ԿՈՐՍՎԱԾ ԲԱՐԴԻՆԵՐ [ԼԵՎՈՆ ԱԴՅԱՆ] (fb2) читать онлайн

–Եվ այդ ամբողջը ըմբռնել է պետք։

–Ի՞նչ,– զարմացած կանգ առավ Ամալյան։– Այդպե՞ս է գրված այդտեղ։

Անսահմանորեն դյուրահավատ՝ իր սևորակ աչքերով նա նայեց Ռաֆայելին։

–Ամալյա, գիտե՞ս, ես արդեն զգում եմ, թե ինչպես է ծակում ձախ կողքս։

–Լյարդը աջ կողմում է,– ժպտաց Ամալյան։

–Միևնույն է, գիրքն այնպիսի լեզվով է գրված, որ ես ոչ մի բան չեմ հասկանում… Ստեփանը չի՞ զանգել դեռ։

–Ոչ,– ասաց Ամալյան։

–Հետաքրքիր տղա է, ինչո՞ւ չի զանգում։

–Դե, ոչինչ, ուր որ է կզանգի,– հուսադրեց Ամալյան։

–Մինիստրությունից կանչել էին, խորհրդակցություն էր,– ասաց Ռաֆայելը։– Ասացի փորձարկումը վերջացրած կլինեն արդեն, չգնացի ինստիտուտ։ Դե, լավ, մի բան տուր ուտեմ, քաղցից մեռնում եմ։

–Չե՞ս ասել, թե Ստեփանն էլ է գալու։ Մի քիչ պանիր ու հաց կեր, հիմա կվերջացնեմ։

Ռաֆայելը գնաց խոհանոց և քիչ անց ետևից լսեց կնոջ ձայնը.

–Ռաֆայել, գիտե՞ս, մի տեսակ ինչ-որ վատ նախազգացում ունեմ։

–Դրա համա՞ր ես շարունակ երգում,– խոհանոցից լսվեց Ռաֆայելի ծիծաղը։

–Չէ, ճիշտ, վախենում եմ այդ Անտոնյանը մի խաղ սարքի Ստեփանի գլխին։

–Սա ի՞նչ կրակ է,– հաց ու պանիրն ձեռքին վերադառնալով խոհանոցից, ասաց Ռաֆայելը։– Լսիր, դու ե՞րբ պիտի վերջ տաս քո այդ կատեգորիկ դատողություններին։ Ի՞նչ խաղի մասին է խոսքը. Անտոնյանն ազնիվ մարդ է։

–Այդ ազնիվ մարդը մի երկու անգամ բեկանել է Ստեփանի նախագիծը։

–Եվ ճիշտ է արել,– գլխով արեց Ռաֆայելը։– Իմիջիայլոց, մինչև Անտոնյանը ես նույնպես երկու անգամ մերժել եմ։

Ամալյան մոտեցավ ամուսնուն և, միամիտ տեսքով նայելով նրան, ասաց.

–Կարելի՞ է ես ու դու մի քիչ բամբասանքով զբաղվենք։

–Հինգ րոպեն հերի՞ք է քեզ,– ժամացույցին նայելով ասաց Ռաֆայելը։

–Հինգ րոպե՞,– քամահրանքով արձագանքեց Ամալյան։– Ես քո ընդունարանում չեմ գտնվում, որպեսզի քարտուղարուհու միջոցով ռեգլամենտ նշանակես։ Դու իմ ամուսինն ես։

–Սիրելի ամուսինը։

–Այո, սիրելի ամուսինը։

–Միայն հինգ րոպե, սկսիր։

–Դու ի՞նչ կարծիքի ես, Եվան երջանի՞կ է Անտոնյանի հետ։

–Եվան՝ կասկածում եմ, իսկ, այ, Անտոնյանը՝ ոչ։

–Ինչո՞ւ է քեզ թվում։

–Թեկուզ այն բանի համար, որ նա Ստեփանին ավելի լավ է վերաբերվում, քան Ստեփանը նրան։

–Մի կատակիր, ժամանակը սուղ է։ Իսկ ինչո՞ւ ես կասկածում Եվայի երջանկությանը։

–Պատկերացրու քեզ նրա տեղ՝ հեշտությամբ կհասկանաս։

–Այո, բայց չէ՞ որ…

–Հինգ րոպեն անցավ,– ցուցամատով ժամացույցի թվացուցակը տկտկացնելով ասաց Ռաֆայելը։

–Ինչպե՞ս,– հարցրեց Ամալյան խռովկան ձայնով։– Արդե՞ն։ Քո ժամացույցը ճիշտ չի աշխատում, ես նոր-նոր բացվում եմ։

Ռաֆայելը ծիծաղեց, գրկեց կնոջը, պտտացրեց սենյակում։

–Ախ, Ամալյա, դու ե՞րբ ես մի քիչ խելոքանալու։– Շարունակելով ծիծաղել՝ Ռաֆայելը օրորեց գլուխը և ասաց. –Լսիր, մենք արդեն հինգ տարի է միասին ապրում ենք, ու ես այդպես էլ հասկանալ չեմ կարողանում՝ ե՞րբ ես կոկետություն անում, իսկ երբ՝ որևէ բան լրջորեն անում։

–Ես ինքս էլ դա հասկանալ չեմ կարողանում,– ծիծաղեց Ամալյան։

Ռաֆայելն անփութորեն գրկեց կնոջը, Ամալյան ցանկացավ խույս տալ, նրա ձեռքի մեխերը թափվեցին գետնին։ Այդ պահին հնչեց դռան զանգը, և երկուսն էլ ակամաբար նայեցին դռան կողմը։

–Ելենան է, ես եմ կանչել,-Ռաֆայելի գրկից ազատվելով, ասաց Ամալյան, գնալով դեպի դուռը։

Ելենեան թեթևնքայլ ներս մտավ, առանց կանգ առնելու հանեց անձրևանոցն ու կախեց՝ չսպասելով, որ Ամալյան օգնի նրան և, հայելու առջև ուղղելով մազերը, ասաց.

–Ինչ սարսափելի եղանակ է։ Բարև, Ռաֆայել։

Ռաֆայելը պատասխանեց նրա ողջույնին և արագ ելավ տեղից։

–Ինչպե՞ս ես, Ելենա,– հարցրեց նա առաջ գնալով։– Դու գեղեցիկ ես ինչպես միշտ և սքանչելի ես՝ դարձյալ ինչպես միշտ։

–Օյ-օյ-օյ,– ծիծաղեց Ելենան։– Ստեփանը չի՞ զանգել դեռ։

–Րոպե առ րոպե սպասում ենք նրա զանգին։

Հեռախոսը դրված էր միջանքում, փոքրիկ սեղանին։ Ռաֆայելը անհանգիստ նայեց ժամացույցին, դժգոհ օրորեց գլուխը և վճռականորեն վերցրեց հեռախոսափողը… Նա մի պահ մտածեց և, հեռախոսափողը կրկին դնելով տեղը, նստեց՝ հայացքը ապարատին, ասես հենց այս րոպեին պիտի զանգեն իրեն։ Սակայն հեռախոսը լուռ էր։

–Լավ է, որ եկել ես,– ասաց նա Ելենային:

–Ինչո՞ւ։

–Ստեփանի համար ուրախալի կլինի։ Մանավանդ այսօր։

Ելենան թերահավատությամբ նայեց Ռաֆայելին, միաժամանակ ցանկանալով հավատալ նրան։ Շփոթմունքը թաքցնելու համար, նա վարանքով փախցրեց հայացքը:

–Լենա, ես հիմա քեզ համար ընտիր սուրճ կպատրաստեմ,– ասաց Ամալյան, մտնելով խոհանոց։

–Դու ինձ ինչի՞ համար էիր կանչել,– անվարան հարցրեց Ելենան, նույնպես մտնելով խոհանոց։

–Ես… հենց այնպես… չէ, հիշեցի, ուզում էի քեզ հետ խորհրդակցել կիրակի օրվա համար։ Դիպլոմս պետք է նշե՞նք, թե չէ,– նա նայեց Ելանային և մեղավոր տոնով ավելացրեց,– ազնիվ խոսք։

–Երդվել պետք չէ, Ամալյա։ Չափից դուրս հեշտ ենք երդումներ տալիս, վախենում եմ գնալով ընկնի այդ երդումների գինը։

–Լենա, միշտ կենսուրախ, ծիծաղը շարունակ դեմքիդ, ի՞նչ է պատահել, դու այսօր մի տեսակ անտրամադիր ես։

–Ստեփանի հետ վիճել ենք, երևի դրանից է։

–Դու չպետք է նրան վշտացնես,– գլուխը տարուբերելով, դանդաղ ասաց Ամալյան։– Ապարատի հետ կապված այս ամբողջ գլխացավանքն ու առհասարակ…

–Առհասարակ ի՞նչ,– տեղավորվելով խոհանոցային աթոռակին ասաց Ելենան և ավելացրեց բոլորովին հանգիստ տոնով։– Մենք հենց այստեղ, խոհանոցում սուրճ կխմենք, և հաճելի է, և բարեհարմար։ Նստիր ինձ մոտ։

Ամալյան սրճամանները դրեց գազօջախին և նստեց Ելենայի դիմաց։

–Ամալյա, գի՞տես, ամեն անգամ, երբ գալիս եմ քեզ մոտ, ես դա վաղուց եմ նկատել, ինչ-որ զարմանալի ջերմություն ասեմ, թե մի տեսակ ինչ-որ քնքշություն, կարծես քեզնից հաղորդակցվում է իմ մեջ։ Ի միջիայլոց, մարդկային մի թաքուն հատկություն կա՝ հայտնի՞ է քեզ. մարդ ամենաշատ պահանջ է զգում է իր մերձավորին ասել լավը, քան վատը։ Ասենք, դա գործին չի վերաբերում,– հանկարծակի փոխելով խոսակցության նյութը, ասաց Ելենան։– Գիտե՞ս, Ամալյա, ես շուտվանից ուզում եմ սաստիկ քնքշահույզ մի հարց տալ քեզ ու ժամանակ չեմ գտնում. Դու երջանի՞կ ես։

–Իհարկե,– արագ ասաց Ամալյան։

–Հարկավոր է երեխաներ շատ ունենալ,– խրատական տոնով ասաց Ելենան,– թե չէ երկու երեխա ունեք, այն էլ շարունակ Ռաֆայելի ծնողների մոտ են։ Տղամարդիկ, ճիշտ է, հազվադեպ են, ինչպես հարկավոր է, հասկանում մայրական բերկրությունը, իսկ հայրականը՝ միայն այն բանից հետո, երբ որդին դպրոցից տուն է բերում առաջին ''երկուսը''. նրանց մեջ հանկարծակի գլուխ է բարձրացնում ծնողական զգացմունքը, և նրանք սկսում են ահ ու սարսափ թափել խեղճ զավակների գլխներին, բայց դու, այնուամենայնիվ, մի երկու տղա ու մի երկու աղջիկ բեր։

–Շատ լավ,– ծիծաղեց Ամալյան,– դու բարի սիրտ ունես։ Ռաֆայելը զուր տեղը չի գովում քեզ։

–Ռաֆայելին դու այնքան էլ մի հավատա,– ժպտաց Ելենան,– նա շողոմում է ինձ, իրականում վատ կարծիքի է իմ մասին։

–Լենա, ինչե՞ ես ասում,– ձեռքերը տանելով կրծքին զարմացած ասաց Ամալյան։– Դա ճիշտ չի։ Ռաֆայելն այդպիսին չի։

Ելենան որոշ ժամանակ նայում էր Ամալյային, ինչպես մեծահասակներն են նայում դյուրահավատ երեխաներին, և ասաց սրտի անդիմադրելի մղումով.

–Դու սիրում ես Ռաֆայելին,– ասաց նա:– Դու հայուհի ես, նա ադրբեջանցի, բայց իրար սիրում եք անմնացորդ վսեմ սիրով, որովհետև սերը ազգություն ու կրոն չի ճանաչում, սերը վեր է ամեն ինչից:       Սիրել կարողանալը վիթխարի երջանկություն է, Ամալյա։ Դրանում ճիշտ է, շատ դառնություն կա, բայց, ով գիտի, գուցե հենց դրա մեջ է ամբողջ թովչանքը… Դե, լավ,– կարճ կապեց նա։– Իսկ Ռաֆայելն, իրոք, որ, լավն է, ճիշտ ես անում, որ սիրում ես նրան։ Այ, եթե մի քիչ էլ հոգատար ու մի քիչ էլ բարի լիներ մարդկանց նկատմամբ, շատ լավ կլիներ։

–Դու Ռաֆայելին լավ չգիտես, Լեն,– դարձյալ ներողամիտ տոնով ասաց Ամալյան։– Ախր, նա շատ բարի է։

–Բարին՝ բարի է, միայն թե մի տեսակ կարծես վախենում է իր բարությունից՝ փակելով այն յոթը կողպեքի տակ… Սուրճն այստեղ, խոհանոցում ենք, չէ ՞, խմում։

–Ոչ, ոչ, գնում ենք հյուրասենյակ։ Վեր կաց, արդեն պատրաստ է։

Ելենան ելավ տեղից, վերցրեց սրճագավաթներն ու շաքարամանը, բարակ մարմնի հեզաճկուն քայլվածքով անցավ հյուրասենյակ և

թանձր, փրփրուն սուրճը լցնելով փոքրիկ գավաթները, նստեց ողորկված փայլուն սեղանի մոտ:

–Ստեփանը չզանգեց,– անսպասելի ասաց Ելենան,– գուցե չի էլ զանգելու։

–Ինչպես թե՝ չի զանգելու,– զարմանք հայտնեց Ամալյան։– Ռաֆայլեն, ախր, պայմանավորվել է հետը։ Բացի այդ, Լեոնիդը նույնպես գալու է։

–Սուրճս խմեմ, գնամ,– ասաց Ելենան։– Հետո կանցնեմ։

–Իսկ քեզ ո՞վ է բաց թողնում, որ գնաս,– ձեռքը մտերմաբար Ելենայի ձեռքին դնելով, ասաց Ամալյան։

Ելենան խորախորհուրդ նայեց Ամալյային։

–Պետք է քեզ ասեմ, որ դու իմ խորհրդի կարիքը չես զգում,– ժպտաց նա։– Եվ դու ինձ բոլորովին էլ դրա համար չես կանչել…

–Ինչպես չես ամաչում, Լենա։

–Իսկ ինքդ կարմրում ես,– բազմանշակի ասաց Ելենան։– Ես հո գիտեմ՝ Ստեփանի համար ես կանչել…Տեսնես ինչի՞ց է, որ մենք այսպես սիրում ենք դրստել ուրիշների ճակատագրերը։ Բայց քոնը բոլորովին ուրիշ՝ երջանիկ մարդու եսապաշտություն է։ Ի միջիայլոց, դա եսապաշտական երջանկություն է։ Իսկ ո՞րն է դրա իմաստը, դու գիտե՞ս։ Դե, լավ, մի կարմրիր։

–Վերջ տուր, Լենա, լսում ես, հենց հիմա վերջ տուր։

–Չէ, միևնույն է, պիտի լսես ինձ,– անհողդող շարունակեց Ելենան՝ առարկություն չվերցնող տոնով։– Երջանիկ մարդկանց եսապաշտությունը կայանում է նրանում, որ նրանք անպայման ուզում են երջանկացնել ուրիշներին։ Երբեմն նույնիսկ համառորեն համոզելով։ Դրա համար էլ ես չեմ նեղանում քեզանից։ Միայն խորհուրդ կտայի զգույշ լինել. պատահում է, որ նա, ում այդպես համառորեն ուզում ես երջանկացնել, սկսում է ոտքիդ տակը փորել։ Այդպիսի դեպք արդեն եղել է։

–Եվ ո՞ւր է նա հիմա։

–Ո՞վ,– հարցրեց Ելենան, չհասկանալով, թե ում մասին է խոսքը։

–Նա, ով լավությանը վատությամբ է պատասխանել։

–Անցյալ տարի խորտակվեց ծովում,– հանգիստ ասաց Ելենան։

–Եվ շատ էլ լավ դառավ, որ խորտակվեց,– սրտանց արձագանքեց Ամալյան։– Դրանց այդպես է պետք։

Ելենան ծիծաղեց և ասաց.

–Չէ, Ամալյա, դու այս աշխարհից չես։ Ես քեզ սիրում եմ հենց այն բանի համար, որ դու այդպիսին ես՝ դյուրահավատ ու սքանչելի։ Իսկ ինչ վերաբերում է ինձ համոզելուն,– շարունակեց նա,– համոզել պետք չէ, չէ՞ որ ես սիրում եմ Ստեփանին, և այն էլ շատ վաղուց, Ամալյա, շատ վաղուց… Այն օրվանից, երբ դեռ հոգին բուն չէր դրել մարմնիս մեջ,– ժպտաց նա։

Միջանցքում տագնապալից հնչեց հեռախոսազանգը։

–Ռաֆայել, վերցրու,– ասաց Ամալյան առանց տեղից շարժվելու։

–Երևի Ստեփանն է,– ուշադրությունը լարելով, սպասողական ասաց Ելենան, ակամայորեն բարձրանալով տեղից։

Ռաֆայելը վերցրեց լսափողը ու քիչ անից միջանցքում լսվեց նրա ձայնը.

–Ալլո… Այո, այո, ես եմ։ Լեոնի՞դ… դու այդտեղ ի՞նչ ես անում։ Ի՞նչ։ Պարզ խոսիր, ո՞վ է զոհվել…

–Ի՞նչ է պատահել,– հյուրասենյակից արագ դուրս գալով միջանցք, վախեցած հարցրեց Ելենան։

Ռաֆայելը չարձագանքեց։ Ծանր շնչելով, նա լարված լսում էր, հետո ասաց.

–Լավ, հիմա գալիս եմ։

–Ռաֆայել, ի՞նչ է պատահել,– անհանգիստ հարցրեց Ամալյան, նույնպես ելնելով միջանցք։

Ռաֆայելը, գույնը լրիվ գցաց, դանդաղ ցած դրեց հեռախոսափողը։

–Ապարատը պայթել է,– խռպոտ ասաց նա, դողացող մատներով հանելով սիգարետը…– Անտոնյանը պայթյունից զոհվել է…

Բոլորի հայացքները քար արտահայտություն ստացան։

–Ես պետք է գնամ,– մի պահ անց ասաց Ռաֆայելը և մոտենալով զգեստապահարանին, հանեց վերարկուն։– Ելենա, մնա մեզ մոտ, մինչև կգանք։

–Շատ լավ։

Դրսում, ջրհորդաններում, շարունակում էր աղմկել անձրևաջուրը։

*******

Մութն ընկավ միանգամից։ Դիմացի շենքերում առկայծեցին առաջին լույսերը։ Աղոտ վառվեցին նաև փողոցային լապտերները, որոնք թույլ լուսավորում էին թաց ասֆալտը, այստեղ- այնտեղ գոյացած ջրափոսերն ու այդ ջրափոսերի վրա մաղող մանրիկ անձրևը։

Ինչպես ծովը, այնպես էլ ամբողջ Բաքուն՝ Բայիլովի բարձունքներից սկսած մինչև Սև քաղաք ու Սև քաղաքից էլ այն կողմ, ընկղմված էին անթափանց մշուշի մեջ, և, մշուշի միջից, ոնց մենավոր փարոս՝ անեզր օվկիանոսում, հեռուստատեսային աշտարակի վրա փայլկտում էին հակաօդավթարաբարձ կարմիր լույսերը։

–Ես գիտեմ, որ դաժան ու անմարդկային է դա,– երկարատև լռությունից հետո շարունակելով մութ սենյակում առաջ ու ետ քայլել, խոսեց Ելենան։– Բայց ես անկարող եմ զսպելու իմ ուրախությունը։ Ես երջանիկ եմ, որ այդ բանը նրան է պատահել։ Տեր աստված, այս ինչի մասին եմ խոսում։ Ես պարզապես խելքս թռցրել եմ երևի… Այո, այո, նրա հետ է պատահել… և ոչ Ստեփանի։

Խոհանոցից անաղմուկ հայտնվելով հյուրասենյակի դռան մոտ՝ Ամալյան զարմանքով նայեց Ելենային։

– Լենա, դու այդ ո՞ւմ հետ ես խոսում,– հարցրեց նա։

–Ոչ ոքի։ Հեռուստացույցն է։

–Բայց ես լսեցի քո ձայնը,– ասաց Ամալյան, միացնելով լույսը։

–Նշանակում է ես ու ես էի խոսում,– արձագանքեց Ելենան։ Նա նստեց բազկաթոռում, լուսամուտի առջև, և, գրադարակից մի գիրք վերցնելով, սկսեց աննպատակ թերթել։– Ո՞վ էր քիչ առաջ զանգում։

–Ռաֆայելն էր, հիվանդանոցից էր զանգում։ Ասաց, որ տան մոտ են արդեն, հիմա կգան։ Անտոնյանի դիակն արդեն բերել են հիվանդանոց։– Նա որոշ ժամանակ լուռ էր, հետո թառանչ քաշեց, շշնջաց.– Սոսկալի է, մի երկու ժամ առաջ խոսում էինք Անտոնյանի մասին՝ որպես կենդանի մարդու, իսկ հիմա նա չկա այլևս։ Գնաց խառնվեց հազար տարվա մեռելներին։

–Ապագա բժշկուհուն վայել չի սենտիմենտալությունը։– Ելենան մի պահ լարված ուշադրությամբ նայեց փողոցին, հետո ասաց.– Գալիս են… երեքով են… Չէ, սպասիր, ոնց որ Եվան էլ նրանց հետ է։

–Ես գնամ թեյ դնեմ,– ասաց Ամալյան կիսաձայն։ -Երևի լրիվ թրջվել են։

Ամալյան շտապեց խոհանոց, իսկ Ելենան մոտեցավ դռանը, բաց արեց այն՝ չսպասելով դռան զանգին, և մի կողմ կանգնած սպասեց։ Սսկված, ցրտից կուչ եկած՝ Եվան, Լեոնիդը, Ռաֆայելը և Ստեփանը մտան տուն։ Լեոնիդը լուռ սեղմեց Ելենայի ձեռքը, կամացուկ ասաց.

– Լենա, դու բոլորովին չես փոխվել։

–Օրերս վատ չեն անցնում , երևի, դրանից է,– բազմիմաստ արձագանքեց Ելենան և անթարթափ նայելով Ստեփանին, որը գալիս էր ամենավերջում, ասաց,– բարի երեկո, Ստեփան։

–Ելենա, երեկոն այնքան էլ բարի չէ,– խուլ արձագանքեց Ստեփանը։

–Տվեք վերարկուները,– ասաց Ելենան, դիմելով բոլորին։

–Ամալյա, թեյի հոգս արա,– կարգադրեց Ռաֆայելը։– Ուղղակի սառել ենք։

–Հիմա, Ռաֆայել, արդեն պատրաստ է,– խոհանոցից արձագանքեց Ամալյան-Մտեք սենյակ, բերում եմ։

Տղամարդիկ մտան հյուրասենյակ։

–Դու լրիվ թրջվել ես,– ասաց Ելենան, ձեռքով կպչելով Եվայի շորին։– Ամալյա,– կանչեց նա։

–Ոչինչ, ոչինչ,– ընդդիմացավ Եվան, սակայն Ամալյան արդեն դուրս էր եկել խոհանոցից։ Նա երկչոտ համբուրեց Եվային, միաժամանակ գլխի թեթև շարժումով բարևելով Լեոնիդին ու Ստեփանին, և նայեց Ելենային՝ սպասելով նրա հարցին։

–Փոխնորդ տուր, Ամալյա, շորերը լրիվ թաց են։

–Այս րոպեին։ Իհարկե, հարկավոր է փոխել, թե չէ կարող է թոքերի բորբոքում ստանալ։– Նա Եվային ուղեկցեց ննջասենյակ։

Ստեփանը ելավ տեղից և, ատամները սեղմած, անհանգիստ սկսեց ետ ու առաջ քայլել։

–Ես նրան սպանեցի,– անսպասելի կանգ առնելով սենյակի մեջտեղում, ասաց Ստեփանը։ – Այո, դա հաստատ է։ Ես իմ ձեռքով սպանեցի նրան։

–Դա ճիշտ չէ, Ստեփան,– հանկարծակի խռպոտ ձայնով արտաբերեց Ելենան առաջ գալով։– Դա ճիշտ չէ, որովհետև անկարելի է, որ դա ճիշտ լինի։

–Ոչ, ճիշտ է,– ինչքան կարելի է խաղաղ, հոգնած ձայնով ասաց Ստեփանը։– Դու պարզապես, չգիտես, Լենա, դու ամեն ինչ չէ, որ գիտես։

–Վերջ տուր, Ստեփան,– նորից խոսեց Ելենան հուզմունքով։– Դու հաշիվ տալի՞ս ես քեզ, թե ինչ ես խոսում։ Ռաֆայել Աղասիևիչ, Լեոնիդ, ասացեք նրան, որ իրավացի չէ նա։

–Իհարկե, իրավացի չէ, նա ինքն էլ շատ լավ գիտի, որ իրավացի չէ,– նկատեց Լեոնիդը։

–Լսիր, Ստեփան,– սաստող տոնով ասաց Ռաֆայելը,– խելքդ գլուխդ հավաքիր։

–Ոնց որ երազում եղած լինի այդ ամենը,– ասաց Ստեփանը անօգնական նայելով շուրջը։– Երևակայել միայն, որ ես ընդամենն ինչ-որ մի քանի վայրկյան ուշացա միայն… Դա աններելի է, չէ՞ որ ես կարող էի փրկել նրան։

–Նա այլևս չկա, Ստեփան,– կրկին նկատեց Լեոնիդը։-Ավելի լավ է քո մասին մտածիր։

–Իսկ ինձ ի՞նչ է եղել, որ իմ մասին մտածեմ,– հետզհետե բորբոքվելով խոսեց Ստեփանը։-Գլուխս տեղը, ոտուձեռքս տեղը… Բայց չէ՞ որ ես իրոք կարող էի փրկել նրան։

–Ստեփան, եթե դա հնարավոր լիներ, դու անպայման կփրկեիր նրան,– մուգ, բուրավետ թեյով բաժակները մատուցելով ասաց Ամալյան։– Իզուր տեղը մի խոսիր։ Դու ավելի լավ է թեյ խմիր, և ամեն ինչ կանցնի։ Միևնույն է, քո ասածներին ոչ ոք չի հավատում։

–Հերիք է և այն, որ ինքս հավատում եմ,– ասաց Ստեփանը։

–Իսկ ո՞ւր է Եվան,– ըստ երևույթին, խոսակցության նյութը փոխելու համար հարցրեց Ռաֆայելը։

–Մյուս սենյակում է,– ակամա նայելով ննջասենյակի կողմը, պատասխանեց Ամալյան։– Մի քիչ վատ է զգում իրեն, ոչինչ, հիմա կգա։

–Ես ինձ այժմ ոնց որ մարդասպան եմ զգում,– կրկին խոսեց Ստեփանը նայելով բոլորին ու միաժամանակ ոչ ոքի չտեսնելով։

Լեոնիդը մի պահ նայեց Ստեփանին և , թեքվելով Ռաֆայելի կողմը, կամացուկ, բայց բոլորի համար լսելի, ասաց.

–Վերջապես խելքի բեր սրան, այս ամբողջ ժամանակը նա զբաղված էր այն բանով, որ մեղադրում էր ինքն իրեն՝ կատարված հանցանքի համար, մինչև քո գալը՝ և լաբորատորիայում, և դրանից հետո՝ հիվանդանոցում, նա շարունակ նույնն էր կրկնում՝ ընդ որում՝ միլիցիայի ու դատախազության ներկայացուցիչների մոտ։ Դա, ախր, հիմարություն է։

–Լսիր,– արագ շրջվելով Ստեփանի կողմը, ասաց Ռաֆայելը։– Լեոնիդն իրավացի է։ Դու այնքան էլ մի տարվիր ինքնատվայտանքով, սովորաբար դրանից լավ բան սպասել չի կարելի։

–Դու ինչի՞ մասին ես խոսում,– մտացրիվ հարցրեց Ստեփանը։

–Կարող է այնպես պատահել, որ ես հետո ստիպված լինեմ հերքել այն, ինչ հիմա դու ասում ես,– համբերատար բացատրեց Ռաֆայելը։– Որովհետև քո մեղայական խոսքերից հետո դա այնքան էլ հեշտ չի լինի անել։ Գոնե մեզ խղճա։

Տիրեց երկարատև լռություն։ Ջրհորդաններից իր ձանձրալի քլթքլթոցներով շարունակում էր թափվել ջուրը։

–Իսկ դու ինչպե՞ս հայտնվեցիր այնտեղ,– լռությունը խախտեց Ալենան՝ դիմելով Լեոնիդին։– Չէ՞ որ այստեղ պիտի գայիր։

–Հենց այստեղ էլ գալիս էի,– արձագանքեց Լեոնիդը, ափերի մեջ պահելով թեյի տաք բաժակը։– Հետո հանկարծ որոշեցի մտնել Ստեփանի մոտ, նրան էլ վերցնել։ Տաքսին նույնիսկ բաց չէի թողել, մոտեցա լաբորատորիայի դռանը, և հանկարծ Ստեփանը դուրս թռավ այնտեղից և ասաց, որ Անտոնյանը հենց նոր զոհվեց։ Ես էլ սկսեցի զանգել՝ ուր պետք է, շտապ օգնությունը եկավ, բայց դե ուշ էր արդեն։

–Իսկ Ստեփանը շա՞տ էր չարախոսում իր մասին,– հարցրեց Ելենան՝ մեկընդմեջ նայելով Ստեփանին ու Լեոնիդին։

–Այն էլ ինչպես,– արագ ասաց Լեոնիդը։– Քննիչն արդեն սկսել էր գրառել նրա ասածները, քայլում էր ետևից, որսում ամեն մի բառը։ Ջահել տղա էր, երևի, նոր ավարտած, Շերլոկ Հոլմս էր ձևացնում իրեն… Իսկ ինչ է, Եվան, իրոք վատ է զգո՞ւմ իրեն, հա՞…

– Չէ, հիմա կգա, շորերն է փոխում,– ասաց Ամալյան։– Թեյը սառչում է, խմեցեք, իսկ հետո սեղան կգցեմ, ամեն ինչ պատրաստ է։

Կրկին լռություն տիրեց և հեռախոսազանգը, որ հնչեց սովորականից բարձր, մի տեսակ վախեցրեց ասես բոլորին։ Ելենան հեռախոսին մոտ էր, Ռաֆայելը հայացքով նրան հասկացրեց, որ վերցնի լսափողը։

–Այո, լսում եմ։ Բաև ձեզ։ Այո, այստեղ է։ Մի րոպե։– Ելենան ձեռքով ծածկեց հեռախոսի մեմբրանը և կամացուկ ասաց.

–Ռաֆայել, քեզ են ուզում։ Անծանոթ ձայն է…

–Սկսվեց… Ասեիր տանը չէ..– Ռաֆայելը վերցրեց լսափողը, և կկոցված աչքերով նայելով դուրսը, ուր այլևս ոչինչ չէր երևում, ասաց։– Այո, հասկանալի է, ծանր կորուստ է մեզ բոլորիս համար… Ոչ, ես համոզված եմ, որ պարզապես դժբախտ պատահար է և ուրիշ ոչինչ…– Նրա այտամկանները նկատելի ձգվեցին։– Խնդրում եմ, սպասեք վերջացնեմ խոսքս… Այո, այդ բոլորը ճիշտ է, դուք իրավացի եք, բայց, այնուամենայնիվ… Ինչպե՞ս,– Ռաֆայելը հետզհետե գունատվելով, դեմքը դարձրեց դեպի պատը։– Ի՞նչ հանցակազմ… Ներեցեք, բայց դա անկարելի է, որովհետև ես ապարատը շտապ ուղարկել եմ տեխնիկական փորձաքննության և մինչև չստանամ պատասխանը… Ոչ, պատասխանը երկու-երեք օրից հետո միայն պատրաստ կլինի…

Մյուս կողմում հեռախոսը ցած դրեցին, և Ռաֆայելը մի պահ կանգնել էր շվարած՝ ասես չիմանալով իր անելիքը։

–Այդ ո՞վ էր,– հարցրեց Ստեփանը։

–Մինիստրությունից է, առաջին տեղակալն է,– ցած դնելով լսափողը ասաց Ռաֆայելը, փորձելով ժպտալ։

–Իսկ ի՞նչ էր ուզում։

–Որպեսզի ես գործն անհապաղ հանձնեմ դատախազություն։

–Նա ինչէ, հին հաշի՞վ ունի քեզ հետ,– հարցրեց Լեոնիդը նայելով Ստեփանին։

–Երևի,– անտարբեր ասաց Ստեփանը։

–Թշնամիներ ձեռք բերելու հարցում Ստեփանը մի հատ է,– ասաց Ռաֆայելը։ Նա ուզում էր դարձյալ ինչ-որ բան ասել, բայց ակամա լռեց՝ դռան մոտ նկատելով Եվային։

–Արի, Եվա, արի, նստիր,– առաջարկեց Լեոնիդը ելնելով տեղից։

Սակայն Եվան, ասես չլսեց նրան, նա նստեց սեղանից հեռու, բազկաթոռում, և, դառնալով Ստեփանին, հոգնած կերպով ասաց.

–Ինչպե՞ս եղավ այդ ամենը։

–Չափազանց բարձր ճնշում տվեցինք,– սկսեց Ստեփանը։– Կափույրի գլանաձողը չդիմացավ։ Իսկ նա այդ ժամանակ ինչ-որ բանի համար թեքվել էր կափույրի վրա և… գլանաձողը կպավ գլխին։

–Իսկ դո՞ւ որտեղ էիր։ Դու նրա մո՞տ չէիր։

–Պարզ է, մենք միասին էինք։ Բայց ես այդ պահին հետևում էի ճնշաչափի սլաքին, իսկ երբ շրջվեցի, արդեն ուշ էր։

–Ինչո՞ւ էր ուշ,– ջղագրգիռ հարցրեց Եվան։

Ստեփանը ուշադիր նայեց նրան, ասաց.

–Իսկ ինչու՞ ես այդպես նայում ինձ։

–Ստեփան… Ստեփան, ախր… Գուցե դո՞ւ ես արել դա։

–Եվա, ինչե՞ր ես ասում, մտածիր գոնե,– տագնապալից ասաց Ամալյան, օգնություն աղերսող հայացքով նայելով նստածներին։

–Եվա, դա արդեն պետք չէ,– թեյը մի կողմ հրելով ասաց Լեոնիդը։– Այդպես չի կարելի։

–Գուցե դո՞ւ ես սպանել նրան,– բարձրացնելով ձայնը, հուսահատորեն ասաց Եվան։– Այո, այո… Հիշո՞ւմ ես իմ խոսքերը՝ քեզ մոտ, լաբորատորիայում՝ նրան սպանելու մասին։

–Ոչ,– ընդոստ ելնելով տեղից ասաց Ստեփանը նայելով Եվային։– Չեմ հիշում։

–Գնանք, Եվա, դու իզուր էլ վեր կացար,– համառորեն ասաց Ամալյան, թևանցուկ անելով Եվային։– Գնանք, ես թեյը կբերեմ այնտեղ։

–Պետք չէ,– ընդդիմացավ Եվան։– Ես ինձ շատ լավ եմ զգում։

–Ոչ, ոչ, գնանք։– Ամալյան թևանցուկ արած, Եվային տարավ ննջասենյակ։

– Ելենա, դու էլ գնա,-առաջարկեց Ռաֆայելը։-Թե չէ մենակ լավ չէ նրա համար։

Ելենան մի տեսակ դժկամորեն բարձրացավ տեղից։

–Ստեփան, դու նրա խոսքերին ուշադրություն մի դարձրու,– ինչպես հարազատի՝ շրջվելով շշնջաց Ելենան՝ սևեռուն նայելով Ստեփանին։– Նա հիմա ինքն էլ չգիտի, թե ինչ է ասում։

–Ոչինչ, պատահում է,– արձագանքեց Ստեփանն ընկճված, և, իր վրա բռնելով Ռաֆայելի հայացքն ու միաժամանակ սպասելով մինչև Ելենան անցնի մյուս սենյակը, ասաց՝ առանց նրան նայելու.

–Ռաֆայել, դու շարունակ լռին նայում ես ինձ և նայում ես ինչ-որ մի տեսակ տարօրինակ ձևով։

–Քեզ դո՞ւր չի գալիս դա։

–Չգիտեմ,– ասաց Ստեփանը։– Ինձ համար հաճելի կլիներ, եթե դադարեիիր նայել։

–Պարզապես կուզենայի ինչ-որ բաներ ճշտել։

–Դե, ինչ կա որ, ճշտիր, եթե դա անհրաժեշտ է։

–Անհրաժեշտ է։ Սկսենք սկզբից,– ասաց Ռաֆայելը։– Ո՞վ տվեց հրամանը՝ փորձարկումը սկսելու մասին։

–Ես։

–Փորձարկումից առաջ ստուգե՞լ էիք սարքավորումները։

–Այո։

–Ո՞վ է ստուգել։

–Ես և Անտոնյանը։

–Ստուգման ժամանակ ձեզանից բացի ուրիշ որևէ մեկը կա՞ր լաբորատորիայում։

–Ես արդեն ասել եմ՝ ոչ ոք չկար. Մենք երկուսով ենք կատարել և ստուգումը, և փորձարկումը։

–Ապարատը հարյուր տասը մթնոլորտային ճնշման համա՞ր էր նախատեսված,– շարունակեց Ռաֆայելը։

–Այո,– հանգիստ պատասխանեց Ստեփանը, թռուցիկ մի հայացք ձգելով Լեոնիդի վրա, որը ուշադիր, առանց խառնվելու, հետևում էր զրույցին։

–Իսկ դիմացկունության պաշարն ինչքա՞ն էր,– հարցրեց Ռաֆայելը։

–Մթնոլորտային տասնհինգ միավոր։

–Վթարման պահին ձնշումը որքա՞ն էր ճնշաչափի վրա։

–Հարյուրհինգ միավոր։

–Նշանակում է ամենաքիչը մթնոլորտային տասնհինգ միավոր կար դեռ։ Դու լա՞վ ես հիշում, որ ճնշաչափն այդ պահին հարյուրհինգ միավոր էր ցույց տալիս։

–Այո, լավ եմ հիշում։

–Մտածիր, Ստեփան, գուցե մոռացել ես։ Դա շատ կարևոր է։

–Մտածելու հարկ չկա,– պատասխանեց Ստեփանը։-Հաստատ հիշում եմ։ Ճնշաչափի սլաքը կանգնած էր հարյուրհինգի վրա։

–Իսկ դու ինքդ ինչպե՞ս ես բացատրում վթարը։

Ստեփանը տարածեց ձեռքերը։

–Եթե միայն կարողանայի բացատրել։

–Իսկ այնուամենայնի՞վ,– շարունակեց Ռաֆայելը։

–Հավանաբար թույլ է եղել պարուրակը, գլանաձողը չի դիմացել։ Ո՞վ գիտի։

–Բայց չէ՞ որ ասում ես, թե մինչև փորձարկումը սարքերը լրիվ ստուգել եք։

–Այո, ստուգել ենք,– ջղագրգիռ ասաց Ստեփանը։– Ամեն ինչ կարգին էր։

Մյուս սենյակում կանայք տարակուսանքով իրար երեսի նայեցին։ Ամալյան նույնիսկ բարձրացավ տեղից, մտահոգ տեսքով մոտեցավ դռանը, հետո կրկին ետ եկավ, նստեց տեղը, Եվայի կողքին։

–Այո, ամեն ինչ կարգին էր, -նորից եկավ Ստեփանի ձայնը,– բայց այնուամենայնիվ, պայթունը տեղի ունեցավ։ Ուրեմն ինչ-որ բան բաց էինք թողել։

–Վթարի պահին երկուսով ապարատի մո՞տ էիք կանգնած,– թեպետ հանգիստ, բայց կանանց համար պարզորոշ լսելի հարցրեց Ռաֆայելը։

–Ես ճնշաչափի մոտ էի, Անտոնյանը՝ խողովակափույրի մոտ։ Նա կարգավորում էր գազի մատակարարումը։

–Իսկ դա ի՞նչ աղմուկ էր, որը ստիպեց Անտոնյանին թեքվել դեպի խողովակափույրն ու ականջ դնել,– հարցրեց Ռաֆայելը։– Կանխօրոք նախատեսվա՞ծ էր այդ աղմուկը։

–Ոչ,– պատասխանեց Ստեփանը։

–Ուրեմն այն կարո՞ղ էր ծառայել որպես յուրահատուկ ազդանշան՝ ապարատի մեջ գոյություն ունեցող անսարքության մասին։

–Այո։

Տիրեց լռություն։ Կայծակից դրսում վայրկյանապես լուսավորվեցին դիմացի շենքերի վերին հարկերը՝ ապակեպատ ինքնաշեն պատշգամբներով, երևացին տանիքներին, շեղակի խփող քամու ու անձրևի տակ խաչված անտենաներն ու ծխնելույզները։ Քաղաքի վրա մի քանի անգամ որոտաց ամպրոպը։

–Դու կարո՞ղ էիր նախազգուշացնել Անտոնյանին, որպեսզի նա մի կողմ քաշվեր,– կրկին հնչեց Ռաֆայելի ձայնը։

–Ես նախազգուշացրի, բայց նա չլսեց ինձ,– արձագանքեց Ստեփանը։– Նա ինքն էլ ինձնից վատ չէր հասկանում, որ պայթյունի վտանգավորություն կա։

–Ծայրահեղ դեպքում՝ դու կարո՞ղ էիր մի կողմ հրել նարն։

–Կարող էի։

–Իսկ ինչո՞ւ չհրեցիր։

–Արդեն ասել եմ, որ այդ պահին ես հետևում էի ճնշաչափի ցուցմունքին, իսկ երբ սթափվեցի, ուշ էր արդեն։

–Ռաֆայել, ապարատն ուղարկվել է տեխնիկական փորձաքննության,– ի վերջո եկավ նաև Լեոնիդի ձայնը։– այնպես որ, կարծում եմ, վատ չէր լինի, որ Ստեփանը մի քիչ հանգստանար, ոնց որ ասում են, ուշքը գլուխն հավաքեր։ Առջևում նրան դեռ ահագին գլխացավանք է սպասում։

–Ես չեմ հոգնել,– ասաց Ստեփանը։– Ուրիշ ի՞նչ հարցեր ունես։

–Էլ ոչ մի։

–Իսկ այնուամենայնի՞վ,– համառեց Ստեփանը։

–Առայժմ ոչ մի։

–Ռաֆայել, դու այնպիսի եռանդով էիր կպել գործին, որ ես արդեն քիչ էր մնում մտածեի՝ քաղաքացիական կոստյումդ հո չե՞ս փոխել դատախազական համազգեստի հետ։

–Ոչ, չեմ փոխել։

–Ուրեմն շատ լավ,– ասաց Ստեփանը։– Նշանակում է ես կարող եմ տուն գնալ, այսպես ասած, ոչ թե պահակախմբի հսկողությամբ, այլ իմ սեփական ոտքով։

Դարձյալ երկարատև լռություն տիրեց։ Ոչ Եվան, ոչ Ամալյան, և ոչ էլ Ելենան, որ լռին առաջ ու ետ էր քայլում սենյակում, չէին ուզում խախտել այդ քար լռությունը։

Եվան, խեղդելով հառաչանքը, ասաց.

–Ես զուր տեղը վիրավորեցի Ստեփանին… Ես ինքս էլ չգիտեի, թե ինչ էի ասում։

–Պատահում է, մի մտածիր,-սիրտ տվեց Ամալյան։– Դրանից վատն էլ է լինում։

–Չէ, դու չգիտես, Ամալյա,– խոսեց Եվան, հայացքն անորոշ ինչ-որ կետի։– Ես եմ մեղավոր նրա մահվան մեջ։

Ելենան կտրուկ կերպով նայեց Եվային, իսկ Ամալյան մի տեսակ մեղանչական տոնով շշնջաց.

–Պետք չէ, Եվա։ Դու մտածո՞ւմ ես, թե ինչ ես ասում։

–Այո, ես եմ մեղավոր,– կրկնեց Եվան, առանց ուշադրություն դարձնելու Ամալյայի խոսքերին։– Մոսկվա մեկնելու օրը մեր մեջ սուր խոսակցություն տեղի ունեցավ, և ես նրան ասացի, որ այլևս միասին ապրել չենք կարող… Այո, դա իրոք այդպես էր, ես հոգնել էի խաբելուց և ինձ, և նրան, հոգնել էի ձևացնելուց՝ իբր թե ամեն ինչ կարգին է և ավելին ինձ պետք էլ չէ… Ոչ, ես նրան չեմ նախատում, նա, նա մեղավորություն չունի ոչ մի բանում…– Եվան խորը շունչ քաշեց, շարունակեց.– Իդեալական մարդիկ, թերևս չկան, նա նույնպես իդեալական չէր, բայց իդեալով մարդ էր նա և հաստատ գիտեր հանուն ինչի է ապրում այս աշխարհում։ Եվ ահա, երբ հանկարծ տեսնում ես, որ այդպիսի մարդը արհամարհում է քեզ…

–Եվա, ախր այդ ինչեր ես խոսում,– դարձյալ մեջ ընկավ Ամալյան։

–Պետք չէ, Ամալյա,-մի կիսավայրկյան աչքերը գոցելով ասաց Եվան՝ տարուբերելով գլուխը։-Չէ՞ որ ես կին եմ և զուրկ չեմ ներըմբռնողությունից… Ոչ, ես ամեն ինչ տեսնում էի։ Ես տեսնում էի, որ նա իր ձևով է սիրում ինձ։ Սիրում է իմ մարմինը, իմ մազերը, իմ դեմքը, նույնիսկ իմ թեթևամտությունը։ Բայց ես համաժամանակ տեսնում էի նաև այն, որ նա իր հոգու խորքում արհամարհում է ինձ։ Նա իմ մեջ կանացի կատարելատիպն էր ուզում տեսնել, բայց ավաղ, չէր տեսնում։

–Ինչպե՞ս հասկանալ դա,– սառն արտաբերեց Ելենան։

–Չգիտեմ, բայց զգում եմ, որ տեսնում էր ոչ այն, ինչ ուզում էր,– արձագանքեց Եվան։-Եվ երբ հասկացա դա, ես հանկարծ զգացի այնպես, ինչպես լուսնոտն է զգում իրեն՝ քնից արթնանալով բարձրաբերձ շենքի քիվին։ Եվ ես սկսեցի մտածել՝ իսկ ինչի՞ համար եմ ապրում այս աշխարհում, ի՞նչ եմ ուզում կյանքից և ինքս ինչ եմ տվել։ Ո՞ւմ եմ ուրախացրել նրանով, որ ապրում եմ երկրի երեսին և ո՞վ կհիշի ինձ, երբ այլևս չեմ լինի։ Ես նույնիսկ երեխա չունեմ, որ գոնե երբևէ շնորհակալություն ասի ինձ այն բանի համար, որ կյանք եմ տվել իրեն։ Ես դավաճանեցի իմ սիրուն ու կոխկրտեցի նաև ուրիշինը։

–Չափազանց ուշ է զղջման համար,– ասաց Ելենան նույն սառնությամբ։

Ամալյան սաստող հայացքով նայեց Ելենային։

–Գիտեմ, Ելենա, ես ինքս էլ գիտեմ, որ ուշացած խոստովանություն է սա, – ասաց Եվան մտացիր կերպով։-Եվ որ ոչինչ հնարավոր չէ վերադարձնել այլևս…Ես ամուսնացա Անտոնյանի հետ՝ առանց սիրելու նրան, և նա գիտեր դա ու այդտեղից էր գալիս նրա մշտատև ատելությունը, ամուսնացա փառամոլական հույսով՝ հեշտությամբ ձեռք գցել աշխարհիկ այն բարիքները, որ մարդկանց տրվում են ոչ հեշտությամբ։ Եվ ես ստացա դրանք, սակայն այնչափ թանկ գնով. ես դարձա գեղեցիկ մի խաղալիք՝ մեծ երեխայի ձեռքում, այն տարբերությամբ միայն, որ փոքր երեխան իր խաղալիքն անկեղծորեն հաշվում է իր բարեկամը և վստահում նրան իր մտքերը, իսկ Անտոնյանն իր մտքերը չէր վստահում ինձ…Պարզապես նրա բախտը չի բերել։ Առաջին կինը մահացավ, իսկ ես այդպես էլ չհասկացա նրան, կամ չուզեցի հասկանալ։ Նույնը և որդին։

–Որդին գիտի՞, որ հայրը չկա այլևս,– զգույշ հարցրեց Ամալյան։

–Ոչ, հարկավոր է հաղորդել։

–Հեռախոս ունի՞։

–Ոչ, քաղաքից դուրս՝ արվարձաններից մեկում վարձով է ապրում։

–Ինչո՞ւ։

–Համաձայն չէր, որ մոր մահից հետո հայրը նորից ամուսնանար։ Ըմբոստացավ հոր դեմ, վերցրեց կնոջն ու երեխային և դուրս եկավ տնից… Ոչինչ, նորից կգա, կապրի հայրական տանը։ Երրորդը միշտ էլ ավելորդ է։

–Եվա։

–Պետք չէ, Ամալյա, խղճահարություն չեմ ուզում։ Ասա Ռաֆայելին թող ուղարկի վարորդին։ Հասցեն առաջին հարկի մեր հարևանի՝ Մարիամի մոտ կա, թող վերցնի։– Եվան որոշ ժամանակ լռեց, հետո շարունակեց կիսաձայն։– Չլինեի ես՝ գուցե նա զգույշ լիներ։ Նա իր կյանքը չէր պատկերացնում առանց ինձ։

''Եվ իզուր'',– չարախնդությամբ մտովի ասաց Ելենան, գնաց դեպի հյուրասենյակ, ուր տղամարդիկ լուռ ծխում էին, և տեսնելով, որ Ստեփանը չկա, մնաց դռների մոտ մոլոր կանգնած։

*******

Երկարատև անձրևներից հետո նույնիսկ սարսափելի էր աշնան այդ շռայլ, տաք արևը։ Ռաֆայելը աշխատանքի վայրից, ինստիտուտից, զանգեց տուն և ասաց, որպեսզի Ամալյան պատրաստվի՝ գնալու են ռեստորան՝ ''Հին ինտուրիստ''։

–Իսկ ի՞նչ է պատահել,– հարցրեց Ամալյան տարակուսանքով։

–Լսիր, ինչպե՞ս թե՝ ինչ է պատահել,– ասաց Ռաֆայելը հեռախոսագծի մյուս կողմում։– Ես իրավունք չունե՞մ իմ սիրած կնոջ հետ ռեստորան գնալու։ Դու ինչ է, դե՞մ ես։

–Իհարկե, ոչ,– արձագանքեց Ամալյան ծիծաղելով։-Ես համաձայն եմ։

–Քեզ կես ժամը բավակա՞ն է, որպեսզի դա լինի այն ժամանակը, որ ես եմ ուզում։

–Եթե կես ժամ էլ ավելացնես, դա կլինի այն ժամանակը, որ դու ես ուզում։

–Շատ լավ, մի ժամից հետո տանն եմ։

Ռաֆայելը եկավ ուղիղ մի ժամից հետո, սակայն Ամալյան դեռևս պատրաստ չէր։

–Ախր, չէ՞ որ պայմանավորվեցի քեզ հետ,– ասաց Ռաֆայելը կեղծ հանդիմանանքով։

–Չեմ հասկանում՝ ո՞ւր ենք շտապում։

–Քաղցած եմ։

–Իրոք, այդ հանգամանքը մոռացել էի,– ժպտաց Ամալյան,– հիմա: Մինչև մի քանի րոպեն պատրաստ եմ։– Նա լուսամուտի առջև սկսեց արագ հարդարել մազերը և այդ պահին նկատեց Ստեփանին, որը պայուսակը ձեռքին մտնում էր դիմացի մուտք։ Ամալյան ակամաբար բարձրացրեց ձեռքը՝ նրան ողջունելու, սակայն Ստեփանը, առանց բարձրացնելու հայացքը, մի պահ կանգ առավ, ծխեց-վերջացրեց գլանակը և, կոթուկը նետելով մի կողմ, մտավ շքամուտք։

–Ստեփանը ոնց որ խռովել է մեզանից,– ասաց Ամալյան, գլխին գցելով բրդե սպիտակ գլխաշորը։

–Ինչո՞ւ։

Չգիտեմ։ Նույնիսկ մի անգամ չնայեց դեպի այստեղ։

–Երևի չի նկատել քեզ։

–Ոչ, նկատել է։ Դա անհնարին է, որ չնկատեր, լուսամուտի առջև կանգնած էի։

–Ամալյա, շուտ արա, մի րոպե էլ անցնի՝ շունչս կփչեմ։

–Վերջ, դուրս եմ գալիս… Ռաֆայել, ի՞նչ կլինի, Ստեփանին էլ կանչենք։ Նրա համար երևի շատ է ծանր։

–Նա չի գա։

–Ինչո՞ւ։ Հազար անգամ միասին նստել-վեր ենք կացել, ինչո՞ւ չպիտի գա։

–Ասացի, որ չի գա։ Դու Ստեփան Դուրյանին լավ չգիտես։ Չի գա հենց նույն բանի համար, ինչի համար որ չպատասխանեց քո ողջույնին։

Ամալյան արագ շրջվեց ամուսնու կողմը և, զարմանքով նայելով նրան, ասաց.

