да хлопцаў ніхто не прыходзіў, і Галкін, як баец з вопытам, ведаў, што трэба выконваць ранейшы загад.

Разам са спакоем прыйшлі новыя клопаты. Пасля сухога сняданку нясцерпна хацелася піць, а спёка яшчэ больш узмацняла смагу. Нейкі час хлопцы моўчкі змагаліся з ёю, але, нарэшце, Галкін не вытрымаў.

— Ты з кулямёта страляць умееш? — запытаў ён у таварыша.

— Ага.

— Тады папільнуй тут, а я пашукаю вады.

Ён дастаў з рэчавага мяшка пагнуты абдзёрты кацялок і непаспешлівай хадою дужага чалавека падаўся за лазню.

Застаўшыся гаспадаром у акопе, Матузка агледзеў дыскі, пацікавіўся, які прыцэл стаіць на калодцы і, паклаўшы палец на спуск, прымерыўся да кулямёта. Ён адчуваў сябе рашучым і моцным у гэты час, і на момант у яго нават з’явілася жаданне, каб у лагу паказаліся немцы. Ён бы задаў ім перцу! Толькі да звароту Галкіна нічога не здарылася, Матузка ўволю напіўся смачнай сцюдзёнай вады, а рэшту паставіў пад куст, каб не грэлася на сонцапёку.

Сонца пасунулася ў небе і павярнула цень ад куста, які дагэтуль крыху хаваў іх. Стала вельмі горача, і Матузка, пазіраючы на рудыя плечы сябра, параіў:

— Ты адзеўся б, а то спячэшся.

Галкін паслухаў і, пераклаўшы дыскі на лапуховы ліст, апрануў сваю заношаную і засаленую гімнасцёрку з двума медалямі «За адвагу».

Уладкаваўшы свае справы, хлопцы зноў сталі пільнаваць лог.

Галкін, мала адпачыўшы ноччу і змораны напружаннем раніцы, адразу закляваў носам, стоячы за кулямётам. Не давяраючы яшчэ аднаму Матузку, ён імкнуўся назіраць сам, але ў ваччу непрыкметна наплываў туман, галава марудна хілілася долу і павісала, амаль кранаючыся зямлі. Тады кулямётчык усхапляўся і як мага шырэй расплюшчваў пачырванелыя вочы. Аднак праз хвіліну цішыня, зморанасць і спёка зноў бралі сваё.

Матузка трымаўся больш бадзёра. Хоць і на яго дзейнічала нерухомасць і спакой у полі, але ён не думаў аб адпачынку. Наадварот, бачачы, які змораны таварыш, ён яшчэ пільней у соты раз аглядаў поле, якое вывучыў ужо да драбніц.

Так прайшло некалькі расцягнутых бяздзейнасцю гадзін, і ў поўдзённай цішыні выспела нарыхтаваная ворагам бяда.

Спачатку ні Галкін, ні Матузка не звярнулі ўвагі на тое, што дзесьці за лесам нібы чмыхнула нешта раз і другі. Гукі гэтыя былі слабыя

і вмаль не нагадвалі стрэлаў. I тым не менш з-за лесу ўзяў пачатак, непрыкметна рэжучы слых, востры прарэзлівы гук і, хутка нарастаючы, набліжаўся. Матузка на якую секунду разгубіўся, а потым інстынктыўна ўцяў галаву ў плечы і прыціснуўся да бруствера. У гэты ж момант з аглушальным крэктам цяжка ўздрыгнула зямля, і блізкі выбух амаль болем аддаўся ў целе. Матузка ўхапіўся за Галкіна, а той, умомант адолеўшы сон, падаўся да кулямёта. Калі ж Матузка глянуў наперад, дык убачыў непадалёку ад акопа дзве свежыя чорныя варонкі, над якімі курылася сухая зямля.

Зрабілася надзвычайна ціха, толькі не надоўга. Зноў — тыя ж глухія гукі з-за лесу, і цераз паднябессе з прарэзлівым скрыгатам зноў паляцелі міны. Галкін, тузануўшы Матузку, прысеў на дно ячэйкі. Магутныя выбухі ўскалынулі зямлю, апаліўшы алешнік на ўзлеску, якраз ззаду іхняга акопчыка.

— Эге, братка, — выглянуўшы з акопчыка, сказаў кулямётчык. — Гэта па нас вілку ўзялі. Ну, цяпер трымайся!