–Բայց դու ասացիր, որ չի նկատել ինձ։

–Այո,– գլխով արեց Ռաֆայելը։-Ասացի, բայց դու չհավատացիր ինձ։ Ճի՞շտ է։

–Ճիշտ է,– հնազանդ ասաց Ամալյան։

–Լավ, գնանք,– ասաց Ռաֆայելը, բաց անելով դուռը։– Վաղը ինքս կմտնեմ նրա մոտ՝ լաբորատորիա։ Լսիր, գիտե՞ս ինչ եմ նկատել,– անսպասելի ասաց Ռաֆայելը։

Ամալյան հարցական նայեց նրան։

–Ի՞նչ։

–Այն, որ վերջերս լռակյաց ես դառել։

–Մի՞թե,– փորձեց ժպտալ Ամալյան։-Շատ եմ պարապում, Ռաֆայել, երևի դրանից է։ Նույնիսկ երեխաների մասին եմ մոռացել։ Դու հո գիտես, թե ինչքան բութն եմ ես, անգիր եմ անում, անգիր, իսկ գլխիս մեջ ոչ մի բան չի մնում։ Հավանորեն կկտրվեմ, սիրտս վկայում է։

–Միշտ այդպես ես ասում, իսկ հետո գնում բարձր գնահատականներ ես ստանում։

–Ես ինքս եմ զարմանում, թե ոնց է այդպես ստացվում։

Նրանք դուրս եկան տնից, Ռաֆայելը բանալիով կողպեց դուռը, և նրանք քարե սանդուղքներով իջան բակ։

–Դու երևի այնտեղ, ինստիտուտում , բոլոր պրոֆեսորներին սիրահարեցրել ես քեզ,– ասաց Ռաֆայելը ծիծաղելով։-Նրանք լավ գիտեն հմայքը գեղեցիկ կանանց։

–Պուշկինը կասեր՝ դեռափթիթ կանանց,– թևանցուկ անելով ամուսնուն, լրացրեց Ամալյան։

–Այո, դեռափթիթ ու հրաշագեղ կանանց։ Դու էլ, ինչ խոսք, կոկետություն անելում մի հատ ես։ Եվ պարզ է, աչք ու ունք ես խաղացնում այդ մեկուսակյաց ծերուկների հետ։ Խոստովանիր։

–Թողություն տուր մեղքերիս, ինչ անեմ՝ մի կերպ պետք է ապրել, թե ոչ ։

–Իսկ այ, ինձ հետ դադարել ես կոկետություն անել,– թևի տակ սեղմելով կնոջ ձեռքը, նկատեց Ռաֆայելը։– Ծիծաղել նույնպես մոռացել ես… Երբեմն տուն եմ գալիս՝ կանխապես տրամադրված փակելու ականջներս քո աղմուկից, ախր, դու կամաց ոչինչ չես անում, լռած ժամանակ անգամ աղմկում ես… Հիմա գալիս եմ և տան այդ անսովոր լռությունն ասես մի տեսակ խլացնում է ինձ…

–Ոչինչ, Ռաֆայել, ես դեռ կաղմկեմ, դու ինձ համար մի անհանգստացիր,– ժպտաց Ամալյան, կողքանց նայելով ամուսնուն։

–Դու գիտես, թվում է, ես պատրաստ եմ ոտքով քայլելու մինչև աշխարհի ծայրը, միայն թե միշտ ժպտաս… Ես ուզում եմ, որ դու միշտ ծիծաղես, որ միշտ ուրախ լինես… Հասկանո՞ւմ ես…

–Ռաֆայել, ի՞նչ է պատահել քեզ։ Ասա ինձ վերջապես,– արագ-արագ վրա բերեց Ամալյան։– Ես հո կույր չեմ, տեսնում եմ, ախր, թե ինչքան է ծանր քեզ համար և թե ինչպես ես լուռ տանջվում… Այս ռեստորանն, ըստ երևույթին, մեջ գցեցիր հենց դրա համար։

Ռաֆայելը շնորհակալական հայացքով չափեց կնոջը, ժպտաց։

–Ոչինչ, կանցնի։ Ինչպե՞ս է ընդունված արտասահմանյան ֆիլմերում՝ ամեն ինչ կարգին է, շեֆ։

Նրանք անցան երկու շենքերն իրար միացնող կամարի տակով, ուր բավականին մութ էր, և դուրս եկան լայն պողոտա՝ լուսավորված էլեկտրական լապտերներով։

–Գիտե՞ս, Ռաֆայել,– սկսեց Ամալյան կամացուկ ու նայելով շուրջը՝ ասես պատրաստվելով նվիրական ինչ-որ գաղտնիք հաղորդել նրան։– Ես միշտ էլ հպարտացել եմ քո և Ստեփանի ընկերությամբ, ուրախացել եմ այդ ընկերությամբ ու մի քիչ էլ ճիշտն ասած, նախանձել. կանայք այդպես բարեկամություն անել չգիտեն։ Ձերը մի տեսակ շատ էր մեծ, պայծառ ու ջինջ, և ինձ այնպես էր թվում, թե այդ մտերմությունը կշարունակվի ձեր ամբողջ կյանքում։ Դա պարզապես սքանչելի է, որովհետև իսկական բարեկամությունը միշտ էլ վեհացնում է մարդկանց, անգամ կողմնակի մարդկանց, նրանց դարձնելով ավելի մաքուր ու հոգով ավելի պայծառ…

–Այդ ամենը ճիշտ է,– նրա խոսքը կտրեց Ռաֆայելը, բայց դու ինչո՞ւ ես անցյալ ժամանակով խոսում։ Ես ու Ստեփանը հիմա էլ ընկերներ ենք։

–Եթե այդպես է… Ուրեմն, ասա, ի՞նչ է պատահել,– հարցրեց Ամալյան, անթարթափ նայելով ամուսնուն։

–Հասկանո՞ւմ ես…– Ռաֆայելը մի պահ մտածեց՝ ասես ծանրութեթև անելով ասելիքը և վճռական շարունակեց։– Ամալյա, ես ուզում եմ, որ դու ինձ ճիշտ հասկանաս։ Ես առանց խնայելու, թեպետ և ափսոսանքով, բայց անմիջապես խզում եմ ամենամեծ ու ամենաամուր բարեկամությունը, եթե այդ բարեկամության մեջ որևէ շինծու երանգ եմ սկսում նկատել, եթե այդ բարեկամությունն արդեն սկսել է կարիք զգալ այնպիսի մի խախուտ հենարանի, ինչպիսին խղճի հետ գործարքի մեջ մտնելն է։

–Ռաֆայել, ես, միևնույն է, քեզ հասկանալ չեմ կարողանում,– գլուխն օրորեց Ամալյան։-Որովհետև այն, ինչ դու ասում ես, սարսափելի է։

–Գիտեմ, բայց ես ասում եմ այն, ինչ մտածում եմ։

–Միթե՞ պարտադիր է ասել այն, ինչ մտածում ես։ Չէ՞ որ կարող է պատահել և այնպես, որ քո մտածածը ճիշտ չլինի… Ես ինչ-որ տեղ լսել եմ այն մասին, որ ընկերոջ նետած քարն ավելի ցավեցնող է։ Մի՞թե սա գեղեցիկ ու դատարկ խոսք է միայն։

–Ոչ, իհարկե։

–Ուրեմն ինչո՞ւմն է բանը։-Ամալյան մի կարճ պահ մտածեց, ավելացրեց։-Վերջ ի վերջո, դու կարո՞ղ ես անաչառորեն վերաբերվել այն բանին, ինչ տեղի է ունեցել։

–Հավատա, Ամալյա, եթե գործը ընկներ դատարան, և ես դատավոր լինեի…

–Եվ հետաքրքիր է, ի՞նչ կանեիր,– անհամբերությամբ ընդհատեց նրան Ամալյան։

–Անաչառ դատավճիռ կհանեի։ Առավելին. ես կելնեի այն բանից, որ Ստեփանը ոչ մի բանում մեղավոր չէ։ Սակայն ոչ ես եմ դատավոր, և ոչ էլ նա է մեղադրյալ։ Ես նրան վերաբերվում եմ կողմնապահորեն, ինչպես ինքս ինձ, երբեմն նույնիսկ դաժան խստապահանջությամբ։ Գուցե դա է պատճառը, որ իսկական ընկերներ քիչ ունեմ։

–Իսկական ընկերները շատ չեն լինում, Ռաֆայել։ Եվ ամեն մի ընկերություն ավարտվում է այնտեղ, որտեղ սկիզբ է առնում անվստահությունը… Այս ինչի մասին եմ խոսում։ Ախր, դու այդ բոլորն ինձնից լավ գիտես։

–Այո, գիտեմ, բայց, ասա, ի՞նչ անեմ, երբ անկարող եմ աչք փակել միայն այն բանի համար, որ նա իմ մտերիմ ընկերն է…

–Այդ բոլորն ինձ չեն հասնում։ Եվ… ես ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչ եմ ասում,– ասաց Ամալյան՝ կարծես վերահաս ինչ-որ վտանգից ավելի ու ավելի սեղմվելով ամուսնուն։– Հասկանո՞ւմ ես, երևակայելու իմ ընդունակությամբ հանդերձ, ես չեմ կարողանում պատկերացնել, որ Ստեփանը մեղավոր լինի ինչ-որ բանում։ Հնարավոր բա՞ն է արդյոք, որ մարդ կանխապես նյութի փորձարկման հետ կապված այդ ամբողջ պատմությունը։ Ինքդ մտածիր. հարկավոր է ապարատը միտումնաբար հասցնել վթարային դրության, ընդորում այնպիսի հաշվարկով, որպեսզի պայթի հատկապես այն պահին, երբ Անտոնյանը գլուխը մոտեցնի այնտեղին, որտեղից սպասվում է վտանգը։ Դա, ախր, ցնորական բան է։

–Իհարկե, ցնորական բան է,– համաձայնեց Ռաֆայելը։– Եվ մաքուր ապուշ պիտի լինել՝ նման բան երևակայելու համար։

–Աստված վկա, ես ոչինչ չեմ հասկանում,– արտաբերեց Ամալյան շփոթված տեսքով։– Բայց ինքդ հո հավատո՞ւմ ես, որ հանցագործություն է կատարվել։– Ամալյան անօգնական նայեց շուրջը և դիմացի շենքի անկյունադարձում տեսնելով Ելենային, ակամա ուրախացավ՝ ինչպես ծովում խորտակվողը կուրախանար՝ ստանալով մոգական փրկագոտին։

-Ողջույն:      – Ելենան մոտենում էր թեթև քայլվածքով։– Այս ո՞ւր եք գնում այսպես։ Չլինի՞ թատրոն։

–Ոչ, ռեստորան ենք գնում,– ասաց Ռաֆայելը և ասես Ելենայի խուզարկու հայացքից խուսափելու համար ասաց.– Մենք քեզ նույնպես հրավիրում ենք։ Մանավանդ, որ աշխատանքից նոր ես գալիս և, անշուշտ, քաղցած ես։

–Ճիշտ է, Լենա, դու էլ արի,– իր հերթին հրավիրեց Ամալյան։– Մեզ համար շատ հաճելի կլինի։

–Այստեղ կանգնած սպասում էիք, որ ինձ հրավիրե՞ք,– ծիծաղեց Ելենան։– Չէ, շնորհակալ եմ։ Ավելի լավ է Ստեփանի մոտ գնամ։

–Դու այսօր տեսե՞լ ես նրան,– հարցրեց Ռաֆայելը, նայելով փողոցի ծայրին։ Այնտեղից, կանաչ լույսը վառած, մի տաքսի էր գալիս։

–Ոչ,– պատասխանեց Ելենան։– Լաբորատորիայից դուրս չի գալիս։ Իսկ տուն չեմ ուզում գնալ, սպասում եմ միչև հրավիրի։

–Իսկ եթե չհրավիրի՞,– հարցրեց Ռաֆայելը։

–Ստիպված կլինեմ առանց կանչի գնալ։

–Լենա, գիտե՞ս, նա քիչ առաջ չպատասխանեց իմ ողջույնին։ – Ամալյան բարձրացրեց ձեռքը՝ կանգնեցնելու մոտեցող տաքսին, իսկ Ելենան ասաց.

–Ռաֆայել, ի՞նչ կլինի, եթե քեզ մի փոքրիկ հարց տամ։

–Ինչի՞ մասին։

–Քեզ համար մե՞կ չէ։ Թե՞ վախեցար։– Ելենան հետ նետեց մազերը, մտախոհ ասաց.– Ռաֆայել, հասկանո՞ւմ ես, այն օրը… այն օրը, երբ…– Նա սևեռուն նայեց Ռաֆայելին և, չգիտես ինչու, հանկարծ փոխեց միտքը։-Լավ, չեմ ասի… Աստված իմ, ինչ խաղաղ երեկո է… իսկ աստղերը, մի դու էլ նայիր, Ամալյա, տես ինչ խոշոր են աստղերը թավշամանուշակագույն երկնքում… Որտե՞ղ եմ կարդացել… Չեմ հիշում, կարծեմ՝ ''Փոքրիկ արքայազնում''։ Իսկ ինչո՞ւ են փայլում աստղերը… Երևի նրա համար, որպեսզի յուրաքանչյուր մարդ արարած կարողանա գտնել իր աստղը… Աստղերի մասին անհրաժեշտ է հաճախակի հիշել…Ճի՞շտ չեմ ասում, Ռաֆայել։ Նրանց լույսը կապույտ է ու ջինջ՝ ինչպես աղբյուրի ջուրը։ Ձեզ չի՞ թվում, որ մարդիկ վերջին ժամանակներս մի տեսակ տարավարժվել են աստղերին նայելուց։ Շատ են խելամտացել թե ինչ… Աստղերը նրանց համար դարձել են սոսկ գիտական պահանջների օբյեկտ։ Նողկալի է նույնիսկ… Իսկ Ստեփանից մի նեղացիր, Ռաֆայել,– հանկարծակի շուռ տալով խոսակցությունը, ասաց Ելենան,– աշխատիր հասկանալ նրան, նա դրա կարիքը շատ է զգում։

–Ռաֆայել, տաքսին սպասում է,– կամացուկ հիշեցրեց Ամալյան։– Լենա, կիրակի երեկոյան արի մեզ մոտ, պետք է դիպլոմս նշենք։

–Շատ լավ, Ամալյա, կգամ, եթե դու և Ռաֆայելը, ինչպես հարկն է, խնդրեք ինձ։

–Մենք պաղատագին խնդրում ենք,– ասաց Ռաֆայելը ժպտալով,– իսկ ահա և լուսինը։

–Ո՞ւր է,– հարցրեց Ելենան և շենքերի վրայով նայեց վար, ծովի կողմը։

Ծովի կողմից, քսվելով զբոսանավերի բարձր առագաստներին, իրոք, դանդաղ ելնում էր լուսնյակը՝ ծովափնյա վիթխարի քաղաքը արծաթազօծելով իր նորելուկ շողերով։

–Ասես պլաֆոն լինի երկնքից կախված, որի պատկերը գլխիվայր ընկել, սուզվել է ջրերի մեջ,– ասաց Ռաֆայելը, մոտենալով մեքենային։

–Դա՞ էլ է ''Փոքրիկ արքայազնից'',– հարցրեց Ամալյան։

–Ոչ, դա արդեն ես եմ ասում,– ծիծաղեց Ռաֆայելը և, շրջվելով դեպի Ելենան, ավելացրեց.– այնուամենայնիվ, ինչ լավ է, որ համարյա ամբողջ կուրսով նույն շենքում ենք ապրում, չէ՞, Ելենա։

–Իհարկե,– պատասխանեց Ելենան, նույնպես ծիծաղելով։– Ուրիշ տեղերլինենք ապրելիս, հազիվ թե այսպես հանկարծակի հանդիպեինք փողոցում և դուք հրավիրեիք ինձ կիրակնօրյա ձեր ուրախությանը։

–Աստված իմ, ինչ հումորով կուրս եք եղել,– իր հերթին ծիծաղեց Ամալյան և նստեց մեքենա։ Ռաֆայելը հետևեց նրան, և տաքսին, լապտերիկները թարթելով, պոկվեց տեղից։

Ելենան կանգնեց մի պահ, մտածելով Ամալյայի ասածի մասին, հետո քմծիծաղեց և, թեթևաքայլ վազելով կամարի տակով, մտավ բակ։

*******

Պատշգամբից երևում էին Ստեփանի լուսամուտները։ Լույսը վառվում էր։ ''Երևի աշխատում է'',– մտածեց Ելենան՝ հաստատ վճռականությամբ որոշելով անցնել նրա մոտ, հարցնել տրամադրությունը։ Մի երկու անգամ մոտեցավ լուսամուտին, երկար նայեց։ ''Ավելի լավ է, գնամ'',– ի վերջո որոշեց նա և, արագ դուրս գնալով տնից, իջավ բակ ու մտնելով դիմացի շքամուտքով, բարձրացավ չորրորդ հարկ։ Սիրտը արագ խփում էր կրծքի տակ՝ նա դա զգում էր, զգում էր նաև այն, որ, եթե մի քիչ էլ հապաղի, ապա ետ կդառնա նրա սանդղահարթակից և, որպեսզի ետ չդառնար, շտապ սեղմեց զանգի կոճակը։

Դուռը բաց արեց Ստեփանը։ Տեսնելով Ելենային, նա սկզբում զարմացավ, հետո ժպտաց գոհունակությամբ։

–Բարի երեկո, Ստեփան,– ժպտաց Ելենան։

–Ելենա՞… Սա անձնազոհություն է քո կողմից։

–Հեգնանքը քո տարերքը չէ, Ստեփան։ Դա թող վճռական խառնվածքի տղամարդկանց։

–Իսկ ես, ինչ է, վճռակա՞ն տղամարդ չեմ։

–Դո՞ւ,– ներս մտնելով ասաց Նարինեն։– Գոնե մի ծիծաղեցրու։

–Սխալվում ես, ես վճռական տղամարդ եմ, և, իմիջիայլոց, չափազանց վճռական։ Մի րոպե մտածիր ու տես, թե ինչ ասել է օրը ցերեկով մարդ սպանել, և այն էլ գերժամանակակից սարքերի օգնությամբ։ Կատա՞կ ես կարծում։ Այդպիսի բան այնքան էլ հաճախակի չի պատահում։ Բոլորը փախչելու են ինձնից… Այսուհետև յուրաքանչյուր ոք հավանորեն պիտի վախենա, որ հեղինակակից կվերցնեմ իրեն՝ հերթական գյուտի համար, իսկ հետո կսպանեմ փորձարկման ժամանակ։ Զարմանում եմ, թե դու ինչպես ես համարձակվել գալ ինձ մոտ։

–Որովհետև ես չեմ վախենում, թե դու ինձ հեղինակակից կվերցնես,– նստելով պատահած աթոռին ու ուշադիր նայելով շուրջը ծիծաղելով ասաց Ելենան։ Ամենուր՝ դարակներին, աթոռներին, լուսամուտագոգերին, նույնիսկ հատակին՝ այս ու այնտեղ, անփութորեն թափված տեղեկագրքեր էին, տեխնիկական զանազան ամսագրեր ու խողովակաձև ոլորած գծագրեր։-Իսկ բնակարանդ ոնց որ խոզանոց լինի,– ի վերջո ասաց նա։

–Ի՞նչ…– զարմացավ Ստեփանը,– ինչո՞ւ խոզանոց, սովորական բնակարան է,-նա ևս նայեց շուրջը։– Գուցե որոշել ես կա՞րգի բերել այն։

–Այո,– պատասխանեց Ելենան ելնելով տեղից։– Ստիպված եմ։

–Լսիր, վերջ տուր։ Մի տես ժամը քանիսն է։

–Մարդ պետք է սովորի ենթարկվել իրեն և հնազանդվել իր վճիռներին։ Ավելի լավ է հավաքեմ սենյակդ, քան սրամտության մեջ սկսեմ մրցել քեզ հետ։

–Լենա, դու, իհարկե, նրա համար չես եկել, որպեսզի կարգի բերես սենյակս, ճի՞շտ է։

–Իսկ ինչի՞ համար եմ եկել,– շինծու տարակուսանքով հարցրեց Ելենան ՝ թոթվելով ուսերը։

–Դե, երևի, ինձ ինչ-որ եռանդ ու թափ հաղորդելու, նմանապես և՝ սիրտ տալու նպատակով։ Դու ավելի լավ է դրանից սկսիր։

–Ստեփան։

–Ի՞նչ է։

–Վերջ տուր ծեքծեքվելուդ։

–Ի-ի՞նչ։

–Ախ, դու նույնիսկ չես նկատում դա։ Ոնց էլ մտել է դերի մեջ։ Այ քեզ արտիստ։

–Չգիտեմ, Լենա, չգիտեմ,– հանկարծակի լրջանալով ասաց Ստեփանը։-Ես հասկանում եմ, որ կողմնակի հանցանշաններն իմ դեմ են, և ես, ըստ էության, այդ հանցանշաններին հակառակադրելու ոչինչ չունեմ։ Երբեմն ինձ թվում է նույնիսկ, որ ես կարող էի փրկել Անտոնյանին, սակայն, ենթարկվելով ինչ-որ ներքին մղումի, գիտակցաբար չհրեցի նրան մի կողմ… Իսկ գուցե դա այդպես էլ եղել է, հը՞… Բայց ինչի՞ մասին էի ես խոսում… Չէ, բանը բոլորովին այն չէ… Ես ասում եմ, որ շատ բան կա իմ դեմ, և ես չեմ զարմանում, երբ իմ ամեն մի խոսքը երկար կշռադատում են՝ նախքան կընդունեն կամ կմերժեն այն։ Բայց երբ դա անում է մի մարդ, որը դպրոցական նստարանից է ճանաչում ինձ…

–Ռաֆայելը հավատում է քեզ,– հանգիստ ասաց Ելենան։

–Հավատում է… Իսկ հանուն ինչի՞ էր սարքել այդ հարցաքննությունը։ Դա հո քեզ մոտ էր։

–Նա ուզում էր գործի հետ կապված որոշ հանգամանքներ ճշգրտել։

–Ճշգրտել կարող էին և ուրիշները, իսկ ես այս երեկո նրանից, այո, հատկապես նրանից, ուսանողական ու դպրոցական իմ ընկերոջից միանգամայն այլ բան էի ուզում լսել։

–Նա քո պետն է, և պարտավոր էր անել դա։ Բացի այդ, ավելի վատ կլիներ, եթե ուրիշները սկսեին ճշտել. նրանք, ովքեր այնքան էլ բարեհաճ չեն քո նկատմամբ…

–Այո. գիտեմ,-գլխով արեց Ստեփանը, – նրանցից մեկն այն օրը եռանդագին պահանջում էր դատի տալ ինձ։

–Այ, տեսնո՞ւմ ես…

–Ոչ, չեմ տեսնում։ Եվ չեմ էլ ուզում տեսնել։ Ես թքած ունեմ այդ մեկի վրա։ Բայց հասկացիր, վերջապես, ես կարող եմ արհամարհել այդ մեկին բայց ոչ Ռաֆայելին։ Թե չէ կարող է ստացվել այնպես, որ արհամարանքով ենք վերաբերվում շատ բաների՝ հավատարմությանը, բարեկամությանը, վստահությանը, ընկերական կապերին, մի խոսքով, այն ամեն լավին, որ գոյություն ունի մարդկային փոխհարաբերություններում։ Դու տեսնո՞ւմ ես, ես վախենում եմ ոչ թե տեղի ունեցածի պատասխանատվությունից. վերջ ի վերջո այդ գործը կպարզաբանեն նրանք, ովքեր պարտավոր են պարզաբանել ըստ հաստիքի։ Սատանան նրանց հետ, թող ինձ իդեալիստ կոչեն, պլատոնական, երազող, թող ասեն այս աշխարհից չէ, բայց ես հավատում եմ մարդկային բարի հարաբերությունների սրբությանը և պատրաստ եմ այս ձեռքերով խեղդելու նրան, ով կհամարձակվի ոտնաձգություն անել այդ սրբության դեմ։

–Ուրեմն սկսիր ինքդ քեզնից։

–Ինչպե՞ս թե,– չհասկացավ Ստեփանը։

–Որքան ինձ հայտնի է, դու դադարել ես պատասխանել նույնիսկ Ամալյայի ողջույնին։ Նա ի՞նչ մեղք ունի։

–Հասկանո՞ւմ ես, ես ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչպես պատահեց դա… Հիմարություն էր ուղղակի… Ներողություն խնդրիր նրան իմ անունից։

–Հրաշալի է,– քրթմնջաց Ելենան։-Ինչ-որ մեկը պիտի վիրավորի, իսկ ես պիտի ներողություն խնդրեմ։

– Լենա, ի սեր աստծո…

–Դու հիմա այնպես գեղեցիկ էիր խոսում սրբության մասին, որ քիչ մնաց լաց լինեի։ Հենց ինքդ էլ ներողություն կխնդրես։ – Ելենան ինչ-որ բան հիշելով, ժպտաց և, նայելով Ստեփանին, ասաց- Այսօր հանդիպեցի մեր շրջկոմի քարտուղարին, մենք սովորելու ժամանակ՝ նա ինստիտուտի կոմերիտական կազմակերպության քարտուղարն էր, հիշո՞ւմ ես, նա, հետաքրքրվեց տղաներով, և ես նրան պատմեցի, թե ինպես է Ռաֆայելը վերջերս ցանկացել հատակի մեխերով վերանորոգել զգեստապահարանի դուռը։

–Եվ հետո՞։

–Ոչինչ, ծիծաղեեց ասաց, որ կպատմի ընկերներին։ Ախր, դա այնպես բնորոշում է Ռաֆայելին։

–Այ, հենց դա է զարմանալին։

–Ի՞նչն է զարմանալին։

–Այդ մարդու մեջ արտասավոր կերպով միահյուսված են երկու ասես մեկը մյուսին հակասող բաներ։ Ռաֆայելն, ինչ խոսք, տաղանդավոր ինժեներ է։ Բայց դա նրա համար կարծես ոչ մի նշանակություն չունի։ Նրա համար կարևորն այն է, որպեսզի մարդիկ կարողանան մտածել, իրենց զգան ստեղծագործական պրոցեսում, նա ասես մի տեսակ ձուլվել է մարդկանց կոլեկտիվին։ Եվ այդ ամբողջ անհավատալի անշահախնդրության ու ինքնայրման հետ մեկտեղ՝ նման կասկածամտություն։ Որտեղի՞ց է դա՝ չեմ հասկանում։

–Դու չպետք է չափից դուրս խստապահանջ լինես նրա նկատմամբ,– ասաց Ելենան։-Նրա վրա ահագին պատասխանատվություն է դրված՝ անթիվ-անհամար զանգեր, պլանների ժամանակին կատարում, դեպուտատական պարտականություններ, արտադրական հազար ու մի հոգսեր ու այլ և նման բաներ։ Նա պարտավոր է պահանջկոտ լինել մարդկանց նկատմամբ։

–Արդարացնելու հարկ չկա, Լենա։ Ես Ռաֆայելին քեզնից պակաս չեմ սիրում, դու դա գիտես, բայց այնուամենայնիվ շատ դեպքում մարդկանց վատ հարաբերությունները նրանց լավ հատկությունների շարունակությունն են։ Բայց չէ՞ որ ուրիշները դրանից թեթևություն չեն զգում։ Ոչ, Լենա, այդպիսի բաների հանդեպ աչք փակելը պակաս հանցագործություն չէ, քան անտարբերությունը։

–Այո, թերևս դու ճիշտ ես, – ասաց Ելենան։ – Նա ժպտուն աչքերով նայեց Ստեփանին և անսպասելի ասաց- Գիտե՞ս, դու շատ ես նման Հեմենգուեին։

–Գիտեմ, Ռաֆայելն ասել է։

–Ճի՞շտ։ Եթե Ռաֆայելն էլ է ասում, ուրեմն իրոք նման ես։ Իսկ հիմա վերցրու աղոթագրքերդ և անցիր մյուս սենյակ, ես պետք է կարգի գցեմ այստեղ։

–Ախր, Լենա…

–Եռանդ ու թափ հաղորդելու, ինչպես նաև սիրտ տալու մասին ճառերն այսօր հետաձգվում են։ Եղա՞վ։

–Բայց, լսիր, միայն սատանան գիտի, թե ինչ է սա… Հազարից մի անգամ եկել ես ինձ մոտ…

–Ես հազարից մի անգամ չեմ եկել, Ստեփան, դու սխալվում ես։ Ես մշտապես քեզ մոտ եմ գալիս, միայն թե երբեք տեղ չեմ հասնում։ Շարունակ մնում եմ կես ճանապարհին։ Մի՞թե դու չգիտես որ ամբողջ կյանքում կարելի է անցնել ամենակարճ տարածությունը և, այնուամենայնիվ երբեք չհասնել նպատակին…Ստեփան,– շարունակեց Ելենան հանկարծակի այլայլվելով,– եթե քեզ մի բան պատահի, ապա, իմացիր, որ կգամ քո ետևից, ինչպես դեկաբրիստների կանայք էին գնում տաժանակրության իրենց ամուսինների ետևից։

Ստեփանը վճռական քայլերով մոտեցավ Ելենային ու կանգնեց երկու քայլի վրա։

– Լենա, – շշնջաց նա։– Այն, որ դու հատկապես այսօր ես եկել ինձ մոտ… Ինձ համար այսպիսի մի պահի…

–Սպասիր, չհամարձակվես մոտենալ, – մի տեսակ ասես վախեցած արտաբերեց Ելենան, նստելով բազկաթոռում ու ձեռքերով ծածկելով դեմքը։– Չմոտենաս։

–Քեզ ի՞նչ պատահեց, Լեն, – շփոթված հարցրեց Ստեփանը՝ չհամարձակվելով տեղից շարժվել։

–Ես… Ոչինչ չեմ ուզում,-գլուխն օրորելով, արցունքների միջից արձագանքեց Ելենան, – Ինձ պետք չէ, լսո՞ւմ ես, ինձ պետք չէ քո երեխտապարտությունը…

*******

Եղանակը մեղմ էր, տրամադրող։ Դուրս գալով ռեստորանից, Ռաֆայելը թևանցուկ արեց կնոջը, և նրանք, զգուշանալով մեքենաների անվերջանալի հոսքից, անցան պողոտան, որից այն կողմ ընկած էր ծովափնյա երկայն զբոսայգին, և քայլեցին ափամերձ ծառուղիով։ Այս ու այնտեղ զույգ-զույգ, խմբերով կամ պարզապես մենակ, դանդաղ զբոսնում էին մարդիկ, ծառերի տակ, կիսամթան մեջ դրված նստարաններին, ասես արտաքին աշխարհից մեկուսացած, տաքուկ քչփչում էին միայնակության սիրահարները։

–Գեղեցիկ քաղաքներ շատ կան մեր երկրում ու նրա սահմաններից դուրս, – ասաց Ռաֆայելը, մի պահ ականջ դնելով ծովի հեռավոր շնչառությանն ու ալիքների աղմուկին։-Բայց մեր քաղաքի նման սքանչելի քաղաք չկա երևի ոչ մի տեղ…

Ամալյան ժպտաց ամուսնու խոսքերի վրա ասաց.

–Իսկ այդ ո՞վ է, որ չի սիրում իր ծննդավայրը։ Այն բոլորի համար է պաշտելի։

–Չէ, ես որտեղ էլ որ ծնված լինեի, միևնույն է, կսիրեի Բաքուն։ Անհնար է այն չսիրել։ Մեկ-մեկ հավատալս չի գալիս, որ ես ապրում եմ այստեղ, շրջապատված մարդկանցով, որոնք ուզած պահին կարող են օգնության ձեռք մեկնել։ Մի բան պատմեմ, լսիր. դա անցյալ տարի էր, մոռացել եմ քեզ ասել, Մոսկվայից էի գալիս, գնացքը մի քանի ժամ ուշացավ, տեղ հասանք լուսումութին։ Չուզեցի գալ տուն, արթնացնել քեզ ու երեխաներին, եկա ծովափ, նստեցի մի նստարանի՝ սպասելով լուսանալուն։ Ծովը հանդարտ ու խորախորհուրդ ծփում էր։ Հետո մի սառը քամի անցավ։ Զբոսայգու ծառերը քնից արթնացած՝ խշշացին, հատ ու կենտ թռչուններ այս ու այնտեղ իրար ձայն տալով սկսեցին երգել, և նրանց երգը գնալով սաստկանում էր։ Մի տեսակ ընկալելի ու անընկալելի՝ քաղաքի վրա բացվում էր լույսը և հաճելի էր մտածել, որ այդ լույսը ինձ համար, քեզ համար, մեր երեխաների համար է բացվում և որ այդ լույսը երջանկություն կբերի բոլոր մարդկանց՝ մեծ թե փոքր։ Դա ուղղակի հրաշք էր։ Մինչև հիմա մոռանալ չեմ կարողանում։

Ամալյան գորովանքով նայեց ամուսնուն, հետո, կկոցված աչքերով նայելով ծովի հեռուները, հանկարծակի ասաց.

– Ծովից սառը քամի էր փչում, գնանք տուն:      – Թե՞ դու ուզում ես, որ, որ ես ցրտից լրիվ մեռնեմ։

–Իսկ ի՞նչ է նշանակում՝ լրիվ մեռնել- ծիծաղեց Ռաֆայելը։-Մ՞իթե ժամանակավորապես էլ են մեռնում։

– Ես տեսնում եմ՝ դու ինձ բոլորովին չես խղճում։ Ես դա վաղուց եմ նկատել։ Միակ կնոջդ մահվան մասին այնպես հեշտ ես խոսում, ասես դա քո ամենասիրած թեման է։ Թե՞ ուրիշի ես գտել արդեն։

–Ուրիշի եմ գտել։ Եվ այն էլ ոչ մեկին։

–Հըմ, չի երևում, թե նրանք կտոր-կտոր են անում քեզ… Կոստյումդ տեղը, վերնաշապիկդ տեղը, մազերդ նույնպես տեղն են… Մի թեքվիր տեսնեմ՝ շրթներկ չկա՞ վրադ։

–Դու ինչ է, բոլորովին չե՞ս խանդում ինձ,– հանկարծակի կանգ առնելով հարցրեց Ռաֆայելը։

–Ով իսկապես սիրում է, նա չի խանդում։

–Բայց չէ՞ որ, ասում են, խանդը սիրուց է ծնվում։

–Ժանգը նույնպես երկաթից է առաջանում, բայց հետզհետե ուտում է նրան, չափի զգացում ամեն բանում՝ կարևորը դա է,– փիլիսոփայեց Ամալյան։

–Իմ կարծիքով, ամենաուժեղ ատելությունը ամենամեծ սիրո ծնուննդն է։

Նրանք խոսում էին անկարևոր բաներից, բայց ինչպես ռեստորանում՝ երաժշտության, ծխի ու ժխորի մեջ, այնպես էլ հիմա, դրսում, նրանք երկուսն էլ երբեմն առ երբեմն բնազդաբար մտովի վերադառնում էին նույն պատմությանը՝ կապված ինստիտուտի լաբորատորիայում տեղի ունեցած անհաջող փորձարկման, Անտոնյանի մահվան ու Ստեփանի անելանելի վիճակի հետ։

–Ռաֆայել, դու ինչքան էլ ցանկանում ես անհոգ երևալ, միևնույն է, զգացվում է, որ ինչ-որ բան խիստ մտահոգում է քեզ,– առանց ամուսնուն նայելու ի վերջո ուղղակի ասաց Ամալյան։– Դա ի՞նչ բան է… Ես, իհարկե, գիտեմ, որ ընկեր կորցնելը ծանր բան է, և դրա համար ես այդպես մռայլ։

Ռաֆայելը մի առ ժամանակ լուռ քայլում էր։

–Գիտե՞ս ինչ, Ամալյա,– ասես ինքն իր հետ էր խոսում, ցածրաձայն ասաց նա,– դպրոցական ու ուսանողական տարիներն անցնելուց հետո ընկերների թիվը չի ավելանում և բոլոր կորուստներն արդեն դառնում են անվերադարձ։

–Իսկ կարո՞ղ է պատահել, որ Ստեփանին դատի տան,– հարցրեց Ամալյան։

–Ամեն բան հնարավոր է,– պատասխանեց Ռաֆայելը, դարձյալ որոշ ժամանակ լռելուց հետո։– Նրա դեմ շատ հանցանշաններ կան։

–Շատ հանցանշաններ կան,– ակամա կրկնեց Ամալյան։– Դու ինչպե՞ս կարող ես նման ձևով խոսել նրա մասին։

–Ես ոչ թե նրա, այլ գործի մասին եմ խոսում։

–Միևնույն է, դու չպետք է այդպես խոսես։

–Լավ, չեմ խոսի, եթե չես ուզում։

–Ստեփանը դատապարտյալի աթոռին՝ երևակայելն անգամ սարսափելի է։

–Երևի նրա մտքով երբեք չի անցել, որ կարող է նստել մեղադրյալի աթոռին։

–Հըմ, բան ասացիր։ Ես դեռ չեմ հանդիպել որև մարդու, որ երազեր նստել մեղադրյալի աթոռին։ Սակայն ինքդ էլ տեսնում ես, որ այնտեղ ամեն օր նոր մարդիկ են նստում։

–Ռաֆայել, ինչպե՞ս կարող ես այդպես խոսել,– բորբոքվեց Ամալյան։– Դա ցինիզմի է նման։

–Իհարկե,– ասաց Ռաֆայելը։– Ես նույնիսկ ընդունում եմ, որ դա հենց ցինիզմ է։ Ես էլ կարող էի նույնը ասել, բայց ավելի մեղմ ձևով, և դու այն կկոչեիր ճշմարտություն և իրավացի կլինեիր։ Ինչպես տեսնում ես, ճշմարտությունը ևս երբեմն ցինիզմ է հիշեցնում։ Մենք այդ կապակցությամբ կարող ենք վրդովվել ինչքան սրտներս ուզենա և նույնպես իրավացի կլինենք, որովհետև դա խաթարում է մեր օրինավորության զգացմունքը։ Բայց և նույն հաջողությամբ մենք կարող ենք վրդովվել ընդդեմ երկրի ձգողականության ուժի, որն, ինչպես հայտնի է, չի թողնում մեզ ճախրել հավքի նման։ Բայց ես, այնուամենայնիվ, մտածում եմ, որ պետք է քաջություն ունենալ ընդունելու այդ ճշմարտությունը, որը մենք կոչում ենք ցինիզմ։ Ընդունել այնպիսին, ինչպիսին որ այն կա։

–Իսկ ինչո՞ւ,-տարակուսած ասաց Ամալյան։– Ինչո՞ւ ընդունել։

–Թեկուզ նրա համար, որ այն իրական հիմք ունի և դրանից ոչ մի տեղ չես թաքնվի։

–Չգիտեմ, Ռաֆայել,– մտազբաղ ասաց Ամալյան։– Քեզ հաղթելն այնքան էլ դյուրին չէ։ Դու վերջում միշտ էլ իրավացի ես դուրս գալիս։ Բայց, այսօր, գիտե՞ս…

–Գիտեմ,– ընդհատեց Ռաֆայելը ,– այսօր իմ իրավացիությունը, չգիտես ինչու, քեզ դուր չի գալիս։ Ճի՞շտ կռահեցի։

–Այո…– ասաց Ամալյան, և գլուխն արագ թեքեց ամուսնու կողմը։-Իսկ դու ի՞նչ իմացար։

–Դա այնքան էլ դժվար չէ,– պատասխանեց Ռաֆայելը։– Չէ՞ որ այն ինձ նույնպես դուր չի գալիս։

Ծովային նավահանգստի մոտ նրանք շրջվեցին ետ և լռին քայլեցին դեպի ավտոբուսի կանգառ։ Զբոսայգին հետզհետե դատարկվում էր։ Լռությունն առաջինը խախտեց Ամալյան։

–Ռաֆայել, ես քեզ վերջերես հարցրի՝ հավատո՞ւմ ես արդյոք, որ Ստեփանը հանցագործություն է կատարել,– ասաց նա։– Դու չցանկացար ասել ճշմարտությունը, իսկ սուտը լսել ես չուզեցի։

–Այո, հետո՞։

–Ներիր ինձ, Ռաֆայել, բայց ես հիմա համաձայն եմ լսել այդ սուտը։

–Ամենից շատ ես հենց դրանից էի վախենում։ Ուրեմն քո հավատն իմ հանդեպ այնպես հիմնովին է խախտվել, որ սկսել ես հենարանի կարիք զգալ։ Ոչ, Ամալյա, սուտը ամենահամապատասխանը չէ այդպիսի հումքի համար։

Ամալյան հանդիմանությամբ նայեց Ռաֆայելին։

–Այդպես կշտամբանքով մի նայիր ինձ,– ասաց Ռաֆայելը։– Ես հասկանում եմ, որ չկա առավել նողկալի բան, քան պարզորոշ դրված հարցին խուսափողաբար պատասխանելը։ Ուստի, ավելի լավ է մի քիչ էլ սպասենք, տեսնենք ինչ կասի փորձաքննությունը։

–Փորձաքննությունն իր տեղը, իսկ դո՞ւ։

–Գուցե օբյեկտիվ բնույթի տեխնիկական ինչ-որ անսարքություն է եղել ապարատի մեջ… փորձաքննությունը ցույց կտա։ Այսպես ժամանակից շուտ դժվար է որևէ բան ասել…

–Ռաֆայել, ինձ քո կարծիքն է հետաքրքրում,– ընդհատեց նրան Ամալյան։– Ախր, տեսնում եմ, դա թաքցնել անհնարին է. քեզ ինչ-որ բան մտատանջում է, ինչ-որ մի միտք, որից դու, հավանորեն, կուզենայիր ազատվել, սակայն չես կարողանում։ Ասա ինձ սրտինդ, և դու քեզ լավ կզգաս։ Ախր, չէ՞ որ ուրիշ չեմ ես քեզ համար։

Ռաֆայելը լուռ էր։ Նա նայեց դատարկ պողոտային. ոչ մի մեքենա չէր երևում։

–Ավտոբուս չկա,– հայացքը փախցնելով, անորոշ ասաց նա։

–Եթե քեզ համար դժվար է, ես ինքս կարող եմ ասել, – Ռաֆայելի խոսքին ուշք չդարձնելով, ասաց Ամալյան…

–Իսկ ի՞նչ պիտի ասես։

–Կամ Ստեփանի, կամ էլ Եվայի մասին դու այնպիսի բան գիտես, որ ոչ ոք չգիտի։ Ճի՞շտ է։

–Ինչի՞ց եզրակացրիր։

–Անտոնյանի զոհվելու օրը դուք հիվանդանոցից եկաք տուն, հիշո՞ւմ ես։

–Այո։

–Այնտեղ էին նաև Ստեփանն ու Եվան։

–Ես դա հիշում եմ։

–Դու բոլորի մոտ սկսեցիր հարցուփորձել Ստեփանին։

–Հետո՞ ինչ։

–Մի՞թե պարզ չէ, որ նման սարսափելի ողբերգության մասին, երբ այնքան թարմ է դեռ վերքը, այդպես մանրամասնորեն չեն խոսում ջահել կնոջ ներկայությամբ, եթե նույնիսկ այդ կինը չի սիրել իր ամուսնուն… Քո ձայնի մեջ նախատանք կար, կարծես Ստեփանը նախօրոք գիտեր, որ Անտոնյանը պետք է մահանար այդ օրը։ Դրա համա՞ր չսարքեցիր արդյոք այդ ամբողջ հարցաքննությունը։ Ասես դու գիտեիր, որ Ստեփանն ու Եվան պայմանավորվել են ինչ-որ բանում, և դու ուզում էիր ստուգել քո կասկածները…

–Նայիր, տաքսի է գալիս,– Ռաֆայելը առաջացավ և, բարձրացնելով ձեռքը, կանգնեցրեց սրընթաց մոտեցող տաքսին։

*******

Ռաֆայելն ուզում էր լաբորատորիա՝ Ստեփանի մոտ իջնել պլանավորումից անմիջապես հետո, բայց ստացվեց այնպես, որ նրա մոտ պատվիրատուներ եկան նավթավերամշակման գործարանից, ու նա ստիպված եղավ կրկին կանչելու գլխավոր ինժեներին ու տեխնոլոգիական բաժնի պետին, և նրանք երկար ժամանակ վիճաբանում էին այն մասին, որ եռամսյակն ավարտվում է, այնինչ ինստիտուտի մեղքով ձգձգվում էին կոմպրեսորային սարքերի նախագծման աշխատանքները։ Նա ազատվեց միայն ընդմիջումից մի քանի րոպե անց և իջնելով լաբորատորիա, տեսավ, որ լաբորատորիայի դուռը փակ է։ Ռաֆայելը թեթևակի ծեծեց դուռը, ուզում էր ետ դառնալ, բայց այդ պահին բացվեց այն։ Ստեփանը՝ սպիտակ խալաթը հագին, միանգամայն գունատ՝ ինչպես Ռաֆայելին թվաց, կանգնել էր դռան մոտ։

–Բարև, Ստեփան,– ասաց Ռաֆայելը, մտնելով ներս, ուր զգացվում էր էթիլային սպիրտի, եթերի ու ամոնյակի սուր հոտը։– Դու ինչ է, մենա՞կ ես։ Իսկ ո՞ւր են մնացածները։

–Ընդմիջման գնացին։

–Իսկ դու ինչո՞ւ չես գնացել։

–Ես եկել եմ այն համոզման, որ կյանքի երկարացման գաղտնիքը այն չկարճացնելու մեջ է, իսկ դրան հասնել կարելի է միայն ժամանակ առ ժամանակ թերասնվել։

–Կեցցես, մեծ մարդիկ ուտելու հարցում միշտ էլ եղել են չափավոր։

Ստեփանը նստեց գծագրական սեղանի մոտ, իսկ Ռաֆայելը սկսեց քայլել առաջ ու ետ, մերդընդմերթ Ստեփանի ուսի վրայով նայելով գծագրերին։

–Ես ոչ թե եկել եմ քեզ խանգարեմ՝ ինչպես դու ես հակված մտածելու,– ասաց Ռաֆայելը, կանգ առնելով Ստեփանի դիմաց,– այլ եկել եմ որոշ մտքեր փոխանակելու։

Ստեփանը զարմանքով նայեց Ռ աֆայելին, քմծիծաղեց.

–Դու ինչ է, հեռավորության վրա կարդո՞ւմ ես մտքերս։

–Ոչ, պարզապես դրանք գրված են քո դեմքին… Ինչ-որ մեկն ասել է, որ մենակությունը լավ բան է։ Զիլ է, չէ՞, ասված։ Դու այդ ինչ է, էլի՞ ես գծագրում։ Ես էլ կարծում էի, թե ինքնասպանություն ես գործելու։

–Գուցե խոստովանությո՞ւն անեմ։

–Անշուշտ, թե չէ փակ են քո առջև դրախտի դռները։

–Վերջին ժամանակներս ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչ է կատարվում ինձ հետ։ Խոսում եմ մարդկանց հետ ու շարունակ մտածում՝ իսկ եթե հանկարծ չի հավատում ու հենց այնպես է գլխով անում, հանուն քաղաքավարության։ Այսօր կոպտեցի տեղակալիդ։ Առանց որևէ պատճառի վիրավորեցի մարդուն։

–Խոստովանիր, խոստովանիր զանցանքներդ,– ծիծաղեց Ռաֆայելը։– Այդ մասին ինձ հաղորդել են։

–Արդե՞ն… Պետք է ասել, որ ինֆորմացիոն դրվածքը գերազանց է ինստիտուտում։

–Կատակի, կատակի, իսկ եթե այդ տեղակալի տեղ ես լինեի, մի դիմում կգրեի կուսկազմակերպության քարտուղարի անունով ու պատիվ կպահանջեի։

–Բախտս բերել է, որ ոչ թե քեզ, այլ քո տեղակալին եմ վիրավորել։ Նա ավելի նրբազգաց գտնվեց, և դրա համար ես երախտապարտ եմ նրան։ Բարի մարդկանցով լիքն է աշխարհը, բայց, դժբախտաբար, մենք հազվադեպ ենք հանդիպում նրանց։– Ստեփանը ուղիղ նայեց Ռաֆայելին, ապա ասաց.– Ասա, բայց միայն ճիշտը, քեզ ի՞նչն է բերել ինձ մոտ։

–Բարձր նրբանկատությամբ օժտված մարդկանց հետ հանդիպելու ծարավը։ Նման մարդկանց ևս, դժբախտաբար, հազվադեպ ենք հանդիպում։

–Ի սեր աստծո, միայն թե առանց առեղծվածների,– խնդրեց Ստեփանը։

–Գիտե՞ս ինչ կա,– ասաց Ռաֆայելը,– ընկնելով նույնպիսի փորձանքի մեջ, մարդիկ, սովորաբար, սկսում են սեր ու հավատարմություն բացատրել ինձ։ Դու ընդհակառակն ես անում։ Դա արդեն ինչ-որ բան նշանակում է։

–Մեր մեջ ասած, դու, ինչպես երևում է, մարդկանց մասին այնքան էլ նպաստավոր կարծիքի չես։ Դու ներիր ինձ, իհարկե, բայց ակնարկներով խոսել չեմ կարողանում։

–Իսկ քեզ չի՞ թվում, որ դրանով դու կարող ես վիրավորել։

–Գուցե,– պատասխանեց Ստեփանը։-Համենայն դեպս, քո խոսքից ես այդ տպավորությունը ստացա։

–Դու չափն անցնում ես, Ստեփան,– ասաց Ռաֆայելն առանց չարության և մոտեցավ լուսամուտին։

–Ներիր,– արձագանքեց Ստեփանն անտրամադիր։– Տեխնիկայում այսպիսի մի արտահայտություն կա՝ բարոյական մաշում։ Դա այն է, երբ սարքավորումը դեռևս աշխատում է, բայց արդեն դեն նետել է պետք։

–Ստեփան։

–Ասա, լսում եմ։

–Ամեն մարդ իր տեսակետն ունի այս կամ այն երևույթի նկատմամբ, և դա նրան իրավունք է տալիս…

–Հանգիստ թողնենք ամեն մի մարդու, խոսքը հիմա վերաբերում է ինձ ու քեզ։ Ինչպիսի՞ն է անձամբ քո տեսակետը։ Իմ սիրտը մի բան է հուշում միայն,– նա հայացքով ցույց տվեց բարձր առաստաղը,– մի օղակ գցել ու կախվել այնտեղից։

–Առանց մելոդրամական ժեստերի էլ կարելի է ապրել,– ասաց Ռաֆայելը։– Դա մեր տարիքին չի սազում։ Թե համաձա՞ն չես։

–Համաձայն եմ,– պատասխանեց Ստեփանը և, ելնելով տեղից, ասաց.– գիտե՞ս, Ռաֆայել, ես հիմա մտածեցի այն մասին, որ, եթե գործը հասնի դատարան, ապա դու…

–Գործը դատարան չի հասնի,– կտրուկ ընդհատեց Ռաֆայելը։

–Ինչո՞ւ։

–Եթե նույնիսկ ընդունենք, որ դու մեղավոր ես,– հանգիստ պարզաբանեց Ռաֆայելը,– քո մեղավորությունը անհնարին է իրավաբանորեն ապացուցել։

–Իսկ ենթադրել, որ ես մեղավոր եմ՝ հնարավո՞ր է, իսկ կասկածել՝ հնարավո՞ր է։ Դե ինչ, շնորհակալություն գոնե այն բանի համար, որ կասկածի տակ ես դնում իմ մեղավորությունը։ Չէ՞ որ դա այդպես է,– ընդհուպ մոտենալով Ռաֆայելին հարցրեց Ստեփանը։– Չէ՞ որ, իրոք, կասկածի տակ ես դնում։ Ասա, խնդրում եմ, ասա, որ ես սխալվում եմ։

–Ոչ,– պատասխանեց Ռաֆայելը։

–Ես քեզ չեմ հասկանում,– կրկին նստելով տեղը, շփոթված ասաց Ստեփանը։– Չեմ կարողանում հասկանալ։

–Ի՞նչ կա այստեղ չհասկանալու,– մտահոգ ասաց Ռաֆայելը։– Ախր, դու ինքդ էլ չես հավատում, որ արել ես ամեն մի հնարավոր բան ու կանեիր, անշուշտ՝ փրկելու Անտոնյանի կյանքը։ Չէ՞ որ դա այդպես է։

–Չէ, մեզնից մեկը խելագարվել է,– գլուխն օրորեց Ստեփանը։– Կամ էլ երկուսս ենք խելագարվել։

–Հավատալի է,– ժպտաց Ստեփանը

–Ինչպե՞ս թե՝ հավատալի է։ Դա այդպես էլ կա… Լսիր, ապարատն ուղարկված է փորձաքննության, դու ինչպես՞ կարող ես նման բան մտածել՝ առանց իմանալու փորձաքննության եզրակացությունը։

–Փորձաքննությունը շատ բան կպարզի, բայց ոչ բոլորը,– ասաց Ռաֆայելը։– Ասա ինձ, դու ինչպե՞ս վերաբերվեցիր այն աղմուկին, որը, ըստ էության, կարող էր որպես նախազգուշացում ծառայել ձեզ համար։

–Գրողը տանի, քանի՞ անգամ կարելի է կրկնել,– ասաց Ստեփանը վրդովմունքով։– Ախր, ասում եմ քեզ , այդ աղմուկը ժամեր չի տևել, այլ տասը վայրկյանից ոչ ավել։ Հասկանո՞ւմ ես, տասը վայրկյան, ընդամենը տասը… Դու չես կարող պատկերացնել, թե դա ինչ է նշանակում։ Մի ակնթարթ։

–Եթե, իհարկե, համեմատելու լինենք հավիտենականության հետ։ Մի ակնթարթում մեռնում են մարդիկ, բայց ակնթարթը կարող է և մի կյանք փրկել… Մարդկային կյանքը ևս մի ակնթարթ է և կարևորը ոչ թե այն է, թե ինչ տևողություն ունեցավ այդ աստղային ակնթարթը, այլ թե ինչպես անցավ այն, ինչպիսի հետք թողեց… -Ռաֆայելը հևասպառ լռեց, այդպես լուռ մնաց որոշ ժամանակ, հետո սիգարետի ծուխը օղակ-օղակ բաց թողնելով, արդեն հանգիստ ձայնով շարունակեց.– Եվ այսպես, այդ աղմուկը տևեց տասը վայրկյանից ոչ ավել։ Ահա քո վայրկյանները,– նա նայեց ժամացույցին՝ հետևելով վայրկյանաչափի սլաքին, և մատների վրա սկսեց հաշվել՝ մեկ-մեկ ծալելով դրանք, մեկ… երկու… երեք… չորս… հինգ… վեց… յոթ… ութ… ինը… տասը,– գլուխը անսպասելի ետ գցելով՝ Ռաֆայելը նայեց Ստեփանին, որը, ձեռքերով ականջները փակած, սարսափով նայում էր իրեն։– Եվ այս ամբողջ ժամանակ ապարատն աղմկում էր՝ սպառնալով պայթել։

–Բավական է, – ասաց Ստեփանը ծանր շնչելով։– Լսո՞ւմ ես, բավական է, դա սարսափելի է։

–Ինչո՞ւ։

–Նրա համար, որ այդ րոպեին ես ուրիշ բանի մասին էի մտածում…– Ստեփանը խորը շունչ քաշեց։– Ճնշումը հանկարծակի սկսել էր բարձրանալ, և ես այդ ժամանակ ձգտում էի, որպեսզի մթնոլորտային ճնշումը չանցնի հարյուր տասից։ Ես ճնշաչափի սանդղակին էի հետևում…

–Հանցագործությունների ութանասուն տոկոսը կատարվում են այն պատճառով, որ մարդիկ, ովքեր պարտավոր են ժամանակին կանխել այն, չեն կանխում։

–Ահա, ի վերջո դու արտասանեցիր այդ բառը՝ հանցագործություն, և ամեն ինչ ընկավ իր տեղը,– ասաց Ստեփանը չարախինդ ծիծաղով։– Շնորհակալություն, Ռաֆայել… Իսկ հիմա ես պետք է քեզ խոստովանեմ՝ այո, ես եմ սպանել Անտոնյանին… Գիտեմ, դու հիմա չես հավատա ինձ, բայց դա այդպես է։ Ես տեսա, որ նա եկավ շատ վատ տրամադրությամբ։ Այդպիսի վիճակում, ինչպիսին Անտոնյանն էր, մարդիկ մահ են փնտրում։ Եվ ես օգտվեցի դրանից։ Ես չխանգարեցի նրան մեռնել, որովհետև ուզում էի ետ վերադարձնել Եվային։ Վերջ։ Իսկ հիմա խոսենք եղանակից։ Դասական անվնաս թեմա է։

–Հուսանք, որ այն, ինչ ասացիր հիմա, անմիտ բարբաջանքնե էին և որ փորձագետները ինչ-որ անսպասելի բան կգտնեն քո ապարատում։ Դեհ, իսկ հիմա սկսիր եղանակի մասին։ Սպասիր։– Ինչ-որ բան մտաբերելով, Ռաֆայելն արագ նայեց ժամացույցին և ասաց.– Չէ, ներիր, ավելի լավ է, ես գնամ, շտապ պետք է զանգեմ մինիստրություն։ Իսկ քեզ մոտ եկա՝ ասելու, որ վաղը երեկոյան գաս մեզ մոտ, Ամալյայի դիպլոմը պետք է նշենք։

–Շնորհակալություն,– ակամա ասաց Ստեփանը։

*******

Օրվա վերջին լաբորատորիա եկավ դիրեկտորի քարտուղարուհին և ասաց, որ Ռաֆայել Աղասիևիչը Ստեփանին շտապ կանչում է իր մոտ։ ''Տեսնես հիմա՞ ինչ է եղել'',– մտածում էր Ստեփանը, սանդուխքներով բարձրանալով երկրորդ հարկ։ Դիրեկտորի ընդունարանում սպասողներ կային, սակայն քարտուղարուհին հայացքով հասկացրեց նրան, որ ներս մտնի։

Ռաֆայելը խոսում էր հեռախոսով։ Նա ելավ տեղից՝ շարունակելով խոսել ու աշխատելով ինչքան հնարավոր է խոսակցությունը կարճ կապել։ Վերջապես նա ցած դրեց ընկալուչը, սևեռուն նայելով Ստեփանին, ժպտաց բեղի տակ, և դանդաղ մոտեցավ նրան։

–Ի՞նչ ես այդպես նայում,– չհամբերեց Ստեփանը։– Առաջին անգա՞մ ես տեսնում։

–Քիչ առաջ զանգեցին փորձաքննության հանձնաժաղովից,– բառերը հահ-հատ արտասանեց Ռաֆայելը, դողացող ձեռքերով վառելով սիգարետը։– Ճնշաչափի մեջ գործարանային դեֆեկտ է հայտնվել։ Այն մթնոլորտային ճնշումը ցածրացած է ցույց տվել։

Տիրեց կարճատև դադար։ Ռաֆայելը մի քայլ ևս մոտեցավ։ Ժպիտը խաղում էր նրա շուրթերին։ Նա ձեռքը դանդաղ մեկնեց Ստեփանին։ Սա լուռ նայեց իրեն մեկնած ձեռքին, ասես երկմտալով՝ ընդունի՞ այն, թե՞ ոչ։

–Գնա գրողի ծոցը,– ի վերջո ասաց նա ոչ այն է հոգնած, ոչ այն է հուսահատված, նստեց ողորկած երկար սեղանի շուրջը շարված աթոռներից մեկին և, ձեռքերով ծածկելով դեմքը, շշնջաց.– Բոլորդ գնացեք գրողի ծոցը…

*******

Հայրը եկավ քսանյոթի երեկոյան, Անտոնյանի թաղման հաջորդ օրը։ Եվան տանը չէր։ Դուռը բաց արեց Մարիամը։ Ծերունին սկզբում զարմացավ՝ աղջկա տանը տեսնելով նրան, սակայն Մարիամը բացատրեց բանի էությունը, և ծերուկը ներս մտավ՝ դեմքը, չգիտես ինչու, դժգոհ կնճռոտելով։

–Մի քիչ հետո կգա,– զգույշ տեղեկացրեց Մարիամը և գնաց խոհանոց՝ թեյ դնելու։

Ծերունին շրջում էր սենյակներում՝ ուշադիր դիտելով սպասքապահարանում շարված թանկարժեք բյուրեղապակին, պարսկական գորգերը, պատերին փակցվաց յուղաներկ նկարները…

–Գործի համար է գնացել ,– խոհանոցից ասաց Մարիամը։ Ուզում է գործի մտնի։

–Ինչ է, գո՞րծ է ման գալիս,– վերադառնալով՝ հարցրեց ծերունին, տեղավորվելով խոհանոցային աթոռին։– ինչո՞ւ։

Մարիամը ախուվիշով պատմեց Անտոնյանին պատահած ողբերգության մասին։ Ծերուկը ոչինչ չասաց, լուռ լսեց նրան մինչև վերջ՝ առանց որևէ բառ ավելացնելու։ Իսկ Մարիամն ասաց.

–Բա ինչ, էս դարում անգործ մարդուն ո՞վ է հաց տալիս, որ ուտի։

–Հա, էդ մեկը ճիշտ է,– ծերունին մտացիր նայեց պատերին։– Իսկ պատերին ձեռ տվող չի՞ եղել։

–Ի-ի՞նչ,– զարմացավ Մարիամը։

–Մեր տան պատերին, ասում եմ, ձեռ տվող չի՞ եղել։

–Իսկ ինչի՞ պիտի ձեռ տան… Քարե պատեր են, որ հազար տարի էլ մնա՝ ոչ մի բան։ Հրեն բանալին կախած է, մեկ-մեկ Եվայի հետ գնում-նայում ենք։

–Ուրեմն գործ է ման գալիս,– կրկին ասաց ծերունին։– Մի տես որ օրն է ընկել, որ գործ է ման գալիս… Երևի քեզ փողից-բանից տալիս է, որ օգնես իրեն, հա՞…

–Ի՞նչ,– դարձյալ զարմացավ Մարիամը։– Փողն ինչիս է պետք , էն աշխա՞րհն եմ տանելու։

–Ուրեմն հենց էնպես օգնում ես… Ապրես, էդ բանը դուրս եկավ։ Էդպես է պետք։ Բա ոնց…

–Շատ երկար տարիներ է, ինչ կապված եմ էս ընտանիքի հետ,– պատմեց Մարիամը։– Առաջին կնկա ժամանակ էլ, աստված հոգին լուսավորի, մոտ ենք եղել, իսկ Եվան ոնց որ իմ աղջիկը… Էսպիսի վատ ժամանակը ինչպես թողնես նրան չորս պատի արանքում։ Բա աստված կվերցնի՞ դա։ Չի վերցնի։

–Ապրես,– փնթփնթաց ծերունին։– Շատ շնորհակալ եմ, պարտքի տակ մնացողներից չենք։ Եվան շա՞տ է տանջվում մարդի համար։

Մարիամը ուսերը վեր քաշեց։

–Երեսից ոնց որ չի երևում, որ շատ տանջվելիս լինի,– ասաց նա,– իսկ հոգու ներսում… Դե, հո ուրիշ չի եղել, հարազատ մարդն էր։ Բա ի՞նչ, տանջվելիս կլինի։

–Իսկ պարկետը ոնց որ կար, էլի նո՞ւյնն է,– Մարիամի համար անսպասելի հարցրեց ծերունին։

–Ի-ի՞նչ։

–Պարկետն, ասում եմ, հանկարծ չե՞ք փոխել։ Նո՞ւյնն է։

–Պարկե՞տը։ Էդ մեկը չեմ իմանում։

–Ուրեմն էդպես, չես իմանում,– մտազբաղ ասաց ծերունին։– Ասացի՝ գուցե պարկետը փոխել են։

–Չէ, երևի չեն փոխել,– պատասխանեց Մարիամը, պահարանից հանելով թեյի բաժակը։– Առհասարակ նորոգում չի եղել։ Որ եղած լիներ, Եվան կասեր։

–Հա, կասեր… Ուրեմն չեն փոխել։

Մարիամը կասկածամտությամբ նայեց ծերունուն։

–Դու էդ ինչի՞ շարունակ նայում ես չորս կողմդ ու հարցուփորձ ես անում՝ էս մի բանը փոխել են, էն մի բանը չեն փոխել։ Հարցնելու ուրիշ բան չունե՞ս, ինչ է։

–Տան նորոգումը սկսել էի , որ տարան,– դժկամ պարզաբանեց ծերունին՝ հայացքը հատակին։– Ասում եմ, տեսնես ոնց թողել եմ՝ նո՞ւյնն է, թե որևէ բան փոխել են… Հըմ, ուրեմն մեռել է մարդը։

–Ո՞ւմ մարդը։ Ի՞մ.. Մնացել է կռվում։

–Քոնը չեմ ասում,– ձեռքը թափ տվեց ծերունին։– Եվայինը։

–Դե, էդպես էլ ասա, էլի։ Հա, մեռել է, թող հողը թեթև լինի վրան, լավ մարդ էր, չէր խմում, չէր ծխում։ Մի խոսքով, կուլտուրական մարդ էր։– Մարիամը բաժակը դրեց սեղանին, ծերունու առջև, շաքար ու մուրաբա հանեց։– Մենակ վատն էն էր, որ տղան չէր խոսում հոր հետը, խռով էր, իսկ նա թոռանը կարոտում էր։

–Իսկ շա՞տ էր ստանում,– հարցրեց ծերունին։

–Ի՞նչն էր շատ ստանում։

Ծերունին կնճռոտեց դեմքը, ասաց.

–Փող շա՞տ էր ստանում։ Աշխատավարձն ինչքա՞ն էր։

–Ոնց որ վատ չէր, ապահով ապրում էին, հատուկ խանութից ինչ ասես բերում-թափում էին… Մենակ մի բան էր վատ՝ փողի արժողությունը չէր իմանում, ինչ-որ պատահում, առնում, տուն էր բերում։ Մի դրանց նայիր,– Մարիամը խոհանոցի բաց դռնից ցույց տվեց գրադարակների վրա դրված արձանիկները։– Հրեն, ամբողջ փողը էդ բաներին էր տալիս։ Թուհ, մի դրանց մռութներին նայիր։

–Դրանք, ինչ է, թա՞նկ արժեն,– հետաքրքրվեց ծերունին՝ աղմուկով խմելով թեյը։

–Էն էլ ինչքան,– Մարիամն օրորեց գլուխը։– Ձեռքից էր առնում։ Խանութներում չկան։

–Դու մի նայիր է,– զարմանք հայտնեց ծերունին։– Ինչ կա որ, էդ էլ է փող, ուզած ժամանակ կարող ես ծախել։ Եվային ասա, թող հավաքի, մի տեղ դնի։ Դրանից բացի տանն էլի՞ կա։

–Ի՞նչ,– հարցրեց Մարիամը։

–Էդ արձաններից եմ ասում։

–Ես ինչ գիտեմ՝ կա, թե չէ։ Հո ինձ չեն ասել։

–Էդ էլ է ճիշտ,– գլխով համաձայնություն տվեց ծերունին։– Ոչինչ, հետո կիմանանք։ Իսկ խոհանոցում ոչ մի բանի չե՞ն դիպել։

–Ի՞նչ խոհանոց։ Ինչի՞ պիտի դիպչեն։

Ծերունին հուսահատ տարուբերեց գլուխը՝ իբր սրան բան հասկացնել չի լինում։

–Մեր խոհանոցում կամ վաննայում, ասում եմ, նորոգում բան չի՞ եղել,– սկսեց ջղայնանալ ծերունին։– Կաֆելը տեղակա՞նն է, թե՞ փոխել են տվել։

''Հիմի էլ խոհանոցից ու վաննայից է կպել'',– սրտնեղեց Մարիամը։

–Այ մարդ, դու ոնց որ տուն առնելիս լինես։ Ախր , քո տունն է…

–Քու գործը չի,– սաստեց ծերունին, դատարկ բաժակը հրելով սեղանի մեջտեղը։ -Մի հատ էլ լցրու։ Հարց են տալիս՝ պատասխանիր։ Ուրեմս, պետք է, որ հարցնում են։

–Էն նույնն է՝ ոնց որ եղել է։ Ո՞վ պիտի փոխեր։ Էլի՞ բան ունես հարցնելու։

Ծերունին լուռ խմեց թեյը, հետո ծնկներին հենվելով ծանր ելավ տեղից։

–Ավելի լավ է՝ գնամ իմ աչքով տեսնեմ,– ասաց նա։– Եվան եկավ թե չէ՝ ասա թող շուտ գա ինձ մոտ։

''Բանտում խելքը թռցրել է,– ինքն իրեն ասաց Մարիամը, սպասելով՝ մինչև ծերունու ոտնաձայները մարեն ներքևի սանդուղքներին։– Մի գլուխ պատերից ու պարկետից է հարցնում։ Իսկ հարազատ աղջկա մասին ականջի մի ծերով էր լսում։ Կնկա մասին չհարցրեց էլ… Պարզ է, խելքը թռցրել է էնտեղ… Զուր տեղը չեն ասել, որ փողը մարդուն կարող է երկինք տանել ու երկքից գցել ցած''։

Տաք խոհանոցում, սեղանի մոտ նստած, Մարիամն ինքն էլ չիմացավ, թե ինչպես ննջեց։ Նրան արթնացրեց դռան զանգի ձայնը։ ''Եվան է'',– մտածեց նա և քունը գլխին վազեց դուռը բացելու։ Եվան՝ սև գլխաշորով, հոգնած ու անտրամադիր, մտավ տուն։

–Ես էլ էստեղ քնով եմ անցել, -ասես արդարանում էր՝ մեղավոր տեսքով ժպտաց Մարիամը, թեյնիկը կրկին դնելով գազօջախին։

–Հոգնել եմ,– ասաց Եվան, մտնելով խոհանոց ու նստելով այն աթոռին, ուր քիչ առաջ հայրն էր նստած։– Հարմար ոչ մի բան չգտա։ Ամեն տեղ նույնն են հարցնում՝ ի՞նչ մասնագիտություն ունեք, որտե՞ղ եք ավարտել…Իսկ հենց որ իմանում են իմ թերի բարձրագույնի մասին, տարածում են ձեռքները։

–Դու էլ գնա էդ Ռաֆայելի մոտ,– ասաց Մարիամը մորմոքուն հառաչանքով,– ախր, միասին սովորել եք, չի կարող պատահի, որ չօգնի։ Բա ոնց, գործը հո փողոցում թափած չի։

–Մարիամ, ուշ է այդ մասին արդեն։ Եվ Ստեփանին նույնպես չեմ խնդրի։ Ամեն ինչ անցած է… Հնար լիներ՝ քնով անցնեի հիմա… ու երբեք չարթնանայի։ Ի՜նչ երանություն կլիներ։

–Դե սուս արա, հիմար աղջիկ,– բարկացավ Մարիամը։ -Էլ խոսելու բան չունե՞ս, ինչ է։

–Մեզ դիմավորեց ջահել տանտիրուհին…,– մրմնջաց Եվան դառը քմծիծաղով, և ձեռքը տարավ դեմքի վրայով՝ ասես ձգտելով հեռու վանել անախորժ մտքերը։– Ոչ ոք չի՞ զանգել։

–Ոչ,– պատասխանեց Մարիամը և, ասես նոր միայն հեշելով, ավելացրեց,– հայրդ էր եկել։

–Ինչպե՞ս,– հոգնած ետ ընկնելով աթոռին, հարցրեց Եվան։– Արդեն վերադարձե՞լ է։ Իսկ ո՞ւր է հիմա։

–Տուն գնաց։ Ասաց, որ դու էլ գնաս…Քեզ ի՞նչ է պատահել, Եվա, վա՞տ ես զգում։

–Ոչ, պարզապես քունս տանում է։ Ինչպե՞ս էր։

–Հե՞րդ։ Լավ է։ Տան վերանորոգումով էր հետաքրքրվում։

–Ի՞նչ վերանորոգում,– անտարբեր հարցրեց Եվան։

–Պարկետն, ասում է, նո՞ր է, պատերի մասին էր հարցնում։ Հետո կաֆելի մասին հարցրեց. էպես էլ բան չհասկացա։

Եվան տարակուս հայացքով նայեց Մարիամին և հոգնած ասաց.

–Կգա՞ս միասին գնանք։

–Ինչի՞ չեմ գա,– զարմացավ Մարիամը։– Թեյդ խմիր, գնանք։

*******

Ամեն անգամ, ճանապարհվելով հոր տուն, ուր ինքը ծնվել, մեծացել էր, ուր անցել էին իր կյանքի ամենալավ օրերը՝ Եվան տարօրինակ զգացում էր ունենում։ Դա մի տեսակ ասես ճանապարհորդություն էր դեպի մանկության արևալից ու անվերադարձ աշխարհը։ Այս վերջին ժամանակները Եվան, ինքը ևս , չգիտես թե ինչու, հաճախակի էր ուզում լինել այնտեղ։ Ի՞նչն էր այդպես ձգում նրան այդպես՝ հասկանալ չէր կարողանում։ Նա մտնում էր տուն, իջեցնում էր վարագույրները և լռին, միայնակ ետ ու առաջ էր քայլում կիսախավար սենյակներում և խառնիխուռն, իրարամերժ մտքերը պաշարում էին նրան, ստիպելով մեկ առ մեկ մտաբերել ոչ այնքան վաղուց անցած օրերը, որ հիմա նրան թվում էին անիրական ու շատ հեռու։ Դառն ու միաժամանակ հաճելի էր մտովի զրուցել մոր հետ, նրա խոսքերը տարիների հեռվից նոր իմաստ էին ստանում։ Առհասարակ կենսախինդ կնոջ տպավորություն էր թողնում մայրը, շատերը նույնիսկ նախանձում էին նրան։ Բայց ինքը՝ Եվան, հո գիտեր, որ խաբուսիկ տպավորություն էր դա, որովհետև մոր իրական տառապանքը շատ էր մեծ՝ կարծեցյալ երջանկության համեմատ։ Հայրը շվայտ կյանք էր վարում, պատահում էր՝ երեկոները ուշանում էր, և մայրը, ձեռքը սրտին սեղմած, շարունակ մոտենում էր լուսամուտին, նայում դեպի փողոց՝ սպասելով ամուսնու վերադարձին։ Երբեմն էլ՝ իբր գործուղման է մեկնել՝ հայրը օրերով բացակայում էր տնից, իսկ հետո սկսում էին պտտվել լուրերը, որ նա սիրուհիներ է պահում տարբեր քաղաքներում։ '' Փողն ու ընկերները դրան կործանեցին,– ասաց մայրը մի անգամ։– Աղքատը հացի կարոտ է, հարուստը՝ ամեն բանի… Իր փողերի պես նա իմ կյաննքն էլ քամուն տվեց… Աղջիկս, գոնե դու բախտավոր լինեիր…''։ Հիմա, տարիներ հետո, Եվան դառնակսկիծ ժպտաց այդ խոսքի վրա։ Նա սարսափով մտածեց այն մասին, որ ինքը շարունակում է մոր ընդհատված կենսագրությունը։

*******

Իջնելով տրամվայից, նրանք քիչ կանգ առան՝ մինչև դիմացից եկող ավտոբուսն անցներ։ Ահա այստեղ էր, դպրոցից էր գալիս, ձյունառատ օր էր, ձյունն արևի տակ պսպղում էր, տրամվայից իջել, ուզում էր անցնել փողոցը, մի խումբ տղաներ գոռում- գոչյուննեով սկսեցին ձնագնդով խփել։ Եվ հանկարծ տղաներից մեկը սաստող ձայնով հրամայեց. ''Տղերք, չխբեք''։ Մազերին, դեմքին ու երկարուկ թարթիչներին ձյան փաթիլներ՝ Եվան, շլացուցիչ ձյունից կկոցված աչքերով, նայեց տղաների կողմը և տեսավ Ստեփանին։ Նա կանգնած էր տղաների խմբում՝ շփոթված ու ցրտից կաս-կարմիր, և սևեռուն նայում էր իրեն։ Եվան ակամաբար երախտապարտ ժպտաց նրան և գլխահակ քայլեց դեպի տուն։ Քանի տարի է անցել , բայց մինչև հիմա էլ աչքի առաջ է այդ տեսարանը։

Անցնելով տրամվայի գծերն ու կտրելով փողոցը, Մարիամն ու Եվան մտան հաստաբուն վիթխարի բարդիներով երիզված ընդարձակ բակը։ Մի քանի կանայք իրենց շքամուտքի առջև նստած զրուցում էին՝ մեկ-մեկ ընդհատելով զրույցն ու ուշադիր նայելով անցուդարձողներին։ Եվան բարևեց նրանց ու արագ մտավ շքամուտք։

–Երեկոները մայրս միշտ նստած էր լինում նրանց հետ,– հառաչանքով հիշեց Եվան։– Սիրտս ամեն անգամ կսկծում է՝ նրանց մեջ չտեսնելով մորս։ Ախր, նա բոլորից ջահել էր։

–Մորը պառավ ու ջահել չկա, մատաղ,– ցածր արձագանքեց Մարիամը։– Մեծ կնիկ եմ, բայց ես էլ եմ ուզում տեսնեմ մորս։ Քանի անգամ քնած տեղս տեսել եմ նրան, վեր կացել, տեղաշորում նստած լաց եմ եղել։ Աշխարհում ամեն բան կճարվի՝ մորից՝ չէ, մերը մի հատ է… Դու էլ ես սրտից խեղճ,– ասաց նա Եվային։– Էդպիսի սրտով դժվար է ապրելը։

Այդ խոսքը մայրն էլ մի անգամ ասաց։ Դա վաղուց, շատ վաղուց էր, չի հիշում նույնիսկ՝ չորրորդ, թե հինգերորդ դասարանում էր։ Ելենայի մայրը նոր էր մահացել, և Եվան չէր ուզում ընկերուհուն մենակ թողնել, հետը բերեց տուն։ Ինչպես ամեն օր՝ դասերից հետո, Եվայի մայրը ցանկացավ գրկել, համբուրել իրեն, բայց Եվան անսպասելի խույս տվեց, մեջքով սեղմվելով պատին, և ներկայացրեց ընկերուհուն։ Ելենային պատահած դժբախտությանը մայրը տեղյակ էր, անհարմար դրության մեջ ընկավ։ Աղջկա արարքը, ըստ երևույթին, հուզել էր մորը։ Ելենայի գնալուց հետո նա գլուխն օրորելով ասաց. ''Էդպիսի սրտով էս աշխարհում ոնց ես ապրելու''։ Եվ հանկարծ Եվան զարմացավ այն դաժան մտքից, որ չի ուզում բարձրանալ տուն, տեսնել հորը։ Ասես նա ինքնակամ կերպով եկել, մտել էր Եվայի հեռավոր պատրանքներով ստեղծված արևալից աշխարհը, և Եվան այլևս մուտք չպիտի ունենա այնտեղ։

–Գնա, գնա, բարձրացիր,– ասես կռահելով նրա մտքերը, ետևից ասաց Մարիամը։

Դանդաղ բարձրացան երրորդ հարկ։ Եվան սեղմեց դռան զանգի կոճակը։

Սպասման րոպեները անցան շատ դանդաղ։ Վերջապես բանալիները պտտվեցին, երկաթե զանգվածային դուռը ետ գնաց և հայրը՝ անթրաշ, միանգամայն պառաված, սակայն նախկին վազվզուն աչքերով, դռան մոտ թատերական ժեստով մի քայլ ետ գնալով, ձեռքերը տարածած առաջ եկավ աղջկան առնելու գիրկը։

–Ախ , դու իմ սիրունիկս,– արմունկով ետ հրելով դուռն ու գիրկն առնելով աղջկան, շշնջաց հայրը։– Տեսնում եմ, աղջիկս, ծանր վիշտ ես ապրում, դե, պարզ բան է, մեծ դժբախտություն է պատահել։

–Ի՞նչ դժբախտություն, հայրիկ,– հարցրեց Եվան և նստելով բազմոցին, հայացքով հրավիրեց, որ Մարիամը նույնպես նստի։

–Ինչպե՞ս թե՝ ինչ դժբախտություն,– շփոթվեց հայրը։– Բա քո տարիքում մարդ կորցնելը հեշտ բա՞ն ես կարծում։

–Իսկ ի՞նչ է տարիքս,– ուսերը թոթվեց Եվան։– Ամենածաղկուն տարիքն է։ Մեկը մեռել է՝ մի ուրիշին կգտնեմ։ Իսկ ինչո՞ւ չէ։ Թղթակիցներ ընդունել կարո՞ղ եմ։ Կարող եմ։ Բարեհամբույր ժպտալ կարո՞ղ եմ։ Նույնպես կարող եմ։ Հարմա՞ր եմ որպես ջահել տանտիրուհի։ Հարմար եմ։ Ի՞սկ էլ ինչ է պետք ինձ։ Հրես, հայրիկս էլ վերադարձել է, կկարգավորի կյանքս ինչպես պետք է, առաջին անգամ չի։ Ճի՞շտ չի, հայրիկ։

Հայը նստեց հեռու սեղանի ծայրին, կասկածանքով նայեց աղջկան, ասաց.

–Աղջիկս, դու ոնց որ էնքան էլ ուրախ չես, որ եկել եմ։

–Այդ ի՞նչ ես ասում, հայրիկ,– ափերն իրար միացնելով՝ իբր շատ զարմացած ու դեռ մի տեսակ էլ վիրավորված, ասաց Եվան։– Ես առանց քեզ չգիտեի, թե ինչ անեմ։

–Էդ արդեն ուրիշ բան է,– ուրախացավ հայրը։– Ախր, ես հենց էնպես չեմ եկել… Գիտե՞ս ինչ կա…– Նա խեթ նայեց Մարիամի կողմը։

Սա մեղավոր ելավ տեղից, կամացուկ ասաց.

–Խանգարում եմ, հա՞…

–Հա,– արագ վրա բերեց հայրը։– Մտի երկու րոպեով էն մի սենյակում սպասիր, մենք էստեղ Եվայի հետ խոսելու բան ունենք։

Մարիամը անցավ մյուս սենյակ, ետևից անաղմուկ ծածկելով դուռը։

–Գիտե՞ս ինչ կա, աղջիկս,– ասաց հայրը՝ ավելի մոտենալով Եվային։– Մարդ լավ է մեռնի, քան աղքատանա… Որովհետև առանց փող որ թագավոր էլ լինես, մեկ է, երեսիդ նայող չի լինի… Բա ոնց, ով որ փող ունի, խոսքը նրանն է, փող ունեցար, տղա ես, չունեցար՝ ծառա ես։ Փողից սարերն էլ են վախենում…

–Խոսքն ինչի՞ մասին է, հայրիկ։

–Ախր, ես հենց էնպես չեմ եկել,– ծիծաղելով ասաց հայրը, զգուշությամբ նայելով դռան կողմը։– Սրանից հետո գիտե՞ս ինչպես ենք ապրելու… Մատով են ցույց տալու… կտեսնես… Ստիպված չես լինելու աշխատանք որոնել։ Պետք չի։ Ամեն ինչ կունենաս՝ ինչ-որ սիրտդ ուզում է։

Եվան, հետզհետե ավելացող զարմանքով, նայում էր հորը՝ առանց նրա ասածներից որևէ բան հասկանալու։ Նույնիսկ եղավ մի պահ, որ նրան թվաց, թե հայրը ցնորվել է։

–Խոսքն ինչի՞ մասին է, հայրիկ,– կրկին հարցրեց Եվան։

Հայրը թեքվեց աղջկա կողմը։

–Խոհանոցի կաֆելը հո չե՞ք փոխել,– հարցրեց հայրը, թեպետ արդեն հասցրել էր տնտղել, և գիտեր, որ իրենից հետո նորոգում չի եղել տանը։

–Ի՞նչ,– չհասկացավ Եվան։– Ի՞նչ կաֆել։ Իսկ ինչո՞ւ պիտի փոխեինք։

–Չեք փոխել, ուրեմս,– ձեռքերն ուրախ շփեց հայրը։

–Իհարկե, ոչ։ Իսկ ի՞նչ է։-Եվան վախեցած նայեց նրան։

–Փառքդ շատ լինի , աստված,– հայրն աչքերը գցեց առաստաղին։– Դու կարո՞ղ ես էդ Մարիամին ուղարկել տուն… Չեմ կարողանում կենտրոնանալ։ Թող գնա։

–Ինչո՞ւ։

–Պետք է։ Որասում են, ուրեմս, պետք է։ Ասա թող գնա, ես քեզ կտանեմ տուն։

Եվան չուզենալով ելավ տեղից, անցավ մյուս սենյակը։

Ծերունին անհամբեր ետ ու առաջ էր քայլում՝ մերթընդմերթ հայացք ձգելով դռան կողմը։

Եվան ետ վերադարձավ և ասաց, որ Մարիամին ուղարկեց տուն։

–Բա ի՞նչ ասացիր,– հետաքրքրվեց հայրը։

–Ասացի՝ ինքս կգամ։

–Ապրես, լավ ես արել,– գովեց ծերունին,– էստեղ նստիր, հիմի գալիս եմ։– Նա առույգաբար դնդնալով գնաց դեպի խոհանոց։ Քիչ անց լոգասենյակից եկավ նրա ձայնը։– Էստեղից՝ շարք երկրորդ, ներքևից՝ շարք երրորդ… Ըհը, ապրես, կեցցես, հիշողությունդ տեղն է դեռ…

–Ինձ հե՞տ ես, հայրիկ,– հյուրասենյակից հարցրեց Եվան, չկարողանալով ըմբռնել հոր խոսքերի իմաստը։

–Չէ, ինքս ինձ հետ եմ խոսում,– արձագանքեց հայրը զվարթ ձայնով,– նստիր, նստիր, հիմա գալիս եմ…

Լոգասենյակից թխթխկոց լսվեց, հետո ինչ-որ բան ասես փուլ եկավ։ Եվան վախեցած բարձրացավ տեղից, մի պահ սպասեց՝ գնա, թե ոչ, և գնաց ձայնի վրա։ Սակայն դեռ միջանցք չհասած, կանգ առավ՝ դեմուդիմաց հանդիպելով հորը։ Նրա ձեռքին կաշվե փոքրիկ տոպրակ կար, իսկ դեմքը ողողված էր երջանկության լույսով։ Տոպրակը խնամքով սեղմած կրծքին, հայրը գոհ, ուրախ քմծիծաղով ասաց.

–Ապրեցինք։

–Դու ի՞նչ էիր անում այնտեղ։

–Ահա, ահա քո հայրը,– նա անցավ սենյակ, տոպրակը դրեց սեղանին։– Կարծում ես ինձ նստացնելով ամեն ինչ վերջացա՞վ… Չէ-է-է-է… Ես դիմացկուն եմ։ Ինձ այնքան էլ հեշտ չի մեջքին գցելը։ Ամենագլխավորն՝ ահա։

–Դա ի՞նչ է, հայրիկ,– ցածր, սոսկումով հարցրեց Եվան։

–Սպասիր,– հայրը զգուշությամբ նայեց չորս կողմը, ոտքերի ծայրերին մոտեցավ, բանալիով փակեց դուռը, հետո իջեցրեց թանձր վարագույրները և, մոտենալով տոպրակին, աճապարելով քանդեց կապն ու տոպրակի պարունակությունը միանգամից շուռ տվեց սեղանին։ Եվան միացրեց լույսը և էլեկտրական ջահի տակ վայրկյանապես շողշողացին ձուլակտոր ոսկիները, շողակնով մատանիները, անթիվ, անհամար ականջօղերն ու ապարանջաները։

–Հանգցրու լույսը,– վախեցած հրամայեց հայրը։ Եվան ակամա ենթարկվեց հրամանին, լույսն անջատեց։

–Ահա սա է մեր հարստությունը,– ասաց հայրը բարձրաքրքիջ ծիծաղով։-Սա քեզ համար և ամուսին է, և տուն, և մեքենա, և երջանկություն՝ ինչ-որ սիրտդ ուզի։ Սև օրվա համար եմ հետ գցել… Հիմի էնպես ապրենք, որ չուզողի աչքը դուրս գա։ Մարդ պիտի կուլտուրական կյանքով ապրի,– հայրը կրկին ծիծաղեց։– Նրանք կարծում էին ինձ բանտ են գցել, հա՞, չեք տեսնի, ահա ես, կանգնած եմ ձեր առջևը…

Եվան դանդաղ , ոնց լուսնոտ, ելավ տեղից, մոտեցավ սեղանին։ Նա մի առ ժամանակ, ասես ինքն էլ չհավատալով իր աչքերին, դիտում էր սեղանին թափված իրերը՝ առանց ձեռք տալու դրանց, հետո դարձավ հոր կողմը և կամաց ասաց.

–Սա՞ է ամբողջը։

–Չէ, ուրիշ տեղեր էլ կան,– բազմանշանակորեն աչքով արեց հայրը։

–Եվ վե՞րջ։ Դա՞ է ամբողջը։

Հայրը զարմացած նայեց աղջկան։

–Դու գժվե՞լ ես, ինչ է… էդքանն ուրեմս քի՞չ է… Սա մի ամբողջ հարստություն է,– ասաց նա։ -Հասկանո՞ւմ ես՝ հարստություն։ Դրանով տասը հարկանի շենք կարելի է առնել՝ իր բնակիչներով։ Դու հասկանո՞ւմ ես, թե ինչ ես ասում։

Եվ այստեղ Եվան անսպասելիորեն հիշեց. մայրն էր պատմում. այս տունը, ուր իրենք ապրում էին, շատ առաջ, դեռևս մինչև հեղափոխություն, պատկանում էր մի հարուստ նավթատիրոջ։ Սա ներքնահարկում ոսկու պարկեր ուներ։ ամեն օր, տնեցիներից թաքուն, գնում էր ներքնահարկ, հաշվում ոսկիները։ Օրերից մի օր, հերթական այցի ժամանակ, դուռը, որ անկիզելի, ներսից չբացվող ծանր մի դուռ էր՝ ձեռափի հաստությամբ, հանկարծակի փակվում է։ Տերը սարսափահար այս ու այն կողմ է ցատկում, աղաղակում է, բայց անօգուտ։ Եվ այդպես քաղցից մեռնում է նա իր ոսկիների մեջ։ Այդ պատմությունից հետո Եվան մի առժամանակ վախով էր նայում ներքնահարկի երկաթապատ դռանը։ Հիշեց Եվան, և նրան այնպես թվաց, թե ճակատագրով դատապարտված այդ մարդն իր հայրն է…

–Սա՞ է ամբողջը։

–Լսիր, ի՞նչ է եղել քեզ,– անակնկալ բղավեց ծերունին։ Նրա դեմքը ծամածռվեց, ռունգերը պրկվեցին, շուրթերը սկսեցին դողալ։– Դու ցնդե՞լ ես, ինչ է։

–Ես հարցնում եմ՝ սա՞ է այն ամենը, ինչի հասել ես դու քո կյանքի յոթանասուն տարիների ընթացքում,– արտաքուստ հանգիստ՝ Եվայի շուրթերը ևս դողացին…– Յոթանասուն տարի… Յուրաքանչյուր տարվա մեջ՝ երեք հայուր վաթսունհինգ օր… Եթե այդ բոլոր օրերն ու տարիները գումարվեն իրար… Եվ դու այդ ամենը վատնել ես այս կույտի վրա՞։ Դրա համա՞ր ես ապրել յոթանասուն տարի, դրա համա՞ր ես բանտ ընկել, դրա համա՞ր մահվան դուռը հասցրիր խեղճ մորս, որի մասին գոնե մի անգամ չես հարցնում, ասա, դրա համա՞ր խորտակեցիր կյանքս։ Հայրիկ…

–Ի՞նչ պատահեց քեզ,– ալեհեր գլուխը ցնցեց ծերունին։– Հո չես գժվել, ուշքի եկ… Ախր, քեզ համար է բոլորը… Իմ ինչի՞ն է պետք՝ ինքդ մտածիր, էսօր կամ վաղը չեմ լինելու, իսկ դու ջահել ես դեռ, քեզ ապրել է պետք։ Քեզ համար է…

–Այո, այո, ինձ համար է,– անկարող զսպելու այտերն ի վար հոսող արցունքները, ասաց Եվան։– Ամեն ինչ ինձ համար է։ Այո, այո, իհարկե։ Ստեփանը քո սրտովը չէր, բաժանել տվեցիր մեզ՝ և դա նույնպես ինձ համար էր, հանուն իմ երջանկության։ Ես թողեցի ինստիտուտը, կորցրի բոլոր ընկերներիս, և դա ևս ինձ համար էր։ Ես դեռ վսահ չեմ՝ արդյոք ինքս չկործանեցի՞ Անտոնյանին… Եվ դա նորից ինձ համար էր, դարձյալ հանուն իմ երջանկության։ Աստված իմ, ի՞նչ է կատարվում։ Չէ՞ որ ճիշտ չես դու, սուտ է, սուտ է այդ բոլորը… Ահա, ահա թե ինչի համար ես ապրել այս աշխարհում, հանուն դրա գողացել ես, ապականել մարդկանց, խաբել, խորամանկություն բանեցնելով դուրս պրծել ամեն տեղից, նորից գողացել, նորից խաբել, և այդ ամենը նրա համար, որպեսզի դուրս գաս բանտից և պատի ճեղքից հանելով այդ տոպրակը, թափահարես օդում,– շնչահեղձվելով շարունակեց եվան։-Չեմ ուզում, չեմ ուզում տեսնել այդ ամենը,– արագ հասնելով սեղանին, Եվան ուժգին ձգեց սփռոցի ծայրից և ոսկիներն ու ադամանդները սորուն թափվեցին հատակին։

Հայրը սոսկումահար չոքեց գետնին՝ պատրաստ ուշաթափվելու այդ ոսկիների, մատանիների , ականջօղերի ու ապարանջանների վրա։

–Դու հաստատ խելագարվել ես,– գոռաց հայրը ներքևից վերև արյունած աչքերով նայելով աղջկան։– Ձեզպեսների համար սրբություն չկա… Դու մի աշխարհի բանին նայիր. իսկ ես ամբողջ ճանապարհին երազել եմ, ուրախությունից լաց եմ եղել, որ ահա կտեսնեմ իմ սիրասուն աղջկան։

–Աղջիկ չունես դու,– դանակի պես կտրեց Եվան։– Եվ դու հայր չես ինձ համար, այլ թշնամի։ Դու թշնամուց էլ վատ ես… Թշնամին մի հարվածով սպանում է մարմինը, իսկ դու հոգիս ես սպանել՝ դանդաղ, տարիներով… Չեմ ուզում տեսնել քեզ, չեմ ուզում…

Եվան, ձեռքերով այտերը սեղմած, միջանցքով վազեց դեպի դուռը և դողացող մատներով պտտելով բանալիները, դուրս եկավ։ Երկաթե ծանր դուռը շրխկոցով փակվեց։

Եվային մի պահ թվաց, թե հայրն այնտեղ, կիսախավարի մեջ, ներսից չբացվող երկաթե ծանր դռան ետևում սարսափահար այս ու այն կողմ է ցատկում, աղաղակում է, սակայն անօգուտ, նրան լսող չկա։

*******

''Եվ ահա ամեն ինչ վերջացավ,– փողոցում կանգնած մտամոլոր մտածում էր Եվան,– և գնալու տեղ անգամ չունեմ… Ոչինչ, Մարիայի մոտ կգնամ, իսկ հետո կտեսնենք''։ Նա ոտքով քայլեց մինչև տուն, որ այնքան էլ հեռու չէր հորական տնից, դանդաղ բարձրացավ երրորդ հարկ։ Հիշեց, որ այսօր Ամալյայի դիպլոմը պետք է նշեն։ Ո՞վ ասաց՝ մտաբերել չկարողացավ։ Նա Նեֆերտիտիի փղոսկրե արձանիկը տեղավորեց պայուսակում և դռան մոտ կանգնած նայելով բնակարանին՝ ասես հրաժեշտ տալով իր կյաքի այդ թեթևամիտ կտորին ևս, դուս եկավ։

Այո, թեթևակի կերպով վերաբեվեց կյանքին, և կյանքը արժանին է վերադարձնում իրեն։ Իսկակա՞ն սեր էր, արդյոք, իր սերը Ստեփանի հանդեպ։ Դարձյալ այդ հարևանին հիշեց, որի պատճառով Ստեփանն այն ժամանակ սաստիկ խանդեց իրեն։ Վերելակով բարձրանալիս մի անգամ այդ հարևանը շողոմքոր ժպիտով ասաց. ''Աստված իմ, թե իմանայիք ինչպես եմ նախանձում ձեր ամուսնուն''։ Ամուսնուն իսկականից սիրող կինը կնարմատ ամուրի այդ կնամոլին կշշպռեր ինչպես հարկն է, կամ այնպիսի նսեմացնող, սառցային հայացքով կնայեր, որ նա այլևս չհամարձակվեր անգամ նայել իր կողմը։ Իսկ ինքը՝ հիմար, բթամիտ, ապուշ, ասես հալվեց այդ խոսքից, մի քանի օր շարունակ չէր կարողանում մոռանալ։ Ամուսնուն իսկապես սիրող կինն, այո, այլ կերպ կվարվեր, իսկ ինքը, հիշում է, զգեստալանջի բացվածքով՝ անչափ գեղեցիկ էր այդ օրը, նայելով նրան, թեթևակի ժպտաց և դուրս եկավ վերելակից, հնարավորություն տալով խրախճասեր, ցինիկ ու կանանց ետևից քարշ եկող այդ լովելասին մյուս անգամ հրավիրելու իր մոտ, վեցերորդ հարկ՝ իբր չտեսնված ձայնապնակ լսելու, որտեղ նա, մի երկու ումպ կոնյակից հետո ազատություն տվեց ձեռքերին, և մարող շշուկով ասված իր բառերը՝ ոչ, ոչ, չհամարձակվեք, միայն իրեն՝ Եվային էին լսելի ''Բոլերոյի'' ահագնացող երաժշտության տակ, և դա նույնիսկ դիմադրության փորձ չէր, այլ ինքնապաշտպանության բնազդային ճիչ, որ թրթռացին ու հանգան նրա բոսորակարմիր շուրթերին։ Եվ այդ հարևանը տենդային հևքով, հուժկու, տաք կրակ, ինչպես կատաղի հովատակ, այնպիսի մի անսանձ մոլեգնությամբ մխրճվեց նրա մեջ, որ Եվայի շունչը հառաչանքի հետ կանգ առավ, և նա՝ ակամա- զիջողական, նվաճված, չհասցրեց անգամ մտածել դիմադրության մասին։

Կյանքը օրերի հաջորդական շղթա է, մտածում էր Եվան, և ամեն օր մի սխալ գործելով՝ ստացվում է, որ մեր կյանքը դա սխալների շղթա է՝ օղակ-օղակ իրար միացված անուղղելի սխալների շղթա։ Մտքերով տարված, նա չէր նկատել, որ մի կանգառ անցել է արդեն։ Նա իջավ տրոլեյբուսից և ստիպված մի կանգառ ետ գնաց։

*******

Սեղանն արդեն պատրաստ էր։ Ամալյան մի անգամ ևս աչքի անցկացրեց այն՝ արդյոք որևէ բան չի՞ պակասում, գոհ ժպտալով գնաց դեպի խոհանոց և, նկատելով ամուսնուն, որը միջանցքում դրված զգեստապահարանի դիմաց կանգնած ինչ-որ բան էր մտորում, ասաց.

–Դու ի՞նչ ես այդպես կանգնել։ Արի օգնիր։

–Ասում եմ այս պահարանը դուրս նետենք,– արձագանքեց Ռաֆայելը՝ առանց կնոջը նայելու։

–Ժամանակ ես գտել, հիմա հյուրերը կգան,– մոտենալով ասաց Ամալյան։-Հարկավոր է նորն առնել՝ հինը դուրս նետելու համար… Իրոք որ բանի պետք չէ, բժիշկ մարդու տանը սազո՞ւմ է այդպիսի պահարանը,– ավելացրեց նա, հանկարծակի ըմբռնելով իր ասածի իմաստը, և ասես փորձեց պաշտպանել ինչ-որ մեկից։-Իսկ ի՞նչ է։

–Ոչինչ, ոչինչ,– թաքցնելով հեգնական ժպիտը հուսադրեց Ռաֆայելը։

–Չէ, ասա, ի՞նչ մտածեցիր հիմա,– կամակոր կերպով պնդեց Ամալյան։– Մինչև չխոստովանես, ձեռք չեմ քաշելու։

–Դատարկ բան է,– անփութորեն ասաց Ռաֆայելը ժպտալով։– Ես մտածեցի այն մասին, որ ինձ համար երանելի օրեր են սկսվում՝ բժիշկ այսինչի տունը, բժիշկ այսինչի ամուսինը… Սիրուն դնչիկդ, իմիջիայլոց, շատ է թեթևամիտ՝ բժշկի համար։ Վախենում եմ փախչեն քո բոլոր հիվանդները։

–Իրոք որ այդպես էլ կա,– հայելու մեջ իրեն դիտելով ասաց Ամալյան։– Շատ հիմար տեսք ունեմ։ Շարունակ ձգտում եմ լուրջ կեցվածք ընդունել, բայց դեռայժմ չի հաջողվում։

Ռաֆայելը նայեց կնոջը, ծիծաղեց։

Առաջինը եկավ Ելենան։ Չանցած տաս-տասնհինգ րոպե՝ Լեոնիդը։

–Ախ, դու մեր սիրելի նորելուկ բժշկուհի,– սկսեց Լեոնիդը հենց դռան մոտից։– Սա ծաղիկներ են, սա՝ կոնֆետ, այս մեկն էլ կատարելագործված լսափող է՝ լեհական, ընդ որում տակից տվեցին, ամենավերջին տեսակի է՝ խանութում ասացին։ Իսկ ընդարձակ կենաց՝ սեղանի շուրջ կասեմ։ Սպասիր, մի խելքս հավաքեմ գլուխս։ Խորհրդակցությունից ուղիղ ձեզ մոտ եմ եկել։ Կարո՞ղ եք հավատալ, երեք ժամվա ընթացքում լավատեսական այնքան ճառեր արտասանեցին, որ խորհրդակցության վերջում ուզում էի անուշադրի սպիրտ տալ որոշ մարդկանց՝ քնից արթնացնելու համար։

–Իսկ ո՞ւր է Ստեփանը,– առաջ գալով հարցրեց Ռաֆայելը։

–Հիմա կասեմ,– գլխով արեց Լեոնիդը։– Բայց նախ ես պետք է իմանամ, թե Ամալյան ինչո՞վ է մտադիր հյուրասիրել մեզ։

–Սալաթ՝ ծովախեցգետինով, վինեգրետ,– սկսեց թվել Ամալյան,– տոլմա շագանակով ու խնձորով։

–Ապրես,– ասաց Լեոնիդը հանվելով,– նա ասաց, որ ուշքը գնում է քո պատրաստած տոլմայի համար։

–Ո՞վ,– հարցրեց Ամալյան։

–Ինչպե՞ս թե՝ ով։ Ստեփանը։

–Իսկ որտե՞ղ է նա,– խնդումնասիրտ հարցրեց Ելենան, հյուրասենյակից դուրս գալով միջանցք։

–Չէ՞ որ ասացի՝ դրսում կանգնած է։

–Ե՞րբ ասացիր,– ծիծաղեց Ամալյան։– Դու ոչինչ էլ չես ասել։ Լավ, իսկ ինչո՞ւ չի բարձրանում։

–Հասկանալի է թե ինչու- եզրակացրեց Ելենան գոհ ժպտալով։– Նա սրամիտ վճիռ է կայացրել, որպեսզի և չզրկվի այդ համեղ բաներից և, դրա հետ միասին, պահպանի սեփական արժանապատվության զգացումը, եկել, հասել է մինչև շքամուտք, իսկ այնտեղից մինչև տուն բարձրանալու համար անհրաժեշտ է, որ Ռաֆայելը իջնի բակ և, ինչպես հարկն է, խնդրի նրան տուն բարձրանալ։

–Իսկ եթե չգնա՞մ խնդրելու, – ծիծաղեց Ռաֆայելը,– այդպես էլ պիտի մնա կանգնա՞ծ շքամուտքի առաջ։

–Անկասկած, – հաստատորեն պատասխանեց Լեոնիդը և ավելացրեց, – իմիջիայլոց, ոհիանալի նվեր է գնել և այն էլ, կարծեմ, արծաթյա։

–Նվե՞ր, – նրա տոնով ասաց Ամալյան։-Ռաֆայել, շուտ գնա կանչիր։

Ծիծաղեցին, իսկ հետո Լեոնիդը, նայելով միջանցքի մի ծայրում ցցված հին պահարանին, հարցրեց.

–Սա՞ է այն հայտնի պահարանը։

–Ինչո՞ւ հայտնի,– զարմացավ Ամալյան։

–Որովհետև այդ պահարանի մասին հիմա ամբողջ նավթաքիմիական պրոցեսների ինստիտուտն է խոսում,– ծիծաղեց Ելենա ն։– Եվ, իմիջի այլոց, մեխերի մասին նույնպես խոսում են։

–Դեն գցեք,– դեմքը թթվեցնելով խորհուրդ տվեց Լեոնիդը,– չի սազում ձեզ։

–Ես էլ եմ ասում, բայց Ամալյան չի ուզում,– ասաց Ռաֆայելը։

–Ինչո՞ւ,– հարցրեց Լեոնիդը։

–Ինչպե՞ս թե ՝ ինչու,– երեխայի պես խռովկան՝ ասաց Ամալյան։– Ախր, դա իմ օժիտն է։

–Խեղճ Ռաֆայել, – կարեկցանքով գլուխն օրորեց Լեոնիդը։– Իր կնոջ օժիտի պատճառով տանջվում է… Բոլոր դեպքերում պահարանը հարկավոր է դեն գցել։ Եվ ոչ թե գաղափարական բովանդակության տեակետից, այլ որ մոդայից դուրս է եկել արդեն։

–Ամալյա, դու նրա հետ մի վիճիր, – գլխով Լեոնիդին ցույց տալով ասաց Ելենան։– Նա բացեիբաց զուրկ է գերզգայնությունից և չգիտի, թե ինչ ասել է կապվածություն սեփական իրերին։ Նա, երևի, քսաներորդ դարի վերջի ճգնավորներից է։

Ի պատասխան, Լեոնիդը ծիծաղեց, սակայն ոչինչ չհասցրեց ասել, որովհետև այդ պահին հնչեց դռան զանգի ձայնը։

–Ստեփանն է, – բավականությամբ ասաց Ռաֆայելը և գնաց դուռը բացելու։ Երկու րոպե անց նա վերադարձավ Ստեփանի հետ։

–Ահա և Ստեփանը, – ասաց նա հանդիսավոր կերպով, ասես անծանոթ մարդկանց ներկայացնում էր իր նոր հյուրերին։

–Ինչո՞ւ չսպասեցիր, որ Ռաֆայելը գար, մի լավ խնդրեր քեզ ու նոր բարձրանայիր, – նախատինքով հարցրեց Լեոնիդը, աչքերում անսքող ծիծաղ։

–Իսկ ինչո՞ւ պիտի խնդրեր, – գլխի չընկնելով՝ արտասանեց Ստեփանն ուսերը թոթվելով։– Ես առանց այն էլ գալիս էի։

–Եվ իզուր, – անչար ասաց Լեոնիդը։– Մարդիկ ինձ արդեն ռեստորան էին խոստանում՝ քեզ այստեղ բերելու համար։ Գոնե մի քիչ սպասեիր։

–Մյուս անգամ, – ասաց Ստեփանը, և, մոտենալով Ամալյային, ժպտադեմ ավելացրեց,– ի սրտե շնորհավորում եմ, թող քո բոլոր հիվանդներն իրենց ամբողջ կյանքում քաղցր խոսքով հիշեն քեզ, սակայն երբեք ու երբեք այլևս չվերադառնան քեզ մոտ։– Նա ետ տարավ ձեռքի փաթեթը, և արծաթյա մի բաժակակալ հանելով այնտեղից, պարզեց Ամալյային։

–Շնորհակալություն, – ժպտաց Ամալյան, ընդունելով նվերը։– Այս ինչքա՜ն եմ սիրում նվեր ստանալը, ձեռքերս ուղղակի դողում են։ Ի՜նչ գեղեցիկ բան է, – գովեց նա։

–Գովասանքը միշտ էլ հաճելի է, – ասաց Ստեփանը, – երբ այն լսում ես սիրելի մարդուց։

–Առավել ևս, երբ այդ սիրելի մարդու համար առանձնահատուկ օր է այսօր, – ավելացրեց Ելենան՝ մեկընդմեջ նայելով հավաքվածներին։

–Լսեք, դուք ինչ է, արդեն հանդիսավոր մասի՞ն եք անցել, – կեղծ լրջությամբ ասաց Ռաֆայելը։– Շուտ սեղանի մոտ, սկսում ենք։ Որպես հեռուներից եկած մարդ՝ խոսքը տրվում է Լեոնիդին։

Հյուրերը զվարթ տրամադրությամբ տեղավորվեցին սեղանի շուրջը, ըմպանակներն ու գավաթները լցվեցին օղով, կոնյակով ու շամպայնով, և Լեոնիդը, վերցնելով ըմպանակը, ելավ ոտքի.

–Դու՝ մեր աննման ու սիրելի բժշկուհի։ Գիտատեխնիկական հեղափոխության, միջուկային ու տիեզերական սպառազինությունների այս սրընթաց դարում ի՞նչ կուզենայիր, որ բարեմաղթեինք քեզ այն բանի նախադռանը, ինչ ընդունված է կոչել հասարակականորեն օգտավետ գործունեություն։ Գուցե ցանկանք, որ հիվանդներ քի՞չ ունենաս։Ավաղ, դա այնքան էլ շուտ չի լինի, քանզի աշխարհում չափազանց բարեհաջող պիտի գնան գործերը, որպեսզի բժիշկները նստեին անգործ։ Այնպես որ, սկզբնական շրջանում ես քեզ ցանկանում եմ, որպեսզի դու քո հիվանդներին գոնե ողջ թողնես, որովհետև այս աշխարհը, իր բոլոր պակասություններով հանդերձ, այնուամենայնիվ, այնքան էլ վատը չէ, որպեսզի մարդիկ շտապեին այն մյուսը։ Ահա հենց դրանից էլ պետք է ելնել՝ ամեն անգամ նոր հիվանդ ընդունելիս։ Ով գիտի, գուցե այդ հիվանդներից մեկը ես լինեմ, կամ Ստեփանը, կամ էլ, ասենք, աստծո խոնարհ ծառա Ռաֆայել Աղասիևիչը։

Ամալյան խնդությամբ նայում էր Լեոնիդին։

–Ես ձեզ կոնսուլտացիայի կուղարկեմ փորձված բժիշկների մոտ,– արագ ասաց նա։– Իսկ ինքս կբուժեմ հասարակ մարդկանց։

–Ինքնաապահովությամբ զբաղվող մարդիկ առանց քեզ էլ քիչ չեն այս աշխարհում,– վրա բերեց Ստեփանը խոժոռ տեսքով նայելով Ռաֆայելին։ Սա բարձր ծիծաղեց։

–Ինչո՞ւ ես ծիծաղում,– հարցրեց Ստեփանն ու ակամաբար ժպտաց։ Լեոնիդը նույնպես ժպտաց և ժպտալով էլ ասաց.

–Ընկերոջ նետած քարը, երբ չի խոցում, ուժեղ խուտուտ է տալիս, դրա համար էլ ծիծաղում է… Հա , է՞լ ինչ բարեմաղթանք։ Մարդ երկրի վրա ապրում է նրա համար, որպեսզի դառնա երջանիկ, այլ ոչ նրա համար, որ հարստանա, բայց երջանիկ լինելու համար չի խանգարի, որ մարդ մի քիչ էլ հարուստ լինի…

–Մեզ հարստություն պետք չէ,– ձեռքերը բարձրացրեց Ռաֆայելը։-Մեզ հարստության հույսն էլ բավական է, իսկ հույսը, բոլորին է հայտնի, աստծո տված միակ բարիքն է, որից անհնար է կշտանալ։

Լեոնիդը ծիծաղեց և պատառաքաղով զնգզնգացնելով գինու գրաֆինը, զգուշացրեց.

–Խնդրում եմ չխանգարել, թե չէ կարող եմ տուգանել…

Լեոնիդը շարունակել չկարողացավ. Հնչեց դռան զանգը, ասես հրահանգելով առայժմ սպասել։ Լեոնիդը հուսահատ նստեց և ինքնաբերաբար սկսեց ուտել։ Մյուսները ևս աշխույժ հետևեցին նրան։

–Կարծես թե ոչ ոքի չենք սպասաում,– գլուխը շրջելով միջանցքի կողմը, ասաց Ռաֆայելը, առանց տեղից վեր կենալու։

Ամալյան ելավ տեղից և գնաց դեպի դուռը։

–Կարելի՞ է,– լսվեց այնտեղից, և բոլորը իսկույն ճանաչեցին Եվայի ձայնը։

–Եվան է,– ակամա շշնջաց Ելենան։– Ես էի ասել, որ Ամալյայի դիպլոմը պետք է նշենք։

–Համեցեք, Եվա,– հրավիրեց Ամալյան։– Ինչ լավ է, որ եկել ես։ Ես այնպես ուրախ եմ։

–Շնորհակալություն, Ամալյա,– ասաց Եվան։– Դու միշտ էլ բարյացակամ ես եղել իմ հանդեպ, ինչը որ չէի ասի Ռաֆայելի մասին։– Նա հյուրասենյակի բաց դռնից նայեց ներս ու մնաց այլայլվաց՝ նկատելով, որ սեղանի շուրջ Ստեփանն ու Ելենան նստած են կողք-կողքի։ Եվան գլխով շփոթված բարևեց հավաքվածներին։

–Արի, Եվա, ներս արի,– տեղից բարձրանալով ասաց Ռաֆայելը։

–Ինչ ուրախ է ձեզ մոտ,– ինչքան կարելի է հանգիստ՝ արտաբերեց Եվան։– Ինչ-որ տոնախմբությո՞ւն է, թե ոչ։

–Այսօրվանից ես բժշկուհի եմ,– հպարտացավ Ամալյան՝ վերցնելով Եվայի վերարկուն։

–Ճի՞շտ։

–Մենք ու մենք ենք։ Մերոնց վաղն ենք հրավիրելու։

–Շնորհավորում եմ,– Եվան պայուսյակից հանեց Նեֆերտիտիի արձանիկն ու մեկնեց նրան։

–Աստված իմ, այս ինչ հրաշալիք է,– զմայլանքից իրեն կորցրեց Ամալյան։

–Գերազանց ընդօրինակություն է,– սեղանի վրայից թեքվելով ասաց Լեոնիդը։– Դա որտեղի՞ց է։

–Դավիթ Ավետովիչն էր բերել այն օրը,– մեղապարտ արտասանեց Եվան։

–Դավիթ Ավետովի՞չը:– Ամալյան զարմանքով ու կասկածանքով նայեց նրան։– Եվա…Էլ ինչո՞ւ ես ինձ տալիս… Ախր, դա հիշատակ է։

–Ոչինչ, ես այն սրտանց նվիրում եմ քեզ։ Գիտե՞ս, ինձ թվում է, նրա առեղծվածային ժպիտում, նրա խոշոր, աստեղնաբիբ աչքերում դարերի խորքից եկող հմայական ինչ-որ համր ուխտ կա՝ ուղղված մեզ՝ նրա հեռավոր հետնորդներիս՝ եղեք այսպես գեղեցիկ, եղեք ավելի մաքուր ու հոգով պայծառ, քան կաք, այլապես կկորցնեք ձեր թովչանքը… – Եվան քիչ հապաղեց, ասես կշռադատելով՝ արժե՞ ասել այն, ինչի մասին հիմա մտածում է, թե ոչ, և , այնուամենայնիվ, ասաց.– Ես այլևս տուն չեմ վերադառնա։ Ես վերադառնալու տեղ չունեմ, չեմ վերադառնա, վերջ։

–Ինչպե՞ս թե,– զարմացավ Ռաֆայելը։– Դու գժվե՞լ ես, ինչ է։

–Ոչ, Ռաֆայել, թվում է միակ ճիշտ քայլը, որ արել եմ իմ ամբողջ կյանքում, դա է։ Ուշ է, իհարկե, բայց լավ է ուշ, քան երբեք։

–Իսկ ի՞նչ ես մտադիր անել, -հարցրեց Ելենան՝ ոչ այն է վախով, ոչ այն է սրտացավությամբ։

–Չգիտեմ։ Դեռևս չգիտեմ,– անորոշ արձագանքեց Եվան և փորձեց ժպտալ։

–Եվա , նստիր։– Ամալյան նրա համար աթոռ բերեց։

–Լսիր,– դառնալով Եվային,– անսպասելի ասաց Լեոնիդը։– Իսկ ի՞նչ կլինի, եթե քեզ ինձ հետ տանեմ հեռու Սիբիր։ Ժամը չորսին ինքնաթիռս թռչում է։

Ելենան խնդուն քմծիծաղով նայեց շուրջը.