I сапраўды, не паспелі хлопцы што-кольвечы падумаць, як зноў угары заверашчэла ў шмат галасоў, і шумна ды жудасна панесліся на іх чэргі цяжкіх буйнакаліберных мін. Матузка адчуваў, як з кожным імгненнем, непадуладнае цяпер яму, сціскалася яго цела, а сэрца быццам спынялася, ахопленае прадчуваннем блізкай пагібелі. Выбухі грымелі зусім побач і так моцна, што, здавалася, пад іх ударамі шчапаліся зямныя нетры, на ўсю глыбіню працятыя страшнай трацілавай сілай. Адзін гучней за другі, як лютыя пачвары, білі яны зямлю, знямеўшую ў роспачы, і грымотнае рэха ад іх калыхала лясныя абшары. Нервы ў нечалавечым напружанні ледзь вытрымлівалі гэтую д’ябальскую пробу металам. Амаль фізічны боль пранізваў усю істоту, і, хоць не было ран, Матузка дрэнна адчуваў, жывы ён, ці ўжо мёртвы.

3 бруствера на спіны байцоў сыпалася зямля, пахла пылам і нейкім паленым смуродам, а яны, прыпаўшы да самага дна, ні разу нават не варухнуліся. Галкін чакаў, калі скончыцца агнявы шквал, ды чакаць давялося доўга. Калі ж выбухі некалькі аддаліліся, ён, адчуўшы нядобрае, хуценька ўзняўся ў акопе і ўскрыкнуў. Карыстаючыся агнявым прыкрыццем, цераз лог у лес бегла некалькі дзесяткаў ворагаў. Пярэднія дасягнулі ўжо сярэдзіны лужка, і Галкін схапіўся за кулямёт.

За таварышам узняўся з акопа і Матузка. Кусты на ўзмежку парадзелі, нібы скінулі лісце, лазня з выбітым вуглом і раскіданай сцяною павалілася на бок. У вёсцы нешта гарэла, і дым рудымі клубамі валіў у гару. Травяністы дол наўкола быў перамешаны з зямлёю, а ад буйнай расліннасці не засталося і следу.

Зноў трапіўшы пад флангавы агонь, гітлераўцы змяшаліся і залеглі. Злосна засакаталі ўдалечыні іх лёгкія кулямёты, і недзе побач у паветры пачулася небяспечнае «фю-фю». Але хлопцам не было калі прыслухоўвацца да новай небяспекі: яны выконвалі загад. Галкін, упёршы прыклад у дужае плячо, разам з кулямётам тросся ўсім целам. Ён баяўся прапусціць хоць бы адзін рух ворага і біў частымі кароткімі чэргамі. Побач, спяшаючыся і хвалюючыся, страляў Матузка, ад перажытага страху яшчэ дрэнна валодаючы сабой.

Гітлераўцы, нарэшце, зразумелі, што прабіцца ў лес, пакуль на флангу дзейнічае кулямёт, ім не ўдасца. Відаць, уцямілі яны і тое, што сілы ля лазні невялікія, і кароткім імклівым ударам можна знішчыць дакучлівую перашкоду.

У траве, на лузе, яны перастроілі свой ланцуг і кароткімі перабежкамі пачалі пасоўвацца да лазні. Потны і брудны ад пылу, Галкін толькі скрыгатаў зубамі: высокая някошаная трава добра хавала ляжачых салдат, а біць адзіночак, якія зрэдку перабягалі, было нязручна і трацілася шмат патронаў.

Злева, за вёскай, таксама ўзгарэўся моцны бой, там стрэлы і выбухі зліліся ў суцэльны гул, гітлераўцы адразу атакавалі на ўсім участку.

Некалькі хвілін Галкін страляў і страляў, а ворагі, не зважаючы на агонь, павольна, але ўпэўнена пасоўваліся наперад.

— Эх, сволачы! — крыкнуў ён, адарваўшыся ад кулямёта. — Паўзуць!

Ён вызначыў, што на адлегласці ворага затрымаць не ўдасца, а, наблізіўшыся, гітлераўцы скарыстаюць хмызняк і блакіруюць кулямёт. На твары кулямётчыка адбілася злосць, і вочы заснавалі па прасцягу, шукаючы выйсця. Адчуўшы, што настаў рашаючы момант, ён ўвесь ажывіўся, наліўся сілай і спрытам.