–Ոնց որ հայտնի երգում՝ ,,Կտանեմ քեզ տունդրա, կտանեմ ճերմակ ձյուների մոտ,, …

–Տար, Լեոնիդ,– ասաց Եվան՝ ուշք չդարձնելով Ելենայի խոսքին։-Միայն թե ոչինչ պատրաստել չեմ կարողանում։ Բայց դու մի վախեցիր, կսովորեմ։ Տար, Լյոնյա։ Ես գիտեի, որ այս գիշեր թռչում ես, դրա համար էլ եկա։

–Հա՞,– անմիջականութամբ ժպտաց Լեոնիդը,– զարմանալի է, իսկ ես կարծում էի, թե ստիպված պիտի լինեմ համոզել քեզ։

–Բայց մի պայմանով, որ աչքի լույսի պես պիտի պահես նրան,– պարտավորեցրեց բարեսիրտ ու դյուրահավատ Ամալյան, և, նստելով իր նախկին տեղը՝ ամուսնու կողքին, նայեց շուրջը։ Միայն Ստեփանն էր, որ չէր խառնվում խոսակցությանը։

–Թող փորձի միայն քեֆին կպչել,– կնոջը պաշտպանեց Ռաֆայելը։

–Շնորհակալություն, Ռաֆայել,-հոգնաթախանձ ժպտաց Եվան։-Քո սպառնալիքից հետո նա չի համարձակվի նեղացնել ինձ։

–Կարճ, համաձա՞յն եք, որ տանեմ, թե ոչ,-ասաց Լեոնիդն ու տեղից բարձրացավ։

–Նրանք համաձայն են, ես գիտեմ,– ասաց Եվան անբռնազբոս ժպիտով։– Եվ ես նույնպես դեմ չեմ։

–Ուրեմն հրաշալի է, գնացինք,– ժպտաց Լեոնիդը և, ձեռքն առնելով իր ըմպանակը, ասաց.– Մենք մարդ արարածներ ենք, իսկ դա իր հերթին նշանակում է, որ դյուրընկալ, զգայուն, բանական ու խելամիտ էակներ ենք, և, քանի որ դա, իրոք այդպես է, ուրեմն մենք իրավունք չունենք կիսատ թողնելու մեր աննմանական Ամալյայի կենացը։ Վերցրեք բաժակները։

Բոլորը միանգամից վերցրին իրենց ըմպանակներն ու գավաթները և համակ ուշադրությամբ հայացքներն ուղղեցին Լեոնիդին…

=============

ԴԵՂՁԱՆԻԿԸ ԳԵՂ-ԳԵՂ ԵՐԳԵՑ ԳԵՏԻՑ ԱՅՍ ԿՈՂՄ

-Ի՞նչ ես գլխահակ նստել այստեղ:

Ընկերոջ՝ Հարութի ձայնի վրա Թևիկը ծուլորեն շրջեց գլուխը, մի պահ անորոշ նայեց նրան, ասաց.

–Ե՞ս։

–Էլի՞ սկսեցիր քո այդ անիմաստ հարցականները:

Լայն ուսերն ու արևառ դեմքը՝ ցցուն ճակատին ընկած անհնազանդ մազափնջով, մանավանդ առնական թավ ձայնն ու դանդաղկտորեն-հանդարտ շարժումերն, ինչ խոսք, առաջին հայացքից անխորտակելի կամքի ուժի ու անսաստ եռանդի պատրանք են ստեղծում։ Սակայն, առավել մոտիկից ծանոթանալու դեպքում, նախնական տպավորությունն իսկույն չքանում է, իր տեղը զիջելով բավականին տարօրինակ մի խորհրդածության, որ մարդն ու իր արտաքինը գոյակցում են մեկը մյուսից տարանջատ։

Թևիկ Ասրիյանի պարագայում դրանք միանգամայն հակառակ բևեռներ են մեկը մյուսի նկատմամբ։ Նրա ծանրաբարո խրոխտ ձայնը լիովին համապատասխանում է իր պատկառելի տեսքին, և քանի դեռ չի ծիծաղել, կարող է թվալ, թե նրա ծիծաղի պոռթկումին մարդու թմբկաթաղանթները չեն դիմանա։ Բայց ահա նա ծիծաղում է, և մնում է բերանբաց զարմանքով նայել նրան. որտեղի՞ց հայտնվեց այդ ճվաղուն ''հի-հի-հին''։ Իսկ ո՞ւր մնաց նրա հզոր բասը…Դասախոսը կշտամբում է Թևիկին, ասում, որ ստուգարք չի կարող նշանակել։ Թևիկն արդարացման համար անհասկանալի ինչ-որ բան է մրմնջում, ակամաբար մոտենալով ամբիոնին։ Նայելով նրա բարձր ու վայելուչ կազմվածքին, կարելի է ակնկալել, թե նա հիմա ազնվաբար կխոստովանի, որ, այո, ճիշտ է դասախոսը, ինչպես հարկն է՝ չի նախապատրաստվել ստուգարքին, և որ ինքը հասկանում է իր սխալը, սրտանց զղջում է դրա համար, և ամեն մի ճիգ ու ջանք կգործադրի, որպեսզի քննության ժամանակ ամոթով չթողնի ոչ դասախոսին, և ոչ էլ իր ընկերներին։ Սակայն, դրա փոխարեն, նա անշնորհք կերպով տեղում դոփելով ու կրծելով ուռուգեր ստորին շրթունքը, ծամծմելով բառերը, կմկմում է այն մասին, որ ամիսուկես շարունակ գիշեր ու ցերեկ նստած պարապել է, որպես սկզբնաղբյուր՝ օգտվելով տասներեք բրոշյուրից ու տասներկու գրքից…

Դասախոսի վճռական ձայնն ընդհատում է նրան.

–Այդ բոլորը հասկացանք, իսկ ինչո՞ւ ես անպատրաստ ներկայացել ստուգարքին։

Ի՞նչ է մնում Թևիկին, եթե ոչ՝ թափ տալ ձեռքը ու նստել տեղը։ Բայց ոչ, նա հանկարծակի գունատվում ու մի տեսակ վիրավորված ասում է.

–Ե՞ս։

–Այո, դու,-հանգիստ ձայնով հաստատում է դասախոսը։

–Գիտե՞ք, ընկեր Խանյան… Ես դա չէի ուզում ասել… Մայրս, ախր, հիվանդացել էր… և ես շարունակ… ինձ համար շատ ծանր էր…Ոտքս էլ սաստիկ ցավում էր… Մամայիս արև…

Լսարանը միանգամից պայթում է ծիծաղից։

''Մամայիս արև… Մամուլյայիս ազիզ արևը'',-քրքռում էին տղաները։

Ջլապինդ ձեռքերով ամբիոնը գրկած, Թևիկը համբերատար սպասում է՝ մինչև լսարանը հանդարտվի, ասես պատրաստվում է կրակոտ ճառ արտասանելու։

Դասախոսը նույնպես ծիծաղում է։ Միայն Գայանեն է, որ չի ծիծաղում, նա միայն ժպտում է՝ իր հրակեզ սև ու զմայլուն աչքերով քնշահայաց նայելով Թևիկին։

–Մի հարց եմ տալիս,Թևան, եթե ճիշտ պատասխանեցիր, ստուգարք եմ նշանակելու,-ի վերջո ասում է դասախոսը։– Պատրա՞ստ ես։

–Ե՞ս,-ծուլորեն արձագանքում է Թևիկը, դանդաղորեն մի ոտքից անցնելով մյուսին։

–Պարզ է, քեզ հետ եմ խոսում, ուրեմն խոսքը քեզ է վերաբերում։ Եղա՞վ։

–Այո, ընկեր Խանյան -կրկին մի ոտքից մյուսին անցնելով ուշացումով ասում է Թևիկը։

–Կարո՞ղ ես ասել, եգիպտական բուրգերը ո՞ր երկրում են գտնվում՝ Հունաստանո՞ւմ, Եգիպտոսո՞ւմ, թե՞ Իտալիայում։

Թևիկը լրջախոհ, խելացի մարդու դեմք է ընդունում, երկար նայում է առաստաղին, ասես փորձելով այնտեղ գտնել այդ դժվարին հարցի պատասխանը, փակ աչքերով երկար մտածում է՝ կծելով շրթունքները և դառնալով դասախոսին, միանգամից ասում է.

–Իտալիայում։

Նորից նույն որոտուն ծիծաղն ու քրքիջը լսարանում։ Եվ ամենագլխավորը, երևում է՝ Թևիկն ինքն էլ շատ գոհ է իր պատասխանից, աջ այտը քիչ վեր՝ քթի տակ հանգիստ ժպտում է։

Հետագայում Հարութը բոլորին բացատրում էր, թե, իբր, Թևիկը խելա՞ռ հո չէ, որ պատասխան պարունակող այդպիսի պրիմիտիվ հարցին չկարողանար պատասխանել, և որ, իբր, նա դիտմամբ էր ասել՝ Իտալիայում, իսկ թե ինչու՞ էր նա այդպես ասել, Հարութը բացատրել չէր կարողանում, պարզապես թոթվում էր ուսերը և վերջ։

–Լավ, տուր ստուգման գրքույկդ,– զվարթաձայն ասում է դասախոսը։ Ամենայն հավանականությամբ, շատերի նման, նա նույնպես համակրում էր մանկական հուզիչ միամտությամբ այդ հսկային։– Ստուգարք եմ նշանակում, բայց պայմանով, որ քննության ժամանակ այլևս ոչ մի զիջում չի լինելու: Պա՞րզ է:

Ի պատասխան, Թևիկը գլխով է անում, գրպանից հանելով ստուգման գրքույկը, դանդաղաշարժ մոտենում է դասախոսին և մեկնում գրքույկը, չմոռանալով, իհարկե, քրթմնջալ այն մասին, որ ''տասներեք բրոշյուրից ու տասներկու գրքից'' օգտվել է։

''Ես իմ մամայիս ազիզ ցավը տանեմ'', – իրար բոթելով շարունակում էին տղաները։

Դուրս գալով լսարանից, Թևիկը գլխահակ նստում է միջանցքում դրված նստարաններից մեկին։ Ոտքն, իրոք, ցավում է։ ''Երևի, բեկորն է շարժվել'',-մտածում է։

–Ի՞նչ էիր տակից-գլխից դուրս տալիս,– մտերմիկ -հարձակողական տոնով հանդիմանում է Հարութը, որի հետ ընդունելության հենց առաջին օրվանից ընկերություն էր անում։ – Ի՞նչ էիր մեջ գցել այդ սկզբնաղբյուրների պատմությունը, մայրիկի հիվանդությունը և ամենասարսափելին՝ այդ ''մամայիս արևը''։

Այստեղ տեղն է , իհարկե, որ Թևիկն, այս ամենից զզված, գրողի ծոցն ուղարկի իր անկոչ քննադատին։ Բայց չէ… Ընդհակառակն, նա հուզվում, կարմրում է, անհեթեթ ժպտում, անօգնական տարածելով ձեռքերը, այսինքն՝ հասկանու՞մ ես, իրոք, շատ հիմար բան եղավ՝ ''ինքս էլ չգիտեմ, թե ոնց այդպես ստացվեց''։

Եվ, չնայած դյուրահավատ պարզամտությանն ու աններելի ծուլությանը, կուրսի տղաները նրա մասին բոլորովին վատ կարծիքի չեն։

–Թևի՞կը… Հրաշալի տղա է։

Եվ ահա սկսվել են քննությունները։ Ավելի ճիշտ, վերջին քննությունն է մնացել։ Այն նույն առարկայից, որի ստուգարքի ժամանակ ճերմակահեր դասախոս Սոկրատ Խանյանն ասաց, որ այլևս ոչ մի զիջում չի լինելու։

Եվ, հակառակի պես, բացվել է ոտքի վերքը, ամբողջ գիշեր ցավից մի վայրկյան անգամ չէր քնել։

Թևիկը Բաքվում է ծնվել, մինչև հինգերորդ դասարան ռուսական դպրոց է հաճախել։ Բաքվի վերջին՝ իննսուն թվականի կոտորածների ժամանակ, նրանց ընտանիքին հրաշքով հաջողվել էր փրկվել, նավով փախչել քաղաքից։ Մինչև հիմա էլ նա սարսափով է վերհիշում այդ ամբողջ պատմությունը, ծովափնյա զբոսայգին, հարյուրավոր մարդիկ (ռուս զինվորականների ու տանկերի հսկողությամբ, որպեսզի ադրբեջանցի զինված խուժանը նորից չհարձակվեր նրանց վրա), ցաքուցրիվ, ծեծ ու ջարդից այլանդակված դեմքերով, սարսափահար այս ու այն կողմ էին վազում, որոնելով հարազատներին, մի կերպ խցկվում լաստանավի մեջ, ծովն է հիշում, ուր արդեն զինվորականներ չկային, և նավի անձնակազմը սանձարձակորեն ծանակում էր անպաշտպան հայերին, խաբեությամբ կամ բռնի կերպով խլելով նրանց զարդերն ու վերջին կոպեկը։

Կրասնովոդսկից նրանց ինքնաթիռներով ձրի փոխադրեցին Երևան, ժամանակավոր տեղավորեցին պանսիոնատում։ Հայաստանը, Ադրբեջանի և Թուրքիայի կողմից շրջափակված, սարսափելի ցուրտ, մինչև լույս սենյակի մեջ առաջ ու ետ էին գնում. ցրտից հնարավոր չէր աչք փակել։ Բնիկ ղարաբաղցի էին ծնողները, որոշեցին տեղափոխվել Ղարաբաղ, Մարաղա գյուղում ազգականներ ունեին։ Սակայն նրանց բախտը այստեղ ևս չբերեց։ Ապրիլի տասին ռուս գեներալ Շամանովի տանկերը խուժեցին գյուղ, տանկիստները ռուս տղաներ էին, ասացին, որ ադրբեջանական զորքն ու թալանչի ոհմակը՝ Բարդայից, Միր-Բաշիրից ու շրջակա ադրբեջանական գյուղերից, հետևից գալիս են, փախեք։ Հայրը տանը չէր, գյուղի չորս կողմում պահակակետեր կային, նա պահակակետերից մեկում հերթապահում էր այդ օրը, ու Թևիկը նրան այլևս չտեսավ։ Զոհվե՞ց միանգամից, թե գերի վերցրին՝ անհայտ էր։ Օդից ռմբակոծում էին գյուղը, հրդեհիչ արկերով խփում էին տներին, այս ու այնտեղ մի քանի տուն բոցավառվեց։ Խուճապ էր, ճիչ ու վայնասուն, սկսեցին փախչել, տանկերից նույնպես կրակում էին, մարդիկ ընկնում էին ու մնում այդպես ընկած։ Անցան Լենինավանը, Լեոնարխը, Կարմիրավանը, որոնք նմանապես ռմբակոծվում էին ինքնաթիռներից ու տներ էին վառվում, հասան Մարտակերտ, այնուհետև ձորերով, սարերով, նոր-նոր կանաչող անտառներով, շարունակ գնում ու գնում էին։ Զանազան գյուղերով էին անցնում, բայց ինքը այդ գյուղերի անունները չգիտեր, ամենուր՝ փախուստ, ոչխարի մայուն ու կովերի բառաչ, իրարանցում։ Հինգերորդ թե վեցերորդ օրվա լուսադեմին հասան Ստեփանակերտ, որը նույնպես շարունակ ռմբակոծվում էր Աղդամից, Խոջալլուից, մոտակա ադրբեջանական գյուղերից ու Շուշի քաղաքից…Ապրում էին՝ որտեղ պատահեր, մինչև տասերորդն ավարտելը մի քանի դպրոց փոխեց, չհաշված Բաքուն ու Երևանը։ Հետո սկսվեց պատերազմը, և Թևիկն իր բարձր հասակով, դյուրահավատ-անեղծ նայվածքով, կռվի առաջին գծում էր։ Ալաշանի բարձունքին տիրելու համար ահագին զոհեր եղան, և նրանց մեջ՝ Իգոր Բաղունցը։ Ապոլոնի պես գեղեցիկ այդ շեկ տղային Թևիկը շատ էր մտերիմ։ Իգորն էլ իր նման քչախոս էր ու իր նման ինքնամփոփ։ Ծառերի ետևում, փոքրիկ մի թմբի նստած խոսում էին և միանգամայն անսպասելի՝ Իգորն իր սիրո մասին պատմեց Թևիկին։ Իր հոր մտերիմ ընկերոջ աղջկա մասին էր պատմությունը, անունը Լաուրա: Նույն դասարանում էին սովորել Մարտակերտում, իսկ հետո աղջկա ընտանիքը փոխադրվել էր Բաքու։ Տասերորդ դասարանը նա այնտեղ ավարտեց, այնտեղ էլ ընդունվեց համալսարան, բայց ամռանը գալիս էին Մարտակերտ, այստեղ տուն ունեին։ Աներևակայելիորեն գեղեցիկ, կենսախինդ, շլացուցիկ ժպիտը գեղահրաշ շուրթերին՝ այդ աղջկան Իգորը ամբողջ սրտով, ողջ հոգով սիրում էր, բայց այդպես էլ համարձակություն չունեցավ խոստովանել նրան իր սերը։ '' Հաճախակի, նույնիսկ կարելի է ասել ամեն գիշեր, տեսնում եմ նրան երազում'',-ասաց Իգորը։ Իսկ հետո մի հարց տվեց, որ շատ տարօրինակ հնչեց այն ժամանակ։ Ասաց. ''Մարդ վշտից կարո՞ղ է մեռնել''։ Թևիկը տարակուսանքով նայեց Իգորին, թոթվեց ուսերը, իսկ Իգորն ասաց. ''Եթե ինձ մի բան պատահի, մայրս չի դիմանա… հայրս նույնպես''։ ,,Նրանք ջահե՞լ են'',– մի բան ասած լինելու համար հարցրեց Թևիկը։ ''Այո, շատ ջահել են, ես նրանց առաջարկել եմ, փոքր եղբայր ունեմ, Օլեգ է անունը''։ Եվ Թևիկն իր մտքում համաձայն էր դրան, այո, այդպիսի որդու՝ և հոգով, և արտաքինով այդպիսի գեղեցիկ որդու կորուստին, չէ, ոչ մի ծնող չի դիմանա, բայց ուրիշ բան ասաց Թևիկը, նա ասաց. ''Իգարյոկ, ինչեր ես խոսում, մենք հաղթանակով կվերադառնանք, միասին կգնանք հորդ ընկերոջ տուն…''։ ''Ուշ է,-դառնակսկիծ ընդհատեց նրան Իգորը,– նա ամուսնացել է արդեն'' , և, ամենայն հավանականությամբ, որպեսզի Թևիկն այլևս ոչինչ չհարցներ իրեն այդ մասին, կտրուկ անցավ բոլորովին այլ խոսակցության։

–Ուղիղ հարյուր տարի առաջ Րաֆֆին եղել է այստեղ, Ալաշանում, – ասաց նա։ – Աղջիկների է հանդիպել, որոնք այս անտառներում, առանց որևէ երկյուղի, հոն են եղել քաղելիս, և ոչ մի թուրքի գյուղ, ոչ մի թուրք այն ժամանակ չեն եղել այս կողմերում, իսկ հիմա եկել, լցվել են, հազար ու մի կեղծիքով ու սադրանքով պատմություն են ստեղծում, ուզում են տեր կանգնել մեր պատմությանն ու մեր հողերին։

Այդ օրը, մարտի ժամանակ, Իգորը զոհվեց։ Հետագայում Թևիկը լսեց, որ իբր Իգորի մայրը՝ Մարտակերտի միջնակարգ դպրոցի ուսուցչուհի Մարինան, որդու վշտին դիմացավ… ընդամենը քառասուն օր, իսկ հայրը՝ Պավլիկը, մի տարի կարողացավ միայն դիմանալ… Որքանով էր դա ճիշտ՝ ինքը հաստատ չգիտեր, բայց, եթե ասում են, ուրեմն ճշմարիտ մի բան կա, հո զուր տեղը չէին ասի:

Բազմաթիվ մահեր տեսած Թևիկին ցնցել էր Իգորի մահը։ Շարունակ զսպում էր իրեն, բայց գնալով մեջը լկլկում էր, չկարողացավ իրեն պահել, չոքեց գետնին ու, հայացքը երկնքին, լաց եղավ։ Ավելի ճիշտ, դա լաց չէր, այտամկանը շարունակ ցնցվում էր, և այդ լաց կոչվածն իր ներսում բարձրանում, խեղդում էր նրան, և օդը չէր հերիքում, որ շնչեր։ Այդպես երկրորդ անգամ էր պատահում իր հետ։ Առաջին անգամ՝ երբ Մարաղայից դուրս էին եկել և մի բլրակից նայեց հետ, վառվող գյուղին։ Այրվող տների բոսոր ցոլքերից այնտեղ, գյուղի վրա երկինքը շիկացած էր և Թևիկին մի պահ այնպես թվաց, թե հայրն այնտեղ ընկած է անօգնական, իսկ իրենք նրան լքած հեռանում են։ Ինչպես հիմա, ներսից, ուղղակի կրծքավանդակի տակից, ինչ-որ ալիք շարունակ բարձրանում, ասես բութ մատով՝ սեղմում էր կոկորդը, և նա, բերանը լայն բացած, հազիվ էր կարողանում շնչել։

Իգորի զոհվելու օրը Թևիկը վիրավորվեց ձախ ձեռքից, սակայն դուրս չեկավ կռվից, վիրակապեցին վերքը, և նա ջոկատի առջևից անդադար կրակելով առաջ էր գնում։

Երեկոյան դեմ ազատագրեցին Ալաշանը։

Հաջորդ անգամ Թարթառի ձորում վիրավորվեց, Սարսանգի ամբարտակից մի քիչ վերև, Դրմբոն գյուղի մոտ։ Գետի մյուս ափից, Զագլիկ գյուղի մոտերքից, շարունակ խփում էին ֆուգասային արկերով։ Հենց արկերի բեկորներից էլ վիրավորվեց։ Ամբարտակի վրա անթիվ-անհաշիվ զոհեր եղան երկու կողմից։ Սկզբում խոսք կար պայթեցնել ամբարտակը, հետո հրահանգ եկավ՝ ոչ մի դեպքում. Ղարաբաղին լույս ու ջուր է պետք։

Թևիկն այդ ժամանակ վիրահատված ոտքով պառկած էր Ցեխ ձորի դաշտային հոսպիտալում։ Բուժեցին ոտքը, և նա դարձյալ կռվի դաշտում էր, այս անգամ Կիչան գյուղն էին ազատագրում։ ''Թուրքերը Թևիկից են փախչում,-կատակում էին տղաները։-Բոյը տեսնում՝ վախից զենքերը գցում, ճղում են''։ Թևիկը ժպտում էր այդ խոսքերի վրա, ինչպես նա կարող էր ժպտալ՝ աջ այտը քիչ բարձրանում է, փոսիկ է գոյանում այնտեղ, իսկ աչքերը շողում են մի առանձնահատուկ փայլով։ Ինչ-որ մեկը հարցրեց, թե մեր գյուղերն ավերող այդ կործանիչների օդաչուները ադրբեջանցինե՞ր են արդյոք, թե ռուսներ։ ''Դու հիմա՞ր ես, ինչ է,-վրա տվեցին այս ու այն կոցմից,-դու այդ որտե՞ղ ես տեսել, կամ լսել, որ ադրբեջանցին օդանավ քշի''։ Եվ այստեղ դանդաղորեն շրջվելով՝ Թևիկն իր միամիտ-անմեղ տեսքով բացատրեց, որ Բաքվում ինքը իր աչքով տրամվայ քշող ադրբեջանցի է տեսել։ Մի այնպիսի ոռնոց ու քրքիջ բարձրացավ, որ նույնիսկ զգուշացան մի պահ՝ այդ բարձր ծիծաղով ու քրքիջով հակառակորդին հո չեն մատնում իրենց տեղը։

Կռվի դադարներին տղաները տարվում էին Ղարաբաղին վերաբերող պատմություններով։ Անուններ էին տալիս, որ ինքը երբեք չէր լսել՝ Շիլդերբերգեր, Ղազվինի, Պիգուլևսկի, Շառլ Դիլ, Իբն Խակուալ, Ամֆիտեատրով, Շեխտման։ Եվ ոնց էլ հիշում էին այդ բոլոր անունները։ Նրանց մեջ ինստիտուտ ու համալսարան ավարտածներ կային (Իգորը նույնպես ինստիտուտավարտ էր, ափսոս, հազար ափսոս)։ Մի ուսուցիչ էլ կար՝ Վաղարշակ Գաբրիելյան, Քոլատակ գյուղից։ Թևիկի նման երկարահասակ, բայց բարակիրան, չորուկ դեմքով մարդ էր, անչափ բարի տեսքով։ Հիսունն անց էր, բայց գիշեր-ցերեկ որդու հետ իրենց հետ՝ կռվի ամենաթեժ տեղերում։ Հետաքրքիր ձևով էր խոսում, բառերը երկարաձգելով։ Մամռակալած թավ անտառի խորքում , չոր ու զսպանակվող փափուկ տերևներին պառկած՝ Թևիկը հայացքը երկնքի մուգ կապույտ խորքապաստառին դանդաղորեն տարուբերվող ծառերի կատարներին, լսում էր նրա ձայնը.

–Ղարաբաղը, կամ ինչպես հնում էին ասում՝ Արցախը, միշտ հայոց աշխարհ է եղել, նրա ամբողջ տարածքում, սկսած Սևանա լճի արևելյան ափից մինչև Արաքս ու Քուռ գետերը ու այնտեղից էլ մինչև Վրաստանի հարավային սահմանները, հայերս ապրում ենք վաղնջական ժամանակներից։ Չիչերինը Ռուսաստանի արտաքին գործերի կոմիսարն էր, Լենինին ուղարկած նամակում նա մատնանշում է, որ Ղարաբաղը բուն հայկական տարածք է, սակայն հարթավայրային մասում հայերին բնաջնջելուց հետո, գրում է նա, այնտեղ բնավորվել են թաթարները։ Դժբախտաբար, հայերին վերաբերող բոլոր նամակներն ու զեկույցները Լենինը մակագրում էր հայատյաց Ստալինին, մեր կորուստների մեծ մասը դրանով է պայմանավորված։ Կարդացեք Հերոդոտ-Ստրաբոնից մինչև Մարկո Պոլո, Ջովաննի Գուայտա ու Դեվիդ Լենգ, նմանապես արաբական ու հունահռոմեական բազմաթիվ հեղինակների երկերը, և դուք կտեսնեք, որ Քուռ գետի աջ մասը դարեր ի վեր Հայաստան էր կոչվում, իսկ ձախ մասը ալանների երկիր, որտեղ ապրող ցեղերից մեկի՝ գարգարցիների համար Մեսրոպ Մաշտոցը տառեր ստեղծեց…

Թեթև հողմիկից ծառերն օրորվում էին, տերևները թրթռում, խշշում էին, ինչ-որ տեղ, ոչ այնքան հեռու, փայտփորիկը անձանձիր տկտկացնում էր չոր ծառաբունը, մի պահ կանգ էր առնում, ասես ականջ էր դնում արձագանքին ու դարձյալ վերսկսում էր իր համաչափ տկտկոցը։ Կյանքը հանդարտ հոսում էր հավիտենական թվացող այդ խշշուն անդորրի մեջ, Թևիկի մտքում, ավելի շուտ, ոչ թե մտքում, այլ սրտում, հոգու ամենախորքում, այս ամենը փոխարկվում էր բանաստեղծության, հանգավորվում էր, կկվի ձայնը թախծական երգ էր դառնում, փայտփորիկի տկտկոցը՝ մորզեգիր, դեղձանիկի գեղ-գեղ երգը՝ սիրո կանչ ու մեղեդի, և նրան անիմաստ ու ցավալի էր թվում այն, որ շուտով, գուցեև մի քանի րոպեից հետո, այս ամենը կմարի, կխլանա ռումբի ահարկու պայթյունից ու ավտոմատների կրակոցներից, և Թևիկն իր ջոկատը կտանի մարտի ու, ամենայն հավանականությամբ, տղաներից մեկը, որ հիմա գլուխը ձեռափին հակած խաղաղ լսում էր Վաղարշակ Գաբրիելյանի պատմությունը՝ հայրենի Ղարաբաղի մասին, պատահական գնդակից կզոհվի այնտեղ, ինչպես Իգոր Բաղունցը զոհվեց, և ինքը խեղդվում էր իր ներսում հորձանք տվող դառը արցունքներից։

Աստված, Աստված, ինչպիսի տղաներ զոհվեցին, և, եթե, իրոք, աստված կա , նա ինչպե՞ս է հանդուրժում այդ ամենը, ինչպե՞ս չի կուրանում, եթե աչքեր ունի ու տեսնում է, թե ինչպիսի ջահել տղաներ են զոհվում, որոնց հարազատների, սիրած աղջիկների աչքը հավիտյան նրանց ճամփին է մնալու։ Ախր, ինչպե՞ս է Աստված այդ բոլորը տեսնում ու դարձյալ մնում անտարբեր՝ նստած իր բարձր գահին։ Քանի-քանիսը զոհվեցին, և առաջիններից մեկը Սամվելիկն էր, Սամվել Ադյանը՝ Ղազարահող գյուղից, քաջ ու անձնվեր, բոլորի համար պաշտելի։ Իր նման, նա էլ բանաստեղծություններ էր գրում, և միակ երազանքն էր՝ կռվից հետո անպայման գիրք հրատարակել։ Բանաստեղծություններ շատ է կարդեցել Թևիկին, բայց մեկը՝ ''Զինվորի երգը'', որ նա գրել էր Սովետական բանակում ծառայելիս, Թևիկին շատ դուր եկավ։ Մի երկու անգամ Սամվելիկը կարդաց իրեն այդ բանաստեղծությունը և, զարմանալի բան, ինքն իսկույն անգիր արեց.

Հե՜յ, երկնքի սիրուն հավքեր,

Ամպերի հետ տարված խաղով,

Արդյոք ճամփան ձեր հրեղեն

Չի՞ անցնում մեր Ղարաբաղով։

Ախ, գնում եք շարվեշարան՝

Դուք ձեր անուշ երգ ու տաղով,

Ինչ կլինի՝ բարև տանեք,

Թե անցնեք մեր Ղարաբաղով…

Սկզբի այդ երկու քառյակն է միայն հիշում, մյուս երկուսը, դժբախտաբար, մոռացել է։ Թևիկը փորձ արեց վերհիշել շարունակությունը, բայց ապարդյուն։ Չէ, մնացածը չի հիշում, միայն առանձին տողեր ու բառեր՝ դա է, չի հիշում մնացածը… Մինչև հիմա էլ Սամվելիկի քաղցրահունչ ձենն իր ականջում է ու երբեք-երբեք չի մոռանա…

Շատ բաների մասին էր մտածում Թևիկը, ու շատ բան չէր հասկանում։ Իրոք, ահա, իրենք ստիպված ինքնապաշտպանության են դիմել, սար ու ձոր ընկած՝ կռվում են, զոհվում, վիրավորվում են, ուրիշ կերպ հնարավոր էլ չէ՝ պաշտպանում են իրենց հնամյա հողը, իրենց տունը, իրենց կանանց, մոր ու քրոջ պատիվը, նախնիների սուրբ գերեզմանները, իսկ նրանց՝ այդ ադրբեջանցիներին, ո՞վ է քշել բերել Ղարաբաղի լեռները, իրենք՝ հասկանալի է, նրա՞նք հանուն ինչի են զոհվում այս անտառներում՝ հարյուրավոր կիլոմետր հեռու իրենց ծննդավայրից։ Բաքվում սովորելիս նա երկու մտերիմ ընկեր ուներ՝ Ֆուադն ու Սամիրը, շարունակ իրար հետ էին, շարունակ իրարից անբաժան, և Թևիկը հանկարծ սարսափով մտածեց այն մասին, որ նրանց նույնպես կարող է քշել, բերել են այստեղ, և շատ հնարավոր է, որ այն ժամանակ, գետի մյուս կողմից նրանց արձակած ֆուգասային արկի բեկորներից ինքը ծանր վիրավորվեց։ Այո, դա, իրոք, հնարավոր է, և, ով գիտի, գուցե հենց այս պահին նրանք նմանապես մտածում են իր մասին, կարոտով հիշում են, ինչպես ինքն է սրտանց կարոտել նրանց ու անձկությամբ հիշում է, և, Աստված վկա, շատ կուզենար, որ նրանց ոչինչ չպատահեր, ողջ-առողջ վերադառնային իրենց ծնողների մոտ, որոնց նույնպես Թևիկը հիշում է, քանի-քանի անգամ եղել է նրանց հյուրընկալ տանը, և նրանք նույնպես քանիցս եղել են իրենց մոտ… Չէ, սխալ է, այս աշխարհում սխալ բան շատ կա, շատ-շատ սխալ բաներ կան…

Ծառերը դարձյալ օրորվում էին խշշուն լռության մեջ՝ կատարներով քսվելով երկնքի կապույտին, տերևները թեքվում էին մի կողմի, թրթռում, , փայտփորիկը հղում, հա հղում էր իր մորզեգիրը, սպասում էր որոշ ժամանակ, մինչև, երևի, այնտեղ, մյուս կողմում, կընդունեին նրա հաղորդումը, և նորից էր սկսում իր անդադրում

տկտկոցը։

Հազարավոր զոհեր տալով, գերությունից ազատում էին բազմադարյան հայոց շեն գյուղերը, ազատագրեցին Շուշին, Լաչինը, Քարվաճարը՝ Դադի վանքով ու Խաթրավանքով՝ Թարթառի աջ ու ձախ ափերին, որ նախկինում, ինչպես ուսուցիչ Գաբրիելյանն էր ասում, Արցախի Ծար գավառի կենտրոնն էր, և Թևիկը, բարձրաբերձ հասակով, աջ այտով ժպտալով, միշտ առաջին գծում էր։ Կանգնեցրեցին նրանց, հետախուզական տվյալների համաձայն ՝ Կիրովաբադում, Խանլարում ու մյուս տեղերում, ադրբեջանցիները ճամպրուկները կապած փախչում էին արդեն, բայց հրաման եկավ՝ առաջ չշարժվել։ Գերության մեջ մնացին ամբողջ Շահումյանը, Գետաշենը, Ոսկանապատը, Բուզլուխը, Բանանցը, տասնյակ ու տասնյակ այլ գյուղեր, նմանապես և բուն ինքնավար մարզի շատ ու շատ գյուղեր։ Զինադադար կնքվեց, թեթևակի կաղալով՝ Թևիկը վերադարձավ տուն։ Եվ որոշեց ընդունվել ինստիտուտ։ Ֆիզիկայի ֆակուլտետ։ Առհասարակ մաթեմատիկայից ու ֆիզիկայից ուժեղ էր։ Հավաքեց բոլոր փաստաթղթերը՝ հասունության ատեստատ-բան, գնաց ինստիտուտ։ Եվ այտեղ պատահեց այն, ինչին Թևիկը չեր սպասում. նա տեսավ Գայանեին։ Պարզ է , որ նա դեռևս չգիտեր նրա անունը։ Տեսավ ու, ինչպես զիգզագաձև շանթի փայլատակում, արյան տաք հարվածը՝ երակներում, տառացիորեն ընդհատեց նրա շնչառությունը։ Վայրկյանական զմայլանքից Թևիկը մնաց շվար կանգնած։ Լեզուն կապ ընկավ, սիրտը մարեց։ Թևիկը գլխի ընկավ, որ սիրահարվեց։ ''Այ քեզի բան'',– հաճելի զարմանքից թալկտած մտածեց նա և, արագակարգիչ սպիտակ թղթապանակը թևատակին, իրենից անկախ, որս տեսած վագրի պես զգուշորեն փոխելով ոտքերը, դանդաղ մոտեցավ այն խմբին, ուր կանգնած էր Գայանեն՝ բարձր, սիրուն, մեծաչյա, բոսորակարմիր շուրթերով, արձակ փարթամ մազերով, որ գանգուրներով իջնում էին մեջքին։

–Դու՞ք էլ եք պատմաբանասիրական հանձնում,– հանկարծակի շրջվելով, հարցրեց աղջիկը՝ դեմքին ընկնող անհնազանդ խոպոպիկը հետ տանելով։ Նրա կամակոր շուրթերի կիսաթափանցիկ փայլն ու շողշողուն թարմությունը մոտիկից կախարդեցին Թևիկին։

–Ե՞ս,– իրեն կորցրեց Թևիկը։

Աղջիկը, ստորին շուրթն ատամներով սեղմած, ծիածանային ժպիտով սպասում էր պատասխանի, և նրա շողուն ու մի քիչ էլ ծիծաղկուն աչքերը չարաճճի նայում էին Թևիկին։ Այդ աչքերում ամեն ինչ կար՝ և աղջկական բերկրալի կոկետություն, և մարտականչ, և շրջանավարտուհու նախաքննական վախ, և դեղձագույն մամրմնի ամառային նվաղություն, և անհերքելի գեղեցկության հանդարտ ինքնավստահություն։

–Այո,-ասաց Թևիկը, աղջկա թովչանքով գերված։

–Օյ, ի՜նչ լավ է, – ճառաքուն ժպտաց աղջիկը։– Կուրսում Ժոֆրեյ կունենանք…Բայց ափսոս, որ սպի չունեք ձեր այտին։

–Ե՞ս,-աջ այտով շփոթված ժպտալով ասաց Թևիկը։ Նա չհասցրեց ասել, որ այտին՝ չէ, բայց կռնակին ու ոտքին մի երկու սպի ունի,որովհետև աղջիկն այդ այնպես կարկաչուն ծիծաղեց ու այնպիսի մի խանդավառ բերկրանքով նայեց Թևիկին, որ Թևիկի ոչ միայն վիրավոր՝ առողջ ոտքն էլ թուլացավ։

–Դե, շուտ հանձնեք,– շտապեցրեց Գայանեն և ցույց տվեց, թե պատմաբանասիրականի համար որ սեղանի մոտ են ընդունում թղթերը։

Եվ Թևիկը, մինչև ուշքի կգար՝ արդեն հանձնել էր թղթերը։ Հանձնեց ու սարսափը միանգամից պատեց նրան. նա սաստիկ վախեցավ՝ հանկարծ չկարողանա հանձնել ընդունելության քննությունները։

''Կտրվեցի՝ կորած եմ''։-Սա էր Թևիկի վերջնական եզրակացությունը։

Եվ ահա էլի նույն երկյուղն է պատել նրան. մի քննություն է մնացել, որպեսզի փոխադրվի երկրորդ կուրս, ու, այ քեզի բան, ոտքի վերքը բացվել է։ ''Անպայման բեկոր կա մեջը,– մտածում էր Թևիկը։– Ռենտգենանկարը ցույց չի տալիս,բայց ինքը հավատացած է, որ բեկոր կա, այն ժամանակ, հոսպիտալում, ըստ երևույթին, բոլոր բեկորները չէ, որ հանել են։ Հարկավոր է գնալ Երևան, հանրապետական հիվանդանոց, այնտեղ բժշկական ժամանակակից սարքավորումներ կլինեն, որոնք անպայման ցույց կտան այդ բեկորը''։ Բայց ինչի մասին էլ որ մտածում էր, մեկ է՝ նույն կուրսում մնալու սարսափը հանգիստ չէր տալիս նրան։ ''Եթե այդպիսի բան եղավ, ուրեմն, կորած եմ'',-այն ժամանակվա նման մտածեց Թևիկը։

Առավոտյան բժիշկ եկավ, նայեց վերքը, վիրակապեց ու խորհուրդ տվեց անկողնուց չելնել։ Ասաց, որ հանգիստ է պետք։

Թևիկի համար շատ էր վիրավորական. չէ՞ որ վերջին քննությունն էր։ Ընդամենը մի քննություն։ Չէ, ինչ էլ լինի, հարկավոր է փոխադրվել հաջորդ կուրս։ Պարզ է, Գայանեն փոխադրվելու է։ Եվ Հարութը նույնպես կփոխադրվի։ Նրանն ուրիշ՝ առաջինից մինչև տասերորդ, հայերեն դպրոցում է սովորել, իսկ ինքը՝ կեսը ռուսերեն, կեսը հայերեն, ստացվում է՝ ոչ ռուսերեն է կարգին կրթություն ստացել, ոչ հայերեն։

Եվ ահա Թևիկը՝ թուխ բեղերով ու վեհասքանչ, անշարժ պառկած է անկողնում։ Ցավից կնճռոտվելով՝ նա ալարկոտ ու դանդաղորեն թերթում է գիրքը, կոնսպեկտները։

–Հը, ինչպե՞ս ես, Թևիկ,-խոհանոցից հարցնում է մայրը։

–Լավ չեմ, մամա, ցավում է։

Անցնում է մեկ-երկու րոպե, մայրը նորից է սկսում.

–Հիմա դա ո՞նց պիտի լինի… Մաման մատաղ, մի կերպ փորձեիր… հաղթահարել էդ ցավը…

Թևիկը զայրանում է։ Մոր խոսքերում կարծես թե ինչ-որ թաքնված կշտամբանք է զգում նա։

–Դու շատ հետաքրքիր ես, այ մամա,-ասում է նա, չփորձելով թաքցնել վիրավորվածությունը։-Կարծում ես հե՞շտ է տաքության մեջ պարապելը։ Չէ՞ որ ամեն մի բառը հասկանալ, հիշել է պետք… Դա հո մաթեմատիկա կամ ֆիզիկա չի։ Պատմություն է, չէ՞, մամա…

–Դե լավ, մի բարկացիր,-հաշտվողաբար ասում է մայրը։– Ախր, ես ուզում եմ, որ փոխադրվես, չմնաս նույն կուրսում, չկտրվես ընկերներից։

Մայրն, իհարկե, Գայանեի մասին չգիտի։ Իրենից՝ Թևիկից բացի, ոչ ոք չգիտի։ Ոչ ոք։

–Քիչ պառկեմ… Սպասեմ մի քիչ, գուցե երեկոյան կողմ բաց թողնի ցավը… պարապեմ։ -Թևիկը ինքն էլ շատ լավ հասկանում է, որ պարապել պետք է։ Ցանկության դեպքում նա, իհարկե, ատամները սեղմած, մի կերպ կարող է հաղթահարել ցավը։ Բանն այն է, որ հենց այդ ցանկությունն է որ չկա։ Ցավի գիտակցությունը նրան արդարացնում է սեփական աչքում։ Հազիվ մի էջ կարդացած՝ Թևիկը կրկին փակում է գիրքը՝ իր երկարուկ թուխ մատը պահելով անհրաժեշտ էջի վրա. չէ, ոչինչ չի ստացվում, սրտնեղության զգացումը անկարող է փոխարինել կամքի ուժին։

Նա գլուխը ետ է գցում բարձին, լուսամուտից նայում է դուրս, դեպի սարերին թիկնած կապտաժեռ երկինքը, և անքուն գիշերվա հորինած բանաստեղծության տողերը՝ նվիրված Գայանեին, թրթռում են նրա հոգում։ Այդ բանաստեղծության ամեն մի հնչյունի մեջ նա Գայանեին է տեսնում, նրա լուսապայծառ տեսքը միշտ իր աչքի առջև է, ոչ մի կերպ մոռանալ չի կարողանում։

Անհնար է մոռանալ

Շուրթերը քո քաղցրանուշ,

Մատները քո նրբատաշ,

Հասակը քո նրբատեսք՝

Բարակիրան, սլացիկ՝

Ինչպես բարդի մի մատղաշ,

Անհնար է մոռանալ,

Անհնար է մոռանալ…

Ինքը Գայանեին չի կարող ասել իր մեծ սիրո մասին, Իգորի պես ինքը ևս երբեք չի համարձակվի նրան բացել իր սիրտը, բայց, եթե նա կարդար այս տողերը, անկասկած կհասկանար, որ իր մասին են գրված դրանք և կտեսներ, որ Թևիկը, իրոք, գժի պես սիրում է իրեն, և սիրում է հենց առաջին վայրկյանից, այն պահից, երբ առաջին անգամ տեսավ նրան ընդունելության թղթերը հանձնելիս ու կհասկանա նաև, որ հենց հանուն իրեն՝ Գայանեին, նա իր թղթերը պատմաբանասիրական հանձնեց ու դրա համար էլ տանջվում է հիմա, չէ՞ որ իր մտքով երբևէ չի էլ անցել այդ բաժինն ընդունվել, ախր, ֆիզիկա ու մաթեմետիկա ինքը լավ գիտի, դպրոցում այդ առարկաներից ''չորսից'' պակաս գնահատական չի ստացել երբեք։ Նա դարձյալ ու վերստին մտածում է Գայանեի մասին, և նորանոր տողեր են ծնվում իր հոգու անտեսանելի խորքերում.

Ասա, ինչպե՞ս մոռանամ

Փայլը սևուկ աչքերիդ,

Թավշե ձայնդ հոգեթով,

Ժպիտն ալվան շուրթերիդ,

Քո նայվածքը շեղակի,

Քո քայլվածքը հմայուն,

Քո պահվածքը եզակի,

Քո կազմվածքը նրբագեղ,

Պարանոցդ մարմարյա՝

(Նեֆերտիտյան համարյա),

Ինչպե՞ս, ինչպե՞ս մոռանամ։

Թևիկին թվում է՝ դեռ ամեն ինչ չէ ասված Գայանեի մասին, իր սիրտը պռնկեպռունկ լիքն է անսպառ զգացմունքներով, նա ուզում է, որ իր բանաստեղծությունը կարդալով՝ ընթերցողը պարզ տեսնի Գայանեին, ինչպես ինքն է տեսնում նրան՝ աստվածային, լուսերես, անարատ։ Եվ դեռ չմտածած այդ մասին, նոր տողեր են ծնվում. ''Սեր իմ, սեր իմ դու անգին, վսեմաշուք սրբություն, մղկտում է իմ հոգին, քո կարոտից գիշեր-զօր''։ Եթե ոտքի ցավը չլիներ, ինքը հիմա պառկած չէր լինի այստեղ։ ''Գամել է ինձ բախտը անգութ…'',-շշնջում է նա, ծուլորեն հանգ որոնելով այդ ''անգութ'' բառի համար։ Աջ այտը քիչ բարձրանում է. ուրեմն ժպտում է իր գտած հանգի համար՝ ''Հարութ''։ ''Անգութ Հարութ''։-Նա մանր ծիծաղեց, թուղթը մի կողմ գցեց, ձեռքը դրեց վիրավոր ոտքին։ Ոտքը կրակի պես այրվում էր, անոթներով զարկահարում էր արյունը՝ մեկ-երկու.. երեք-չորս… Թևիկը մտահոգ տեսքով նայում է առաստաղին. ''Դե արի ու այս վիճակում պարապիր''։

–Մամա։

–Ի՞նչ է, բալաս։

–Շա՞տ ես զբաղված։

–Ի՞նչ է պետք։

–Ոտքս մի քիչ մասաժ արա։

Մայրը՝ նիհար կազմվածքով, լռակյաց, հավիտյան նվիրված, շտապկոտ դուրս է գալիս խոհանոցից։ Մայրական վարժ ու հոգատար շարժումով, զգույշ բարձրացնում է որդու ուռած, ծանր ոտքը և սկսում է մաժել։ Գնալով կարծես թե ցավը մեղմանում է, արյունը հոսում է մեղմ, ռիթմիկ։

–Նստիր, մամա, նստած հեշտ կլինի,-խորհուրդ է տալիս Թևիկը։

Լռության մեջ անցնում է մեկ-երկու րոպե։ Ժամացույցի միապաղաղ տկտկոցն է միայն լսվում ննջարանում, և դա ավելի է ընդգծում լռությունը։ Թևիկին հաճելի է, նա ուզում է, որ մայրն այդպես երկար մաժի ոտքը։ Նա հոգնածորեն փակում է աչքերը, ամբողջովին տրվելով անվրդով երանության այդ վայելքին։

Դռան ձայնի վրա մայրը ետ է նայում։ Անուշիկն է՝ բարակավուն, վայելչակազմ, կարճ թևերով կարմրագոտի ճերմակաթույր զգեստով։ Դեմքը նրա թուխ է արևայրուկից, մերկ ուսերին իջնող մետաքսի պես նուրբ մազերը՝ փայլուն ու լրիվ սև, շուրթերը՝ վառ կարմիր ու քնքուշ՝ ինչպես մանկան շուրթիկներ, իսկ աչքերը՝ քաղցրաբարո ու մի տեսակ ծաղրասեր արտահայտությամբ։

–Դու էդ որտե՞ղ ես էսքան ժամանակ,-կշտամբանքով հարցնում է մայրը։

–Ընկերուհուս՝Արփենիկի հետ կինո էինք գնացել,-պատասխանում է Անուշը։-Լավ նկար էր՝ ''Արևամուտից մինչև լուսաբաց'', վաղուց էինք ուզում տեսնել, բայց չէր հաջողվում։– Նա մոտենում է եղբորը, նստում թախտի ծայրին։-Ցավու՞մ է։

–Բա ոնց, ցավում է, գիտես, ուղղակի… Ո՞նց բացատրեմ… Ներսից ասես պայթում է… Սաստիկ ցավում է։

Անուշը նայում է մորը.

–Մամ, տուր ես անեմ։

Թևիկն ի վերջո անհարմար է զգում։

–Չէ, պետք չէ… Հիմա մի քիչ լավ է։ Մամա, հանգիստ դիր տեղը… Զգույշ, նայիր, որ ցավ չտա,– ավելացնում է նա։

Մայրը որդու ոտքը զգուշորեն դնում է տեղաշորի տակ։

Անուշը գնում է մյուս աենյակը։ Նա փոխում է շորերը, տնային պարզունակ խալաթ է հագնում, հետո հանում է կոշիկները, մնալով բոկոտն՝ ''լրիվ բոբիկ-բոբիկ'' , ինչպես ինքն է ասում տնավարի։ Հետո թուղթ ու գրիչ է վերցնում, տեղավորվում է լայնածավալ լուսամուտագոգի առջև (լուսամուտը նայում է փողոցին և այստեղից, բարձունքից, երևում է ամբողջ քաղաքը՝ կորած ծառ ու ծաղկի, կանաչի մեջ) և շարունակում է իր կիսատ մնացած նամակը՝ ընկերուհուն, որն ապրում է հեռավոր Սանկտ-Պետերբուրգում։

Միջանցքում, փոքրիկ սեղանի վրա, հնչում է հեռախոսը, սկզբում կարճ, ասես անվճռական, հետո երկար, անհամբերությամբ։ Մայրը մոտենում է հեռախոսին։

–Ո՞վ… Հարու՞թը… Ա՜, բարև, բարև, Հարութիկ ջան, չճանաչեցի ձայնդ։ Ի՞նչ։ Ո՞վ է հարստանալու… Ա՜, դե ինչ եմ ասում, տա աստված, տա աստված…Հա, պառկած է… Հիմա՞… Չէ, ինչի՞ չեմ ուզում… Դե, լավ, շատ լավ, շնորհակալություն, որդիս… շատ շնորհակալություն։

–Ի՞նչ է ասում, մամա,-հարցնում է Թևիկը։-Ուզում է այստե՞ղ գալ։

–Հա, Հարութն է, մենակ թե՝ չեմ հասկանում, որտեղի՞ց է նրան հայտնի, որ բացվել է վերքդ, ախր…

–Թևիկ, ես եմ ձեր տղաներին ասել,-ննջասենյակից լսվում Անուշի ձայնը։ – Հանրակացարանի մոտով անցնելիս տեսա, նրանք հարցրին քո մասին, ես էլ բացատրեցի։ Հարութը նրանց հետ չէր։

Պարզվեց, որ հանրակացարանի մոտ Անուշը պատահաբար տեսել էր Թևիկի համակուրսեցիներին։ Հարութը, իսկապես նրանց հետ չէր եղել։ Իմանալով, որ Թևիկը հիվանդ է, նրանք սկզբում որոշեցին խմբով գալ և պարապել Թևիկի հետ, սակայն նրանցից մեկը, երևի կուրսի ավագն էր եղել, Անուշը չգիտի նրա անունը, առաջարկեց բազար չսարքել, այլ հանձնարարել տղաներից որևէ մեկին, ընդ որում, այնպիսի մեկին, որին Թևիկը չկարողանար հակադրվել, որովհետև եղբոր ալարկոտությունն ու ամեն ինչ վաղվան գցելու վատ սովորությունը քաջ հայտնի էր կուրսեցիներին։ (Պատմելիս Անուշն, իհարկե, այդ մասերը բաց թողեց)։ Տղաները եկան ընդհանուր կարծիքի, որ, իրոք, խմբով գալը հիմարություն է, օգնելու տեղ, ընդհակառակն, կարող են խանգարել, և Անուշին հավաստիացրին, որ իրենք հնարավոր ամեն բան կանեն, որպեսզի Թևիկն անպայման հանձնի քննությունը և փոխադրվի հաջորդ կուրս, և որ թող Անուշը բոլորովին չանհանգստանա։ Եվ ահա Հարութը զանգել է։

–Թևիկ, ազնիվ խոսք, ես չեմ իմացել, որ հատկապես Հարութը պիտի գա,– մեղավոր տոնով շարունակեց Անուշը, իսկ հետո ավելացրեց.– Վերջ ի վերջո, հասկացիր, դու պետք է, չէ՞, հանձնես քննությունդ։

Թևիկը դժգոհ բարձրացնում է սև, թավ հոնքերը, խոժոռվում։ Մտացիր-ցավագին արտահայտությունը մի քանի վայրկյան դրոշմվում է նրա դեմքին։ Հետո նա գլուխը շրջում է պատի կողմը և փակում է աչքերը։ '' Կգա ու հոգիս կհանի,-դժգոհությամբ մտածում է նա։-Հազար անգամ լա՞վ չէր լինի մեկ ուրիշին ուղարկեին, քան թե նրան''։

Անուշը կրկին վերադառնում է ննջասենյակ և, լուսամուտագոգի առջև նստած, շարունակում է իր անավարտ նամակը ընկերուհուն։ ''Հարութը կարող է մտածել, թե ես հատուկ գնացել եմ, որպեսզի իրեն կանչեմ Թևիկի մոտ,-առկայծում է Անուշի մտքում։-Էհ, թող ինչ ուզում է մտածի''։

Անուշը Հարութին վաղուց գիտեր և , ինչպես նրան թվում էր, գիտեր շատ լավ, սակայն ճշտորեն բնորոշել իր վերաբերմունքը նրա նկատմամբ, այնուամենայնիվ, չէր կարողանում և, դրա համար էլ, գտնում էր, որ իր և Հարութի միջև ''բարդ և խճճված'' հարաբերություններ են ստեղծվել։ Ծանոթացել էին նրանք, ինչպես բոլոր ծանոթությունները, պատահականորեն։ Անցյալ տարի, ծննդյան տոների առթիվ, ինստիտուտում երեկույթ էր կազմակերպվել։ Անուշը եղբոր հետ գնաց այդ երեկույթին։ Մանկավարժական ինստիտուտի հանդեսային դահլիճը գեղեցիկ կահավորված էր։ Ամենուր աղմուկ էր, երաժշտություն, ծիծաղ։ Անուշը թավշյա զգեստով էր, որը շատ էր բռնում նրա թուխ, թեթևակի գունատ դեմքին։ Կուրսի տղաները մոտենում էին Թևիկին, նա քրոջը ծանոթացնում էր նրանց, և նրանցից մեկը՝ Հակոբը, աղջկա պես կոտրատվող մի տղա, Անուշին հրավիրեց պարի։

Թևիկը շատ էր փափագում, որպեսզի Անուշն այդ օրը տեսներ Գայանեին, ինքը հետո զարտուղի ճանապարհներով կիմանար Անուշի կարծիքը, նա հենց դրա համար էլ քրոջը վերցրեց հետը, բայց Գայանեն չկար, և դա բավականին գցեց Թևիկի տրամադրությունը։ Չէր երևում և Հարութը։

–Հարութին չե՞ս տեսել,-հարցրեց նա ընկերներից մեկին։

–Երևի ընթերցարանում է,-եղավ պատասխանը։

Անուշը սրտանց ծիծաղեց։

–Ընթերցարանու՞մ։ Ի՞նչ է անում նա ընթերցարանում։-Անուշին զարմանալի թվաց այն, որ փոխանակ այս տոնական օրը պարելու, ուրախանալու բոլորի հետ, նա ճգնավորի պես նստել է ընթերցարանում։ Այ քեզ բթամիտ։ -Թևիկ, աղաչում եմ, ծանոթացրու ինձ այդ ցնդածի հետ։

–Ինչու՞ է ցնդած։ Տես, հա, խելքիդ չփչի ձեռ առնես նրան,-զգուշացրեց Թևիկը։-Թե չէ, գիտեմ քեզ՝ սիրում ես բոլորին ձեռ առնել, պիտակներ կպցնել։

–Ե՞ս,-քթիկը նրբագեղորեն կնճռոտելով ծիծաղեց նա։

–Տեսնու՞մ ես՝ ինձ էլ ես ձեռ առնում՝ ''ե՞ս''։ Ինձ՝ ոչինչ, ես քո եղբայրն եմ, բայց նրա հետ գործ չունես։

–Ինչու՞,-մի տեսակ շինծու խռովկանությամբ հարցրեց քույրը։

–Որովհետև նա իմ մոտ ընկերն է, լուրջ տղա է և անլուրջ բաներ չի սիրում։

–Դե լավ, խոսք եմ տալիս, ծանոթացրու։

Նրանք երկար միջանցքով անցան, մտան ընթերցասրահ։ Մի խումբ տղաներ ու աղջիկներ լռին տարված էին ընթերցանությամբ, մի քանիսը ինչ-որ բան էին գրում։

–Այ, նստած է այնտեղ,-կամացուկ ասաց Թևիկը։

–Ո՞ր մեկն է։

–Ծաղկամանի ետևի անկյունում։

Անուշը ժպտաց, նա տղայի ուսերն էր տեսնում միայն և գլուխը, որ խոնարհված էր առջևը փռած լրագրին։ Թևիկը խստորեն նայեց քրոջը, շշուկով ասաց.

–Ես քեզ զգուշացրեցի, չէ՞, Անուշիկ. ոչ մի ծաղրական բան։

–Բոլորովին, բոլորովի՞ն։

–Բոլորովին, բոլորովին։

Անուշի համար ցավալի էր, որ Թևիկը կռահել էր իր մտադրությունը՝ ձեռ առնել այդ ճգնավոր տղային և, եթե Թևիկը հենց հիմա առաջարկեր իրեն վերադառնալ դահլիճ, ինքը մեծավ ուրախությամբ կհամաձայներ։

–Նրա հետ կատակ- բան մի արա, այդպիսի բաներ չի սիրում նա,-խոժոռվելով փնթփնթաց Թևիկը։

Դա խիստ կպավ Անուշին, նա բռնկվեց ներքուստ, սակայն չհամարձակվեց որևէ բան ասել. այնուամենայնիվ, եղբորից վախենում էր։ Նրանք մոտեցան Հարութին։ Հարութը բարձրացրեց գլուխը, և Անուշը նույնիսկ զարմացավ, տեսնելով, որ նա հաստ ապակիներով ակնոց է կրում։

Հարութի հագին մուգ կապույտ կոստյում էր և օձիքը բաց շերտանախշով սպիտակ վերնաշապիկ։ Նա հանգիստ նայում էր իրենց։ ''Անձեռմխելի անձնավորություն,– կնքեց Անուշը, համարյա ատելությամբ նայելով նրան։-Մի գրամ քաղաքավարություն անգամ չունի։ Գոնե վեր կենար տեղից''։

–Ողջույն, Հարութ,-ասաց Թևիկը և Անուշին թվաց, թե փաղաքշական ինչ-որ երանգ կար եղբոր ձայնի մեջ։ ''Ինձ համար է վախենում'',-վճռեց նա։

–Ողջույն,-պատասխանեց Հարութը աղջկա ներկայությունից շփոթված։

–Ծանոթացիր, սա իմ քույրիկն է։

–Անուշի՞կը։-Նա բարձրացավ տեղից, քաղաքավարությամբ խոնարհվեց ու լայն ժպտաց, ցուցադրելով իր միահավասար սպիտակ ատամները։-Բարև ձեզ, Անուշիկ։-Նա սեղմեց Անուշի ձեռքը, որը Անուշը պարզել էր՝ կանխապես սառը արտահայտություն տալով դեմքին։-Ահա թե ինչպիսին եք դուք…Գիտե՞ք, Թևիկը այնքան է պատմել ձեր մասին, ազնիվ խոսք…և գերազանց գնահատականներով եք սովորում, և երգում եք լավ և լավ պարում եք։ Երաժշտականում եք, չէ՞, սովորում։

–Ոչ, թատերական պարարվեստի։

Թևիկը կատաղաբար նայեց քրոջը։

–Կատակում է, Հարութ… Բժշկական տեխնիկումում է սովորում… Չէ՞ որ ես ասել եմ քեզ։

Հարութը թեթևակի կկոցեց աչքերը և ապակիների տակից հետաքրքրասիրությամբ ու դարձյալ մի քիչ էլ շփոթված կերպով ուղիղ նայեց Անուշի դեմքին։ Անուշը ցուցադրաբար շրջվեց մի կողմ։

–Թևիկ, գնանք դահլիճ,-ասաց նա։

–Գնանք,-աճապարանքով արձագանքեց Թևիկը։-Հարութ, արի մեզ հետ, ի՞նչ ես նստել այստեղ։

''Արտադրության զարգացման տեմպերի տեսակետից տոների նպատակահարմարության պրոբլեմն է որոշում'',-ներքուստ ծիծաղելով, մտովի ասաց Անուշը։

–Ազնիվ խոսք, ինքս էլ չգիտեմ։ Մի թերթ կար, մտա նայելու, ու այդպես էլ մնացի։ Ծիծաղելի է, չէ՞։ Դե, գնանք։

Նրանք անցան վառ լուսավորված միջանցքով, մտան դահլիճ։

–Անուշիկ, այս որտե՞ղ եք,-բացականչեց Հակոբը։-Ես էլ, ահա, ձեզ եմ որոնում։ Գնանք պարելու։

–Գնանք,-Անուշը ձեռքը մեկնեց նրան, և նրանք մտան պարահրապարակ։

Անուշը մի երկու անգամ անցողակի նայեց Հարութին։ Թևիկն ինչ-որ բան էր պատմում նրան, Հարութը մտացրիվ կերպով լսում էր, ժամանակ առ ժամանակ թռուցիկ հայացքներ ձգելով պարողների կողմը։

Անցել էր մի քանի օր։ Անուշն արդեն սկսել էր մոռանալ Հարութի մասին, երբ հանկարծ, միանգամայն անսպասելի, երեկոյան նա ինքը եկավ իրենց մոտ։

Ամբողջ երեկոյան նստեց առանց մի խոսք ասելու։ Անհարմար ու ձանձրալի էր։ Թևիկն ինչ-որ պատմություն սկսեց։ Հարութը, հավանորեն, հանուն քաղաքավարության, ուշադիր նայում էր նրան, սակայն երևում էր, միտքն ուրիշ տեղ էր, չէր լսում։ Հետո Թևիկն առաջարկեց շախմատ խաղալ։ Հարութը համաձայնեց, բայց տաս քայլ չարած, պարզասրտորեն ժպտալով, խաղատախտակի վրայից ձեռափով խաղաքարերը թափեց սեղանին։ ''Թևիկ, խաղալ չգիտես'',-ասաց նա։ ''Անտաշ'',-քիչ մնաց նետեր Անուշը, ցասումով փայլատակող աչքերով նայելով նրա կողմը։ Այնուհետև վեր կացավ և, առանց ներողություն խնդրելու, գնաց քնելու։

Երկու օր անց Հարութը նորից եկավ։ Թևիկը սեղանի մոտ նստած բանաստեղծություն էր գրում, իսկ Անուշը տարված էր ընթերցանությամբ։ Մայրը աշխատանքի էր։ Դուռը Անուշը բացեց։ Նա հետ կանգնեց, Հարութին առաջ թողնելով։

–Բարև, Հարութ,-կենսախինդ ոգևորությամբ ողջունեց Թևիկը։ Նրա տրամադրությունը բարձր էր։-Նստիր։ Դու բանաստեղծությունից բա՞ն ես հասկանում։

–Ոչ այնքան։

–Հոյակապ մի բանաստեղծություն եմ գրել՝ Ղարաբաղին նվիրված։ Համարյա մի շնչում գրեցի։ Կարդա՞մ։

–Ես անհաջող դատավոր եմ։

–Ոչինչ, դա կարևոր չէ։ Լսիր.

Ուր էլ լինեմ, ուր էլ գնամ,

Հեռու թե մոտ՝ ուր էլ մնամ,

Ինձ հետ ես դու, իմ այգեստան,

Իմ բուրաստան,

Ծաղկածիծաղ իմ լեռնաստան։

Թևիկը աչքի տակով անհամբերությամբ նայեց Հարութին, տեսնելու՝ ազդեցություն թողնու՞մ է բանաստեղծությունը։ Սակայն որևէ բան կռահել՝ անհնարին էր։ Թևիկը շարունակեց կարդալ.

Ջրերդ զով ու քչքչան,

Հովդ անուշ ու շնկշնկան,

Արոտներդ ալպիական՝

Լորի կանչով կախարդական,

Անտառներդ հեքիաթային՝

Կկվի ձենով ու կուսական,

Սար ու ձորդ աստվածային՝

Չքնաղագեղ ու դյութական,

Երկրե-երկիր ես ման եկա,

Աստված վկա՝

Ուրիշ նման դրախտ չկա։

Նա դարձյալ գաղտնածածուկ նայեց Հարութի դեմքին, սակայն դարձյալ ոչինչ չկարողացավ կարդալ այնտեղ՝ ոչ ոգևորվածություն, ոչ հիասթափություն, և անհասկանալի էր վերջապես՝ դու՞ր է գալիս բանաստեղծությունը նրան, թե ոչ։

Ո՞վ չգիտի, որ դու իմն ես,

Ես մի գետ եմ, դու իմ հունն ես,

Դու իմ հույսն ես, աչքիս լույսն ես,

Իմ հավատն ու սրտիս սյունն ես,

Ես մի հավք եմ, դու իմ բունն ես,

Հայրենական դու իմ տունն ես։

Թևիկը կարդաց ու մնաց շփոթված. բանաստեղծության մեջ ինչ-որ բան նրան դուր չեկավ։ Քանի գրում էր՝ լավ էր, դուր էր գալիս, բայց, ահա, բարձրաձայն կարդաց, և ամեն ինչ կորավ. կարծես ոչ մի ոգեշունչ բան չկար մեջը։

–Ահա այսպիսի բաներ,-քթի տակ փնթփնթաց նա, նոթոտ տեսքով նայելով Հարութին։ Սա լուռ էր։ Ծխեց, բավականությամբ ներս քաշեց կապտավուն ծուխը։

–Չե՞ս նեղանա,– երկար լռությունից հետո հարցրեց նա։

–Ե՞ս… Ոչ,– արիաբար արձագանքեց Թևիկը։

–Թույլ է։ ''Ես կովս ծախեցի. նրան տանում էին իրիկնային աղջամուղջի միջով''։ Ճապոնական թանկայի այս մի տողն ինձ ավելի շատ բան է տալիս, քան քո ամբողջ ոտանավորը։

Թևիկը նեղացավ։ Եվ, չգիտես ինչու, նրա համար ամենավիրավորականն այն էր, որ Հարութն իր բանաստեղծությունը ''ոտանավոր'' անվանեց։ Նա տաքացավ, և ինչքան էլ ձգտում էր ապացուցել, որ բանաստեղծությունն ընդհանուր առմամբ, վատը չէ, որ ''մամայիս արև'' այն լեցուն է հայրենի եզերքի գեղեցկությամբ ու քնարականությամբ և, աստված վկա, Հարութը ոչինչ չի հասկանում բանաստեղծությունից և, որ, առհասարակ, պոեզիա հասկանալու համար նա չափից դուրս ''էքսցենտրիկ'' անձնավորություն է: Հարութը սոսկ ժպտում էր։

–Հայրենի հողի, հարազատ եզերքի թեման նոր չէ,-ի վերջո ասաց Հարութը,– և Ղարաբաղի մասին հարյուրավոր բանաստեղծություններ կան։ Նայիր, սա նույնպես Ղարաբաղին է նվիրված, մեր բարբառին, բայց տես, թե ինչ ուժ է պարունակում իր մեջ, այդ բարբառը մեր բնույթն է, մեր մտածողությունը, բանաստեղծն այն ժայռի հետ է համեմատում, ժայռի նման հին ու կարծր է համարում, ժայռի պես՝ խրված հայրենի հողում, և ոչ մի ուժ չի կարող սասանել նրան: Ղարաբաղի ու ղարաբաղցու անսասան ոգու գովքն է այստեղ։ Լսիր. ''Ժայռի նման է այս հին բարբառը, ժայռի պես կոշտ է, չմշակված, ու ժայռի պես էլ կարծր է, համառ է, չի պոկի նրան ոչ մի հարված. շուրթերի վրա այնպես է բառը, ինչպես որ ժայռն է հողում խրված''։ Այ, սա է նոր խոսքը, Թևիկ։

''Սիլվա Կապուտիկյանի հետ է համեմատում ինձ'',-դժգոհ փնթփնթաց Թևիկը։

–Ես այսպես եմ մտածում. եթե Ղարաբաղի մասին բանաստեղծություն ես գրում, կամ պետք է գրել նրանցից լավ, ովքեր մինչ քեզ գրել են այդ մասին, կամ բոլորովին չպետք է գրել,-շարունակեց Հարութը։-Մի՞թե այսպիսի բանաստեղծությունից հետո, սիրելիդ իմ Թևիկ, կարելի է թույլ բանաստեղծություն գրել։ Լսիր.

Ես մեռել էի վաղուց,

Բայց հառնել եմ երգով՝

       Եղեսպակի, ուրցի,

Խլածաղկի տեսքով։

Ասես ոչ թե բանաստեղծություն է, այլ երաժշտություն, քնքուշ մեղեդի, և դու զգում ես այդ երաժշտության, մեղեդու ամեն մի հնչյունն ու եղևէջը։ Շարունակությունը լսիր.

Գուրգուրում է հովն ինձ

Եվ այցելում՝ մեղուն,

Ինձ արածում է ձին,

Գերանդու պես հնձում

Տերևներ ու ցողուն՝

Խնայելով միայն

Արմատներս հողում։

Ցավ չզգալով բնավ՝

Ես հրճվում եմ ցավից,

Որ գտել եմ հնար,

Մի նոր կյանքի ավիշ՝

Փախչել հողի ծանր

Կոշտուկների միջով։

Իսկ նա՝ շիրմաքարս,

Միշտ համառ, անզիջող,

Դեռ կարծում է, թե ես

Պառկած եմ նույն տեղում

Եվ դեռ առաջվա պես

Ինձ ճզմում է հողում։

Այնինչ անցել եմ ես

Հողի մշտանորոգ

Պտույտներով անծիր,

Եվ ինձ իմ այս երկրորդ

Կենդանության օրոք

Արածում է մի ձի,

Այցելում է մեղուն,

Եվ արևը նորից

Ինձ համար է շողում։

Եվ սա գրել է հեռավոր գյուղում ապրող մի ծեր ուսուցիչ՝ անունը Մովսես Յախշունց։ Բանաստեղծի շնորհիվ բառերը թև են առնում, հասարակ շարժումը վերածվում է ճախրանքի, բառը կոկոնի պես պայթում է գեղեցկության ու հայտնության հրճվանքից։ Նայիր տես, թե սրանից հազար տարի առաջ ինչպես են նկարագրել, պատկերել կնոջը, և այդ կինն էլ Մարիամ Աստվածածինն է եղել.

Աչքն ծով ի ծով ծիծաղախիտ

Երկու փայլակնաձև

արեգական նման,

Բերանն երկթերթի վարդն

ի շրթանցն կաթեր…

Այ, սա է գեղեցկության ու հրճվանքի հայտնությունը։ Քո գրածի մեջ ես ոչ մի գեղեցկություն ու քնարականություն չեմ տեսնում, թույլ ոտանավոր է և վերջ։ Դու հափշտակվում ես պճնազարդ, ճոռում բառերի հնչեղությամբ, առանց մտածելու իմաստի մասին։

–Իսկ այս մե՞կը,-ինքնասփոփանքի համար արդարացման փորձ արեց Թևիկը.

Հայրենական իմ ծմակներ կանաչ,

Հանդերում կորած կածաններ ճանաչ,

Ուր էլ որ լինեմ՝ կանչում եք ձեռքով,

Կանչում եք դուք ինձ, կանչում եք ձեր քով…

-Կանաչ, ճանաչ, մալանչ, արչ, փարչ,-ընդհատեց նրան Հարութը։-Թույլ է, թույլ է, Թևիկ, դա ոտանավոր էլ չէ, նույնիսկ չգիտեմ, թե ինչ է։-Նա քիչ լռեց, ասաց.-Կամ այն օրը հանրակացարանում, այն ի՞նչ ոտանավոր էր, որ կարդացիր մեզ։ Ես այնտեղ չէի ուզում ասել, բայց հիմա կասեմ։ Ի՞նչ ասել է՝ ''Գետակը դեղնել է իրիկնադեմին…'' Ինչու՞ ''իրիկնադեմին'' և ինչու՞ ''դեղնել է''։ Մալարիայի նոպա՞ է բռնել, ինչ է։ Գետակը իրիկնադեմին մթանում է, մթագնում է, մգանում է, մթնդում է, մթնում, սևանում է, և ոչ թե դեղնում է։ Հետո էլ պարզ չէ, ի՞նչ նպատակով է գրված այդ ոտանավորը։

–Իսկ քեզ անպայման նպատա՞կ է պետք,-մռայլադեմ ու բամբաձայն վրա բերեց Թևիկը։

–Իհարկե։ Նույնիսկ ամենահասարակ շարժումն անգամ արվում է որոշակի նպատակով։ Ես քայլում եմ, որպեսզի առաջ շարժվեմ։ Չէ՞ որ ես քայլեր չեմ անի, երբ նստած եմ աթոռին։

–Դե լավ, ասենք թե իմ նպատակն այն է, որպեսզի էսթետիկական հաճույք պատճառեմ… ինքս ինձ։

–Հասկանալի է,-գլխով արեց Հարութը,-չնայած ''էսթետիկականը'' մի քիչ շատ է վերամբարձ հնչում։ Այդ դեպքում չարժեր, ուրեմն, այն կարդալ ոչ ինձ, և ոչ էլ տղաներին։ Եթե մալարիային գետակն այդպիսի ''էսթետիկական'' հաճույք է պատճառում քեզ՝ դա քո գործն է, իսկ ես բանաստեղծական ոչ մի բան չեմ տեսնում այդտեղ, ինչպես որ չեմ տեսնում նաև քիչ առաջ կարդացած քո այդ ոտանավորում։ Սիրտ չկա մեջը, սիրտ ու նոր խոսք։ Աստվածաշունչն ասում է. ''Այն չէ բանը, որ տեսնում է մարդը, որովհետև մարդը տեսնում է աչքի առաջինը, բայց Տերը սրտին է նայում''։ Հասկանու՞մ ես միտքը… կարճ՝ միտքն այն է, որ կանչվածները բազում են, ընտրյալները՝ սակավ։

Անուշը, գիրքը մի կողմ դրած, վաղուց էր արդեն ունկնդրում նրանց վեճին։ Հարութը շրջվեց նրա կողմը, հարցրեց.

–Անուշիկ, ասացեք, խնդրեմ, մի՞թե ճիշտ չեմ ես։

Անուշը հասկանում էր, իհարկե, որ ճշմարիտը նա է, բայց նրա համար տհաճ էր հենց այն, որ նա էր ճիշտը և ոչ Թևիկը, և, բացի այդ, նա վիրավորված էր եղբոր համար, որի բանաստեղծական ակնհայտ շնորհքին ինքը անվերապահորեն հավատում էր մինչև այսօր։

–Ես գրող չեմ, ինձ ինչու՞ եք հարցնում,– ասաց նա սառը։

Հարութը տարակուսանքով նայեց նրան։ Անուշը կարմրատակեց և, շրխկոցով փակելով գիրքը, վրդովված գնաց ննջարան։

Թևիկը, ձգտելով մեղմել ստեղծված անհարմար վիճակը, մրմնջած հազիվ լսելի.

–Դե, տասնհինգ տարեկան աղջիկն ի՞նչ է հասկանում… Ուշադրություն մի դարձրու։

Շուտով Հարութը գնաց։ Նրան ճանապարհ դնելուց հետո Թևիկը մտավ քրոջ մոտ և սկսեց նախատել նրան.

–Ասա տեսնեմ, դու մարդկանց հետ խոսելը ե՞րբ ես սովորելու։

–Իսկ ի՞նչ եմ արել որ…-զարմանքով ու դեռևս վրդովված ասաց քույրը։– Դու, ինչ է, ուզում ես որ ես աչքունքով ծամածռություննե՞ր անեմ նրա առաջ։

Թևիկը մնաց ապշած։

–Դու հիմա՞ր ես, ինչ է… Մամայի արև, դու խելքդ թռցրել ես… Մինչև ե՞րբ պետք է քո պատճառով անհարմար դրության մեջ ընկնեմ ես։ -Իսկ ինչու՞ ես անհարմար դրության մեջ ընկնում։ Ամեն մարդ իր կարծիքն ունի, ամեն մարդ իր սեփական տեսակետն ունի, իսկ, եթե նրան դուր չի գալիս, թող այլևս չգա։– Անուշը քաշեց գրասեղանի արկղը, ինչ-որ տետր հանեց։– Երևակայում է իրեն, պրոֆեսորիս նայեք՝ ''Ամենահասարակ շարժումն անգամ արվում է որոշակի նպատակով''։

–''Որոշակի նպատակով'',-ակամաբար կրկնեց Թևիկը։-Իսկ դու գիտե՞ս, որ նա պրոֆեսորից պակաս չգիտի, և որ դպրոցը ոսկե մեդալով է ավարտել։ Ընդունելության ժամանակ ընդամենը մի քննություն հանձնեց։-Նա բարկացած նայեց քրոջը։-Իսկ դու գիտե՞ս, որ նա հերոս է, -հանկարծ պոռթկաց Թևիկը։

–Հերոս է…-ետ շրջվելով, ծաղրական տոնով նետեց Անուշը։-Ինչի՞ հերոս է։ Մալարիայի դեմ պայքարի՞։

–Հիմար-հիմար մի խոսիր։ Իսկական հերոս է։ Մոնթեի գումարտակում է կռվել։ Հենց Մոնթեի հետ։ Իսկ Մոնթեն, իմացած եղիր, ամեն մարդու իր մոտ չէր վերցնի։ Կոմիտաս Հակոբյանն էր շարունակ մոտը և նա։ Տեսե՞լ ես նրա գրպանի ժամացույցը։ Մոնթեի նվերն է։ Հունիսի տասին է նվիրել, զոհվելուց երկու օր առաջ։ Մարտունու շրջանի բոլոր գյուղերը նրանք են պաշտպանել։ Եվ ոչ միայն այդ, Մարտակերտի և Քյալբաջարի ազատագրմանը ևս մասնակցել են։ Էլ չեմ ասում Մանաշիդի, Էրքեջի և Բուզլուխի համար մղված կռիվները։

–Իսկ ինչու՞ ոչ մի վիրավոր տեղ չունի,-արդեն հանգիստ ձայնով հարցրեց Անուշը, մտազբաղ թերթելով տետրը։

–Դու նրան մերկ տեսած կա՞ս,-հարցրեց Թևիկը ու մնաց կարկամած իր անհեթեթ հարցի համար։

Անուշը ծիծաղեց՝ եղբորը նայելով, և ցուցամատը շարժեց քունքի մոտ.

–Թևիկ, դու լրիվ գիժ ես,-ասաց նա, դեռևս ծիծաղելով։

–Այսինքն… ուզում էի ասել… նրա մարմնին համարյա սաղ տեղ չկա, լրիվ սպիներ են… Գլուխս տարար քո հիմար հարցերով։

–Եթե մի անգամ էլ գա, ես դուրս կգամ տնից, որպեսզի չխանգարեմ ձեզ,-եզրափակեց Անուշը, նստելով իր սովորական տեղը, լուսամոտագոգի առջև։

Թևիկը թափ տվեց ձեռքը, ասաց.

–Քեզ հետ գլուխ դնելու համար չուգունի ջղեր են պետք։-Ասաց ու բարկությամբ վառեց սիգարետը։– Դու ոչինչ չես հասկանում։

–Շատ լավ հասկանում եմ։

Էդ էր պակաս, որ Անուշը խոսքի տակ մնար։

Անուշը հաստատ համոզված էր, որ այդ օրվանից հետո Հարութն այլևս չի գա իրենց մոտ։ Թևիկն , իհարկե, քրոջ խոսքերը չէր հաղորդել նրան, և երկու օր անց, Հարութը կրկին եկավ նրանց տուն։

Անուշը մենակ էր։

–Թևիկը տանը չէ,-դռան մոտ կանգնած ասաց նա, առանց տղային ներս հրավիրելու։

–Իսկ կարելի՞ է սպասել նրան… Մենք նախօրոք պայմանավորվել էինք։

Անուշը չգիտեր, որ մի ամիս էր արդեն, ինչ Թևիկը, ուսման հետ միաժամանակ, աշխատում էր։ Մոր համար մենակ դժվար էր, և նա երեկոները ինչ-որ տեղ աշխատում էր։ Հարութը գիտեր այդ մասին և գուցե գիտեր նաև, որ Թևիկն այդ ժամին տանը չի լինելու։

–Մտեք,– ասաց Անուշը։

Հարութն, առանց հանվելու, անցավ սենյակ, նստեց սեղանի մոտ։ Անուշը ցանկացավ թեյի հոգս քաշել, սակայն նա շնորհակալություն հայտնեց, ասաց, որ չի ուզում։

Անուշը նստեց բազմոցի ծայրին և գլխահակ սկսեց ցուցամատով խաղալ թախտին գցված գորգի ծոպերով։ Որոշ ժամանակ այդպես լուռ նստած էին, հետո Հարութը ելավ, մոտեցավ լուսամուտին։ ''Հիմա կսկսի իր դասախոսությունը քաղաքավարության օգտավետության մասին'',-մտածեց Անուշը՝ ներքուստ պատրաստ հակադրվելու։

Հարութը խոսեց թեթև քմծիծաղով, հավանորեն, ակնկալիք չունենալով որև բան լսելու։

–Անուշիկ, սիրելիս, ասացեք, ինչու՞ այդպես անբարյացկամ եք վերաբերվում ինձ։

Անուշը բարձրացրեց հայացքը. նա ինքն էլ կարգին բացատրել չէր կարող ''ինչու'', բայց պատասխանեց հանդուգն.

–Հենց այնպես… Ձեր դեմքը դուր չի գալիս ինձ։

–Զիլ է…Բայց մի՞թե մարդուն կարելի է արհամարհել միայն այն բանի համար, որ նա, ասենք, գեղեցիկ չէ։

–Դա իմ գործն է՝ ում արհամարհել և ում չարհամարհել։

–Ոչ , Անուշիկ։ Դա ոչ միայն ձեր գործն է, դա նաև իմ գործն է։ Չէ՞ որ դուք ինձ եք արհամարհում, հետևաբար, ստացվում է, որ դա միաժամանակ նաև իմ գործն է ։

–Ինչպե՞ս։

–Շատ հասարակ։ Դուք արհամարհում եք ոչ թե ձեզ, այլ՝ ինձ։ Ուրեմն նաև իմ գործն է։ Մի՞թե պարզ չէ։

Անուշը թոթվեց ուսերը։

–Ես կուզենայի ձեզ հետ խոսել այդ մասին,-քիչ հապաղելով ասաց Հարութը:

–Ինչի՞ մասին։

–Ինչի մասին հենց նոր ասացի։

–Ե՞րբ եք ուզում խոսել։

–Հիմա։

–Վախենում եք հետո ժամանակ չունենա՞ք,– մանր ծիծաղեց Անուշը, ուղիղ նայելով տղային։-Ավելի լավ է երաժշտություն միացնեմ։ Դուք երաժշտություն սիրու՞մ եք։

–Սիրում եմ։ Լավ երաժշտությունը միշտ էլ հաճելի է լսել։

–Ժամանակակի՞ց։

–Եվ ժամանակակաից, և՛ դասական։

Անուշը կլոր սկավառակը մտցրեց մագնիտոֆոնի մեջ, և քնքուշ մեղեդին տարածվեց սենյակում։

–Ձեզ դու՞ր է գալիս Շաքիրան,– անսպասելի հարցրեց Անուշը։

–Ոչինչ, վատ չէ երգում։

–Իսկ Ջեսսիկա Սիմպսո՞նը։

–Ջեսսիկա Ալբան ավելի է դուր գալիս։ Նա և լավ է երգում, և անչափ գեղեցիկ է։ Դու շատ ե նման նրան,– անսպասելի եզակի դեմքով ասաց նա։– Նայե՞լ ես նրա վերջին տեսահոլովակը։

Անուշը դանդաղ տարուբերեց գլուխը, զարմանքով զննելով տղային։

–Վազելիս նրա մազերը ծածանվում են ուսերին,– ամոթխած ժպիտով ասաց Հարութը։-Ճիշտ քո մազերի նման, երբ վազում ես։

–Իսկ ինձ որտե՞ղ ես տեսել վազելիս,– նույնպես եզակի դեմքով՝ զգույշ հարցրեց Անուշը, շեղակի նայելով նրան։

–Տեսել եմ,-անորոշ արձագանքեց Հարութը, նույն ամոթխած ժպիտով։

Անուշը կրկին զարմանքով նայեց նրան, այնուհետև ասաց.

–Թևիկը Շերին է սիրում։ Երևի նրա համար, որ հայուհի է։-Հարութին նայելով ժպտաց, չգիտես ինչու, միանգամից զղջալով քիչ առաջվա իր անկիրթ պահվածքի համար։

–Շերը շատ տաղանդավոր երգչուհի է։ Նրա երգերը գերում են ձայնի յուրահատուկ գեղեցկությամբ, կատարողական բարձր արվեստով ու վարպետությամբ։ Նա տաղանդավոր է՝ և որպես երգչուհի, և որպես հանրահայտ կինոդերասանուհի։ Այլապես ''Օսկարի'' չէր արժանանա։

–Իս ես ավելի շատ հավանում եմ Նելլի Ֆուրնանդային։ Չի Լին նույնպես լավ երգչուհի է։ Հատկապես հաճելի է լսել նրա ''Սիրտը''։ Բայց ամենա, ամենա, ամենա շատ, ինձ իհարկե, Բրիտնի Սպիրսն է դուր գալիս։ ''Գիշեր և ցերեկ իմ սիրտը վհատ լոկ քեզ է տենչում'' երգը անտարբեր լսել չեմ կարող։

Հարութը շարունակում էր լուսամուտից նայել դուրս, ուր մանրիկ անձրև էր սկսել։ Որպեսզի թաքցներ հուզմունքը՝ նա խոսեց հանդարտ ու ցածր ձայնով.

–Երբ առաջին անգամ տեսա քեզ ընթերցասրահում… Հիշու՞մ ես, դու զայրացկոտ շրջվեցիր ինձնից… Հետո մեր կուրսի Հակոբի հետ գնացիք պարելու… Թե իմանայիր ինչպես էի նախանձում ես նրան այդ պահին…

Հարութը կանգ առավ։ Հետո հանկարծակի շրջվեց Անուշի կողմը և, ուղիղ նայելով նրա սևորակ աչքերին, որոնց մեջ ինչ-որ ձգող ու շատ հարազատ բան կար, ասաց.

–Դու գիտե՞ս, թե ինչքան ծանր է, երբ ահա այսպես սիրում ես…Շատ խորունկ կերպով սիրում ես, իսկ քեզ ծաղրանքով, քամահրանքով են պատասխանում, և դու չգիտես նույնիսկ, թե ինչու… Չէ՞ որ դու չգիտես ինձ, դու նույնիսկ չկամեցար խոսել ինձ հետ։ Ես գալիս եմ ձեզ մոտ, իսկ դու փակվում ես սենյակում։ Միթե՞ այնքան ատելի եմ ես, որ ինձ նայելն անգամ տհաճ է քեզ համար… Այո, դու կարող ես չսիրել ինձ, դա քո գործն է, բայց հենց այնպես, մարդկայնորեն, հարգալից ձևով, գոնե որպես քո եղբոր ընկերոջ հետ, խոսել կարո՞ղ ես, միթե՞ դժվար է դա։

Եվ նա այդ ամբողջն արտաբերեց այնպիսի մի հուսաբեկ թախիծով, որ Անուշի շունչը կանգ առավ։ Եվ նրա ողջ ''կատաղությունը'', ողջ ''ատելությունը'' միանգամից, ասես հովի մի թեթև շրշյունով, իսպառ չքացավ։ Սիրտը արագ սկսեց բաբախել, շփոթվածության սարսափելի զգացումը ակնթարթապես պարուրեց նրան։ Նա, մի տեսակ վախեցած, մտածեց այն մասին, որ այդ խոսքերից հետո Հարութը կարող է թողնել ու գնալ։ Չգիտես ինչու, ինքը չեր ուզում, որ նա գնար։ Նա անզուսպ ցանկություն ունեցավ պահել նրան, թե ինչու՞ այդպիսի տարօրինակ միտք ծագեց իր մեջ՝ Անուշը բացատրել չէր կարող, բայց այն, որ նա չէր ուզում, որպեսզի Հարութը թողներ ու հեռանար՝ հաստատ էր։ Նա պատրվակ էր որոնում որևէ կերպ պահել նրան, խոսակցության որևէ նյութ գտնել՝ կարևոր թե անկարևոր, նշանակություն չունի, միայն պահեր նրան իր մոտ։

–Դու այստեղ, քաղաքու՞մ ես ապրում,-մի բան ասած լինելու համար հարցրեց Անուշը։-Այսինքն, քաղաքու՞մ ես ծնվել։

–Ուսանողական հանրակացարանում եմ ապրում, բայց ծնվել եմ գյուղում։ Մինչև ընդունվելը նույնպես գյուղում էի ապրում։ Հացի գյուղ՝ լսած կա՞ս։

–Հացի՞,-ժպտաց Անուշը։-Չեմ լսել։ Բայց միթե՞ այդպիսի անունով գյուղ կարող է լինել։

–Ինչու՞ չի կարող լինել, եթե կա։ Վաչագան թագավորը իր նստավայր Պարտավ քաղաքից, որ հիմա կոչվում է Բարդա, եկել էր մեր գյուղ՝ աղջիկ ուզելու։ Աղբյուրի մոտ նա հանդիպում է մեր գյուղացի Անահիտ անունով մի աղջկա, որը անչափ գեղեցիկ գորգեր էր գործում և ինքն էլ չտեսնված գեղեցկուհի էր։ ''Եթե արհեստ ունես, ասում է թագավորին, իմ համաձայնությունը կտամ, եթե ոչ, ուրեմն ամուսնության մասին խոսք լինել չի կարող''։ Վաչագան թագավորին դուր է գալիս նրա իմաստուն խոսքը, հետագայում, արհեստ սովորելուց հետո, նա ամուսնանում է Անահիտի հետ, և այդ օրվանից աղբյուրն այդ կոչվում է Անահիտի աղբյուր։ Հիմա էլ կա այդ աղբյուրը։

–Քո ծնողներն այնտե՞ղ են ապրում։

Հարութը քիչ լռեց, ասաց.

–Այո…Մայրս բժշկուհի է, իսկ հայրս կոլտնտեսությունում էր աշխատում, ագրոնոմ էր։ Այս կռվում ռմբակոծության ժամանակ սպանվեց մեր տան բակում…Փոքր քույր էլ ունեմ, վեցերորդ դասարանում է սովորում։

–Իմ հայրը նույնպես զոհվեց… Ավելի ճիշտ, մենք չգիտենք նույնիսկ՝ իրականում զոհվե՞ց նա, թե գերի վերցրեցին, որովհետև շատերին են գերի վերցրել այդ օրը: Ամեն ինչ այնպես միանգամից եղավ։ Բայց մեկ-մեկ լսում ենք, որ, իբր, տեսնող է եղել՝ սպանվել է։ Մի օրվա մեջ մոտ հարյուր մարդ էր զոհվել։ Նույնիսկ պառավ կանանց չեն խղճացել…Երբ պապաս կար, մենք երջանիկ էինք, նա շինարարությունում էր աշխատում, իսկ մայրս՝ Բաքվի Վոլոդարսկու անվան կարի ֆաբրիկայում։ Թևիկը սովորում էր դպրոցում, իսկ ես դեռ փոքր էի։ Բայց ամեն ինչ հիշում եմ, ճիշտ է, աղոտ կերպով, բայց հիշում եմ, փակում եմ աչքերս,-Անուշը մի կիսավայրկյան փակեց երկար թարթիչներով իր աչքերը,-փակում եմ աչքերս և ամեն ինչ, ոնց որ մշուշի մեջ, երևում է. ինչպես էին ռուս զինվորականները մեր շքամուտքի մոտ երկշարք կանգնել, և մենք նրանց արանքներով գնում էինք դեպի մեքենաները, քամի էր, ձնախառն անձրև էր տեղում և շատ ցուրտ էր,նավն եմ հիշում, և այն, թե ինչպես էր փայլփլում ջուրը, թեև արև չկար, և դարձյալ մշուշի մեջ, ոնց որ երազում, տեսնում եմ այն երկու աղջկան, որ իրենց գցեցին ծովը։ Հետո այլևս ոչինչ չեմ հիշում, միայն միտս է, որ նավը շարունակ օրորվում էր, և ես սաստիկ վախենում էի, որ այն կխորտակվի։ Ուրիշ ոչինչ չեմ հիշում։ Թևիկը լրիվ հիշում է։ Չէ՞ որ նա արդեն մեծ էր, երբեմն նստում, մայրիկի հետ խոսում են այդ մասին, ես դա չեմ հիշում, բայց նրանք ասում են, որ երկու հարյուր հիսուն տեղանոց նավում հազար յոթհարյուր մարդ կար, բոլորը՝ ծեծված, բոլորը՝ ջարդված դեմքերով, նավից ետ էին նայում դեպի քաղաք ու լաց էին լինում։ Այդ մասին խոսելիս մայրիկի աչքերը շարունակ արցունքոտվում են։ Թևիկը բանաստեղծություն ունի այդ մասին, ուզու՞մ ես կարդամ։ Կարող է քեզ դուր չգա, բայց ես հավանում եմ։ Մայրիկին նույնպես դուր է գալիս, երբեմն-երբեմն նրա համար արտասանում եմ, և մայրիկը լուռ արտասվում է։ Չէ՞ որ նրա ծնողներն այնտեղ զոհվեցին։ Կարդա՞մ։

–Կարդա,-ասաց Հարութը և ծխախոտատուփից մի գլանակ հանեց։ Բայց չծխեց։

Անուշը ելավ տեղից, աշակերտուհու պես կանգնեց ուղիղ, ձեռքերը սեղմած կողքերին, և արտասանեց.

–''Բաքու''։ Բանաստեղծություն, հեղինակ՝ Թևան Ասրիյան։

Հարութը, նայելով Անուշի մանկականորեն բեմական հուզական կեցվածքին, ճիգով պահեց իրեն, որ չժպտա, միաժամանակ անհուն քնքշանք զգալով նրա հանդեպ։

–Եթե դուր էլ չգա, միևնույն է, չընդհատես,-զգուշացրեց նա և կարդաց.

Մնաս բարով, Բաքու,

Հարազատ ու սիրելի,

Լուսապայծառ տեսքը քո

Արդյոք, կտեսնե՞նք էլի։

Երկնային դու դրախտ,

Բաքու, Բաքու, վշտալից

Որդիներդ տարաբախտ,

Հեռանում են քեզանից։

Հեռանում ենք մենք տրտում՝

Մեռածներին մեր թողած,

Նրանց ոգին մեր սրտում

Հավիտյանս անթեղած։

Լացակումած հեռանում,

Հեռանում ենք քաղաքից,

Գայլի ոհմակն է ոռնում

Գնացողների քամակից։

Օրորվում է ծովը լուռ,

Հրաժեշտի ծփանքով,

Խոր վշտի մեջ մենք անլուր

Ետ ենք շրջվում արցունքով։

Ետ ենք շրջվում, քեզ Բաքու,

Մի անգամ էլ նայելու,

Չէ՞ որ գիտենք դեմքը քո,

Ավաղ, էլ չենք տեսնելու։

Անուշն արագ նստեց իր տեղը, ասես մեկ ուրիշը կարող էր զբաղեցնել այն, և իր լուսաջինջ աչքերով նայեց Հարութին, որն այդ պահին ուզում էր վառել գլանակը, բայց լուցկու հատիկները, չգիտես ինչու, փշրվում էին մեկը մյուսի ետևից։

–Դու գիտե՞ս, որ սա մեր տունը չէ,– ասաց Անուշը՝ ուրախ, որ խոսակցության թեմա գտավ։

Հարութը գուցե և գիտեր այդ մասին, բայց, այնուամենայնիվ, հարցրեց.

–Իսկ ու՞մն է։

–Մեր հեռու բարեկամներից մեկի բնակարանն է։ Նրանք տասը տարվա պայմանագրային կարգով մեկնել են Գերմանիա։ Մինչ այդ ղարմետաքկոմբինատի հանրակացարանում էինք ապրում… Տան վարձ չենք տալիս, մենակ կոմունալ կենցաղային ծառայությունների համար ենք վճարում։ Տանն ինչ կա՝ նրանցն է, մերը՝ տան հետ միասին, լրիվ մնաց թուրքերին։-Նա մտածեց՝ էլ ի՞նչ նյութ գտնի՝ խոսակցությունը շարունակելու համար։– Մեր Թևիկը գիտե՞ք ինչքան սրտից բարակ է, -ասաց նա։-Ցրտահարված մի ճնճղուկ էր գտել, բերեց տուն, խնամեց, փայփայեց, կտուցը պաչելով կենդանացրեց ու բաց թողեց լուսամուտից։ Ուրախությունից քունը չէր տանում, հետո այդ ճնճղուկը հաճախակի գալիս, լուսամուտի դիմաց, բարդու ճյուղերին նստած, ճտճտացնում էր։ Իսկ Բաքվում մի անգամ գիտե՞ս ինչ է եղել,-Անուշը գլուխն օրորելով ծիծաղեց։-Առաջին դասարան էր գնացել, երկու թե երեք օր չէր անցել, մի հայ տղայի հետ եկավ՝ փոքր, լղար, անունը Վիգեն, փչեիր՝ կընկներ։ Հայրիկս շատ էր սիրում Թևիկին,տեսնում էր թե չէ՝ գրկում, փաղաքշում էր, բայց այդ տղայի մոտ չթողեց, որ հայրիկը գրկի իրեն, պատին քսվելով ետ-ետ գնաց։ Հետո ի՞նչ պարզվեց։ ''Այդ տղայի մոտ ինձ մի գրկիր, ասաց, նրա հայրը նոր է մահացել''։ Պատկերացնու՞մ ես։ Առաջին դասարանում։ Հայրս շատ վշտացավ։ Գիտե՞ք ինչու։ Ասաց՝ ''Այդպիսի սրտով սա ո՞նց է ապրելու այս աշխարհում''։ Մայրս էլ է միշտ կրկնում այդ խոսքը։-Անուշը քիչ հապաղեց, ասաց.-Ուզում եմ աշխատանքի տեղավորվել։

–Ինչպե՞ս,-զարմացավ Հարութը։

–Մայրիկին չեմ ասել դեռ, Թևիկն էլ չգիտի։ Դու էլ չասես, լա՞վ։

–Լավ,-գլխով արեց Հարութը։– Իհարկե, չեմ ասի։

–Արձակուրդներին մարզային հիվանդանոցում սանիտար եմ աշխատելու,-պարզաբանեց Անուշը։– Այդ հիվանդանոցի գլխավոր բժիշկը դասավանդում է մեզ։ Ես նրան խնդրեցի, և նա չմերժեց։ Նույնիսկ ասաց, որ ավարտելուց հետո կվերցնի աշխատանքի։ Մայրիկիս օգնել եմ ուզում։ Երկու հերթափոխության է աշխատում։ Թող մի հերթափոխության աշխատի։ Ես ոչ մի բանից չեմ խորշում, նույնիսկ բավականություն եմ զգում, երբ մարդկանց օգնում եմ։ Ամեն ինչ կանեմ, միայն թե մայրիկիս հոգսը քիչ թեթևացնեմ։ Նա չի ասում, բայց ես հո տեսնում եմ, թե ինչքան ծանր է նրա համար։

Միառժամանակ նրանք լուռ էին։ Մեղմիկ երաժշտության ախորժալուր հնչյունները շարունակում էին տարածվել կիսամութ սենյակում։ Հարութը կրկին մոտեցավ լուսամուտին, այդպես լռիկ կանգնեց մի պահ։ Նա ձեռափերը մոտեցրեց սառը ապակուն և ապակու պաղությունը դանդաղորեն սկսեց բարձրանալ նրա ձեռքերն ի վեր։ Այնուհետև, նայելով Անուշին, կամացուկ, բայց ոչ այն տոնով, որով իր սերն էր խոստովանել նրան, ասաց.

–Մոռացիր այն ամենը, ինչ ես քիչ առաջ ասացի քեզ։ Պարզապես ուզում էի, որ դու իմանայիր այդ մասին։– Մտքերի մեջ խորասույզ՝ նա սկսեց մատներով շփել ճակատը։

Անուշն ուշադիր նայում էր նրան։

–Ցու՞րտ է քեզ։

–Ոչ…-շշնջաց Հարութը։

–Չեմ լսում։

–Չէ, իհարկե։

Հարութը հազիվ նկատելի ժպտաց։ Նա հեռացավ լուսամուտից և, նստելով իր նախկին տեղը, հանեց ծխախոտատուփը, սակայն դարձյալ չծխեց, այլ սկսեց մատների մեջ ճմրթել գլանակը, հետո ամբողջ ծխախոտը լցրեց մոխրամանի մեջ, այնտեղ գցելով նաև դատարկ պարկուճը։ Մի կարճ պահ երկուսով լուռ էին։ Անուշը վերջապես թողեց իր անդադար խաղը՝ կարմիր նախշերով գորգի ծոպերի հետ, չիմանալով ուր թաքցնել ձեռքերը, ասես դրանք սաստիկ խանգարում էին նրան՝ կողմնորոշվելու, և վախվորած նայեց Հարութին, որը նստել էր, մի ձեռքով հենված սեղանին, իսկ մյուս ձեռքով ուժեղ շփում էր քունքը։

Անուշի սիրտը ճմլվեց նրա տեսքից։ ''Ախր, ինչու՞, ինչու՞ է իրեն տանջում այդպես…''։-Նա պատրաստ էր ներողություն խնդրել իր կոպիտ արարմունքի համար։

–Հարութ, պետք չէ այդպես,-երկչոտ արտաբերեց նա։

Հարութը շփոթված ետ քաշեց ձեռքը։ ''Առավոտվանից ցավում է գլուխս,''-մրմնջաց նա և ելավ տեղից։ Կոճկելով վերարկուն, նա վերցրեց գլխարկը։ Այնուհետև մոտեցավ Անուշին և մեկնեց ձեռքը։ Առանց բազմիցից ելնելու, Անուշը նայեց Հարութին և ձեռքը դրեց նրա մեծ ու տաք ափի մեջ։

–Ցտեսություն , Անուշիկ,-գորովալից ասաց նա։-Մի բարկացիր։ Ես այդ ամենը չէի ուզում ասել քեզ, նախօրոք գիտեի, որ այսպես պիտի ստացվի։ Բայց չէ՞ որ լռելը նույնպես դժվար է։

Ասաց և դուրս եկավ։

Եվ Անուշը, ինքն էլ չհասկացավ թե ինչու, վազելով մոտեցավ լուսամուտին։ Հարութն անցավ փողոցով, առանց իրենց լուսամուտին նայելու։ Սենյակն ասես միանգամից մթնեց, դարձավ անհրապույր ու դատարկ։ Նա վառեց լույսը և իսկույն էլ հանգցրեց. նրան թվաց, թե լամպի այդ պայծառ լույսից կարող է չքանալ իր համար նոր ու միաժամանակ քիչ թախծալի անրջանքը, որ հաճելիորեն համակել էր իրեն և որից նա բաժանվել չէր ուզում։ Երկար ժամանակ այդպես կանգնած, նա մտահույզ նայում էր լուսամուտից։

Անցել էր երկու ամիս։ Այդ ժամանակաընթացքում Հարութը մի երեք անգամ եղել էր Թևիկի մոտ։ ''Գործով'',-ինչպես ինքն էր ասում։ Անուշին վերաբերվում էր զուսպ կերպով, հենց այնպես, կարծես թե նրանց միջև ոչ մի խոսակցություն չէր եղել։ Եվ չնայած այն բանին, որ Անուշը սիրում էր ձեռ առնել բոլոր այն տղաներին, ովքեր դժբախտություն էին ունենում սեր բացատրվել նրան, կամ անհեթեթ նամակներ հղել՝ գրքերից արտագրած սիրո խոստովանություններով, Հարութի հետ նա փորձ անգամ չէր անում որևէ նման բան անել, գիտեր՝ թույլ չի տա։ Նրա մեջ՝ հանդեպ Հարութի ու նրա զգացմունքի, առանձնահատուկ ինչ-որ բան կար, որը բացառում էր միտքն անգամ այդ չարաճճիության։ Անուշը թանկ էր գնահատում նրա սերը։

Ահա թե ինչու Անուշը խռովմունքի մեջ ընկավ, լսելով, որ հիվանդ եղբոր մոտպարապելու Հարութն է գալու։ Պակաս խռովքի մեջ չէր նաև Թևիկը։ ''Կգա ու հոգիս կհանի,-ոչ չարությամբ, իհարկե, մտածեց նա։-Կսկսի մեծավարի խրատներ կարդալ գլխիս''։ Պարզ է, մտածում էր, Թևիկը , հեգնանքով կխոսի նաև իր բանաստեղծությունների մասին, կամ ինչպես ինքն է ասում՝ ''շինծու ոտանավորների''։ Իսկ ինչու՞ է շինծու, չէ՞ որ ինքը վերարտադրում է կյանքը, պատկերների լեզվով, այսինքն պատկերավոր խոսում է այն մասին, ինչ ինքը տեսնում ու զգում է խորապես։

Այդքան սիրուն

Վեհատեսիլ,

Անմատչելի

Ու նրբիրան՝

Ինչպես բարդի,

Կանգնած ես միշտ

Դու իմ ճամփին։

Ի՞նչն է այստեղ վատ։ Գայանեի մասին է գրված, ձոն է նվիրված նրան, ինքը, ահա, պարզ տեսնում է նրան՝ նրբագեղ, վեհատեսիլ, նրբիրան, ի՞նչն է այստեղ շինծու, ''անգութ Հարութ'', մտքում դիմելով նրան սրտնեղած ասաց Թևիկն ու շարունակեց մտովի.

Այդքան սիրուն,

Սքանչելի,

Գայթակղիչ

Ու կախարդիչ,

Չքնաղագեղ

Ու բարետես,

Վեհասքանչ

Ու նրբագեղ՝

Չեմ տեսել ես

Եվ ոչ մի տեղ…

Ամեն ինչ ճիշտ է, այդպես էլ կա, իսկ նրա անզուգական ժպիտը, երբ բոլորը ծիծաղում էին, իսկ նա միայն ժպտում էր՝ զմայլուն աչքերով ակնդետ նայելով Թևիկին։ Մի՞թե հնարովի որևէ բան կա այստեղ։

Այն օրվանից,

Ինչ քեզ տեսա,

Եվ այն պահից,

Երբ նազանքով

Շեղ նայեցիր

Սև, շողշողուն

Քո աչքերով

Ինձ ծիծաղկուն.

Սիրտս դողաց

Միանգամից,

Միանգամից

Կյանքս փոխվեց։

Այդպես էր, ինք իրեն խոսում էր Թևիկը, ճիշտ այդպես էր, դրա համար էլ թղթերը, պատմաբանասիրական հանձնեց։ Միթե՞ Հարութը սիրտ ունի, կարող է հասկանալ դա, մի՞թե նա բանաստեղծություն է հասկանում։ Նա հիշեց, թե ինչպես ձմռան մի ցուրտ օր (Գայանեն տանը մոռացել էր ձեռնոցները) իր շնչով տաքացրեց նրա մատները, և նրա մատները ցրտից կարմրել ու շատ սառն էին, սառն ու անչափ գեղեցիկ։ Ինքը դա հիշում է։

Քո կազմվածքով՝

Զուտ նաիրյան,

Քո մատներով

       Հանց սրբատաշ,

Պարանոցով

Անչափ ողորկ՝

Հանց մարմարյա,

Քո քայլվածքով՝

Շորորուն ու

Հեզաճկուն,

Ժպիտներով

Գիրգ շուրթերիդ

Չնաշխարհիկ,

Ու դնչիկով

Հրապուրիչ

Ու էրոտիկ-

Խելքամաղ ես

Արել դու ինձ։

Թևիկի աչքերը լցվեցին արցունքներով, և նա չէր փորձում անգամ սրբել այդ արցունքները, նա իր աչքի առաջ տեսնում էր Գայանեին, և սիրտը տրոփում, անկանոն թրթռում էր բերկրանքից։ Հիշեց. կռվի ժամանակ նա մի անգամ տեսավ լուսաբացը լեռների վրա։ Լույսը նոր-նոր էր բացվում, երկինքը արևելքում կարմրեց, հետզհետե շիկացավ, ծառերի կատարները բռնկվեցին ծիրանագույն լույսի հրավառ շերտերով, և սարերի ետևից միանգամից դուրս սահեց արևի հրաշեկ գունդը։ Հետագայում բանաստեղծություն գրեց այդ մասին.