— Мікалай, — звярнуўся ён да таварыша.— Вось што, братка: бяры ты кулямёт і краем лесу шпар наперад. Як зраўняешся з іхнім флангам, лупані збоку. Толькі нядоўга: дыскі са два. А я іх падражню адсюль.

Усхваляваны, Матузка не вельмі разумеў што ў новым павароце справы, але адчуваў небяепеку ды і выгляд таварыша сведчыў, што становішча сапраўды сур’ёзнае. Не кажучы ні слова, ён вылез з акопа і па ўзмежку, прыгінаючыся як мага ніжэй, падаўся да лесу.

Пасля акопа на паверхні баец адчуў сябе неяк зусім адкрытым і безабаронным. Кулі свірчэлі побач, падалі галінкі, падсечаныя іх кароткімі шалёнымі ўдарамі. Нядоўга было трапіць пад іх імклівы лёт, і ўжо наўрад ці давялося б падняцца зноў. Страшна зрабілася хлопцу тут, на паверхні зямлі, воддаль ад выратавальнага акопчыка. Але трэба было рабіць сваю справу — бегчы наперад, каб у час дапамагчы Галкіну, які адзін зараз шчоўкае з яго вінтоўкі, і Матузка шыбаў праз альховы гушчар, не асцерагаючыся галля, якое балюча сцябала яго.

Выглядаць з лесу, каб убачыць, дзе немцы, яму не спатрэбілася. Калі іх страляніна стала зусім побач, Матузка збочыў з гушчару і асцярожна высунуўся з-за маладой ёлкі на краі ўзлеску. Месца гэтае некалькі ўзвышалася над логам, і хлопец на момант сумеўся: ён выразна ўбачыў на роўнядзі крывы ланцуг гітлераўцаў, якія адзін за адным ускоквалі, беглі і падалі.

Матузка ўкленчыў у жорсткую папараць пад ёлкай і нарыхтаваў кулямёт. Пакуль ён даставаў дыск, зараджаў і ставіў прыцэл, прайшло няшмат часу, але менавіта тады настала рашучая хвіліна. Мінныя выбухі затаўклі зямлю ля лазні; немец, што перабягаў апошнім за ланцугом, закрычаў штосьці, і ўсе яны пачалі ўзнімацца і, страляючы з аўтаматаў, хуткім крокам кінуліся да вёскі. Здарылася так, што супраць Матузкі апынуўся гэты задні немец-камандзір, а ланцуг сваім флангам ужо мінуў тое месца, дзе прытаіўся кулямётчык. Малады баец моцна спалохаўся ад думкі, што спазніўся. Як-кольвечы ён прыцэліўся і націснуў спуск. Кулямёт, нібы знайшоўшы выхад сваёй злосці, ірвануўся ў руках і задрыжэў буйнай сударгавай ліхаманкай. Матузка не адняў пальца ад спуску, пакуль парожні дыск не спыніў чаргі.

Калі б не так гучна грукацеў яго кулямёт, Матузка яшчэ раней пачуў бы новыя гукі, якія з’явіліся ў баі. У тым баку вёскі, дзе адбівалася галаўная паходная застава, скрозь лютую страляніну пачуліся шматгалосыя крыкі: адсюль нельга было ўчуць, было гэта «ўра», ці што іншае. Ды Матузка і не слухаў: немцы зноў заляглі, і па ўзлессю пайшоў моцны трэск, сыпаліся галінкі з лісцем, нібы дзесяткі нябачных бізуноў у розных месцах сцябалі дрэвы. Аднак, як ні прыціскаліся к долу залёгшыя ворагі, адсюль яны бачны былі кулямётчыку, і ён, змяніўшы дыск, зноў запусціў чаргу.

У той час аднекуль з варожага боку ўзляцела ў неба дымная ракета і, выцягнуўшы хвост, згасла над логам. Немцы тады апантана ўскочылі і што было моцы кінуліся назад да свайго раўчука. Матузка задрыжэў увесь ад радасці і адвярнуў кулямёт.

Нястрымная весялосць распірала кулямётчыка. Аглушаны выбухамі і стрэламі, ён на ўсё горла крычаў адно і тое ж зларадна-дураслівае.

— Ага-а! Ага-а! Ага-а!

Праз некаторы час нямногія ўцалелыя ворагі зніклі ў раўчуку, а на лог высыпалі ротныя ланцугі падыйшоўшага батальёна. Матузка, адчуваючы сябе незвычайна лёгкім і імклівым, узваліў на плячо гарачы кулямёт і па ўзлеску пабег да вёскі.