Ելավ արևը սարից

Հրակարմիր շողերով,

Երգը հնչեց աղջկանց՝

Կանաչկարմիր շորերով…

Իսկ այն ժամանակ, հիշում է, հեռվում, կիսաթափանցիկ կապտագույն մթության մեջ մի կարճ պահ ցոլցլաց Թարթառը։ Թարթառից այն կողմ, Հաթերք գյուղից էլ վեր՝ Մռավա սարի գագաթներին նստած ձյունը շողշողաց արևից։ Այս ու այնտեղ, ոչ այն է քիչ այն կողմ, բլրակին, ուր ծաղկած ավելը տարուբերվում էր վաղորդյան սյուքից, ոչ այն է կորնգանի կարմրավառ ալիքվող արտերում ու ոչ այն է մոտակա մարգագետնում, հնչեց արտույտի բյուրեղյա ձայնը, հետո կլկլացրին մարգարտալորերը, գետից այս կողմ դայլայլեց դեղձանիկը, քաղցրածոր երգեցին կեռնեխները, և դա այնքան սրտառուչ, այնքան հուզիչ ու հեքիաթային էր, որ Թևիկը չդիմացավ, ճիշտ հիմիկվա պես՝ աչքերը լցվեցին երանելի սքանչանքից։ Նա երջանիկ էր, որ չզոհվեց երեկ, որովհետև շրջափակման մեջ էին ընկել, ռացիայով օգնություն խնդրեցին, ուրիշ ջոկատներից համալրում եկավ՝ Վոլոդյա Բալայանի ու Նորիկ Դանիելյանի գլխավորությամբ, և իրենք կռվելով դուրս եկան շրջափակումից, նա արտասվում էր գուցե և այն բանի համար, որ, իրոք, չզոհվեց երեկ, չէ՞ որ Իգորի մոր պես՝ իր մայրն էլ չէր դիմանա իր կորստին, չզոհվեց և ահա տեսնում է նոր օրվա լուսաբացը՝ իր բազմերանգ գույներով, կկվի տրտմագին կանչով, դեղձանիկի ու կեռնեխի դայլայլով, արտույտի բյուրեղյա ձենով, մարգարտալորի կախարդական երգով, ճնճղուկների ցաքուցրիվ երամով, որ շրջան կազմած՝ մի երկու պտույտ արեցին ու անցան բլրի վրայով… Թևիկն այս բանաստեղծությունը չի տա Հարութին՝ կարդալու, ոչ միայն նրա համար, որ կարող է ասել ''երկարաշունչ ոտանավոր է'', այլ, որովհետև նա իսկույն կհասկանա, որ Գայանեին է ձոնված այն, նրա մասին է, որովհետև ոչ միայն Հարութը, կուրսեցիներից ով էլ որ կարդա՝ իսկույն կհասկան դա, ախր, ուրիշ էլ ում մասին կարելի է այդպես գրել, եթե ոչ Գայանեի, և Թևիկի միտքը կրկին վերադարձավ Գայանեին, և բաղձալի տողերը՝ նրա մասին, մեղեդու պես վերստին հնչեցին նրա հոգում.

Ասա, անգին,

Ի՞նչ անեմ ես,

Որ հասկանաս

Դու իմ հոգին։

Հո չե՞ս ուզում,

Սիրուց գերված՝

Ես խենթանամ,

Եվ ամենուր,

Եվ ամեն օր,

Գիշեր ու զօր,

Նաև պատեհ

Ու անպատեհ,

Արցունքն աչքիս

Անունդ տամ,

Ճամփադ պահեմ։

Ասա դու ինձ,

Ի՞նչ անեմ ես,

Որ ինձ սիրես.

Ախր, շատ եմ

Տարված քեզնով,

Իմ անուշիկ։

Արար աշխարհ

Գնա ման եկ,

Իմ աննման,

Գտիր մեկին,

Որ քեզ սիրի

Նա ինձ նման…

Ինչ-որ մեկը կարճ, սակայն եռանդուն, ծեծեց դուռը։ Թևիկը բանաստեղծությունների տետրը խոթեց ներքնակի տակ, սեղանից վերցրեց պատմության գիրքը, բաց արեց, դրեց կողքին։ Միջանցքում լսվեց Հարութի ծանոթ ձայնը։

–Մի անգամ էլ բարև, Սաթենիկ մորաքույր։ Քնա՞ծ է Թևիկը։

–Չէ, Հարութիկ ջան, քնած չի, -արձագանքեց մայրը։– Քնած չի, ցավը թողնու՞մ է, որ քնի։

–Էհ, Սաթենիկ մորաքույր, մի հավատացեք նրան։ Ձևացնում է,-ասաց Հարութը։ Ձայնից երևում էր՝ կատակում է։ Թևիկը լսում էր՝ բազուկով ծածկած աչքերը։ ''Աշխարհն էլ փուլ գա, չի հավատալու,-քրթմնջաց նա։– Ասելու է՝ ինքնաներշնչում է… Նրա համար ամեն ինչ ինքնաներշնչում է։ Նոր Զիգմուդ Ֆրեյդ է հայտնվել գլխիս՝ իր հոգեվերլուծական տեսություններով''։

–Դե, լավ, ու՞ր է նա՝ մեր ժամանակի հերոսը։

Հարութը ձեռքերը քիչ առաջ պարզած, ետ սանրած սև մազերով, գլուխը թեքած մի կողմի, արագ քայլերով շրջանցելով սեղանը, մոտեցավ Թևիկին, կանգնեց նրա դիմաց։ Եղջյուրե մեծ ակնոցը համարյա զբաղեցնում էր նրա լայն ու կլոր դեմքի կեսը, ապակիների արանքում ասես սեղմելով ոչ մեծ, թեթևակի վեր ցցված քիթը։

–Հը, ինչ է, Թևիկ, պառկած հանգստանում ենք, հա՞,-քիչ փքուն նրա շուրթերը ժպտում են, բայց աչքերը ակնոցի տակից նայում են ուշադիր։

–Ողջույն, Հարութ… Նստիր։

–Վա՞տ ես զգում քեզ։

–Շա՜տ… Հասկանու՞մ ես…ես…ջերմությունս էլ շատ բարձր է…-հոգնած բացատրում է Թևիկը և նրա զսպված թավ ձայնի հնչյուններում ակամայից կեղծության թախծագորով երանգներ են որսվում։ Թևիկը զգաց դա։ Նա անցողակի նայեց Հարութին. արդյոք, նա նույնպե՞ս զգաց։ Չէ, ոնց որ չնկատեց… Բայց չի իմացվի, խորամանկի մեկն է՝ չես խաբի։ Իրեն հատուկ շտապկոտությամբ, Հարութը հանում է ամառային կապույտ կուրտկան, հագցնում է այն բազկաթոռի թիկնակին, մնալով սպիտակ վերնաշապիկով։ Այնուհետև արագ մոտենում է լուսամուտին՝ բացելու լուսամուտափեղկը, սակայն, հիշելով Թևիկի ջերմության մասին, վերադառնում, նստում է սեղանի մոտ, դեմքով ննջարանի կողմը։ Անուշն այնտեղ է։

''Ոնց որ թե տեսավ ինձ'', մտածում է Անուշը, նայելով մինչև վերջ չփակված դռան նեղլիկ անցքին։ Թե չի՞ տեսել։ Ախր, ինչու՞ եմ այսպես վախենում… Հիմա դուրս կգամ և, առանց այլևայլության, կասեմ. ''Բարև, Հարութ, ներիր, զբաղված էի, չկարողացա դուրս գալ։ Եվ վերջ''։ Սակայն շարունակում է մնալ նստած։ Չի ելնում տեղից։

–Իսկ բժիշկն ի՞նչ է ասում,-հարցնում է Հարութը, նայելով Թևիկի այտերի կարմրությանը։

–Ի՞նչ պետք է ասի բժիշկը… Ասում է՝ մոռացիր քննության մասին։

–Ինչու՞,-Հարութն ուզում է հարցուփորձով պարզել, թե կոնկրետ ի՞նչ է ասել բժիշկը։

–Չգիտեմ։

–Եվ դու որոշել ես մոռանա՞լ։

''Վերջ, կպել է ու պոկ չի գալու,-դժգոհ մտածում է Թևիկը։-Մեկ ուրիշին ուղարկեին՝ իսկույն կհասկանար, իմ վիճակի մեջ կմտներ, իսկ սա… հազար հարց է տալու''։

–Ես չեմ որոշել, այլ բժիշկը։

–Իսկ դու՞։

–Ե՞ս։

–Այո, դու։ Դու՞ ինչ ես որոշել։

–Ես ի՞նչ պիտի որոշեմ։ Բժիշկն է որոշողը։

–Դու ես որոշողը, այլ ոչ թե բժիշկը,-խստորեն ասում է Հարութը։

–Դե, ես ի՞նչ…

–Ինչպե՞ս թե՝ ինչ։ Հարկավոր է հանձնել քննությունը։

–Դե, ես ի՞նչ եմ ասում որ,-կմկմում է Թևիկը, մտքում կշտամբելով նրան. ''Ասացի չէ՝ կպավ, պոկ չի գալու''։

–Սկսու՞մ ենք։

–Սկսում ենք,– դժկամորեն արձագանքում է Թևիկը և իր համար ևս անսպասելի, ասում է.-հիմա կսկսենք։

''Հետաքրքիր է,-զարմանում է Անուշը, իսկ առավոտվանից նվնվում էր. ''ցավում է, մեռնում եմ…''։ Նա հեռվից գողունի հետաքրքրասիրությամբ նայում է Հարութին. նրա խստավուն դիմագծերը Թևիկի խոսքերից հետո մեղմանում են։

–Դե, ուրեմն, չարժե ժամանակ կորցնել,-ասում է Հարութը, ձեռքն առնելով կոնսպեկտները։ ''Չէ, հարկավոր է դուրս գալ, մտածում է Անուշը։-Հետո ուշ կլինի, և այնքան էլ գեղեցիկ չի ստացվի''։ Բայց դարձյալ չի ելնում նստած տեղից. ինչ-որ անբացատրելի և բոլորովին ոչ իրեն յուրահատուկ երկչոտություն ստիպում է նրան մնալ իր տեղում։

–Տեղաշորս ուղղենք՝ սկսում ենք։

Հարութը մոտենում է խոհանոցի դռանը։

–Սաթենիկ մորաքույր, տեղաշորը մի քիչ ուղղել է պետք։

Մայրն արագ ելնում է խոհանոցից։

–Մամա, թափ տուր բարձս և մեկն էլ բեր։ Սկսում ենք պարապել։

Մայրը զարմացական մի հայացք է ձգում Հարութին, որի դեմքին բարեհաճ ժպիտ է տարածվում։ ''Ասես ներսից լույս ճառագեց'',-մտածում է Անուշը։

–Այո,– ի պատասխան Սաթենիկ մորաքրոջ զարմացական հայացքին, ասում է Հարութը։-Թևիկի արարքն այսօր պետք է համարել հերոսական։

–Դու էլ այնպիսի բան կասես,– քիչ շփոթված ասում է Թևիկը, այնուամենայնիվ գոհ ընկերոջ տված գնահատականից։ Նա ինքն էլ ուրախ է իր կայացրած վճռից՝ պատրաստվել քննության, ինչ էլ որ լինի, և ինչ-որ տեղ համաձայն է այն մտքին, որ իր քայլն իրոք իսկական տղամարդու քայլ է։

Մայրը մի անգամ ևս նայում է որդուն և նրա հոգում երկու տարբեր զգացում են խլրտում՝ հպարտություն որդու հանդեպ և տագնապ՝ նրա առողջության համար։ Նա գնում է մյուս սենյակ՝ բարձը բերելու։

Անուշն արագ գլուխը խոնարհում է սեղանին՝ գործնականորեն նոր ամսաթիվ դնելով ընկերուհուն ուղարկվող նամակի տակ։

–Դու դեռ չե՞ս ավարտել նամակդ։

''Աստված իմ, ախր, նա ինչու՞ է այդպես ճչում…Միթե՞ չի կարող քիչ կամաց…''։

–Ոչ, ես…ես արդեն վերջացրի, մամա։

Նա ելնում է տեղից և դատապարտվածի պես գնում է կրնկի վրա բացված դռան կողմը։

Հարութը շրջվում է Անուշի ձայնի վրա և բարձրանում նրան ընդառաջ։

–Բարև, Անուշիկ,-ասում է նա մեկնելով ձեռքը, և Անուշը միանգամայն պարզ հասկանում է, որ Հարութն իրեն տեսել է այստեղ գալու հենց առաջին վայրկյանից։

–Բարև, Հարութ… Կներես…Ես…ես զբաղված էի… Նամակ էի գրում ընկերուհուս։ Նստիր, ինչու՞ ես կանգնել։

–Վերջացե՞լ են ձեր քննությունները,-հարցնում է Հարութը և, մի կերպ սքողելով շփոթմունքը, նստում է իր տեղը։

–Էհ, բախտավոր մարդիկ են,-խոսակցությանը խառնվելով, երանությամբ ասում է Թևիկը։ -Իսկ մենք ամբողջ երկու օր պիտի տքնենք։ -Նա կիսապառկած է անկողնում՝ վիրակապերով փաթաթված ծանր ոտքը առաջ մեկնած, մեջքով թիկնած փափուկ բարձերին։

–Ասես Իրանի շահնշահ Փեհլևին լինի,– ծիծաղում է Հարութը, գրպանից հանելով ծխախոտատուփը։ – Ծխու՞մ ես։

–Ոչ։

–Ոնց կուզես։ Միայն, նայիր, հետո չեմ թողնելու։-Նա կոնսպեկտները քաշում է դեպի իրեն և, շրջվելով Անուշի կողմը, անչափ մեղմ ձայնով ասում է.-Իսկ հիմա, Անուշիկ, դու արդեն մեզ խանգարում ես,– և, ասածին ավելի մեղմացուցիչ տոն տալու համար, ավելացնում է,-մենք շատ քիչ ժամանակ ունենք։

Սակայն Անուշը չի էլ վիրավորվում, նա ըմբռնումով գլխով է անում և, արդեն սենյակից դուրս գալիս, իր ետևում լսում է Հարութի ձայնը.

–Այսպես, ուրեմն։ Թեման կոնսպեկտով կարդում եմ մինչև վերջ։ Ինչ կարդացի՝ պատմելու ես։ Հոգնեցիր՝ ասում ես, բայց ավելի լավ կլինի, որ առհասարակ մոռանաս ոտքիդ մասին։

Թևիկը հառաչում է.

–Լավ, լավ… Մի տես ի՜նչ գործնական է դառել։

Վարպետորեն թաքցնելով քմծիծաղը, Հարութը գլուխը խոնարհում է հաստափոր տետրին. նա շատ լավ գիտի, որ եթե նրա հոգու վրա չկանգնես՝ չի պարապելու։

Անուշն իր ետևից ամուր փակում է դուռը։ Հետո մոտենում է գրքերի պահարանին, ծրար է որոնում, որպեսզի նամակն ուղարկի, սակայն չի գտնում։ Այնուհետև վերցնում է Դովլաթովի պատմվածքների ժողովածուն, որ ընկերուհիներից մեկն է վերջերս տվել իրեն կարդալու, և սկսում է կարդալ նրա պատմվածքներից մեկը։ Սերգեյ Դովլաթովի մասին Անուշը եղբորից է լսել, կարդում է անսահման հաճույքով և զարմանում է, որ այդպիսի տաղանդավոր գրողի ստեղծագործությունները արգելված են եղել Սովետական Միությունում։

Մյուս սենյակից հազիվ լսելի, սակայն անդադար հնչում է նույն ձայնը: Հարութի ձայնն է. նա է կարդում։

Դուռը դանդաղորեն բացվում, անաղմուկ ներս է մտնում մայրը։

–Թևիկ ջան, ո՞նց ես, մաման մատաղ, չե՞ս հոգնել։

–Ոչ, մամա,-խոր հոգոցով պատասխանում է Թևիկը։-Մենք ընդմիջումներով ենք պարապում։

Ձայներ լսելով՝ Անուշը դուրս է գալիս իր սենյակից։ Նստելով եղբոր ոտքերի մոտ, մահճակալին, նայում է Հարութին, բայց, հանդիպելով նրա հայացքին, շփոթված ասում է.

–Մեր Թևիկը կեցցես, չէ՞։

Հարութը ժպտում է.

–Բա, ասացի, չէ՞, հերոսական արարք է նրա արարքը։

Սակայն Թևիկի վրա ոչ մի գովեստ չի ազդում այլևս. նա հոգնել է։ Նրա դժգոհ տեսքը զգաստացնում է Հարութին։ Ժպիտը չքանում է նրա դեմքից։ Ընդհանուր տետրից առանձնացնելով շուրջ երեսուն էջ, Հարութը ցույց է տալիս Թևիկին, միաժամանակ գրպանից հանելով անվանական ժամացույցը, որի մասին Թևիկն ասել էր քրոջը։

–Չորսին հինգ է պակաս։ Հինգ րոպե ընդմիջում՝ առաջ ենք անցնում։

Թևիկը չի առարկում՝ անօգուտ է։ Երկուսից հինգ րոպե՝ Հարութի սահմանած կարգն է՝ ոչ մի ավել վայրկյան։ ''Չէ, սա հաստատ հոգիս հանելու է'',-կնճռոտվում է Թևիկը։

–Թևիկ, ուզու՞մ ես քիչ մասաժ անեմ ոտդ,-ասում է մայրը, կարեկցությամբ նայելով որդուն։

Թևիկը սրտանց կուզենար, իհարկե, ասել՝ ''հա, մամա'', բայց հայացքով որսալով Հարութի ակնոցի սառը փայլը, ոչինչ չի ասում։ Այդ փայլի ետևում չեն երևում Հարութի աչքերը, բայց Թևիկը զգում է. դրանք համարյա ուղղված են իր քթարմատին, և նա այդ աչքերում ասես կարդում է. ''Դե, ասենք թե մի քիչ թեթևացավ ոտքիդ ցավը, դրանից որևէ բա՞ն է փոխվելու, ժամանակ ենք կորցնելու միայն, և ուրիշ ոչինչ''։

–Չէ, մամա, պետք չի, ես ինձ լավ եմ զգում։ ''Քննությունը վերջանա, կգնամ վիրահատության,-մտածում է նա։-Այդ անիծյալ բեկորից է այս ամբողջ ջերմությունն ու տառապանքը''։

–Սաթենիկ մորաքույր, դուք նրան բոլորովին քնքշակյաց եք դարձրել, -դարձյալ ժպտում է Հարութը։-Այդպիսի վերաբերմունքից հետո նա կարող է երևակայել, թե իրոք լուրջ հիվանդ է, այնինչ ինքնաներշնչում է, ուրիշ ոչինչ։

–Ախր, Հարութիկ ջան, երեսի գույնից տեսնում եմ, չէ՞…-և հանկարծ ինչ-որ հիշելով ասում է.-կաց մի հատ չափենք ջերմությունը։

–Նա ոչ մի ջերմություն էլ չունի, Սաթենիկ մորաքույր։ Մի՞թե ես չեմ տեսնում,-նա թեքվում, ձեռքը դնում է ընկերոջ ճակատին։-Ասում եմ, չէ՞, ոչ մի ջերմություն։ Թևիկ, ինքդ ասա, ու՞ր է այստեղ ջերմությունը,-նա կիսաշրջվում, դառնում է Անուշին,-Անուշիկ, նայիր, ես ճի՞շտ եմ ասում, թե չէ. ոչ մի ջերմություն էլ չկա։

–Հա, ոնց որ թե չկա, -մրմնջում է Թևիկը։

Անուշը նայելով եղբորը, ծիծաղում է աղջկական իր քաղցրաձայն ծիծաղով։ Բայց մայրը ոչ ոքի չի լսում, նա սառը ջերմաչափը զգուշորեն դնում է որդու թևատակին։

Ուղիղ ժամը չորսին Հարութը վերցնում է տետրը։

–Սկսու՞մ ենք։

–Սպասիր,– զայրալից ասում է Թևիկը։-Աստված, սա ի՞նչ մարդ է, չեմ հասկանում,– մռայլորեն ավելացնում է նա, թևատակից հանելով ջերմաչափը։ Սակայն նա չի հասցնում նայել թվերին, որովհետև մինչ նա անշտապ դանդաղկոտությամբ կհաներ ջերմաչափը, մինչև դանդաղաշարժ կմոտեցներ աչքերին, մինչև դանդաղորեն կնայեր, Հարութը նրա ձեռքից արագ վերցնում է ջերմաչափը ու մոտենում լուսամուտին։

–Դե, իհարկե, չկա։ Հավատացեք, երբ ասում են, 37 ու 3, -և ձեռքի եռանդուն շարժումով թափ է տալիս ջերմաչափը։– 37 ու 3-ն էլ ջերմություն է, բայց պարապել, համենայն դեպս, կարելի է։

Մայրը թեթևահավատությամբ նայում է Հարութին, այնուհետև կոշտացած ձեռքը դնում է Թևիկի ճակատին և , շուրթերը սեղմած, օրորում է գլուխը։ Հարութը գրպանից դուրս է բերում թաշկինակը և, հանելով ակնոցը, սրբում է քրտնած ապակիները։ Անուշն առաջին անգամ է տեսնում Հարութին առանց ակնոցի և մնում է ապշած. նրա առջև բոլորովին ուրիշ մարդ է կանգնած։ Ասես ակնոցի հետ միաժամանակ Հարութը հանել էր մինչև այդ անտեսանելի դիմակը, որը նրա դեմքին գերգործնական արտահայտություն էր տալիս։ Նա այնպիսի անօգնական, սրտառուչ-մոլոր տեսքով էր կկոցել իր կարճատես աչքերը, որ Անուշը մի պահ խղճաց նրան և սրտի անդիմադրելի մղումով ցանկացավ մոտենալ Հարութին ու քնքշանքով փաղաքշել նրան։

Հարութը դնում է ակնոցը և սպասում այնքան, մինչև Անուշն ու մայրը դուրս կգան։ Անոշը ելնում է տեղից և գնում իր սենյակը։ Կանգ առնելով սենյակի մեջ տեղը, նա ձեռքերը տանում է այտերին. այտերը այրվում են։

Մորը ևս ոչինչ չի մնում անելու, քան ենթարկվել. նա տեսնում է, որ, միևնույն է, պարապմունքը պետք է շարունակել, անցնում է միջանցք և, բացելով ննջասենյակի դուռը, ասում է Անուշին. ''Անուշիկ, ես հարևանի մոտ եմ, խնդրել էր, որ անցնեմ, ոչ մի տեղ չգնաս, քիչ հետո կգամ''։

Հարութը բացում է տետրը. ամբողջ մի էջ բանաստեղծություն է գրած՝ գրած-ջնջած, խզմզած, նորից ջնջած-գրած։

–Սա պատմության կոնսպե՞կտ է, թե ոտանավորների ժողովածու,-խիստ տոնով հարցնում է նա։ ''Կարո՞ղ է Գայանեի մասին է'',-վախեցած մտածում է Թևիկը և դարձյալ հոգում թրթռում է նրա քաղցր անունը՝ ''Գայանե… դու իմ կյանքն ես, շունչն ու հոգին, երազանքս՝ քաղցրանուշիկ…''։

–Սա ի՞նչ է, քեզ եմ հարցնում, Ասրիյան,-նրա մտովի թռիչքն ընդհատում է Հարութը։ – ''Գամել է ինձ բախտը անգութ…''։ – Նա նայում է Թևիկին, քմծիծաղում։ Թևիկը նրա ձեռքից խլում է տետրը, պոկում է էջը։ ''Աստված, այս ի՞նչ պատիժ ես ուղարկել ինձ համար'',– մտովի փնթփնթում է նա՝ խոնջանքով ու հուսաբեկ։ Հարութը կրկին հանում է ժամացույցը.

–Տասներկու րոպե զուր տեղը կորցրինք։

Թևիկը խամրած տեսքով նայում է առաստաղին ու ալարելով արտաբերում է.

–Տեր աստված, սա ի՞նչ մանրախնդիր մարդ է եղել, ես չեմ իմացել։

–Մանրախնդրությունն ի՞նչ կապ ունի այստեղ։ Ժամանակը չի սպասում, իսկ վաղը չէ մյուս օրը պետք է քննություն հանձնես։

–Չեմ էլ հանձնի… Մեծ բան է…

–Չհանձնելը հեշտ է, հանձնելն է դժվար։ Այնպես որ, մտածիր։ Եվ չարժե հիստերիկայի մեջ ընկնել այն բանի համար, որ ինչ-որ բան չի ստացվում։ Չեխովն ասում է, որ կյանքը շատ դյուրին է և հարկավոր է ահագին ջանք թափել, որպեսզի ինքդ քո ձեռքով փչացնես այն։ Ես լիովին համաձայն եմ նրա հետ, բարեբախտաբար, անորոշելի հանգամանքներն այնքան քիչ են, որ դրանց թվարկման համար մեր մի ձեռքի մատներն էլ հերիք են։ Թե չէ հրեն գրում ես՝ ''բախտը անգութ'', և հասկանալ չես ուզում, որ անհրաժեշտ է լարել ուժերը և կտեսնես, որ ոչ մի ''անգութ բախտ'' էլ չկա։

Թևիկը կատաղում է.

–Ի՞նչ ես կպել այդ բառերին՝ բախտ, բախտ… Հա գրել եմ, հետո՞ ինչ, թող հիմարություն լինի, հա, հիմարություն է, հետո՞, ուզու՞մ ես հենց այս րոպեին պատռեմ։ Եթե դա քեզ բավականություն է պատճառում, կարող եմ պատռել։– Նա պատռում է բանաստեղծությունը, թղթերը լցնելով մոխրամանի մեջ։– Բավարարվա՞ծ ես։

–Ըհը։– Հարութը գոհունակությամբ շփում է ձեռքերը։– Այ, դա ուրիշ բան։ Դե, ուրեմն առաջ անցնենք։ – Եվ նա խոնարհվում է կոնսպեկտների վրա։

Անուշը շրջվում, երկարելով ձեռքը, հրում, փակում է դուռը։ Եվ դարձյալ այնտեղից թափանցում է Հարութի խուլ ու միալար ձայնը… Որոշ ժամանակ Անուշը ականջ է դնում այդ ձայնին, այնուհետև, մտքերի մեջ, մոտենում է մեծադիր հայելուն։ Առաջներում նա երբեմն սիրում էր կանգնել հայելու առջև և ինքնահիաց դիտել ինքն իրեն։ Վատ տրամադրության դեպքում օգնում էր։Նայելով իր գեղանի կազմվածքին, շամամի պես կլորիկ դեռահաս կրծքերին, լուսաշող սպիտակուցներով սևորակ աչքերին, նորաբաց կակաչի պես հրակարմիր թրթռուն շուրթերին, հիշելով, թե կոլեջում ու ատամնաբուժարանի տղաներն ինչպիսի կրակոտ հայացքներով էին նայում իրեն, տրամադրությունն ինքնաբերաբար բարձրանում էր։ Սակայն այսօր սովոր զվարթությունը չկար, աստված գիտի, թե որտեղից հայտնված, անհասկանալի ու անորոշ ինչ-որ տրամադրություն պատել ու չէր լքում նրան։

Անուշը շրջվում, նստում է լուսամուտագոգի առջև, ուր միշտ սիրում էր նստել և, նորից վերցնելով Դովլաթովի գիրքը, սկսում է կարդալ. երեկ գիշեր նա ''Կոմպրոմիսը'' կիսատ էր թողել։

–Հարութ, արի մի քիչ ընդմիջում անենք,-ասում է Թևիկը կես ժամ անց։

–Այս էջն էլ վերջացնենք…– Հարութը կարդում է. ''Մարտի տասնվեցին ֆրանսիական բուրժուազիան, որը ներկայացված էր ազգային գվարդիայում, ցույց կազմեկերպեց՝ ուղղված Ֆրանսիայի ժամանակավոր կառավարության դեմ։ Այն հանդես էր գալիս ''Կորչի Լենդրու-Ռոլլենը…՛՛, ''Կորչի ժամանակավոր կառավարությունը'' լոզունգներով։

Կիսափակ կոպերի տակից Թևիկը տեսնում է Հարութի շտապկոտ շարժվող շուրթերը, թեթևակի ծռված ակնոցը… Թևիկը ցնցում է գլուխը՝ խոնջությունը վանելու իրենից։

–''… և անցնել բուրժուական հանրապետության կողմը, դրանով իսկ հարված հասցնել բուրժուազիային…''։

''Մի շաբաթ, ոնց որ լարովի, կարդալու է'',-մտածում է Թևիկը։

''…Այսպիսով ,նա ամրացրեց նրա դիրքերը, փոխանակ…''։

''Ով՞ ամրացրեց։ Ո՞ւմ դիրքերը,''-սարսափով մտածում է Թևիկը։– Այ քեզի բան, բաց եմ թողել։ Գրողը տանի… Լավ, հետո կտեսնենք…Գուցե պարզվի…''։ Նրա աչքին է ընկնում ''Շիպկայի'' ծխախոտատուփը։ Նա մի գլանակ է վերցնում այնտեղից։ Կանգ առնելով կես խոսքի վրա՝ Հարութը դառնում է նրան.

–Պատմիր՝ ինչ որ կարդացի։

Թևիկը հանգիստ ծխում է, վառված լուցկու հատիկը դնելով ծխախոտատուփին։ Հարութը այն վերցնում, գցում է մոխրամանի մեջ։

–Դե՞հ։

–Իյա՜… ի՞նչ դեհ։ Կարծում ես չե՞մ պատմի։

Հարութը բարձրացնում է գլուխը։

–Իմ ուզածն էլ հենց այն է, որ պատմես։

–Հի-հի-հի… խորամանկն է, հա… Ուզում ես բռնացնել ինձ։ -Թևիկը քրթմնջում է։– Վերջ տուր, Հարութ։ Ես, ինչ է, ախմախի մե՞կն եմ քո կարծիքով։ Երկու բառ ես կարդացել՝ դե պատմիր։ Ոչ մի բան էլ չեմ պատմելու։

Հարութը խուզարկու նայում է նրան։

–Ո՞նց թե՝ չեմ պատմելու։ Ցնդե՞լ ես, ինչ է։

–Չեմ ցնդել, ասում եմ, որ չեմ պատմելու, ուրեմն չեմ պատմելու։ Հասկացա՞ր, չեմ պատմելու։

–Պատմելու ես, Թևիկ։

–Ե՞ս։

–Վերջ տուր այդ հիմար սովորությանդ՝ ե՞ս, ե՞ս։ Այո, դու։

–Չես տեսնի։ Եվ քննության էլ չեմ գնա։ Ոտքս պայթում է, իսկ նա՝ պատմիր հա պատմիր,– բղավում է Թևիկը։ – Հերիք է հրամայես։ Լսու՞մ ես։ Հերիք է… Ես երեխա չեմ, ես նույնքան տարեկան եմ, որքան և դու։ Հասկանու՞մ ես։ Քեզ համար փոքր երեխա չեմ։

Հարութը մթնում է, այտոսկրի մկանը խաղում, ցնցվում է կաշվի տակ։

–Դու ինչ է, վիճե՞լ ես ուզում ինձ հետ,-շինծու քմծիծաղով հարցնում է նա, ճիգով զսպելով ջղայնությունը։

–Այո, ուզում եմ… Հոգիս հանեց արդեն…Չեմ ցանկանում պարապել, հասկանու՞մ ես, ինձ ոչ մի քննություն պետք չէ, կարող ես գնալ…-Դաժանորեն վրա է տալիս Թևիկը և իսկույն էլ զղջում այդ վերջին բառերի համար։ Նա մի տեսակ ամբողջովին կակղում, տարտամում է։ Բերանում ինչ-որ դառնություն է։ Նա իր մեծ, թխավուն ձեռքը դնելով այտին, գլուխը ետ է գցում բարձին, ծոծրակով զգալով բարձի պաղ թարմությունը։ Անցնում է մեկ, երկու րոպե։ ''Կծխի ու կգնա'', – որոշում է Թևիկը, լսելով լուցկու շրշյունը, և մի ակնթարթում ասես պարզորոշ տեսնում է համակուրսեցիների հայացքները. ոմանք նայում են նրան կշտամբանքով, ոմանք՝ ներողամտորեն, մյուսները՝ դաժան նախատինքով։ Չէ՞ որ նրանք, իր ընկերներն են ուղարկել Հարութին։ Քրտինքը պատում է Թևիկի ճակատը։ Եվ այդ հասարակ , սովորական դեպքը, որին նա առաջներում կարող էր ոչ մի ուշադրություն չդարձնել, նրա աչքում այժմ կարևոր ու առանձնահատուկ իմաստ էր ստանում։

–Դե, սկսում ենք, թե՞ չէ,– իվերջո արտաբերում է Հարութը։– Ժամանակն անցնում է։

Եվ անմիջապես, կարծես հենց այդ խոսքերին էր սպասում, ննջարանից դուրս է գալիս Անուշը և նայում է Հարութին։ Նրա գունատ դեմքն ու շողարձակող աչքերը, առանց ավելորդ խոսքերի, պերճախոս կերպով վկայում են այն մասին, թե ինչ ապրումներ է ունեցել նա այդ երկու-երեք րոպեների ընթացքում, լսելով եղբոր վայրենի բղավոցները, և թե ինչքան երախտապարտ է նա հիմա Հարութին այն բանի համար, որ նա չի թողել ու հեռացել։

Սակայն Հարութն այդ ամենը չէր կարող կարդալ նրա դեմքին, որովհետև, թռուցիկ մի հայացք ձգելով Անուշին, նա անբավականությամբ արագ ցած գցեց գլուխը։ Նրան թվաց, որ Անուշը բոլորովին անպատեհ ժամանակ հայտնվեց սենյակում։ Իսկ մինչ այդ Թևիկի դեմքը ծածկվեց ամոթի կարմրությամբ։ Այդ պահին նա պատրաստ էր գետինը մտնել։ ''Հազար անգամ լավ կլիներ՝ գոռգոռար, պարսավեր'',– մտածում էր նա։ Միանգամայն անսպասելի, Թևիկը ժպտաց ամենամիամիտ ձևով և ասաց.

–Դու… այդ բանը… Հարութ, ներիր, հասկանու՞մ ես…

–Ես չեմ վարձվել հիմարություններ ներելու,-խստորեն, ասես դանակի պես, կտրեց Հարութը։-Պատմիր, ինչ կարդացել էի։

Թևիկը հառաչեց.

–Ե՞ս։– Եվ արագ սթափվելով, ավելացրեց։– Ես այդ բանը… Սկիզբը մոռացել եմ։

–Ոչինչ, վերջից սկսիր,-զայրացկոտ առաջարկեց Հարութը։-Պատմիր ցույցերի մասին… Դեհ, մի ձգձգիր։

–Չեմ ձգձգում։ Ինչու՞ է թվում, թե ձգձգում եմ։

–Դե՞հ։

–Ցույցեր էին տեղի ունենում։

–Ի՞նչ ցույցեր:

–Ի՞նչ ցույցեր պիտի լինեն։ Սովորական…Մարտի տասնվեցին, իհարկե։ Բուրժուազիայի մի մասը ազգային գվարդիայում…

–Հետո՞։

–Հետո… այն ուղղված էր ժամանակավոր կառավարության դեմ։ Այսպիսով, նա ամրացնում էր նրա դիրքերը…-անվճռական ավելացրեց Թևիկը։

–Ո՞վ։ Ե՞րբ։ Որտե՞ղ։

–''Ով, երբ, որտեղ'':Հեռուստահաղորդման մասի՞ն ես հարցնում,– անվստահ մրմնջաց Թևիկը։

–Ի՞նչ հեռուստահաղորդում, ինչի՞ մասին ես խոսում,– զարմանքով հարցրեց Հարութն ու հանկարծակի հիշելով կենտրոնական հեռուստատեսությամբ տրվող հայտնի հաղորդումը՝ ''ով, ինչ, որտեղ'', ձեռքերով ծածկեց դեմքը՝ ծիծաղը թաքցնելու համար։

–Ո՞վ էր ամրացնում, և ու՞մ դիրքերն էր ամրացնում,– դեմքը Թևիկից շրջած՝ կրկին խստորեն հարցրեց Հարութը։

–Դե, ինչպե՞ս թե՝ ով։ Նա էլի… Ինչպե՞ս էր անունը…-Թևիկը նայեց քրոջ կողմը. ''Սա՞ ինչ է նստել այստեղ''։ Նա փորձում էր խույս տալ ուղղակի տրված հարցից։– Սպասիր, ես այստեղ մի քիչ բաց եմ թողել։

–Դե՞հ։

Թևիկի շուրթերը շարժվում են, բայց պատասխան չկա, և նա հանկարծ արագախոսում է.

–Ցուցարարները լոզունգներով, դրոշներով, կարմիր տրանսպորանտներով գնում էին դեպի քաղաքապետարան։

Հարութը թոթվում է ուսերը։

–Կարմիր տրանսպորանտներ ո՞վ էր տանում։ Դու՞։

–Ե՞ս,– ձեռքը տանելով կրծքին, ստորին շուրթը կախ, նա տարակա հայացքով նայում է Հարութին։

–Տրանսպորանտների մասին այնտեղ խոսք չկար։ Ասել եմ քեզ՝ ուշադրությունդ մի շեղիր՝ ոչ ձախ, և ոչ էլ աջ, այլ առաջ, դեպի նպատակը։– նա հառաչում, ավելացնում է.– Լավ, այդ տեղը նորից եմ կարդում։

Թևիկը փորձում է արդարանալ.

–Դու շատ տարօրինակ ես, Հարութ, աստված վկա։ Դու ինձ քե՞զ հետ ես համեմատում։ Չէ՞ որ ես հիվանդ եմ։

–Գլխից,– արագ վրա է բերում Հարութը, անթաքույց ժպիտով։

–Ինչու՞ գլխից…Ոտքից։

–Որովհետև չես ուզում պարապել։

–Ո՞վ չի ուզում։ Ուզում եմ։

–Հաստա՞տ։

–Հաստատ։

Հարութը մի կողմ է դնում տետրը։ Նրա աչքերը մանրանում են և ապակիների տակից առկայծում են չոր ու անբարյացակամ։

–Ահա և մենք պայմանավորվեցինք վերջնականապես։ Անուշիկ, կարո՞ղ ես մի րոպեով մենակ թողնել մեզ,-դիմելով Անուշին, ասում է Հարութը։-Մեզ լուրջ կերպով բացատրվել է պետք։

Անուշը հնազանդորեն ելնում , մտնում է ննջասենյակ։ Սակայն նա չի հեռանում, մնում է դռան ետևում կանգնած։

–Ահա թե ինչ կասեմ քեզ, Ասրիյան…

Անուշը Հարութի ձայնը լսում է հստակ ու շատ պարզորոշ կերպով։

–Ինձ տղաներն ուղարկել են քեզ մոտ ոչ նրա համար, որպեսզի ծալապատիկ նստենք ու ճակատներս գետնին խփելով օրական հինգ անգամ նամազի արարողություն կատարենք վիրավոր ոտքիդ, այլ, որպեսզի քեզ հետ միասին պատրաստվենք քննության, որը քեզ համար հույժ կարևոր է և անհրաժեշտ։ Կարևոր և անհրնժեշտ՝ հասկանալի՞ է։ Եվ դրա համար ես պատասխանատու եմ տղաների առջև և բոլորովին էլ մտադիր չեմ քո պատճառով կարմրել նրանց մոտ։ Հասկանու՞մ ես, ես խոսք եմ տվել և պարտավոր եմ կատարել իմ խոստումը… Դու ասում ես, որ հիվանդ ես,-շարունակեց նա,-որ բարձր ջերմություն ունես։Երկու ժամ առաջ ես ապուշային կատակերգություն խաղացի այստեղ, որ դու ոչ մի ջերմություն էլ չունես, և ես մինչև հիմա սուր ամոթ եմ զգում դրա համար։ Ահա, ուրեմն, թե ինչ կասեմ քեզ. քո ջերմությունը ոչ թե 37 ու 3 էր, այլ ուղիղ 38։ Բայց դու կարող ես պարապել, քո մեջ բավականին դիմացկունություն կա դրա համար, եթե իհարկե, ուզենաս։ Իսկ դու քո հիվանդությամբ կոտրատվում , սուրբ նահատակ ես ձևանում։

Հարութը ջղային ճմլտեց հանգած գլանակը և, ուղիղ նայելով Թևիկի աչքերի մեջ, շարունակեց.

–Ես առանց այն էլ հավատում եմ, որ դժվար է քեզ համար։ Շատ խելք պետք չէ՝ հասկանալու համար, որ իսկապես հեշտ չէ պարապել ջերմության մեջ։ Բայց բոլոր դեպքերում, Թևիկ, ես այստեղից չեմ գնա և պարապմունքը կիսատ չեմ թողնի։ Դա իմ բնույթին չի բռնում… Տերյան սիրու՞մ ես,– անսպասելի հարցրեց Հարութը։

–Սիրում եմ. ''Բարակիրան նաիրուհին ինձ ժպտաց…'':

–Դե, եթե սիրում ես, -նրան ընդհատեց Հարութը, -ուրեմն իմացիր, որ նա այսպիսի տողեր ունի՝ ''Որքան մութը խոր, ես՝ այնքան համառ''։ Իմ մասին է ասված։– Նա քիչ լռեց, ավելացրեց.-Եվ մի մոռացիր, կան բաներ, որ ավելի բարձր են, քան իմ ինքնասիրությունն է։ Այնպես որ, քեզ հավաքիր, չպետք է մոռանանք, որ մեր առջևում վերջին քննությունն է մնացել և այն պետք է հաջողությամբ հանձնել՝ ինչ էլ որ ուզում է լինի։– Նա դարձյալ քիչ լռեց, ասաց.– Համաձա՞յն ես ինձ հետ։

Թևիկը քիչ դանդաղեց, այնուհետև ասաց.

–Համաձայն եմ։

–Ուրեմն առաջ անցնենք… Ցույցերի մասին նորից եմ կարդում։

Անուշը հեռացավ դռնից, դանդաղ մոտեցավ լուսամուտին և սկսեց նայել դուրս։ Նա երանությամբ հիշեց, որ վաղը, կյանքում առաջին անգամ, պետք է գնա աշխատանքի։ Հեռվում, ալիքավոր մշուշների մեջ ուրվագծվում էին սարերի վերձիգ կատարները։ Այդ սարերից ու մշուշներից վեր, իրիկնային բարձր երկնքում սպիտակ ամպակտորներ էին լողում։ Երբեմն իրիկնային ժամերին Անուշը սիրում էր այդպես կանգնել բաց լուսամուտի առջև և նայել հեռուն, ուր կանաչ, ծաղկուն սարեր են, արևի հանգչող շողերից փայլատակող տանիքներով մենավոր գյուղակներ՝ այս ու այնտեղ, ոլորուն ճանապարհներ, որ բարձրանում, գնում, կորչում են այդ գյուղերի մոտերքում։

Ներքևում, բակում, երեխաներ են խաղում, և նրանց ուրախ, զնգուն ձայները ժամանակ առ ժամանակ մարում են փողոցով անցնող մեքենաների հռնդյունում։ Անուշը կրկին նայեց հեռավոր սարերի կողմը, որոնց ուղղությամբ բարձր , շատ բարձր լողում էին այդ ամպակտորները։ Այդ ամպակտորներից մեկը՝ անսահմանորեն սպիտակ, ձյունաճերմակ, փետրաթեթև սահում էր միայնակ՝ ինչպես սառցակտորը անեզր օվկիանոսում, երբեմն առ երբեմն աննկատելիորեն ձևափոխվելով, սակայն մնալով ջինջ ու թափանցիկ ու մի քիչ էլ տրտում, երևի, այն բանից ,որ շատ էր պուճուրիկ ու միայնակ՝ այդ հսկայական երկնքում։

Գլուխը բաց լուսամուտափեղկին հակած, Անուշը փակեց աչքերը, ձգտելով հիշողության մեջ վերականգնել ոչ այնքան հեռավոր այն օրը… ,,Երբ ահա այսպես սիրում ես… Շատ խորունկ կերպով սիրում ես…''։ Իսկ ինքն այնպես կոպտորեն… Ոչ, դա չէ… Հետո նա նստել էր և մատներով ուժեղ շփում էր քունքը… ''Առավոտվանից ցավում է գլուխս'', ասաց։ Անուշը բացեց աչքերը, նրա հայացքը ընկավ նամակին, որ այդպես էլ չէր ուղարկել ընկերուհուն, և այն հիմա ընկած էր սեղանին։ Մեքենայորեն, համարյա առանց ըմբռնելու բառերի իմաստը, նա այդպես հեռավորության վրա աչքերը սահեցրեց տողերի վրայով…''Բոլոր առարկաներից ստացա ''հինգ''…Ինձ ընդգրկել են դրամատիկական ինքնագործ խմբում… Գլխավորն ասաց, որ ավարտելուց հետո կվերցնի իր մոտ… Թևիկի ոտքը սաստիկ ցավում է, որովհետև նորից վերքը բացվել է… Հյուրախաղերով մեզ մոտ է Սունդուկյանի անվան թատրոնը…''։ Եվ հետո՞… Անուշը նամակի առաջին էջն անգամ մինչև վերջ չկարդաց. այն, ինչ դեռևս առավոտյան նրան թվում էր շատ կարևոր, նշանակալից, այժմ անհետաքրքրական էր նրա համար՝ համեմատությամբ այն բանի, ինչ նա զգում էր հիմա, այս րոպեին։ Եվ նրա փխրուն ու փոքրիկ սիրտը հանկարծակի նվաղեց, թրթռաց մինչ այդ անհայտ ու շատ ըղձալի ինչ-որ բանից, իսկ թե ինչ էր դա՝ նա ոչ մի կերպ ըմբռնել, հասկանալ չէր կարողանում։ ''Հարկավոր է նայել Ջեսսիկա Ալբայի այդ հոլովակը'',– մտածեց Անուշը, ''…անչափ գեղեցիկ է… դու շատ ես նման նրան…''։ Զարմանալի է, իսկ որտե՞ղ է նա ինձ տեսել վազելիս։ ''…Վազելիս նրա մազերը ծածանվում են ուսերին…ճիշտ քո մազերի նման, երբ վազում ես…''։ Հիշեց, այն օրը կինոյից ուշանում էին, Արփենիկի հետ վազելով անցան փողոցը։ Իսկ նա որտե՞ղ էր այդ ժեմանակ՝ հետաքրքիր է։

Անուշը մեկնեց ձեռքը և վերցնելով նամակը, երկու անգամ ծալեց ու պատռեց միանգամից։ Իսկ ինչպիսի հաճելի առոգանությամբ արտասանեց. ''Անուշիկ, սիրելիս…''։ Հիմա նա իրեն այդպես չի դիմի երևի: Այն, ինչ ասել է, մոռացել է արդեն:      Անշուշտ մոռացել է:       Նա բարձրացրեց աչքերը և վախեցած նայեց ետ՝ փակ դռան կողմը։ Մյուս սենյակից նրան էին հասնում նույն սահմռկուն, անտարբեր թվացող հնչյունները…

Անուշն արագ ցած թռավ լուսամուտագոգից, համարյա վազելով անցավ ննջասենյակով, բացեց դուռը և , հենվելով դռան կողափայտին, մնաց այդպես կանգնած։

–Ի՞նչ է եղել,-հարցրեց Թևիկը։

–Ոչ մի բան, ես ձեզ չեմ խանգարի…ինձ համար տխուր է մենակ։

–Զբաղվիր որևէ գործով, և քեզ տխուր չի լինի,-խորհուրդ տվեց Հարութը։

Նրա տոնը դարձյալ անտարբեր ու չոր թվաց Անուշին և ցավագնորեն կծկվեց նրա սիրտը։ ''Ախր, ինչու՞ այդպես, Հարութ,''-հազիվ չասաց Անուշը։

Որտեղի՞ց կռահեր Հարութը, որ Անուշն ինքն անգամ չգիտակցելով դա, եկել էր, որպեսզի, նրա աչքերին նայելով, հասկանար՝ առաջվա պես սիրու՞մ է նա իրեն, թե ոչ։

Անուշը վհատ տրամադրությամբ շրջվեց ու գնաց իր սենյակը։ Նրա շուրթերը դողում էին։ Չհասնելով լուսամուտագոգին, նա ակամա նստեց մահճակալին և նրա սևորակ աչքերը միանգամից լցվեցին ջինջ արցունքներով։

Նա դեռ չգիտեր, չէր հասկանում, որ առաջին սերն այդպես շուտ չի մոռացվում…

==========

ԿՈՐՍՎԱԾ ԲԱՐԴԻՆԵՐ

ՎԵՊ

ՄԱՐԴԻԿ,

ՔԱՆԻ ԴԵՌ,

ՁԵՐ ՍԻՐՏՆ Է ԶԱՐԿՈՒՄ,

ՀԻՇԵՑԵՔ ՆՐԱՆՑ…

ԱՅԴ ՆՐԱՆՔ ԷԻՆ

ՁԵՐ ԲԱԽՏԸ ՓՐԿՈՒՄ,

ԱՅՆ ԷԼ ԻՆՉ ԳՆՈՎ,

ՀԻՇԵՑԵՔ ՆՐԱՆՑ…

Ռ. ՌՈԺԴԵՍՏՎԵՆՍԿԻ

Իմ սենյակում լռություն է:      Տխրություն: Իմ առջև քո լուսանկարն է: Տարիների հեռավոր խորքից դու լռին նայում ես ինձ:      Կամակոր շուրթերը քո գեղեցիկ են, զմայլիչ: Քո թախծանուշ աչքերից տամուկ լույս է հորդում: Դու նայում ես ինձ:      Մի նրբագեղ շարժում, թվում է, և քո շուրթերը կշշնջան անուշաձայն:       Աչքերդ կժպտան լուսաշղարշ ժպիտով: Բայց դու լուռ ես: Անթարթափ նայում ես ինձ:       Եվ ես շփոթվում եմ, որովհետև այդ ո՞վ է, որ չի շփոթվում գեղեցկության առջև:

Ես ուզում եմ գրել քո մասին, Մայա:

Ես եկա հեռավոր Կրասնոդոն ու Կրասնոդոնին կից՝ Պերվոմայկա բանավանում գտա ձեր տունը, որտեղ ապրել ես դու: Ես ուզում էի տեսնել այն բոլոր իրերը, ինչին ձեռք ես տվել, ուզում էի տեսնել քո գրասեղանը, քո մահճակալը, քո գրքերը, այն ամենը, ինչ կապված էր քեզ հետ, ուզում էի տեսնել մորդ, զրուցել քո մասին: Բայց դա հնարավոր չէր. մայրդ նոր էր դուրս գրվել հիվանդանոցից, խստիվ արգելված էր նրան հուզվել:       Նա կանգնած էր պատուհանի մոտ և հուսաբեկ հայացքով նայում էր դուրս, ուր երկինքը մանր արցունք էր մաղում:

Ես ուզում եմ պատմել քո մասին:       Քառասուներկու թվի հուլիսյան այն օրվա մասին, երբ աղջիկների հետ գնացել էիք դպրոց՝ հասունության ատեստատներ ստանալու, և մայրդ, սրտի անդիմադրելի մղումով, անհանգիստ դուրս էր եկել փողոց, քեզ էր սապասում:       Ձեր ձայնը մեկ հատվելով, մարելով գմո՜ւմ, հեռանում էր, մեկ քամու հետ թեթև գալիս, լսվում էր շատ մոտիկ, և Աննա Փահլևվանովան չեր կարողանում հասկանալ՝ գալի՞ս եք արդեն, թե՞ դպրոցի բակից են լսվում ձեր ձայները:

Անաստղ երեկո էր, երկինքը պատված էր գորշավուն ամպերով, ամպերի արանքից երբեմն երևում էր լուսինը, և այդ լուսինն էլ նման չէր լուսնի, կարծես երկնքից կախված լապտեր էր, որ աղոտ լուսավորում էր գետինը:

Տան բակից, ցանկապատի վրա կիսաթեքվելով, Աննա մի անգամ էլ նայեց կիսամութ փողոցին. Չէ, աղջիկները չէին երևում. Դատարկ փողոցով հարևանուհին քշում էր կովը՝ ձեռքի ափով խփելով նրա գավակին, և կովը մթան մեջ ծանրորեն օրորվելով գնում էր առջևից:

Այնտեղ, Վորոշիլովգրադից էլ այն կողմ՝ երևի, Լիսիչանսկի վրա, երկինքն ավելի սևակնած էր՝ ա՞մպն էր սև, ծո՞ւխ էր, թե՞ ինչ՝ երկնքի այդ մասը շարունակ խավարով էր պատված: Միայն մերթ ընդ մերթ հորիզոնի այդ հատվածը հանկարծակի կարմրում էր, հետո, ցնցելով գիշերային տաք երկինը, խուլ արձագանքում էին պայթյոնները, և նորից ամեն ինչ խաղաղվում, մարում էր: Մնում էր ծղրիդների տխուր, թախիծով լի երգը՝ այգու ինչ որ հեռավոր ծայրում, խավարի մեջ:

Աշնանն ու ձմռանը գերմանացիները գրավել էին Դոնի-Ռոստովը, Տագանռոգը, հետո՝ Վորոնեժը, Խարկովը, հետո՝ Սևաստոպոլը, Ստալինոն, թշնամին հարավից արդեն մոտենում էր Ստալինգրադին, ամենուր՝ ճանապարհներով ու ճանապարհներից դուրս՝ տափաստանի միջով, քայլումէին սովետական զինվորները՝ գունատ, գլխիկոր ու տխուր, գնում էին նրանք դեպի Լիխայա, Մորոզովսկ ու Ստալիգրադ, գնում էին տապի, անձրևի ու ցեխի միջով, գիշեր ու ցերեկ. նահանջում էին:

«Մի՞թե արդեն Լիսիչանսկը նույնպես վերցրել են,-տանիքների, այգիների, քնած տափաստանի վրայով նայելով հեռուները, տխրությամբ մտածում էր Աննա Փահլևվանովան:– Տեր աստված, մի՞թե ամեն ինչ վերջացած է»:

Տափաստանի վրա, հեռվում, ինչպես կայծակի ժամանակ, միանգամից բռնկվում էր երկինքը, լսվում էին խուլ որոտումները, գետինը դողում էր, հրդեհը նստում էր, րոպեները դանդաղ ձգվում էին, հետո նորից ու նորից, ավանի ծայրից գալիս էր աղջիկերի ձայնը՝ ծիծաղի փշրանքների, երգի կտորների առանձին բառեր՝ քամին սրբում, ամեն «նչ տանում էր, հարևանուհին քշում էր կովը՝ հո՜, արդեն մոտեցել, անցնում էր ցանկապատի մոտով, ասաց.

–Բարի երեկո, Աննա Վասիլևնա:

Ասես նոր միայն նկատեց. ավանային խանութի գործակատարուհի Ռաիսա Վիրիկովան էր՝ սուր դեմքով, քիչ վեր ցց ած սուր քթով, նիհար, երկար՝ շորի մեջ փաթաթած չոր ձող:

Աննան թեթևակի գլխով արեց.

–Բարի երեկո:

Այդ Ռաիսան, եթե մտնեիր նրա մոտ՝ խանութ, հարյուր գրամ շաքարի, մի տուփ լուցկու, մի կոճ թելի, երկու րոպեի արանքում հազար հարց կտար՝ առանց պատասխանի սպասելու, հազար նորությոն կասեր՝ հետն էլ զարմանալով, գլուխն օրորելով, շուրթերը ծռելով, նա ավանում եղած ու չեղած, անցած ու գալիք բոլոր նորությունները այդ հարյուր գրամ շաքարի, մի տուփ լուցկու, մի կոճ թելի հետ կդներ առջևդ՝ «բա, էսպիսի բաներ», ու նոր միայն դուրս կգայիր՝ թեթևացած ու բախտավոր, որ հաջողվեց այդքանով պրծնել նրանից:

Եվ ահա այդ Ռաիսան, ոտը կախ գցելով, ասաց.

–Երևի աղջիկներին եք սպասում, հա՞, Աննա Վասիլևնա: Դպրոցի բակում են, հեռվից տեսա: Ինչ որ մեկը հարմոն էր նվագում: Կարծեմ Պոպովների Տոլիկն էր: Նա նվագրլ գիտի՞:

–Չգիտեմ,– անտարբեր պատասխանեց Աննան:

–Նա է՞լ է տասը ավարտել:

–Այո,– մտասույզ պատասխանեց Աննան:

–Մեր Զինան էլ այնտեղ է: Ես հեչ չգիտեի, դաշտից եկավ խանութ, ասեց՝ ուշ եմ գալու:Հասունության ատեստատները բերել են, ասաց պիտի ստանանք: Ամբողջ դասարանով էնտեղ են: Երաժշտությոն են լսում… Մայան գերազանց ավարտեց, չէ՞-անսպասելի հարցրեց նա:

Նրա հարցը, հարցման ձևը, ձայնի նախանձկոտ չորությունը՝ բոլորովին դուր չեկան Աննա Փահլևվանովային, բայց նա ուշադրություն չդարձրեց դրան:

–Այո,– հպարտությամբ ու անչար ասաց նա:– Ուզում էինք բժշկական ինստիտուտ տալ: Հորեղբայրը Ռոստովում է ապրում, ամեն նամակում գրում էր՝ տասն ավարտեց թե չէ՝ գալիս եմ տանեմ մոտս: Բայց ամեն ինչ տակն ու վրա եղավ… Գոնե շուտ վերջանար…

–Մերը երեքներով ավարտեց,– կեղծ թառանչանքով ասաց Ռաիսա Վիրիկովան:– Բայց դե, չեմ տխրում,– միանգամից ու փոխված ձայնով ավելացրեց նա:– Նույն բանն է՝ ուզում ես գերազանց ավարտիր, ուզում ես երեքներով, միևնույն է, ոչ մի տեղ չես կարող գնալ սովորելու: Ամբողջ Ուկրաինայից մի Վորոշիլովգրադի մարզ է մնացել, են էլ հրեն վերցնում են: Էսօր առավոտյան, ժամը հինգը չկար դեռ, նոր նոր լույսը բացվում էր, տեսնեմ մեկը ծեծում է դուռը: Ռուս զինվոր է՝ ուսապարկը շալակին, անթրաշ՝ իսկական մուրացկան՝ հաց է ուզում: «Գերմանացիները Լիսիչանսկը վերցրին»,– ասաց: Բա, հիմա մարտերը Վորոշիլովոգրադի մոտերքում են գնում: Դրա համար եմ ասում՝ միևնույն է: Այսօր կաս՝ դրանով էլ պիտի գոհ լինես: Մարդ չգիտի, թե վաղն ինչ է գալու իր գլուխը: Իսկ նրանց ի՜նչ կա,– ասաց նա աղջիկների մասին:– Նրանց համար ոչ պատերազմ կա, ոչ կոտորած, ջահել են, չեն հասկանում, իրեց համար երժշտություն են լսում: Իսկ մենք, ահա, մտածում ենք, թե ինչ է լինելու: Ես մի բան ասեմ քեզ. իմ կարծիքով, գերմանացիները կհաղթեն: Հիտլերն ասել է՝ մինչև էս նոյեմբերի յոթը չի քաշի: Տեսնենք, գուցե լավը դա է:

–Ինչպե՞ս,– ականջներին չհավատաց Աննա Վասիլևնան:– Ինչպե՞ս թե՝ գուցե լավը դա է:

–Այն էլի, որ Զինաս երեքներով վերջացրեց տասը,– խոսքն իսկույն շուռ տվեց Ռաիսա Վիրիկովան:– Թող ինստիտուտ, համալսարան չլինի, թող տեխնիկում լինի՝ ի՞նչ նշանակություն ունի: Թող բժշկական տեխնիկում լինի, պահանջ՝ ինչքան ասես: Ճի՞շտ չեմ ասում…

Պատասխան չկար:

–Դե ես գնամ,– ցածր ասաց Վիրիկովան:– Բարի գիշեր:

Աննա Վասիլևնա Փահլևվանովան մտախոհ կանգնել էր այգու դռնակի մոտ, մթան մեջ, և երկար նայում էր կիսամութ, անմարդ փողոցով քայլող հարևանուհու ետևից:

Ամպերը քանդվում, ցրվում էին: Քանդված ամպերի արանքից կապտին էին տալիս հեռու երկինքը՝ լիքը փոքր ու մեծ աստղերով: Աստղերը սառը ժպտում էին: «Նրանց համար ոչ պատերազմ կա, ոչ կոտորած, իրենց համար երաժշտություն են լսում»: Աննան ծանր օրորեց գլուխը: «Պատերազմը նրանց համար է,– մտովի պատասխանեց նա:– Մերն անցել է, մենք մեր կյանքը՝ լավ, վատ, ապրել ենք: Իսկ նրանցը առջևում է դեռ»: Հիշեց աղջիկներին մինչև պատերազմը՝ ուրախ, շարունակ ծիծաղը շրթերին: Հավաքվում էին, ինքը նրանց համար թթվասերով կարկանդակ էր թխում: «Էս ինչ լավն է, Աննա Վասիլևնա,– ասում էին:– Է՞լ երբ եք թխելու»: Իրար ձեռ առնելով ուտում էին, կատակում, ծիծաղում էին: «Կամաց ծիծաղեցեք,– ժպտալով ասում էր ինքը,– ապակիները թափվեցին»: Ո՜ւմ ես ասել… Իսկ հետո, պատերազմը սկսելուց հետո, նրանք փոխվեցին, ասես միանգամից մեծացան: Էլ կատակներ՝ համարյա չէին լինում. Չէր ստացվում, ծիծաղ՝ բոլորովին չէր լինում, եթե լինում էր, ուրեմն, դա ծիծաղ չէր, պարզապես ծիծաղի նման մի բան էր՝ թախծոտ, տխուր: Պատեֆոն էին նվագում՝ միշտ միևնույն երգը՝ դեղնած արտերի ու այդ արտերի միջով գնացող միայնակ ձիավորի մասին: Ձայնապնակը դանդաղ պտտվում էր, դանդաղ ծորում էր երգը: «Դեղնած արտերը մեղմիկ օրորվում են,– երգի հետ կամացուկ ասում էր Ուլյանան. Ասես երգը օտար լեզվով էր, թարգմանում էր:– Արտերը օրորվում են, արտերի մեջ լուռ կանգնած ծառերը քամու հետ տխուր գնում, գալիս են: Տերևները թրթռում, դողում են՝ շրջելով երեսները, հեռվում, արտերից այն կողմ, իրիկնային աղջամուղջի միջով մի ձիավոր է գնում: Ո՞ւր է գնում նա այդպես ուշ, աղջամուղջի միջով ո՞ւր է գնում նա…»

Լռելյան, մտախոհ նստում էին, անորոշ նայում մի կետի ու հետո՝ «Էս ի՞նչ դառավ կյանքը,– հանկարծ հառաչում էրմեկնումեկը:– Ինչո՞ւ այսպես դառավ, աշխարհն ինչո՞ւ այսպես փոխվեց…» Ոչ ոք չէր պատասխանում:

Ամպերը արագությամբ ետ էր քաշվում: Անեզր երկնքի վրա մի ամպակտոր կար միայն՝ ուղիղ լուսնի դեմ- հանդիման: Հետո ամպակտորի հետ ետևից սահեց , հանդիսավոր դուրս եկավ գունատ լուսինը՝ արդեն մաշված, թափանցիկ մի սառցակտոր՝ երկնի կապտաժեռ ծովում, և ամեն ինչ սկսեց շողշողալ կաթնալույսի մեջ:

Նրանք դուրս եկան դպրոցի բակից՝ աղմուկով, աղաղակով, վեճ ու կատակով, դարպասի մոտ խմբվեցին ծերունի պահակ Սեմյոն Միտրոֆանովիչի գլխին, սկսեցին հրաժեշտ տալ:

–Դե պինդ կացեք Սեմյոն Միտրոֆանովիչ, դպրոցը ձեզ ենք թողնում,-ժպտաց Դեմյան Ֆոմինը:– Մի գերմանացու անգամ չթողնեք ներս մտնի դպրոց:

–Չ-չեմ թողնի,-կակազելով ասաց ծերունին՝ ժպտալով:-Վից-ունտեր օֆիցերՍեմյոն Կ-Կոմոլովի ձեռքերում ուժ կա դեռ… Մ-մենք էստեղ, Դոնի տափաստանում ինչե՞ր ենք արել ընկեր Բ-Բուդյոննու հրամանատարությամբ…Տ-տասնութ թվականին գերմանացիներին էնպես ջարդեցինք… Ափսոս, հազար ափսոս, անցյալ տարի Մ-Մոսկվայի մոտ, Յախոմայում, վիրավորվեցի, թե չէ՝ կ-կռվեի մինչև վերջ… Քայց ոչինչ,-մատներով բուդյոննական երկար բեղերը շտկելով ավելացրեց նա՝ դարձյալ ժպտալով:– Իմ փոխարեն ուրիշները կ-կռվեն, ջահելները… գերմանացիներին էնպես կփեն, որ նրանք մինչև Բեռլին մի գլուխ կփախչեն… Իսկ դ-դպրոց՝ ոչ մեկին չեմ թողնի…

Բոլորը ժպտացին՝ գոհունակությամբ ու սիրով նայէլով ծերունուն, հետո հրաժեշտ տվեցին ուսուցիչներին, ու միայն այն ժամանակ, երբ Սեմյոն Միտրոֆանովիչը նրանց հետևից ծածկէց երկաթե ծանր դռները, նրանք բոլորն էլ ակամա տխրեցին. Ասես նոր միայն հասկացան, որ այլևս վերջ, որ նրանք ընդմիշտ բաժանվեցին իրենց համար այնքան թանկ ու հարազատ դպրոցից և առաջվա պես աշակերտի իրավունքով՝ անկաշկանդ, հպարտությամբ ու համարձակ ոտք չեն դնի այնտեղ: «Մնաս բարով, դպրոց,– մտովի շշնջում էր նրանցից յուրաքանչյուրը:– Մնաս բարով…» Եվ ոչ ոք չէր համարձակվում առաջինը շրջվել հեռանալ, ոչ ոք չէր ուզում առաջինը խոսել: Նրանք խմբովին կանգնել, լուռ նայում էին դպրոցի կողմը, իրեց դասարանի լուսամուտներին էին նայում, և այդ լուսամուտները մթան մեջ թվում էին միայնակ ու լքված:

–Դե գնանք,– լռությունը հանկարծ խախտեց Ուլյան:-Մեր կողմի վրա ո՞վ է գալիս՝ Անգելինա, Բորյա, Նինա, Մայա, Շուրա, Անատոլի, Վիկտոր, Զինա: Էլ ո՞վ կա՝ գնացինք Դիմկա, քիչ մնաց մոռանայինք քեզ… Արի…

Բոլորը ծիծաղեցին:

Պերվոմայկան քնած էր: Փողոցները լուռ-լուռ էին. Միայն ծղրիդների միալար ճռռոցն էր, որ երբեմն կորչում էր Վորոշիլովգրադի կողմերից եկող որոտների մեջ:

–Երեխեք, երգում ենք,– ձայնը բարձրացրեց Անգելինա Սամոշինան:-Ամբողջ խմբով:

–Լինա, անհարմար է,– խառնվեց Մայան:– Ամբողջ ավանը քնած է: Ինչ կասեն մեզ:

–Կասեն երանի նրանց, միջնակարգի ավարտականները ձեռքներին երգում են. Ճի՞շտչեմ ասում, աղջիկներ,– և առանց պատասխանի սպասելու, Անգելինան երգեց.

Դե մնացեք բարով, աղջիկներ,

Մեզ հեռավոր ճամփան է կանչում…

Աղջիկները միացան: Տղաները նույնպես սկսեցին երգել: Անատոլի Պոպովը ձգեց հարմոնը:

Դուք առանց մեզ, աղջիկներ, չտխրեք,

Հաղթանակով մենք նորից ետ կգանք…

Այստեղ-այնտեղ, ասես վախվորելով, վառվեցին ավանի աղոտ ճրագները. մթության մեջ նկարվեցին բաց դռները, դռների մեջ կանգնած ներքնաշորերով մարդիկ: Նրանք վաղուց երգի ձայն չէին լսել, և այն էլ այսքան ուշ: Տղաներն ու աղջիկները ավելի բարձրացրին իրենց ձայնը.

Դե մնացեք բարով, աղջիկներ,

Արշալույսին մենք գնում ենք ճակատ…

-Մայա,– թեթևակի բռնելով նրա նրա արմունկը, կամացուկ, քնքշաձայն ասաց Վիտալի Պոկրովինը:– Մի րոպեով, եթե կարելի է…

–Վիտյա՞,– զարմացավ Մայան:– Դու այս ո՞րտեղ էիր, չեմ նկատել:

–Իհարկե, չես նկատի,– դանդաղ ժպտալով ասաց Վիտյան:– Որովհետև չես ուզում նկատել:

–Չէ՝ ճիշտ:

–Այստեղ, ցանկապատի մոտ կանգնած էի:

–Գուցե մայրի՞կս է ուղարկել:

–Ոչ, ինքս եմ եկել: Քրոջս՝ Վերային ուղարկեցի ձեր տուն, եկավ ասաց դպրոցում ես: Ես էլ եկա:

–Վաղո՞ւց ես սպասում:

–Չէ, նոր եմ եկել:

Խմբից քիչ ետ էին մնացել: Բորիս Գլավանը շարունակ շրջվում, նայում էր նրանց կողմը: Հետո, հանկարծ դառնալով Ուլյային, արագ ասաց:

–Բարի գիշեր, ես գնացի:

–Ո՞ւր,– զարմացավ Ուլյանան: Բայց Բորյան տների արանքով ձգվող նեղ փողոցում էր արդեն:

–Առավոտյան կգամ, շուտ ենք գնալու,– հեռվից ասաց նա:

Մայան ժպտալով նայեց Ուլյանային:

–Ախ, աստված իմ,– ժպտալով ձեռքերը տարածեց Ուլյան,– էս խանդոտ երեխոց վերջն ի՞նչ է լինելու:

Իսկ երգը՝ ճակատ մեկնող տղաների մասին, շարունակվում էր տարածվել քնած Պերվոմայկայի վրա:

Դե, մնացեք բարով, աղջիկներ,

Մեզհեռավոր ճամփան է կանչում…

-Իսկ ի՞նչ է պատահել,– ցածր հարցրեց Մայան:

Վիտյան մի պահ լուռ էր, հետո միանգամից ասաց.

–Վաղը գնում եմ:– Ասես ծանր բեռից ազատված՝ նա խորը շունչ քաշեց:– Բանակ եմ գնում:

–Բանա՞կ:

–Այո: Թույլատրել են,– հպարտությամբ ասաց Վիտյան:– Չէին ուզում, հետո մի գնդապետ ասաց՝ վերցրեք: Վերցրին, առավոտյան գնում եմ: Եթե գնդապետը չլիներ, չէին թողնելու:

Մայան նայում էր նրան. ախր, նա բոլորովին երեխա էր, երեխայի պես մազափպւնջը ճակատին՝ իսկական երեխա. մի՞թե կարող է կռվել:

–Քեզ համար եմ կռվելու,– հանկարծակի ու վճռական ասաց Վիտյան՝ փախցնելով ճայացքը:– Ու եթե չգամ, եթե մեռնեմ՝ իմացիր, որ քեզ համար էր,– դողացող ձայնով ավելացրեց նա:– Ես ճիշտ եմ ասում:

Խմբից քիչ ետ, կողք-կողքի քայլում էին, և Մայան չգիտեր, չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչ է կատարվում իր հետ. նա ինչ-որ բանում իրեն մեղավոր էր զգում Վիտյայի առջև, իսկ հատկապես ինչո՞ւմ՝ չէր կարողանում ըմբռնել:

–Ե՞րբ ես գնում,– մի բան ասաց լինելու համար հարցրեց նա:

–Վաղը,– Վիտյան և քայլում, և կողքանց նայում էր նրն:– Առավոտյան ժամը իննին: Գուցե և տասին՝ չգիտեմ: Իննին այնտեղ՝ զինկոմիսարիատում պիտի լինենք:

–Իսկ տա՞նը,– նորից մի բան ասաց լինելու համար հարցրեց Մայան:

–Տանն ի՞նչ:

–Տանն ո՞վ է մնում:

–Պարզ է՝ մայրիկն ու Վերան: Մեկ-մեկ անցիր նրանց մոտ, եթե կարելի է, խնդրում եմ…

–Շատ լավ, Վիտյա: Կանցնեմ: Իսկ հայրիկից նամակ չկա՞:

–Հայրիկի՞ց…-Վիտյան կծեց ներքևի շրթունքը, այդպես մի կարճ դադար մնաց և միանգամից ու խոր թառանչով ասաց.– Հայրիկը չկա, զոհվել է:

–Ինչպե՞ս:

–Սև թուղթը ստացել ենք: Տանը չգիտեն, ես եմ ստացել: Չեմ ասել ոչ ոքի:

Լռություն: Երկինքը հանկարծակի մթնեց. Լուսինը մայր էր մտել: Մայան նայեց երկնքին և, չգիտես ինչու, հորիզոնից հորիզին ընկած մութ երկինքը նրան անսկիզբ ու անեզր մի սև թուղթ թվաց՝ փռված աշխարհի վրա: Նա երկար այդ մասին էր մտածում:

–Ինձ նամակ կգրես, Վիտյա,– անսպասելի ասաց Մայան:

–Լավ,– շողացող աչքերով նայելով Մայային, ասաց Վիտյան:– Իսկ դու կպատասխանե՜ս:

–Իհարկե:

–Ուրեմն հիշելո՞ւ ես ինձ,– զգացմունքով ու ասես չհավատալով, հարցրեց Վիտյան,– Մի՞թե հիշելու ես:

–Դե իհարկե,– ժպտալու փորձ արեց Մայան:– Չէ որ մենք հարևաններ ենք:

–Որպես հարևա՞ն ես հիշելու, ուրեմն,– ընկճված ասաց Վիտյան:

–Այո…– Մայան շփոթվեց նրա հայացքից. նա չէր ուզում Վիտյային վիրավորել:– Եվ որպես հարևան, և որպես ընկեր,– Ավելացրեց Մայան:– Ուլյա,-կանչեց նա,– աղջիկներ:

Երգը վերջացել էր, աղջիկները տաք վեճի մեջ էին, թե իմացած երգերից որը երգեն: Նրանք ետ շրջվեցին:

–Վաղը Վիտյան բանակ է գնում, նայելով մեկ Վիտյային, մեկ՝ նրանց, ասաց Մայան:– Գնա՞նք ճանապարհելու:

–Գնանք,– ասաց Ուլյան:-Անպայման: Ժամը քանիսի՞ն է, Վիտյա:

Վիտյան ասաց ժամը:

–Բոլորս գնում ենք ճանապարհելու: Մի քիչ կուշանանք աշխատանքից: Կարելի է, չէ՞, ընկեր քարտուղար:– Ուլյան ծիծաղով լի աչքերը հառեց Մայային. մթան մեջ բոցկլտում էին նրա սև, խոշոր աչքերը:

Անկարելի ոչինչ չկա քեզ համար, իմ գեղեցկուհի Ուլկա,– հանդիսավորությամբ ասաց Մայան:

Բոլորը ծիծաղեցին:

Աննա Փահլիվանովան թփերի արանքով ըմկած նեղ, տոփանված կածանով գնաց, բաց արեց այգու դռնակը, դուրս եկավ փողոց: Փողոցի մյուս ծայրից գալիս էր աղջիկների խումբը: «Վերջապես»,– հանգիստ շունչ քաշեց նա: Առաջ Աննան երբեք չէր անհանգստանում, երբ Մայան ուշամում էր: Նրա համար Մայան փոքր երեխա էր դեռ: «Ընկերուհիների մոտ կլինի»,– ասում էր ինքն իրեն: Եվ հանկարծ Մայան նրա աչքին միանգամից մեծացավ, դարձավ հասուն աղջիկ: Նա նույնիսկ զարմացավ, այդ ե՞րբ այդպես մեծացավ Մայան: Անցյալ տարի էր դա, տարեվերջի ավարտական հանդեսին. Մայան մեծ հուզմունքով էր սպասում այդ օրվան: Ընկերուհիները՝Ուլյան, Լինան, Շուրան, Մարինան, Լիլիան, Նինան հաճախակի էին հավաքվում, միասին երգում ու արտասանում. շարունակ լսում էր նրանց զրնգուն ծիծաղը: Աննան շատ էր ուզում, որ Մայան ամենից լավ լինի հագնված: «Թող չասեն, թե հայր չունի, թող ամենևին չըմկճվի»,– այդպես էր մտածում մայրը: Հատկապես այդ երևույթի առթիվ, Աննան Մայայի համարկապույտ կտորից գեղեցիկ շրջազգեստ կարել տվեց, չնայած Մայան չէր ուզում, նա ուզում էր, որ մայրն իր համար կարի այդ շրջազգեստը… Աննան մի կերպ համոզեց նրան, և, երբՄայան հագավ շրջազգեստը՝ ձյունաճերմակ ժանյակավոր օձիքով, Աննան հիացմունքից խոսք չգտավ ասելու: Նա աղջկա մազերի մեջ կովկասյան երիցուկ ամրացրեց, Մայան նայեց իրեն հայելու մեջ և ծիծաղեց. «Այնպես շքեղ եմ հագնվել, կարծես հարս գնալիս լինեմ,– ասաց նա,-ես այսպես չեմ ուզում, շատ է աչքի զարնում»: Մայան հանեց այդ շրջազգեստն ու հագավ իր ամենօրյա կապույտ բրդյա հագուստը: Երեկոն Գորկու անվան ակումբում էր: Մայան շարունակ բեմի վրա էր՝ իր կապույտ շրջազգեստով: Ամեն կողմից հիացմունքով հարցնում էին. «Ո՞ւմն է այս գեղեցիկ աղջիկը»: «Այսի՜նչ լավիկն է»: Հետո, մի քանի օր անց, իրենց տուն եկավ Կրասնոդոնի շրջսովետի աշխատակցուհի Գալինա Նեստերովան: «Աննա Վասիլևնա, եկել եմ աղջկադ տեսնելու,– ասաց նա:– Տղաս Ռոստովի բժշկական ինստիտուտում է սովորոմ և ուղղակի սքանչացած է նրանով»: Զարմացավ: «Աղջիկը ո՞րն է,– ժպտաց Աննան:– Երեխա է դեռ»: Երբ Մայան դպրոցից եկավ, Աննան սկսեց ուշադիր ու թաքուն նայել նրան: Ասես առաջին անգամ էր տեսնում. շարունակ նայում էր: Նրա աչքին Մայան ավելի սլացիկ թվաց, քան առաջ: Նրա աչքերը՝ շողարձակող ու խոշոր, դիմագծերը՝ նուրբ ու գրավիչ, նրա փարթամ ու թխավուն մազերը, նռան պես կարմիր ու լիքը շուրթերը- մայրը աչքը չէր կարողանում կտրել նրանից. հմայված նայում էր: «Մամ, ինչո՞ւ ես այդքան նայում,– աչքերի թեք նայվածքով, ժպտալով հարցրեց Մայան:– Շարունակ նայում ես»: Իսկ մայրն ասես չէր լսում: «Հորն է քաշել,– սրտի նվազումով մտածում էր նա:– Լրիվ նա է: Նույնիսկ աչքերի այդ թեք նայվածքը, թեթև ժպիտը՝ շուրթերի ծայրերին: Մազերի գույնը, հոնքերը՝ թանձր ու թուխ, նուրբ կտրվածքով իջնող կամակոր շուրթերը…» Այդ օրվանից նա այլևս Մայային մենակ ոչ մի տեղ չէր թողնում: Եթե դասից քիչ ուշանում էր՝ հազար անգամ ներս ու դուրս էր անում, փողոցում կանգնում, սպասում էր:

–Աննա Վասիլևնա,– հեռվից կանչեց Ուլյան:– Ձեր հավերժահարսին բերում ենք՝ հասունության ատեստատով:

Աննան լայն ժպտալով առաջ գնաց:

–Մամանյա, շնորհավորիր աղջկադ:-Մայան վազելով եկավ, ընկավ մոր գիրկը:

–Շնորհավորում եմ, շնորհավորում եմ,– համբուրելով աղջկան, շարունակ կրկնում էր Աննա Փեհլիվանովան:– Խելոք աղջիկ դառնաս:

–Ուրեմն խելո՞ք չեմ, մամ,– իբր նեղացած՝ Մայան երեխայի պես ուռցրեց շուրթերը:

Է՛լ ավելի խելոքանաս: Բոլորիդ էլ շնորհավորում եմ, աղջիկներ: Երջանիկ լինեք, տա աստված՝ պատերազմը շուտ ավարտվի, գնաք համալսարան, ինստիտուտ ընդունվեք:

–Տեսնո՞ւմ եք ինչ մամանյա ունեմ,– ամուր սեղմվելով մորը՝ հպարտացավ Մայան:– Դիրեկտորից լավ ելույթ ունեցավ:

Ծիծաղելով հրաժեշտ տվեցին իրար:

–Մայեչկա, չմոռանաս,– հեռվից կանչեց Ուլյանան:– Առավոտյան վեցին:

–Չեմ մոռանա…

Պարզկա առավոտ էր: Զինկոմիսարիատի բակում, զինվորների պես շարքով կանգնած բարդիները թեթև քամուց դանդաղ օրորվում էին. Հրաժեշտ էին տալիս ասես ճակատ մեկնողներին:

Բեռնատարներն իրար ետևից դուրս էին գալիս զինկոմիսարիատի բակից: Վիտյան վերջին մեքենայում էր: Նա այդպես էլ մնաց աղջիկների հիշողության մեջ՝ աջ ձեռքով բեռնատարի թափկակողից բռնած՝ տխուր աչքերով: Աղջիկներն ու տղաները օդում թափահարում էին ձեռքերը, իսկ Վիտյան միայն նայում էր: Մի անգամ նույնիսկ ձեռքը չբարձրացրեց: Միայն նայում էր թափքից: Բեռնատարը ցնցվելով գնում էր, հեռանում էր, իսկ նա նայում էր:

Դեռ նայում էր:

–Նա ինչո՞ւ էր այդպես նայում,– ցածր հարցրեց Ուլյանան:

–Չգիտեմ:-Մայան դեռ նայում էր ճանապարհին. մեքենաները գնալով փոքրանում էին: Քիչ հետո այլևս չէին երևում:

Փոշին հալվում էր ճանապարհի վրա:

Ինչպե՞ս էր բացել պատշգամբի ճռճռան դռնակը, ինչպե՞ս էր ներս մտել,– մայրը չէր նկատել, և հիմա Մայան կանգնել էր դռների մեջ, մազերը կարճ կտրած, նայում էր մորը ու ծիծաղում էր: Մայրը սկզբում չնկատեց, որ նա կտրել է մազերը:

–Ինչո՞ւ ես ծիծաղում,-երբ հանդիմանում էր, կեղծ լրջությամբ հարցրեց մայրը:– Ի՞նչ է պատահել քեզ:

–Մազերս,– ժպտաց Մայան:– Չե՞ս տեսմում, մամանյա:

Մայրը նոր միայն տեսավ. Զարմացական նայում էր նրան ու չգիտեր ինչ ասեր:

–Դու գժվե՞լ ես, Մայա,– վերջապես ասաց նա:– Դու այդ ի՞նչ ես արել:

–Է, դե ոչինչ, մամանյա, մի բարկանա, կտրել եմ՝ նորից կգան, ինչ կա որ…-Եվ Մայան այնպես էր ժպտում, և նրա ժպիտը այնպես մտերմիկ ու քաշող էր: – Գրազ եկա՝ կտրեցի:

–Չգիտեմ:– Մայրն օրորում էր գլուխը, փակ շուրթերով ժպտում:-Հիմա ի՞նչ անեմ քեզ հետ…Դա էլ նո՞ր բան ես սովորել՝ մամանյա, մամանյաս ո՞րն է:

–Պետրոս առաջինը իր մորը մամանյա էր կոչում: Չե՞ս հիշում, երբ մայրը վախճանվում է, նա գալիս է կնոջ՝ Նատաշայի մոտ, և ասում է. «Մեղք էր մամանյան, Նատաշա»: Մի՞թե չես հիշում,– վարակող ժպիտը աչքերում խաղացնելով ասաց Մայան:– Նույնիսկ Պետրոս Առաջինն իրմորը«մամանյա» էր էր կանչում, իսկ դու ինչո՞ւ չես ուզում, որ ես քեզ այդպես կանչեմ:-Մայան թեթև գրկեց մորը, այտը սեղմեց նրա այտին՝ քնքուշ, տաք:– Դու իմ անգին, իմ սիրելի ու աննման, անզուգական ու չքնաղ, անփոխարինելի մամանյան ես:

–Դե, լավ, թող գժություններդ:

–Ախր դու չես բարկանում, ես դա գիտեմ, դու ինձ սիրում ես: Եվ չես արգելում, որ աշխատանքից դուրս աղջիկների հետ մի քիչ լողանամ Կամենկայում: Կարելի է, չէ՞, մամ, շատ չենք լողանա՝ մի քիչ, կես ժամ:

–Խորամանկ ես բայց. աղջիկների հետ պայմանավորվել ու նոր հարցնում է ինձ: Միայն շատ չմնաք, լսո՞ւմ ես:

–Շատ լավ, մամանյա:

–Էլի՞ մամանյա: Իսկ ո՞ւր են աղջիկները:

–Քիչ հետո կգան: Գնացին նախաճաշելու:

Մայան նախաճաշեց՝ կանաչի, մի քիչ չոր հաց, երեք-չորս եփած կարտոֆիլ, ուզում էր դուրս գալ փողոց, տեսնելու՝ աղջիկները չկա՞ն դեռ, անձրև սկսեց: Երկինքը քիչ առաջ մաքուր էր, ամպի կտոր չկար, քամի էր միայն, և հանկարծ՝ անձրև:

Անձրևի խոշոր կաթիլներից ցանկապատի վրա ցատկոտում էին դդումի լայն տերևները, լցվում անձրևաջրով, թեքվումմի կողմի վրա, Մայան բաց արեց լուսամուտները: Թարմ ու սուր օդը՝ անձրևահոտի հետ, ներս խուժեց սենյակ:

Սև կազմով նրա օրագիրը դրված էր սեղանին՝ լուսամուտից ոչ հեռու: Թեթև հովը ասես փորձում էր շրջել օրագրի առաջին էջը, չէր ստացվում: Առաջին էջը դանդաղ շրջվեց: Մայան ակամա կարդաց սկզբի տողը՝ «Ուրբաթ, 24 հոկտեմբերի 41 թ.: Ես չգնացինրա մոտ»: Նա աթոռը մոտ քաշեց:Դրսում անձրևը համառորեն ծեծում էր դդումի լայն տերևները, երկինքը որոտում էր: «Ես չգնացի նրա մոտ,– շարունակեց կարդալ Մայան:– Եթե մայրիկը չլիներ… և քամին, որ այնպես ուժգին սկսեց փչել երեկոյան դիմաց: Ծառերը թեքվում էին մինչև գետին, օրորվում: Դեղին, կարմրավուն, ոսկեգույն տերևները պոկվում էին ծառերից, պտտվում-պտտվում էին՝ ալարելով, հանդարտ, ասես երկմտում էին՝ ըմկնե՞լ ցած, թե՞ ոչ, ու նոր նստում էին գետնին: Հետո քամին գալարվում, մի ոտի վրա պտտվում էր փողոցում, քշում, տանում էր տերևները:

Իսկ Բորյան սպասում էր, իհարկե: Ես մայրիկին հո չէ՞ի կարող ասել, թե Բորյայի մոտ եմ գնում: Ես մայրիկին ասացի գնում եմ Ուլյայի մոտ՝ գիրք կա վերցնելու:

–Ի՞նչ գիրք է,– ուշադիր նայելով ինձ, հարցրեց նա:

–Ֆիզիկայի դասագիրքս:– ասացի ես:– Անցյալ ուրբաթ էր տարել, մոռացել, թողել է տանը:

–Վաղը դաս ունե՞ք ֆիզիկայից:– Մայրիկը նայեց գրասեղանի դիմաց, պատին փակցված դասացուցակին:

–Ոչ, Բայց… ասել եմ գալու եմ տանեմ,– շփոթվելով ու փախցնելով հայացքս, ասացի ես:– Երևի սպասում է:

Մայրիկը ոչինչ չասաց, բայց ինձ թվաց, թնա հասկացավ, որ ես ճիշտ չեմ ասում: Կյանքում առաջին անգամ ես ճշմարտությունը թաքցրի մայրիկից, մինչև այդ չէր եղել, երբեք չէր եղել, որ սուտ որևէ բան ասեի նրան, և հիմա ամբողջ դեմքս վառվում էր ամոթից: Ես ուզում էի ներողություն խնդրել, բայց նա ասաց.

–Ոչինչ, վաղը ցերեկով կվերցնես: Հիմա ուշ է, քամի:

–Լավ,– չհամարձակվելով նայել նրան, ասացի ես:

Իսկ Բորյան սպասում էր ինձ ավանային գրադարանի մոտ: Նա ինձ ի՞նչ պիտի ասի, հետաքրքիր է: Եվ ինչո՞ւ դպրոցում չասաց: «Երեկոյան իասեմ,– հայացքը գետնին, դողացող ձայնով ասաց նա:– Խնդրում եմ, կգա՞ս»:

–Ոչ,– ասացի ես:

Դասերն արդեն վերջացել էին, աղջիկները՝ Նինա Գերասիմովան, Շուրա Բոնդարևան, Նինա Մինաևան, Ուլյան, Լիլիա Իվանիխինան, Զինա Վիրիկովան, Անգելինա Սամոշինան քիչ հեռվում կանգնած սպասում էին. երկրորդ օրն էր ինչավանային ակումբում ցուցադրում էին «Իշխանուհի Մերի» կինոնկարը, իսկ մենք չէինք տեսել: Աղջիկների հետ որոշել էինք գնալ, իսկ նա կանգնել էր իմ դիմաց, նայում էր ինձ, հառաչում:

–Չեմ կարող,– նորից ասացի ես, մտքում ծիծաղելով նրա կաշկանդվածության վրա. ախր առաջ նա այդպիսին չէր. համարձակ էր:

–Ինչո՞ւ,– կամացուկ հարցրեց Բորյան:

–Որովհետև…չեմ ուզում,– ճիգ գործադրելով ասացի ես:– Ախր ի՞նչ պիտի ասեք:

–Այստեղ չեմ կարող: Չգիտեմ, չեմ կարող,– կրկնեց Բորյան:– Այստեղ դժվար է: Իսկ երեկոյան կասեմ: Խնդրում եմ: Մի՞թե այդքան դժվար է քեզ համար: Մի քանի րոպեով գոնե:

–Չգիտեմ,– ասացի ես:

–Ես կսպասեմ գրադարանի մոտ: Ժամը ութին:– Նրա դեմքը վառվում էր. ես դա տեսնում էի: Չգիտեմ ինչու, հաճելի էր տեսնել, թե խոսելիս նա ինչպես էր հուզվում ու կարմրում:

Իսկ քամին գնալով ուժեղանում էր. թվում էր հիմա կպոկի տանիքը:

–Գիշերս ձյուն է գալու,– ասաց մայրիկը

Ես ժպտացի, որովհետև երկնքում ամպի ծվեն անգամ չկար, մաքուր-մաքուր էր՝ հորիզոնից-հորիզոն կապույտ, իսկ նա ասում էր գիշերս ձյուն է գալու:

Բայց ձյունը իրոք եկավ: Առավոտյան դեռ գալիս էր: Ամբողջ Պերվոմայկան կորել էր ձյան հաստ շերտի տակ, և ձյունը՝ սպիտակ, շողշողուն՝ աչք էր կուրացնում: Միակ սև բանը ավանի վրա՝ երդիկներից ելնող ծուխն է, որ այնպես դանդաղ ու ծուլորեն բարձրանում, երկար օրորվում է տանիքների վրա: Իսկ ձյունը դեռ գալիս է, ճերմակ ամպերից, ինչպես մահացած թիթեռներ՝ անկյանք, թևերը փակ, թափվում են ճերմակ փաթիլները, շեղակի խփում պատուհաններին, արցունքի պես խոշոր ու թափանցիկ՝ սահում ապակու վրայով:

–Մենակ ո՞նց ես գնալու մինչև դպրոց:– Մայրիկն է:-Մի մետր ձյուն է նստել: Ո՞ւզում ես գամ հետդ:

–Ոչ մամ,– դռների մեջ ասում եմ ես: – Ես ինքս,-,– հետո ժպտալով ավելացնում եմ: Ամեն մարդ ինքը պիտի հարթի իր ճանապարհը:

Ճռ-ռ, ճռ-ռ, ճռ-ռ, տոփանվում է ձյունըոտքերիս տակ: Ձյունը՝ կաթի պես ճերմակ, ճերմակ ու փափուկ: Ձյունափոշին ցածր սահում է ձյան վրայով. քամի է ու ձյուն: Ճռ-ռ, ճռ-ռ… Իսկ նա ի՞նչ էր ուզում ասել: Եվ ինչո՞ւ հատկապես հիմա. առաջ ինչո՞ւ չէր ասում: Չէ՞ որ առաջ նույնպես խոսում էր ինձ հետ: Ամիսուկես առաջ, երբ դեռ նոր էր եկել մեր դպրոցը՝ անթացուպերով, վիրավոր, կոմերիտական տոմսը բերեց կնիքելու:– «Դո՞ւք եք դպրոցի կոմերիտկազմակերպության քարտուղարը»,– հարցրեց նա:

–Այո,– անվրդով ասացի ես:

–Տարօրինակ է,– ժպտաց նա:

–Ինչո՞ւ:– Ես զարմացած նայեցի նրան:

–Չգիտեմ… Իմ կարծիքով, սխալ է, երբ գեղեցիկ աղջիկներին առաջ են քաշում:

Ես ժպտացի:

–Ձեր դպրոցո՞ւմ էլ այդպես էր:

–Ի՞նչ դպրոց… նա քիչ մտածեց, ասաց.– Ես ռազմաճակատից եմ վերադարձել:

Ես իհարկե, գիտեի դա, բայց ասացի.

–Մի՞թե:

–Այո: Իսկ դուք, ի՞նչ է, չգիտեի՞ք:

–Ոչ,– մի պահ նայելով նրան, ասացի ես:–Չգիտեի:

–Դե, ուրեմն ծանոթանանք,– ժպտաց նա:– Կրտսեր լեյտենանտ, մոլդավ ժողովրդի անվեհեր որդի Բորիս Գլավան: Ավելի շուտ՝ Բորյա: Բորյա՝ այսպես լավ է:

–Իսկ գերմանացիների հանդիպե՞լ եք,– կատակով հարցրի ես:

–Դե, իհարկե,– անհոգ ծիծաղեց նա:-Ինչքան ասեք: Մենք մեր խրամատից կանչում էինք, Կեստեր, այնտեղ, մրանց խրամատից մեկը երկարում էր գլուխը. «Ո՞վ է ինձ հարցնում»: Դախկ՝ կրակում էինք, ու այդպես շարունակ: Հետո նրանք էին կանչում՝ Իվան. ձայն չէինք հանում: Նիկոլայ. ձայն չէինք հանում: Քիչ անցնում էր, նորից, առանց խրամատից բարձրանալու, մեկն ու մեկս կանչում էր. «Ո՞վ էր ինձ հարցնում»: Նրանց խրամատից մեկը բարձրացնում էր գլուխը՝ «Ես»: Դախկ՝ կրակում էինք: Լավ է, չէ՞:

–Շատ,– ծիծաղեցի ես:

–Հետո Նիկոլաև քաղաքի մոտ ես վիրավորվեցի, իսկ մեր գունդը շրջափակման մեջ ընկավ,– հանկարծ տխրելով ու ցածրացնելով ձայնը, ասաց Բորյան:– Ինձ հաջողվեց դուրս գալ շրջափակումից:

Բորյան Ուլյայի հետ նույն նստարանին էր նստում: Մինչ այդ Ուլյան ինձ պատմել էր, որ նա Բեսարաբիայից է, ծնողներն արդեն երկրորդ տարին է այստեղ՝ Պերվոմայկայում են ապրում: Բորյան սովորել է Բուխարեստում, այնուհետև Սորոկինի մանկավարժական ուսումնարանում, բայց չէր հասցրել ավարտել:

–Կամավոր եմ բանակ մեկնել,– հպարտությամբ ասաց Բորյան:

Դրանից հետո մենք իրար բարևում էինք, երբեմն, դասերի ժամանակ, ես ինձ վրա զգում էի նրա հայացքը, մի թեթև շրջվում էի նրա կողմը թե չէ՝ արագ փախցնում էր հայացքը: Մի անգամ ինձ ճանապարհեց տուն: Մինչև տուն քայլում էր կողքիս ու ոչինչ չէր ասում: Մեր տան մոտ բաժանվելիս, ասաց. «Շնորհակալություն, Մայա»:

–Ինչի՞ համար,– զարմացա ես:

–Չգիտեմ,– աչքերը գետնին՝ ասաց նա:

–Խնդրեմ,– ծիծաղեցի ես:– Ցտեսություն:

Տուն մտնելիս ես ետ նայրցի. նա դեռ կանգնած էր փողոցում և նայում էր մեր տան կողը: Եվ այդքանից հետո, երեկ… «Խնդրում եմ, կգա՞ս»:

Ճռ-ռ, ճռ-ռ… ճռճռում, տոփանվում է ձյունը ոտքերիս տակ:

Դպրոցի բակում ձնագնդի են խաղում արդեն: Դեռ հեռվից նկատեցի Բորյային: Կանգնել էր նա միջանցքի լուսամուտի առջև, մեջքով հենված պատին, և կիսաթեքված նայում էր դուրսը: Կանգնել էր նա խռովկան երեխայի պես, շուրթերը ուռցրած:

Թափ տվեցի ոտքերիս ձյունը, անցա նրա մոտով: Ես ձևացրի, որ չեմ տեսնում, անցա նրանից՝ ուժով պահելով ծիծաղս: Մի րոպե չանցած, ներս մտավ, գլուխը քաշ գնաց՝ նստեց նստարանին, Ուլյայի մոտ:

Զգում էի՝ երբեմն թաքուն նայում էր իմ կողմը:

–Երեկ գնացի՞ր,– դասամիջոցին հարցրեց Ուլյան:

Աղջիկներից միայն նա գիտեր, որ Բորյան խնդրել էր ինձ երեկոյան գնալ գրադարանի մոտ:

–Հնարավոր չէր, Ուլյաշկա, ցածր ասացի ես:

–Դե, մեղք է, գոնե մոտեցիր, մի բան ասա:

–Ի՞նչ ասեմ,– ժպտացի ես:

Ու ոչինչ էլ չասեցի: Իսկ դասերի վերջում, տուն գնալիս, ես էլ չգիտեմ ինչու, Բորյայի ջգրու Վերա Պոկրովինային ասացի.

–Եղբորդ՝ Վիտյային, ասա թող գա սահնակ քշենք: Ասա սպասելու եմ:

Ետմիջորեին Վիտյան ու Վերան եկան մեր տուն, և մենք գնացինք Կամենկա՝ սահնակ քաշելու: Ճանապարհին, ու այնտեղ, Կամենկայի մոտ սահնակ քշելիս, Վիտյան շարունակ ինձ էր նայում, ժպտում:

–Վերան եկավ ասաց. չհավատացի,– ժպտալով ասում էր Վիտյան:– Ասում եմ՝ չի կարող պատահել: Երդվում է: Ճիշտ եմ ասում, չէ՞, Վերա. չի հավատում: Ասում եմ: Մայան հենց այդպե՞ս էլ ասաց. թող Վիտյան գա գնանք սահնակ քշելու: Ասում է՝ այո: Ճիշտ եմ ասում, չէ՞, Վերա, այդպես էր: Չէի հավատում, իսկ հիմա տեսնում եմ, որ ճիշտ է: Ուրեմն ասել ես: Շնորհակալություն,– թեթևակի հպվելով ինձ, կամացուկ շշնջաց Վիտյան:– Ես այնպես ուրախ եմ, չես կարող պատկերացնել: Եվ ի՞նչ լավ է, որ այս ձյունը եկավ: Գիտե՞ս սա ինձ համար ինչպիսի ձյուն է, Մայա:

–Ինչպիսի՞ ձյուն է,– ակամա հարցրի ես:

–Երջանկաբեր ձյուն է: Իսկ քեզ համա՞ր:

Ես չգիտեի ինչ պատասխանել, որովհետև նա ինձ հետ խոսում էր, իսկ ես շարունակ մտածում էի Բորյայի մասին:

–Չգիտեմ,– կարճ դադարից հետո ասացի ես, դեմքս դարձնելով դեպի երկինք. ձյան մանր ու սառը փաթիլները խփում էին դեմքիս. հաճելի էր: Ես Վիտյային չէի նայում: Ես նայում էի ճերմակ երկնքին. ճերմակ ամպերից, ինչպես հեքիաթում, ճերմակ ձյուն էր թափվում:

Մայա»:

Երկուշաբթի, 10 նոյեմբերի 41 թ. :Առավոտ կանուխ ձյուն եկավ, հետո երկինքը պարզեց, լցվեց կապույտով: Արևը դուրս եկավ Հյուսիսային Դոնեց գետի կողմից, և նրա շողերի տակ ադամանդի պես սկսեց պսպղալ ձյունը: Բայց մի կարճ ժամանակ միայն: Հետո երկինքը գունատվեց, պատվեց անթափանց մշուշով և նորից սկսեց ձյուն տեղալ:

Բակերից կածաններ են ելնում, գնում են ձյան միջով, գնում են դեպի դպրոց, ավանային սովետ, դեպի շուկա, խանութ, դեպի քարածխի հանքերը: Ձյան միջով մարդիկ գնում են աշխատանքի: Գնում են գլխիկոր, առաջ թեքված, ասես ծանր բեռ կա նրանց ուսերին:

Արդեն քանի օր է ձյուն է գալիս: Գիշեր-ցերեկ ձյուն է գալիս և թվում է վերջ չպիտի լինի: Ծանր ձյան տակ այգում ճղատվել են ծառերը, փողոցներում հեռագրասյուները թեքվել են կողքի. հեռագրալարերի վրա թիզաչափ ձյուն կա նստած:

Ավանային խանութի մոտ հացի հերթ է: Հերթում կանգնածների վրա ձյուն է մաղում: Ձյունը նստում է նրանց սառած ուսերին, գլուխների վրա, և հեռվից ասես մարդիկ չեն, ասես քարեր են ձյան տակ կանգնած:

Մինչև գոտկատեղ հասնող ձյան միջով ընկած արահետը գնում է դեպի դպրոց: Եվ ինչքան մոտենում է դպրոցին, այնքան լայնանում է ոտնահետքերից տոփանված արահետը:

Առաջին զանգը վաղուց են տվել: Հնչում է երկրորդը: Զանգի սառած ղողանջից դպրոցի բակում բարդիներից ձյուն է թափվում: Առջևից քայլողների մեջ ես տեսնում եմ Բորյային: Ձեռնափայտին հենվելով, դանդաղ, կաղալով գնում է: Չի շտապում: Ետևից հասնողներին ճանապարհ է տալիս: Հավանաբար, նկատել էր ինձ: Այն երեկոյից հետո, ինչ ես չգնացի գրադարանի մոտ՝ ժամադրության, նա այլևս չի խոսում ինձ հետ: Ցույց է տալիս, թե անտարբեր է իմ նկատմամբ: Բայց Ուլյան ասում է, որ նա ինձ շատ է խանդում: Դա ես նույնպես նկատել եմ. երբ տղաներից որևէ մեկի հետ մի րոպե անգամ կանգնում եմ, նա հարյուր անգամ անցնում է իմ կողքից. չի կարողանում հանգիստ նստել տեղը: «Լավ չես անում,– ասում է Ուլյան:– Խոսիր հետը»: Դե, իհարկե, նկատել է: Ես հասել եմ նրան, դանդաղ քայլում եմ նրա հետևից: Չի ուզում ելնել կածանից, որպեսզի ճանապարհ տա ինձ, ինչպես մյուսներին: «Բարև, Բորյա»,– ասում եմ ես և լռության այն կարճ պահին, մինչև նա կշրջվեր իմ կողմը, ես լսում եմ ասես, թե ինչպես է արագ խփում սիրտս: Եվ հանկարծ հիշում ու ամոթ եմ զգում, որ շարունակ՝ տանը թե դպրոցում, նրա մասին եմ մտածում: Եվ մի պահ ինձ այնպես է թվում, թե նա գիտի այդ մասին և դրա համար է, որ շրջվել ու այնպես լայն ժպտում է:

–Իսկ ո՞ւր է պայուսակդ,– հենց այնպես ասացի ես:

–Տարել եմ դասարան: Մի՞թե նորություն է դա:

–Ի՞նչը,– հարցրի ես:

Այն, որ ես շատ շուտ եմ գալիս դպրոց: Առաջին զանգից էլ շուտ: Հետո դուրս եմ գալիս ու սպասում եմ քեզ: Մի՞թե չես նկատել:

–Ոչ,– ասացի ես,– չեմ նկատել:

–Ամեն օր: Իսկ դու, ուրեմն, չես նկատել:– Նրա դեմքը ցրտից շառագունած էր, շուրթերը՝ վառ կարմիր, սև աչքերը թախծոտ ժպտում էին: Ասես առաջին անգամ էի տեսնում նրան՝ բարձրահասակ, կրծքային թավ ձայնով. երկար նայում էի:

–Սրանից հետո ուշադիր կլինեմ,– ժպտացի ես, իսկ քիչ անց ասացի:– Եվ ներիր այն բանի համար: Ես ուզում էի գալ, բայց չստացվեց: Ներո՞ւմ ես:

–Իհարկե,– Բորյան արագ բռնեց ձեռքս, արագ էլ բաց թողեց: Նրա մատները սառն էին: Ասես ձյան մեջից էր հանել:

–Իհարկե, ներում եմ,– անթարթ նայելով ինձ, հազիվ լսելի շշնջաց նա: Նրա գեղեցիկ, տամկացած սև աչքերը լայն բացվել էին իրենցից հանկարծակի հորդած ուժեղ լույսից: Նա ինձ նայում էր կախարդվածի նման՝ ինչպես հավատացյալը սրբապատկերին: Մենք կանգնել էինք դեմ-դիմաց, մեզ տեսնում էին, իհարկե, անհարմար էր, և ես ասացի.

–Մինչև զանգը քանի՞ րոպե է մնացել:

Չգիտեմ:– Բորյան դեռ նայում էր ինձ, հետո թույլ ժպտալով ասաց,– ուրեմն, ուզում էիր գալ: Իսկ ես կարծում էի՝ նստել ես ձեր տանը ու ծիծաղում ես ինձ վրա:

–Ինչո՞ւ:

–Չգիտեմ, ինձ այդպես է թվում:

«Գիժ,– մտքում ասացի նրան,– ես ինչպե՞ս կարող եմ ծիծաղել քեզ վրա. ես շարունակ քո մասին եմ մտածում»:

–Գնանք,– հայացքս գետնին, ցածրասացի ես . զգացի, որ ձայնս թրթռած:-Գնանք, զանգը հիմա կտան:

Բորյան, խոնարհ երեխայի պես, քայլեց իմ կողքից: Նա շարունակ գետնին էր նայում: Միջանցք մտնելիս միայն բարձրացրեց աչքերը և, դեռևս բաց չթողնելով միջանցքի դռան պղնձե բռնակը, դողացող ձայնով ասաց.