Многа ператрывала яго душа за гэты дзень, але здабытая перамога хвалюючай радасцю засланіла цяпер усё самотнае. Як крыўдныя слёзы ў маленстве, адразу забыліся нядаўнія страхі. Пачатак быў зроблены, цяжкі, але ўдалы пачатак. Матузка паваяваў, і хоць не зусім ладна, але, бадай, і не дрэнна. Ён сам адчуваў гэта і быў рады, і радасць яго павялічвалася ўпэўненасцю, што Галкін задаволіцца яго ўмельствам і цяпер, бадай, пасябруе з ім. Што ж датычыць Матузкі, дык ён вельмі жадаў гэтага.

Макрэючы ад поту, хлопец імчаўся па ўгрэтай духмянай траве. Радасць падганяла яго, і Мікола спяшаўся падзяліць яе са знойдзеным сёння баявым сябрам.

Яшчэ зводдаль Матузка прыкмеціў ля лазні групу афіцэраў, ён пазнаў там камандзіра батальёна і заўважыў, што яны глядзелі ў гэты бок, нібы чакалі каго. Матузка пашукаў вачыма Галкіна, але не ўбачыў яго. Не было яго і ў акопчыку, які, пусты цяпер і непатрэбны, туліўся пад лазою. Пад кустом, на ранейшым месцы, стаяў кацялок з рэштай вады. Але чаму Змітрок не сустракае яго? Няўжо ён зрабіўся ўжо абыякавым да свайго нядаўняга памочніка? Нешта трывожнае затрымцела ў хлапечым сэрцы, калі ён пралазіў хмызняк на ўзмежку і набліжаўся да камандзіраў.

— Вось ён, кулямётчык гэты, — сказаў камбат, звяртаючыся да незнаёмага, відаць, старэйшага афіцэра.

— Малайчына,— сказаў той. — Малайчына. Прадстаўце да ўзнагароды.

Матузка, аднак, чамусьці змаркатнеў і не адчуваў ніякай радасці ад пахвалы начальства. Нейкая смутная трывога ўзнімалася ў ім. I сціпла стоячы перад афіцэрамі з узятым да нагі кулямётам, ён адказваў на іх пытанні аб нядаўніх падзеях. Потым, адпушчаны, пайшоў памалу на выган да свайго ўзвода.

У вёску прыйшлі ўжо новыя людзі і з поўнай абыякавасцю да ўсяго, што адбылося тут, займаліся сваімі справамі. У дварах гаманілі галасы, стукалі колы па вуліцы, байцы нейкага гаспадарчага падраздзялення маскіравалі галлём нагружаныя вазы пад плотам.

Абапал вуліцы дагарала некалькі хат, і ўдушлівы, едкі дым раздзіраў грудзі. У адным месцы з вуліцы Матузка пазнаў садок, ля якога бег раніцай, несучы загад. Нейкая будыніна збоч саду згарэла дашчэнту, апаліўшы сваім полымем суседнія яблыні. Між імі ўбачыў баец і тую ля сцежкі, з якой сарваў надоечы недаспелы яблык. Цяпер чорныя галіны яе маркотна цягнуліся над тынам і, здавалася, у смяротнай роспачы прасілі ратунку.

Пад прыдарожнымі вербамі на выгане курылі і гаманілі зараз байцы былой паходнай заставы. 3 апошняй надзеяй Матузка пашукаў позіркам сябра і, не знайшоўшы, запытаў у Піліпчука, які сядзеў на абочыне, спусціўшы ногі ў канаву.

— А дзе Галкін?

— Галкін? — здзівіўся вусаты Піліпчук.— Галкін забіты. Хіба ты не ведаеш?

Нешта цяжкое і душнае навалілася на хлопца, заняло дыханне, і ў вачах скрывілася дарога. Матузка апусціўся на пыльную абочыну канавы і абхапіў рукамі кулямёт. Знямогшае за дзень сонца паволі апускалася над лесам, дарога па насыпу, як хрыбціна шчупака, стракацела палосамі ценяў, кінутых вербамі...

Так хлопец сядзеў доўга і не чуў, што рабілася наўкола. Толькі калі падалася каманда строіцца і байцы выйшлі на дарогу, Матузка ўзняўся апошнім і, падумаўшы крыху, стаў у галаву калоны, дзе ўчора крочыў Галкін і дзе звычайна станавіліся ручныя кулямётчыкі.

г. Гродна.