–Մայա, մինչև հիմա ես չգիտեի, թե ինչ է երջանկությունը: Իսկ հիմա գիտեմ: Եվ ինչպե՞ս եմ մինչ. Հիմա ապրել առանց երջանկության՝ չեմ կարողանում հասկանալ:

Նա քիչ լռեց, կուրծքը նկատելի բարձրանում-իջնում էր: Ես կանգնել էի նրա դիմաց ու չէի կարողանում տեղից շարժվել. ուժ չունեի:

–Ես սիրում եմ քեզ,– հանկարծ ասաց Բորյան, ու ես ապշահարված նայեցի նրան: Նրա աչքերը տամկավուն փայլով շողացին:– Այո,– դողացող շուրթերով շշնջաց նա:– Եվ եթե այլևս չլինեմ՝ հոգ չէ, ես երջանիկ եմ: Ավել ինձ ոչինչ պետք չէ. ես այդ էի ուզում ասել քեզ այն երեկո: Իսկ հիմա գնա, ես դրսում քիչ կսպասեմ: Դու գնա:

Ես դանդաղ բարձրացա աստիճաններով: Երջանկությունից շունչս հատվում էր, ծնկներս դողում էին, թվում էր հիմա կընկնեմ: Եվ հազիվ էի ինձ պահում, որ լաց չլինեմ, ինչ-որ բան խանգարում էր, որ լավ՝ հոնգուր-հոնգուր , ինչպես երեխա ժամանակ , լամ ու հանգստանամ: Ասես երազի մեջ էի, ուզում էի փակել աչքերս, որպեսզի չհատվի այդ երազը:

Դանդաղ, ձեռքս սանդղաստիճանների ողորկ բազրիքի վրայով սահեցնելով, բարձրանում էի երկրորդ հարկ, աչքիս առջև շարունակ Բորյան էր, նրա այլայլված դեմքը, դողացող շուրթերը… իմ ականջում, ինչպես անուշ ղողանջ, դեռ հնչում էր նրա ձայնը. «Ես սիրում եմ քեզ»: «Ես սիրում եմ քեզ»:«Ես սիրում եմ քեզ»: Անդադար ղողանջում էր: «Ես էլ քեզ եմ սիրում,– մտովի ասացի նրան,– միայն թե այդ մասին քեզ երբեք չեմ ասի»:

Լուսամուտի սառը ապակիների միջով արևը ներս էր հորդում միջանցք: Լուսամուտի մոտ, արևի մեջ, կանգնել էր Ուլյան, նայում էր ինձ ու ժպտում: Նա, իհարկե, վաղուց էր այստեղ կանգնած. ես դա հասկացա:

–Արդեն խոսո՞ւմ եք,– նրա աչքերը, այտերը, շուրթերը ծիծաղում էին:

–Այո,– ցածր ասացի ես՝ ակամայից ժպտալով:

Ուլյան միջանցքով քայլում էր իմ կողքից և շարունակ ժպտում էր:

–Փեհլիվանովա,– դասարան մտնելիս՝ իմ ետևից կանչեց ինչ-որ մեկը: Ես ետ շրջվեցի. պատմության ուսուցչուհի Պրոսկովյա Սուլթանբեյն էր՝ բարի դիմագծերովմի կին՝ ցածրահասակ, թխավուն ու սաթի պես սև մազերով, որոնց մեջ, սակայն, արդեն երևում էր հատուկենտ սպիտակը: Նա ինձ ձեռքով իր մոտ կանչեց: Երկրորդ տարին է, ինչ Պրոսկովյա Վասիլևնան մեզ չի դասավանդում, բայց, ամեն անգամ հանդիպելիս, կանգնեցնում, խոսում է ինձ հետ: Նախանցյալ տարի էր, ութերորդում, երբ նա, մատյանը ձեռքին, դասարան մտավ: դասի ժամանակ, նկատում էի, երբեմն նայում էր իմ կողմը: «Մենք քեզ հետ հայրենակիցնե՞ր ենք»,– դասամիջոցին հարցրեց նա, ժպտալով նայելով ինձ: «Ես հայուհի եմ»,– ասացի ես: «Իսկ ես հույն եմ»,– ասաց Պրոսկովյա Վասիլևնան, դարձյալ շարունակելով ժպտալ: «Ոչ, ես հայուհի եմ»,– նրա հայացքից շփոթվելով, կրկնեցի ես, իսկ նա ծիծաղեց, ասաց. «Միևնույն է, մենք հայրենակիցներ ենք»: Եվ ահա, այդ օրվանից ի վեր, ամեն անգամ հանդիպելիս, նա ժպտալով ասում է. «Ինչպե՞ս ես, հայրենակցուհի»:

Ես պայուսակս տվեցի Ուլյային . գնացի դեպի Պրոսկովյա Վասիլևնան:

–Ինչպե՞ս ես, հայրենակցուհի,– ժպիտն աչքերում հարցրեց նա:

–Շնորհակալություն, Պրոսկովյա Վասիլևնա, լավ եմ,– ես սպասեցի, թե նա ինչ կասի:

–Դիրեկտորն է կանչում,– ցածր ասաց Պրոսկովյա Վասիլևնան: Նա բացեց ուսուցչանոցի դուռը, ուզում էր ներս մտնել:

–Ո՞վ.– մի տեսակ վախվորած հարցրի ես:

–Իվան Արսենտևիչը: Նա իր առանձնասենյակում քեզ է սպասում:

Անցա ուսուցչանոցով, կմացուկ բացեցի Իվան Արսենտևիչի առանձնասենյակի դուռը:

–Ներս արի, Մայեչկա, մի քաշվիր:– Նա բարձրացավ տեղից, ձեռքին թերթ կար, մի կողմ դրեց:– Առաջ եկ, ի՞նչ ես կանգնել: Նստիր:– Նա ձեռքով ցույց տվեց բազմոցը, կրկին նստեց: Մտախոհ ինչ-որ կետի էր նայում:

Նստեցի բազմոցի ծայրին: Լռություն էր: Չգիտեմ ինչու, սիրտս արագ խփում էր:

Դրսում, պատուհանից այն կողմ, դպրոցամերձ հողամասն էր, ուր խնձորի ծառերը սնկերի պես կպել էին գետնին: Ծառերին նստած ձյունըշողշողում էր արևի տակ:

–Գիտես ինչի՞ համար եմ կանչել, Մայա,– հանկարծակի հարցրեց Իվան Արսենտևիչը:

–Ոչ, Իվան Արսենտևիչ,– կիսաբարձրանալով ու դարձյալ նստելով, ասացի ես, հարցական նայելով նրան:

–Ես էլ չգիտեմ,– նա նորից ելավ տեղից, սկսեց քայլել առանձնասենյակում, հետո ասաց,– այն չորս կոմերիտականների համար եմ կանչել, որոնք կորցրել են տոմսերը: Ինչպե՞ս էր նրանց անուն- ազգանունները:

–Զինա Վիրիկովա, Վարյա Իգնատովա, Գենադի Պոչեպցով և Վալենտինա Տարանինա,– թվեցի ես:

–Դրանց համար եմ կանչել:– Իվան Արսենտևիչը կանգնել էր պատուհանի առջև, խոսում էր առանց իմ կողմը նայելու:– Այո, դրանց համար: Ամբողջ Պերվոմայկայում խայտառակեցին մեզ: Բայց, արդյոք, նրանք դիտավորյա՞լ են կորցրել իրենց կոմերիտական տոմսերը,– կարճ դադարից ավելացրեց նա:– Ահա թե ինչն է մտատանջում ինձ: Դիտավորյա՞լ են կորցրել, թե՞…

–Իհարկե, դիտավորյալ,– արագ ասացի ես:– Միթե՞ պարզ չէ, Իվան Արսենտևիչ, նրանք, ճշմարիտ է, խայտառակել են մեզ, գցել մեր դպրոցի անունը, բայց փաստ է. նրանք տոմսերը կորցրել են այն ժամանակ, երբ գերմանացիները ընդուպ մոտեցել էին մեր՝ Վորոշիլովգրադի մարզին: Իսկ եթե բանակը չկասեցնե՞ր թշնամու առաջխաղացումը: Եթե թշնամին իսկապես գրավե՞ր մեր մարզը: Մի՞թե հասկանալի չէ. այն ժամանակ նրանք գերմանացիներին կասեին, որ իրեք կոմերիտականներ չեն եղել: Եվ, եթե մենք վերահաշվառում չկատարեինք, երևի, իրեք չասեին էլ, որ կորցրել են տոմսերը: Նրանք վախկոտներ են և պետք է հեռացվեն կոմերիտմիության շարքերից: Դպրոցական կոմերիտկազմակերպության ընդհանոր ժողովն արդեն որոշել է. դուք այդ մասին գիտեք:

–Այդ բոլորն, իհարկե, ճիշտ է,– շրջվելով իմ կողմը, դանդաղ ասաց Իվան Արսենտևիչը:– Ես հասկանում եմ, բայց պետք է մտածել նաև դպրոցի մասին. դպրոցի անունն է շոշափվում: Քիչ առաջ կոմերիտշրջկոմի առաջին քարտուղար Պրակոֆի Իվանովիչը զանգեց, ընկեր Պրիխոդկոն: Այդ հարցով էր զանգում: Քսաներեքին, ասում է, ժամը երկուսն անց կեսին կոմերիտշրջկոմի բյուրեի նիստ է, ձեր հարցն ենք քննում: Հենց այդպես էլ ասաց. «Ձեր հարցն ենք քննում»: Տեսնո՞ւմ ես ինչպես են նայում վերևում: Դրա համար էլ կանչեցի քեզ, որպեսզի որպեսզի տեսնենք, թե ինչ կարելի է անել:– Իվան Արսենտևիչը ծանր գնաց, նստեց իր տեղը:– Արդեն երրորդ տարին է դպրոցական սկզբնական կոմերիտկազմակերպության քարտուղարն ես, մինչ այդ դրուժինայի խորհրդի նախագահ ես եղել, ավագ ջոկատավար, և մենք միշտ գոհ ենք եղել քեզանից ու հիմա էլ գոհ ենք. դա բոլորը գիտեն: Ամբողջ Պերվոմայկա հանքավանից միայն դու ես կոմերիտշրջկոմի բյուրոյի անդամ ու, երբ շատ մտածում եմ, տեսնում եմ, որ քեզ համար ևս լավ չէ միանգամից չորս հոգու հեռացնել կոմերիտմիությունից. ի՞նչ կասեն մարդիկ: Երեկ այդ Պոչեպցովի հայրն էր եկել ինձ մոտ, Գրոմովը, ասում է, իբր, Գենադին վաղուց էր կորցրել տոմսը, դեռևս օգոստոսի սկզբին, երբ խոսք անգամ չկար դեռ, թե գերմանացիները կարող են մոտենալ մեր մարզին: Գենադին, ասում է, այդ մասին վաղուց է հայտնել կոմերիտշրջկոմին:

–Իսկ ինչո՞ւ ինձ ոչինչ չի ասել,– մտազբաղ ու ցածր ասացի ես, ինչ-որ հեռավոր ու վատ բան նախազգալով:

–Չգիտեմ,– ուսերը թոթվեց Իվան Արսենտևիչը:– Համենայն դեպս, կոմերիտշրջկոմում ստուգիր, գուցե ճիշտ է: Վիրիկովային նույնպես կարելի է պահել, պիոներական ջոկատավար է, ես Պրոկոֆի Իվանովիչին ասացի, դու էլ ասա, գուցե հաշվի առնեն: Այդ երկուսին կարելի է նկատողություն տալ և վերջ: Մի խոսքով, մտածիր, տես ինչ կարելի է անել: Չմոռանաս, Պրոկոֆի Իվանովիչըխնդրեց, մինչև այդ անցնել իր մոտ,– վերջում ասաց Իվան Արսենտևիչը:– Դե գնա:

Ասես ինչ-որ հանցանք էի գործել, ուսուցչանոցից դուրս եկա կաս-կարմիր: Ամբողջ դեմքս վառվում էր:

Ուլյան միջանցքում կանգնած սպասում էր:

–Ի՞նչ է պատահել,– արագ մոտենալով, հարցրեց նա:

–Քսաներեքին կոմերիտշրջկոմի բյուրոյի նիստ է, կանչել են:

–Օհո՝ հատուկ հրավեր,– շինծու զարմանքով ու դերասանավարի արտասանեց Ուլյան՝ ծիծաղկուն աչքերով նայելով ինձ,– սիրտ գժվեցնող խոստումներ՝ շքամուտքի մոտ, փաթիլ-փաթիլ ձյան տակ, հատուկ հրավեր կոմերիտշրջկոմ՝ սիրտդ ո՞նց է դիմանում այդ երջանկությանը…

Իմ չքնաղ, իմ խելագար, սքանչելի Ուլյան երբեք չի կորցնում իրեն:

Մայա:

Երկուշաբթի, 25 նոյեմբերի 41 թ.Կոմերիտշրջկոմի բյուրոյի նիստը ուշ վերջացավ: Լուսնյակն արդեն դուրս էր եկել, ցրտի մեջ կանգնած մերկ ծառերիերկար ստվերները ձյուների վրա դանդաղ գնում-գալիս էին: Հոգնածությունի՞ց էր, ամոթի՞ց, որ նրանք կորցրել էին իրենց տոմսերը, թե՞ այն բանից, որ ելույթս մի տեսակ ասես երևեցնելու համար էր և այնպես ցուցադրական հնչեց,– չգիտեմ, գլուխս գվվում էր. Իրոք, ծիծաղելի էին իմ բառերը. «Նրանք պետք է իրեց գլուխները կորցնեին, այլ ոչ թե կոմերիտական տոմսը: Դուրս կոմերիտմիության շարքերից»: Եվ հատկապես այդ վերջին բառերը՝ «դուրս կոմերիտմիության շարքերից»: Դրա համար էր գուցե, որ Պրակոֆի Իվանովիչը մանր ժպտում էր: Իսկ մի՞թե ճիշտ չեմ ասել ես: Մի՞թե նրանք իրավունք ունեն մնալու կոմերիտմիության մեջ: Գլխահակ նստել էի, ասես ոչ թե նրանք՝ ես էի կորցրել տոմսս, և չէի համարձակվում բարձրացնել աչքերս: Ինձ շարունակ թվում էր, թե Պրոկոֆի Իվանովիչը ժպտում է, և ժպտում է հատկապես ինձ վրա, բայց նիստից հետո, դռների մոտ, նա մտերմորեն բռնեց թևս, կամացուկ ասաց. «Ապրես»: Եվ դարձյալ ժպտում էր: Իսկ գուցե՞ ցուցադրական չէր, գուցե դա միայն ի՞նձ էր թվում: Իսկ նրանք՝ Գենադին, Վարյան, Զինան ու Վալյան այնպես էին կանգնել, կարծես ոչինչ էլ չէր եղել. միայն Զինան էր շարունակ արտասվում: Ստացվեց այնպես, ինչպես Իվան Արսենտևիչն էր ասում: Զինա Վիրիկովային ու Գենադի Պոչեպցովին չհեռացրին կոմերիտմիությունից, միայն նկատողություն հայտարարեցին՝ մտցնելով անձնական քարտի մեջ, իսկ Վարյային ու Վալյա Տարարինային հեռացրին: Այն, որ Վիրիկովան երկու տարի պիոներ-ջոկատավար է դպրոցում, հաշվի առա. «Ես անմեղ եմ,– շարունակ կրկնում էր նա ու շարունակ արտասվում էր:– Ես դիտմամբ չեմ կորցրել, ազնիվ կոմերիտական»: Գենա Պոչեպցովին պահեցին նամակի համար: Շրջկոմում, իրոք, ստացվել էր նրա նամակը: Ծրարի վրա պարզ չէր երևում փոստի կնիքը, իսկ Գենան պնդում էր, որ ինքը իբր նամակը շատ վաղուց է ուղարկել: Մի խոսքով, նիստը բավականին ուշ վերջացավ, Գենադին աղջիկների հետ արդեն գնացել էին, ես մի պահ մենակ կանգնեցի կոմերիտշրջկոմի դռների մոտ, չգիտեի ինչ անել:

–Գնանք մեզ մոտ,– ասաց Պրոկոֆի Իվանովիչը:– Առավոտյան կգնաս:

–Շնորհակալություն,– թեթևակի գլուխ տալով ասացի ես,– մայրիկը տանը սպասում է:

–Ի միջի այլոց, ես մայրիկիդ երեկ տեսա շաբաթօրյակում,– վերարկուի օձիքը բարձրացնելով ասաց նա,– Շրջանային պետբանկում է , չէ՞, աշխատում մայրիկդ:

–Այո,– ես ուշադիր նայում էի Պրոկոֆի Իվանովիչին, սպասելով, թե էլ ինչ կասի նա: Իսկ նա ժպտաց, ասաց.

–Գիտե՞ս ես նրան ինչ ասացի: Ես գանգատվեցի քեզնից:

–Ճիշտ եք արել, Պրոկոֆի Իվանովիչ:

Ասացի, որ ես ձեզ վաղուց էի ճանաչում, բայց չգիտեի, որ այնպիսի աղջիկ ուեք: Լավ կոմերիտուհի է, ասացի, կարգապահ, պարտաճանաչ:

–Էլ էդպիսի բաներ չանեք, Պրոկոֆի Իվանովիչ,– ծիծաղելով ասացի ես:– Թե չէ նա ամենքին կսկսի պատմել՝ գիտեք ինչ չտեսնված աղջիկ ունեմ, և այլևս ինձ ճանապարհ չեն տա:

Պրոկոֆի Իվանովիչը ծիծաղեց իմ խոսքերի վրա և, թևանցուկ անելով ինձ, ասաց.

–Գնում ենք մեր տուն: Այստեղից Պերվոմայկա մենակ գնալ չի լինի:

–Իսկ ինչո՞ւ մենակ, ընկեր Պրիխոդկո,– շրջվելով մեր կողմը, ասաց խարտյաշ, կարճ կտրած մազերով մի աղջիկ՝ մոտ քսան-քսաներկու տարեկան :– Չէ՞ որ ես նույնպես Պերվոմայկայից եմ,– վերարկուի օձիքն ուղղելով ավելացրեց նա:

–Մի՞թե,– իբր զարմացած՝ ժպտաց Պրոկոֆի Իվանովիչը:– Դե, ուրեմն, ծանոթացեք:

– Ալեքսանդրա Եմելյանովնա,– աղջիկը հանեց ձեռնոցը, և ես իմ ափի մեջ մի կարճ պահ զգացի նրա փափուկ ու տաք մատները:– Շատ ուրախ եմ:

Ես ևս ներկայացա:

–Ես քեզ գիտեմ,– մտերմիկ տոնով, ժպտալով ասաց նա:– Քո մայրիկին նույնպես գիտեմ:

–Որտեղի՞ց,– հենց այնպես հարցրի ես:

–Չէ՞ որ Պերվոմայկայից եմ,– քնքուշ ժպտաց նա:– Բայց դու ինձ չես հիշի:

Ես նրան առաջին անգամ էի տեսնում: Գուցե առաջ էլ տեսել էի՝ չէի հիշում: Երբ մենք՝ նիստի բոլոր մասնակիցներս, մտանք Պրոկոֆի Իվանովիչի առանձնասենյակը, աղջիկը նստած էր այնտեղ, բազկաթոռում, և զրուցում էր Պրոկոֆի Իվանովիչի հետ: Չգիտեմ ինչու, ինձ թվաց, թե շրջանային «Սոցիալիստական հայրենիք» թերթի խմբագրությունից է. առաջ նույնպես պատահել էր, խմբագրությունից եկել էին, մասնակցել նիստերին, և հետո այդ նիստերի մասին գրել թերթում:

Պրոկոֆի Իվանովիչը դանդաղ շարժումներով հագնում էր ձեռնոցները:

–Ուրեմն ծանոթներ դուրս եկանք,– ժպտալով ասաց նա:– Կարող է նույնիսկ բարեկամներ եք և այդ մասին չգիտեք: Հարկավոր է պարզել:

Մենք ծիծաղեցինք:

–Դե,– ի նշան հրաժեշտի, Պրոկոֆի Իվանովիչը բարձրացրեց ձեռքը. քիչ հեռվում նրան սպասում էին:-Միասին գնացեք, իսկ սրանից հետո կաշխատենք նիստերը չձգձգել: Կամ քեզ շուտ կազատենք,– ժպտալով ավելացրեց նա:– Համաձա՞յն ես:

Պատասխանի փոխարեն ես նույնպես ժպտացի նրան:

–Ցտեսություն, աղջիկներ: Ալեքսանդրս Եմելյանովնա, մեկ-մեկ անցիր:

–Կանցնեմ, ցտեսություն,– ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան:– Իմ կողմից, խնդրում եմ, ողջույններ հաղորդեք Նաստյային:

–Շատ լավ: Շնորհակալություն:

Մի քանի քայլ լուռ գնացինք: Մեր ոտքերի տակ փշրվում էր սառած ձյունը: Լռությունը ձգվում էր, հարկավոր էր մի բան ասել, և ես ասացի.

–Նաստյան ո՞վ է:

–Նաստյա՞ն… – Ալեքսանդրա Եմելյանովնանքիչ լռեց, հետո միանգամից ասաց.– Պրոկոֆի Իվանովիչի քույրն է, իմ մոտիկ ընկերուհիներից: Կիևի բժշկական ինստիտուտում էր սովորում… Այսօր մոտն էի, երկար զրուցում էինք, վերհիշում անցածը:Հիշելու այնքան բան կա,– հառաչեց նա:– Ինչեր ասես, որ չէինք երազում մինչև պատերազմը: Էհ, ինչեր ասես, որ չէինք երազում: Եվ հիմա ի՞նչ է մնացել այդ երազներից՝ ոչինչ: Ամենուրեք սով, ռումբերի պայթյուններ, կոտորած, համակենտրոնացման ճամբարներ, ուր միլիոնավոր մարդիկ՝ փոքրիկ երեխաններից սկսած մինչև կանայք ու ծերունիները, խոշտանգվում են անգթորեն, ոև թղթերի հեղեղ,– սրանք են փոխարինում մեր թևավոր երազներին: Ու մինչև ե՞րբ այդպես՝ ոչ ոք չգիտի:

–Մերոնք կհաղթեն,– ասես նրան սփոփելու համար ասացի ես:– Անպայման կհաղթեն: Եվ այն էլ շուտով:

Ալեքսանդրա Եմելյանովնան նայեց ինձ, հետո գլուխն օրորելով դառը ժպտաց. լուսնալույսի տակ ես պարզ տեսա նրա ժպիտը:

–Կհաղթեն,– մտազբաղ ասաց նա, հետո վճռական ավելացրեց,– իհարկե, կհաղթեն: Սովետական զինվորին ոչ ոք չի կարող ծնկի բերել. ես դա հասկանում եմ: Մերոնք կհաղթեն, պարզ է, բայց դա ե՞րբ կլինի, գիտե՞ս:

–Ե՞րբ կլինի,– ակամա հարցրի ես:

–Պատերազմը շուտ չի վերջանա,– տխրությամբ, ցածր, ասես ինքն իրեն էր խոսում, ասաց նա, լռեց:

Տոփանված կածանը, թեքվելով դեպի ձախ, խառնվեց Պերվոմայկա տանող ճանապարհին, որ դարձյալ տոփանված էր, և մենք մտանք լայն ճանապարհ: Ուշ էր՝ ոչ մեքենա, ոչ մարդ:

Ալեքսանդրա Եմելյանովնան լուռ քայլում էր, մտքերի հետ էր, և հանկարծ ու անսպասելի նա կրկնեց.

–Պատերազմը շուտ չի վերջանա,– և սառը ավելացրեց:– Պատերազմը նոր է սկսվում:

Տեր աստված, ինչպիսի սարսափելի բառեր՝ պատերազմը նոր է սկսվում։ Ես ոչինչ չասեցի նրան։ Ծնկներիս մեջ ինչ-որ թուլություն զգացի և դրանից էր գուցե գայթեցի։

–Կամաց,-Ալեքսանդրա Եմելյանովնանարագ բռնեց թևս,-աշխատիր տոփանված տեղով գալ, ճանապարհից դուրս ձյունը շատ է խոր։

Մեր շուրջը տներ էին՝ հանգած ճրագներով, դատարկ փողոցներ էին, ուր քամին առաջ ու ետ էր քշում ձյունը, տխուր էր, լռություն, և այդ ճնշող լռությունը փարատելու համար էր երևի, Ալեքսանդրա Եմելյանովնան ասաց․

–Քանի՞ տարեկան ես, Մայա։

–Տասնվեց,-ասացի ես։-Ավելի շուտ՝ տասնվեց ու կես․ մայիսին եմ ծնվել։ Իսկ դու՞ք։

–Ես մեծ եմ, ժպտաց նա։– Արդեն քսանմեկ տարեկան եմ։

–Դա այնքան էլ շատ չէ,– ես նույնպես ժպտացի։

–Շատ չէ… Ես նույնպես տասնվեց տարեկանում դպրոցական կոմերիտկազմակերպության քարտուղար էի, և դա ե՜րբ էր, հա… Ասես տասը տարի է անցել։

–Ուրեմն դո՞ւք ևս քարտուղար եք եղել,– հարցրի ես։

–Այո։

– Որտե՞ղ։

–Պերվոմայկայի № 6 միջնակարգ դպրոցում։

–Մեր դպրոցու՞մ,-զարմացա ես։ Դուք մեր դպրոցում եք սովորել։

–Սկզբում այո։ Իսկ վերջին երեք տարիներին՝ Գորկու անվան դպրոցում։ Այնպես որ Պերվոմայկայի դպրոցը նաև մեր դպրոցն է,– ժպտաց նա։ Խնդրում եմ չմոռանալ։

–Դե պարզ է,-ներողամիտ ժպիտով ասացի ես։-Ներեցեք։ Իսկ հետո՞,– հարցրի նրան։

–Հետո՞… Հետո գնացի սովորելու։ Ոչ իսկույն, իհարկե, մի տարի աշխատեցի երրորդ ածխահանքում․գրադարանավարուհի էի։

–Կիևու՞մ եք սովորել։

–Իսկ ինչու հատկապես Կիևում։

–Չգիտեմ։ Նաստյայի հետ չէի՞ք սովորում՝ բժշկական ինստիտուտում։

–Աա՜… Ոչ։ Նաստյայի հետ մանկության ընկերուհիներ ենք, չէ՞ որ նրանք նույնպես Պերվոմայկայից են։ Ես Ռոստովում էի սովորում, համալսարանում, հետո փոխադրվեցի Խարկով։ Քիմիական բաժնում էի սովորում։-Ալեքսանդրա Եմելյանովնան որոշ ժամանակ լուռ քայլում էր, հետո փշրված ձայնով ասաց․– Բայց գերմանացիները Խարկովը նույնպես վերցրին։

Անցանք կոլխոզային շուկայի մոտով։ Շուկայի դատարկ ու երկար վաճառասեղանների վրայից, ուր նստել էր ձյան հաստ շերտը, քամին ձյունափոշի էր մաղում գետնին։

–Իսկ դու՞,-հանկարծ խոսեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։-Դու ի՞նչ ես ուզում դառնալ, Մայա։

–Ես ուզում եմ մարդ դառնալ,-ժպտալով ասացի ես։

–Իսկ ավելի կոնկրե՞տ      ,-նրա աչքերը փայլեցին մի կարճ ակնթարթ։

–Առաջ շատ էի ուզում բժշկուհի դառնալ՝ վիրաբույժ։ Իսկ հիմա չեմուզում,-ասացի ես։– Սարսափելի է․ վիրադանակներ, արյուն- չեմ ուզում։ Բայց տեսնենք՝ մանկական բժիշկ՝ գուցե։ Ավելի շուտ՝ կուզենայի կառուցող ինժեներ դառնալ։ Միայն թե՝ պատերազմը շուտ վերջանար,– վերջում ասացի ես։-Պատերազմը վերջանա՝ հետո որոշելը հեշտ է։

–Այո,-թախծոտ ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։– Միայն թե շուտ վերջանար,– և քիչ անց տխրությամբ ավելացրեց։-Արդեն երրորդ ամիսն է լուր չկաեղբարներիցս։

–Որտե՞ղ են նրանք,– զգույշ հարցրի ես։

–Որտե՞ղ պիտի լինեն՝ ռազմաճակատում։ Չորս եղբայրս էլ ռազմաճակատում են։ Այնպես եմ կարոտել նրանց։ Չես կարող պատկերացնել։ Չգիտեմ ինչու, ինձ թվում է, թե երբեք չեմ տեսնելու նրանց։

–Դուք այդ ինչեր եք ասում,– ինչքան կարելի է զվարթ ձայնով ասացի ես։

–Իսկ դու ճակատում ո՞վ ունես, Մայա,-հանկարծ հարցրեց նա, և ես մի տեսակ վատ զգացի, որ ռազմաճակատում կռվող հարազատ չունեմ, և, ասես արդարանալու համար էր, ասացի․

–Հայրս ղեկավար աշխատող է եղել Ռոստովի Նախիջևանում, սպիտակ գվարդիականները սպանել են։– Այդ պահին ես այնպես էի ուզում, որ ողջ լիներ հայրս ու հիմա կռվելիս լիներ գերմանացիների դեմ։

–Ե՞րբ,– ուշացումով հարցրեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։

–Վաղուց։ Ես փոքր էի դեռ։

–Դուք Ռոստովի Նախիջևանո՞ւմ էիք ապրում։

–Այո։ Ռոստովի մոտ հայկական Ղրիմ գյուղ կա, ես այնտեղ եմ ծնվել։ Իմ պապն ու տատը հիմա էլ այնտեղ են ապրում։ Հորս      սպանությունից հետո փոխադրվեցինք Պերվոմայկա։ Արդեն տասներկուերորդ տարին է, ինչ այստեղ ենք ապրում։

–Իսկ հորդ հիշո՞ւմ ես, Մայա,-անսպասելի հարցրեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։– Թե՞ մոռացել ես…

–Հիշում եմ,-ասացի ես։-Ինչպես հեռավոր երազի մեջ՝ տեսնում եմ ժպտացող դեմքը։ Միայն դեմքը՝ ուրիշ ոչինչ։ Հիշում եմ մերոնց՝ շրջապատված նրան։ Տատս շարունակ ծեծում էր ծնկները, նայում էր դեպի երկինք, ինչ-որ բան էր ասում, որ հիմա չեմ հիշում, ու նորից ծեծում էր ծնկները։ Մորս եմ հիշում։ Նա ընկել էր հորս դիակին և նրան չէին կարողանում բարձրացնել։ Հետո հորս տանում էին թաղելու։ Դա նույնպես հիշում եմ։ Բոլորը գնում էին ետևից, մայրս սև շորեր էր հագել, նրան տանում էին ձեռքերից բռնած, իսկ նա լաց էր լինում, օրորում էր գլուխը ու լաց էր լինում։ Մայրս մինչև հիմա էլ սև շորեր է հագնում…

–Մի՞թե,-զարմացավ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։

–Այո,-ասացի ես։-Հորս մահից հետո նա միայն սև շորեր է հագնում…

Հետո լուռ էինք։ Երկար ժամանակ լուռ էինք։ Առջևում, լուսնի       աղոտավուն լույսի տակ երևացին Պերվոմայկայի ցածր տնակները։ Ասես խոր քնի մեջ էր մեր ավանը՝ ոչ կրակ, ոչ լույս։ Միայն այստեղ-այնտեղ տանիքներից ծուխ էր ելնում։

Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի հետ զրուցելով եկանք մինչև մեր փողոցը։

–Գնանք մեզ մոտ,-ասացի ես։

–Շնորհակալություն։ Մերոնք կարող են անհանգստանալ։ Ես գնամ։

–Իսկ հեռո՞ւ է ձեր տունը։

–Ոչ, բլրի ետևն է, հեղեղատից այն կողմ,-ասաց նա։-Հեռու չէ։ Բարի գիշեր։

–Բարի գիշեր,-ասացի ես, թեքվելով մեր բակի կողմը։

–Մենք դեռ կհանդիպենք,-շրջվելով՝ ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։

–Իհարկե,-նույնպես ժպտալով՝ պատասխանեցի ես։– Նույն ավանում ենք ապրում։

Ես կանգնեցի ցանկապատի մոտ, մինչև նա գնաց, անցավ բլրի ետևը

…Բորյան նամակ էր գրել ինձ։ Գիրք էր բերել ինձ համար, իսկ գրքի մեջ՝ նամակ։ «Մեջը բան կա՝ կարդա,– շիկնելով ասաց նա գիրքը հանձնելիս։ – Ցտեսություն»։ Եվ ասես պիտի կանգնեցնեի՝ համարյա փախավ։ Երկար ժամանակ չէի համարձակվում բացել գիրքը։ Տանը ոչ ոք չկար, ես սրտի դողոցով բաց արեցի նամակը։ Այն գրված էր տետրի մի էջի վրա, մազագծերով, մաքուր։ «Իմ թանկագին Մայա,– դանդաղ սկսեցի ես, որպեսզի ուշ վերջանա նամակը։ Թուղթը դողում էր ձեռքիս մեջ։ – Ես այսօր ասեցի քեզ և հիմա նորից կրկնում եմ նույնը. այն, որ ես սիրում եմ քեզ և դարձյալ խնդրում եմ չծիծաղել, որ այսպիսի բան եմ գրում։ Ես չգիտեմ նույնիսկ, թե ինչ գրեմ և առհասարակ չգիտեմ, թե ինչ են գրում նման դեպքերում։ Ներիր, եթե ճիշտ չեմ գրում, միայն կասեմ, որ քեզ սիրելու եմ մինչև իմ կյանքի վերջը, և ուր էլ լինեմ՝ քո անունն է լինելու իմ շուրթերին։ Քո անունը, որ այսուհետև սրբություն է ինձ համար։ Քո նամակի պատասխանին անհամբեր սպասող՝ քո Բորյա։

23.11.41 թ.»։

Ես մի քանի անգամ կարդացի Բորյայի նամակը։ Ասես ինչ-որ բան բաց էի թողել. նորից ու նորից էի կարդում…

Մայա։

P. S. Բորյան, ինչպես միշտ, այսօր դպրոցի ճանապարհին կանգնած սպասում էր։ Դասարան չէր գնացել դեռ, պայուսակը ձեռքին էր։

–Բորյա, ողջույն,– հասնելով նրան, ասաց Ուլյան։– Ողջույն՝ ինչպես իմ, այնպես էլ Մայայի կողմից։

Բորյան ծիծաղեց։

–Իսկ Մայան, ի՞նչ է, լեզո՞ւ չունի,– հարցրեց նա։

–Մայան շփոթվում է,– նազկտանքով ժպտաց Ուլյանան։-Յուրաքանչյուր մարդ էլ, կարծում եմ, իրավունք ունի շփոթվելու։ Ճիշտ չե՞մ ասում։

–Ճիշտ ես ասում,– պատասխանեց Բորյան։

Բորյան նայեց ինձ իր շեղակի հայացքով, և մեր աչքերը հանդիպեցին։ Ես ժպտացի նրան։ Նա այնպես գեղեցիկ էր այսօր։ Ես առաջ անցա։ Ուլյան շշուկով ինչ-որ բան էր ասում Բորյային։ Միայն լսեցի. «Դե, իհարկե, սիրում է» և զգացի, որ իմ մասին է խոսքը։ Երկար ժամանակ լուռ ծիծաղում էի Ուլյայի ասացի վրա։

Մ.

P. S. Իվան Արսենտևիչը առավոտյան դասարան մտավ և ասաց, որ քիմիայի նոր ուսուցչուհի է եկել։ Մենք բոլորս ուրախացանք, որովհետև այս երեք ամիսների ընթացքում քիմիայի երկու ուսուցիչ էին եկել, մի քանի օր պարապել էին, մեկնել ռազմաճակատ։ Քիչ հետո դասամատյանը ձեռքին դասարան մտավ… Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։ Աչքերիս չէի հավատում. իսկ ինչո՞ւ նա ինձ չէր ասել այդ մասին։ Մնացել էի կանգնած։

–Նստիր, Մայա,– ժպտալով ասաց նա և, դառնալով դասարանին, հանգիստ ձայնով ավելացրեց.– Այսօրվանից ես ձեզ քիմիա եմ դասավանդելու։ Իմ ազգանունը Դուբրովինա է։ Հույսով եմ, որ իրար կհասկանանք։

Իսկ դասամիջոցին ինձ ասաց.

–Մայա, դասերի վերջում չե՞ս սպասի միասին տուն գնանք։

–Իհարկե, կսպասեմ,– ուրախությամբ ասացի ես։

Հետո մենք միասին տուն եկանք։ Երկար զրուցում էինք։ Բաժանվելիս ասաց…

–Խնդրում եմ ինձ անունով կոչել և դուք-ով չխոսել հետս… չէ՞ որ ես քեզանից այնքան էլ մեծ չեմ,– ժպտալով ավելացրեց նա, հիշելով այն օրվա մեր խոսակցությունը։

–Շատ լավ,– ասացի ես։

Այնպես հաճելի է նրա հետ։

Մ․

Կիրակի, 14 դեկտեմբերի 41 թ․։ Սկզբում օրը պարզ էր, չոր քամի էր փչում միայն և թվում էր դարձյալ ձյուն է գալիս։ Բայց ձյուն չեկավ, քամին միանգամից կտրվեց, և տները, այգիներն ու փողոցները կորան մառախուղի մեջ։ Հետո երկինքը նորից բացվեց, սոսկ այստեղ-այնտեղ, երկնքի հեռու խորքում, գորշավուն ամպեր էին լողում։

Ես դուրս եկաԱլեքսանդրա Եմելյանովնային ուղեկցելու։ (Երեկ մանկխորհի նիստ էր դպրոցում, նիստից հետո նա մեր տուն էր եկել, որպեսզի միասին գնանք իրենց մոտ, բայց մայրիկը չթողեց։ Ուշ է՝ ասաց, մնացեք մեզ մոտ․ ես ձերոնց իմաց կտամ)։

–Հաջորդ մանկխորհի նիստը ե՞րբ է, Ալեքսանդրա Եմելյանովնա,-դրսում հարցրի ես։

–Դարձյալ՝ Ալեքսանդրա Եմելյանովնա,-նեղացավ նա։-Տես, Մայեչկա, կնեղանամ։

–Լավ՝ Սաշա։ Սաշենկա՝ այդպես լա՞վ է։

–Իհարկե։

–Դե լավ, խոստանում եմ, սրանից հետո այդպես եմ կոչելու՝ Սաշենկա․ ինձ նույնպես դուր է գալիս։

–Փառք աստծո,-ժպտած նա։

–Ե՞րբ է մանկխորհի հաջորդ նիստը,-կրկին հարցրի ես։

–Ի՞նչ ես անում,-սպասողական, աչքերի մեջ ժպիտ՝ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան նայում էր ինձ։

–Որպեսզի դարձյալ մեզ մոտ մնաք,-ժպտալով ասացի ես։

–Երբ ուզես,– ասաց նա։– Ուզած օրը կարելի է մանկխորհի նիստ հրավիրել։ Միայն թե այս անգամ դու ես գալու մեր տուն։

–Խնդրեմ,– ասացի ես։-Ես միշտ պատրաստ եմ։

Նա ծիծաղեց և ասաց․

–Ցտեսություն։ Մինչև վաղը։

–Ցտեսություն։– Ես ուզում էի բակ մտնել, փողոցի մյուս ծայրից երևացին մեր դասարանցի տղաները։ «Զինկոմիսարիատից են գալիս»-մտածեցի ես։ Արդեն քանի անգամ է գնում են ու ոչինչ չի ստացվում։ Սպասեք՝ ասում են։ Իսկ այն ժամանակ, երբ պատերազմը նոր էր սկսվել դեռ, մեզ թվում էր, թե հեշտ կլինի կամավոր մեկնել ռազմաճակատ։ Շրջանային զինկոմիսարիատում ու կոմերիտշրջկոմում շարունակ հերթեր էին, միայն հուլիսի սկզբին մեզ հաջողվեց մտնել կոմերիտշրջկոմի առաջին քարտուղար Պրոկոֆի Իվանովիչի մոտ, բայց իզուր։ «Աղջիկներին չենք վերցնում,– ասաց նա։ – Տղաներին նույնպեսուղարկել չենք կարող․ ռազմաճակատի համար նրանք փոքր են դեռ»։ Դա, իհարկե, անչափ վշտացրեց մեզ, որովհետև մենք՝ ամբողջ դասարանով, ուզում էինք մեկնել ռազմաճակատ, և, համոզված էինք, որ մեզ չեն մերժի։ «Դուք այստեղ, թիկունքում ևս կարող եք օգնել ռազմաճակատին,– վերջում ասաց Պրակոֆի Իվանովիչը։– Մենք ձեզ կուղարկենք մոտակա կոլտնտեսությունները՝ բերքահավաքին օգնելու»։ Մինչև սեպտեմբերի վերջը օգնեցինք Կրասնյանկա գյուղի կոլտնտեսությանը, իսկ հետո դպրոցում սկսվեցին պարապմունքները, և մենք նորից վերադարձանք Պերվոմայկա։ Համարյա օրումեջ, կամ երկու-երեք օրը մի անգամ, դասերից հետո, ինչպես նաև կիրակի օրերին, կուսշրջկոմի հրահանգիչ Եվգենի Յակովլևիչ Մաշկովի գլխավորությամբ հակատանկային խրամատներ էինք փորում Վերին Կուրմոյարսկի ստանցիայի մոտ։ Ամբողջ Պերվոմայկան՝ մեծից մինչև փոքրը, հակատանկային խրամատներ էին փորում։ Իսկ հիմա ձյուն է, միայն տղամարդիկ են գնում խրամատներ փորելու․ որին ես գիտեի կոմերիտշրջկոմի նիստերից։

Տղաները շրջապատեցին ինձ։

–Մայա, ծանոթացիր Վիկտորի հետ, -ասաց Տոլյա Պոպովը։-Մեր լավագույն ընկերներից է։

–Իսկ մենք ծանոթ ենք,-ասացի ես։

–Եվ այն էլ վաղուց,– ժպտաց Վիկտորը։

–Այդ մեկը մենք չգիտեինք,– կեղծ լրջությամբ ավելացրեց Տոլյան։

–Իսկ այս ո՞ւր եք հավաքվել այսպես,-հարցրի ես, նայելով նրանց բոլորին ու ակամա ժպտալով Բորյային։– Եթե, իհարկե, գաղտնիք չէ։

–Խրամատ էինք փորում, իսկ հիմա մաքուր օդ ենք շնչում, շեկ մազերը գլխի թեթև շարժումով ճակատից ետ գցելով, ասաց Վասյա Բոնդարևը։– Լավ օդ է՝ կիլոգրամը զրո կոպեկ։

–Կարող եք միանալ, եթե դեմ չեք,– ժպտաց Տոլյա Պոպովը։-Դե՞մ չեք։

–Իհարկե, դեմ չեմ,– ուրախ ասացի ես։ Ինչպես կարող եմ մերժել այսպիսի տղաներին… Իսկ զինկոմիսարիատում ի՞նչ ասացին,-ինձ համար ևս անսպասելի՝ հանկարծ հարցրի ես։

–Սպասեք՝ ասում են,– դժգոհ ասաց Վիկտոր Պոպովը։– Սպասեք, ինքներս կկանչենք, ասում են։ Մինչև երբ սպասենք՝ հայտնի չէ։

–Դե, եթե ասում են սպասեք, ուրեմն պետք է սպասել՝ ի՞նչ արած,– սփոփելու համար ասացի ես։ -Նրանք, հավանաբար, մեզանից ավելի լավ գիտեն, թե ինչ պետք է անել։

Մի կարճ պահ բոլորը լուռ էին:

–Հետո պատերազմը կվերջանա, իսկ մենք ոչինչ չենք արել, -լռությունը խախտեց Անատոլի Պոպովը: -Նստել ու սպասել, թե երբ կվերջանա պատերազմը՝ շշմել կարելի է: Իսկ պատերազմը չի վերջանում, ընդհակառակը՝ գնալով բորբոքվում է:

–Իսկ եթե գնանք ու միանանք մեր բանակի՞ն,-չարաճճի աչքերը խաղացնելով, ասաց փոքրիկ Դեմյանը:-Գնանք գտնենք:

–Իսկ որտե՞ղ է բանակը,– ասաց Բորյան, որ մինչ այդ լուռ էր, մի կողմ կանգնած:

Դեմյանը Բորյայի ծաղրանքը չհասկացավ:

–Ի՞նչ իմանամ- ուսերը թոթվեց նա:-Որտե՞ղ պիտի լինի՝ ռազմաճակատում: Ռազմաճակատը հեռու է:

–Որոշված է,– կկոցելով աչքերը՝ ժպտաց Բորյան:-Գնում ենք գերմանացիների դեմ կռվելու: Դիմկայի հրամանատարությամբ:

–Ինձ համար մեկ է, թե ում հրամանատարությամբ կկռվենք,– առանց Բորյային նայելու, նեղացած ասաց Դեմյանը: -Միայն կկռվենք, ոտից-գլուխ ջարդենք անարգ թշնամուն:

Բոլորը ծիծաղեցին:

Հետո կանչեցինք Անգելինային, Լիլիային, Նինա Մինաեվային, Նինա Գերասիմովային, Վասյա Բոնդարևը կանչեց քրոջը՝ Շուրային, և բոլորս միասին գնացինք Ուլյայի ետևից՝ հեղեղատից այն կողմ:

Մինչև ուշ ձնագնդի էինք խաղում: Վիկտոր Տրետյակեվիչը նույնպես մեզ հետ էր: Թափառում էինք խմբով: Իսկ ձյունը գալիս էր ու գալիս: Մեր թարթիչներին անգամ ձյուն էր նստել: (Համեմատաբար միակ ուրախ օրը վերջին ամիսների ընթացքում): Հետո Բորյան եկավ ինձ ճանապարհելու: Արդեն մութ-մութ էր, նա շարունակ ուզում էր թևանցուկ անել ու չէր համարձակվում: Ես դա զգում էի: «Չե՞ս մրսում», – շարունակ հարցնում էր նա, կողքանց նայելով ինձ: «Ոչ», – ասում էի ես, թեպետ իսկականից մրսում էի. Սառը քամի էր փչում: Իսկ մեր տան մոտ, բաժանվելիս, հարցրեց.

–Ուզու՞մ ես, որ ես բանակ գնամ:

Այդ մասին առաջ երբեք չէի մտածել, չգիտեի ինչ պատասխանել:

_Ինչու՞ ես լռում, – կարճ դադարից հետո հարցրեց նա:

–Այդ մասին երբեք չեմ մտածել, – ասացի ես:

–Ինչու՞:

–Չգիտեմ:

–Իսկ հիմա՞:

–Հիմա ինչ՞:

–Կուզենայի՞ր որ ես բանակ գնայի:

–…Կուզենայի, եթե ինձ էլ վերցնեին, – ասացի ես: -Միասին կկռվեինք: Բայց մեզ չեն վերցնում:

–Այո, աղջիկներին չեն վերցնում, մտախոհ ասաց Բորյան:

–Եթե բուժքույրերի դասընթացներն ավարտած լինեի, կվերցնեին: Մեր դասարանցի Լիլիա Իվանիխինայի քույրը՝ Տոնյան ավարտել է այդ դասընթացները և հիմա սանհրահանգչուհի է ռազմաճակատում՝ Վիտեբսկի մոտ: Ի միջի այլոց, մենք նրա հետ շատ մոտիկ ընկերուհիներ էինք:

–Վիրավոր չլինեի, ես էլ հիմա ռազմաճակատում կլինեի, – ասաց Բորյան մտախոհ: -Իսկ հիմա չեն վերցնում… դեռ չես ապաքինվել՝ ասում են իրավունք չունենք։ Այնպես կուզենայի ճակատում լինել… այստեղ ոչինչ անել չեմ կարողանում. տղաները խրամատ են փորում, իսկ ես կանգնում եմ նրանց մոտ․ տանը նստել չի լինում. քիչ է մնում պայթի սիրտս…

Քամին ձյունը քշում, կիտում էր ցանկապատի երկարությամբ։ Ես ետ նայեցի. չէր երևում՝ վառվո՞ւմ է մեր լամպը, թե՞ ոչ. պատուհանները քողարկված էին։

–Եթե վիրավոր չլինեիր, երևի չհանդիպեինք,– ասացի ես նայելով Բորյային։

–Ինչո՞ւ,– զարմացավ նա։

– Ո՞րտեղ պիտի հանդիպեինք։

–Չէ՞ որ, միևնույն է, ես պիտի գայի Պերվոմայկա, իմ ծնողներն այստեղ են ապրում։ Պատերազմից հետո գալու էի։

– Շքանշաններով, մեդալներով,– ժպտացի ես,– որպես հերոս։

– Չէ մի՝ հերոս։– Բորյան ժպտաց։– Հո բոլորը հերոս չեն դառնում։

–Դու կդառնայիր։ Եթե հերոսի շքանշան չունենայիր, չէի խոսի քեզ հետ։

– Իսկ հիմա ինչո՞ւ ես խոսում,– ինքնաբավականությամբ ժպտաց Բորյան։

– Հենց այնպես,– ասացի ես։– Խոսեցնում ես՝ խոսում եմ։

Բորյան ծիծաղեց։

–Դե ես գնամ,– ասացի ես։– Բարի գիշեր։

–Ի՞նչ է, ցուրտ է,– հարցրեց Բորյան, հանկարծակի բռնելով ձեռքերս։– Բեր տաքացնեմ։

– Եվ ցուրտ է, և ուշ է արդեն,– առանց ձեռքերս նրանց ափերից հանելու, ասացի ես,– մայրիկը սպասում է։

– Չէ, երևի մրսում ես։ Ես հիմա կտաքացնեմ։– Նա արագ, շտապողական սկսեց շնչով տաքացնել մատներս։– Այս ինչքան սառն են,– շշնջաց խզված ձայնով։– Ես հիմա կտաքացնեմ քո մատները… Սառն են, բոլորովին սառն են քո մատները, Մայա,– մրմնջաց նա։-Դու այս ինչ գեղեցիկ մատներ ունես… հիմա կտաքացնեմ… Արդեն չես մրսում, չէ…

– Ոչ, չեմ մրսում,– ինքս էլ չիմանալով, թե ինչ է կատարվում ինձ հետ, դողացով ձայնով ասացի ես, ձգտելով մատներս հանել նրա ափերից։

–Հիմա արդեն տաքանում են,– մատներիս վրա արագ շնչելով արտասանեց Բորյան։– Հիմա արդեն սառը չեն, հիմա էլ չեն մրսի… որովհետև ես, ահա տաքացնում եմ… և եթե պատահի, եթե ինձանից բացի մեկ ուրիշի հետ խոսես, Մայա, ես չգիտեմ, դու չես պատկերացնում…

Եվ հանկարծ ես ընդոստ ետ քաշեցի ձեռքերս…

–Ոչ,– հուզված արտաբերեցի ես, մատներիս վրա դեռևս զգալով նրա շեւրթերի տաք հպումը։– Պետք չէ… բարի գիշեր…

Ես վազեցի տուն. Իսկ նա երկար ժամանակ կանգնած էր դեռ մեր տան մոտ, մթան մեջ։

Տարօրինակ, արտասավոր, գեղեցիկ ու զարմանալի օր էր այսօր։

Մայա։

Չորեքշաբթի, 31 դեկտեմբերի 1941 թ.։ Բոլոր տները մութ, բոլոր տներում՝ ճրագները մարած, ոչ բաժակների զնգոց, ոչ ուրախ կենացներ,– նոր տարի է։ Դրսում ցուրտ է, երեսուն աստիճան սառնամանիք, քամին ոռնում, կախկանձում է, ծեծում դուռ ու պատուհան։

Պատերազն է, սառնամանիք ու նոր տարի։ Ե՞րբ կվերջանա պատերազմը՝ ոչ ոք չգիտի։ Նոր տարի… Գոնե այս նոր տարում ավարտվեր պատերազմը, նորից սկսվեր նախկին կյանքը։ Նախկին խաղաղ ու երջանիկ կյանքը։ Ես ակամա հիշեցի, թե անցյալ տարի ինչպես դիմավորեցինք նոր տարին։ Ախ, մի՞թե եղել են այդպիսի երջանիկ օրեր։ Ինչպես էինք ուրախանում, ինրպես էինք երգում և ինչպես էինք սպասում նոր տարվա հանդեսին։ Մայրիկը հատկապես այդ օրվա համար կապույտ մետաքսի շրջազգեստ էր կարել, թեև ես բողոքում էի, որ նա իր համար կարեր։ Ես հագա այդ զգեստը, դրեցի սպիտակ ժանյակավոր օձիքս, որ Աշխեն հորաքույրս էր ուղարկել Ռոստովից, հետո մայրիկը մազերիս մեջ կովկասյան երիցուկ ամրացրեց։ Նայեցի հայելու մեջ, ծիծաղեցի։

–Ես այսպես չեմ ուզում, մամ,– ասացի ես։– Այնպես շքեղ ես հագցրել, ասես հարս եմ գնում, շատ է աչքի զարնում, չեմ հագնի։

– Թող մնա,– ասաց մայրիկը, հպարտությամբ ու գորովանքով նայելով ինձ։– Ես ուզում եմ, որ իմ աղջիկը բոլորից գեղեցիկ լինի հագնված։

–Մարդուն շորը չէ, որ գեղեցկացնում է, մամանյա,– ժպտալով ասացի ես, հանեցի այդ զգեստը և հագա իմ սիրած կապույտ բրդյա շրջազգեստը։

Մայրիկն, իհարկե, նեղացավ, բայց ես գրկեցի նրան և այնպես գրկած, այտս-այտին, ասացի, «Մյուս անգամ կհագնեմ, մի նեղացիր, մամանյա»։ Մայրիկը ժպտաց, ասաց. «Դու սատանային անգամ կգժվացնես»։ Հետո մենք միասին, թևանցուկ գնացինք Գորկու անվան ակումբը։ Ի՜նչ գեղեցիկ, ի՜ նչ սքանչելի էր այդ օրը։ Երբեք չպիտի մոռանամ։ Եվ հիմա թվում է, թե վաղո՜ւց- վաղուց էր դա, մի քանի տարի առաջ…

Քամին ուժգին ծեծեց տան դուռը, փախավ։

Ավանային խանութը առավոտյան հաց է ստանալու։ Մարդիկ հերթ են կանգնել ցրտի մեջ։ Մայրիկն էլ այնտեղ է։ Վառարանում հոգնած մարմրում է կրակը։ Տխուր է։ Տխուր է։ Տխուր է։

Մայա

Չորեքշաբթի, 14 հունվարի 42 թ. Օրերը տխուր են նորից, իրար միանման, ձանձրալի, նորից ձյուն է գալիս։

Այգում, ցրտի մեջ անշարժ կանգնել են մերկ ծառերը։ Ծառերի ճղներին փափուկ թխվածքի պես ծանրացել են շողշողուն ձյան հաստ շերտերը։ Փլվում է շերտը, ճյուղը շտկվում, սկսում է ճոճվել։

Ձյան խոշոր փաթիլները նոսր մշուշի միջից գալիս, պտտվում են ծառերի վրա, օրորվելով, դանդաղ գնում են դեպի ցած։

Ես երկար, երկար նայում եմ անշտապ ընկնող փաթիլներին և ինձ հեռավոր ու կարոտալի մի աշխարհ է երևում այնտեղ, հեռվում, յոթը սարից, յոթը ձորից անդին՝ անպատերազմ ու արևոտ մի աշխարհ, մի անծանոթ երջանկություն։

Թանձր փաթիլներով առատ ձյուն է գալիս։ Եկավ Բորյան։ Նրա սև երկար թարթիչներին ձյուն էր նստել։

–Եկել եմ նոր տարիդ շնորհավորելու,-ասաց նա։

–Ի՞նչ նոր տարի,-սկզբում չհասկացա ես։

–Հին տոմարով նոր տարի է այսօր,-ասաց Բորյան։-Եկել եմ շնորհավորելու։

Որպս նվեր՝ նա ինձ համար բերել էր Հյուգոյի «Իննսուներեքը»։ Հունվարի մեկին նվիրել էր «Մարդը, որ ծիծաղում է» վեպը, իսկ հիմա «Իննսուներեքը»։

–Շնորհակալություն, Բորկա,– զգացված ասացի ես,– հենց այսօր կսկսեմ կարդալ։

Ես նրան տուն չհրավիրեցի, որովհետև մայրիկն արդեն աշխատանքից վերադարձել, տանն էր։ «Վաղը դպրոցում կհանդիպենք»,– ասացի ես։ Երևի վիրավորվեց, որ տուն չհրավիրեցի։

Մայա։

Ուրբաթ, 30 հունվարի։ Արդեն երկրորդ շաբաթն է մեզ մոտ, սովետական բանակի մի լեյտենանտ է ապրում՝ Վլադիմիր Իգնատևիչ Բեսսոնովը։ Բարակ- բարակ, սլացիկ, նուրբ ու դալուկ դեմքի տիրական արտահայտությամբ՝ նա ամեն առավոտ զինվորական բլուզով ու երկար շինելով՝ ձգված ու ճկուն, դուրս է գալիս տնից և վերադառնում է ուշ երեկոյան։

Առաջին անգամ, երբ նա մեր տուն եկավ և ասաց, որ մեզ մոտ պիտի մնա, մենք մի քիչ զարմացանք։

Այդպիսի հրահանգ կար՝ բնակչությունը պարտավոր է գիշերելու տեղ տալ ռազմաճակատ մեկնող սովետական սպաներին։ Հրսհսնգ կար, բայց այդպես էլ մեզ մոտ՝ Պերվոմայկա, ոչ ոք չէր գալիս։ Երևի նրա համար, որ Պերվոմայկան Կրասնոդոնից բավականին հեռու է՝ երկու- երեք կիլոմետր։ Եվ հանկարծ՝ այն էլ մութ երեկոյան…

–Ես մի քանի օր կմնամ ձեզ մոտ,– ասաց նա, փոքրիկ ճամպրուկը դնելով գետնին, դռան մոտ։

Խոհանոցին կից փոքրիկ սենյակը, ուր ես ապրում էի, մայրիկի հետ կարգի բերեցինք, փոխեցինք տեղաշորը և, երբ ամեն ինչ պատրաստ էր, ես ասացի լեյտենանտին։

–Ընկեր լեյտենատ, ձեր սեյակը պատրաստ է։

Նա սեղանի մոտ կանգնած մեկ- մեկ նայում էր գրքերս, շրջվեց, գլուխ տվեց և թույլ ժպտաց.

–Ոչ թե ընկեր լեյտենանտ, այլ՝ Վլադիմիր Իգնատևիչ, կամ պարզապես՝ Վոլոդյա,– և ուշադիր նայելով ինձ, ավելացրեց.-Ներեցեք, ես ահագին նեղություն եմ տալիս ձեզ։

Ես շփոթվեցի նրա հայացքից և ոչինչ չգտա ասելու։

Իսկ երեկ, կեսօրից հետո, եկավ գունատ (ես դպրոցից վերադարձել էի արդեն), երկար չեմ կարողանում մի տեղ նստել։

–Գերմանացիները վերցրել են Վոլոկոլամսկը,– տրտմորեն ասաց նա։

Մենք լուռ էինք, սպասում էինք, թե նա էլ ինչ կասի։

–Կինս ու աղջիկս այնտեղ են,– քիչ անց փշրված ձայնով ասաց նա։-Չեն հասցրել էվակուացվել։

Իսկ հետո.

–Ես երևի մի քիչ երկար մնամ ձեզ մոտ,– մտացրիվ նայելով մեկ մայրիկին, մեկ ինձ, մեղավոր ասաց նա։– Այդպես ստացվեց։

– Մնացեք ինչքան պետք է,– ասաց մայրիկը։

–Շնորհակալություն,– նա գնաց իր սենյակը և քիչ անց վերադարձավ՝ «Պրավդա»– ի համարներից մեկը ձեռքին։– Մոսկվայից ոչ հեռու, Պետրիչե գյուղի մոտ, – ցածր ձայնով ասաց նա՝ թերթը դնելով սեղանին,– գերմանացիները կախաղան են հանել տասնյոթամյա մի աղջկա՝ Տանյա անունով։ Նրան բռնել են գերմանական զինապահեստը վառելիս և ինչքան էլ չարչարել, խոշտանգել են՝ ոչինչ չի խոստովանել։ Այստեղ այդ մասին է գրված․ «Պրավդա»-ի հունվարի 27-ի համարն է, կարդացեք։

Եվ թերթը կարդալիս, և հետո, երբ գնում էի ավանային ակումբ՝ միտինգի, ուր ելույթ ունեցավ նաև Վլադիմիր Իգնատևիչը, ու հետո՝ վերադարձի ճանսպարհին, հետո՝ տանը, երբ մայրիկի հետ միասին ծանրոց էինք պատրաստում՝ ռազնաճակատ ուղարկելու համար, հետո՝ երեկոյան, երբ իջեցրել էինք ճրագի պատրույքը և տունը լցվել էր կիսախավարով,– ես շարունակ մտածում էի կոմերիտուհի Տանյայի մասին։ Նա շարունակ իմ աչքի առաջ էր, նրան խոշտանգում էին, կիսամերկ ու ոտաբոբիկ ժամերով կանգնեցնեւմ էին սառնամանիքի մեջ, շիկացած երկաթով դաղում էին մարմինը, իսկ նա ոչինչ չէր ասում, լուռ էր։ Նրան տանում էին դեպի կախաղան, անբողջ գյուղը լալիս էր, իսկ նա դարձյալ լուռ էր, միայն կծում էր շուրթերը, և նրա աչքերում արտասուք չկար։

Ես շարունակ նրա մասին էի մտածում։

–Կարդացի՞ք,– առավոտյան հարցրեց Վլադիմիր Իգնատևիչը։

–Այո,– ասացի ես։– Կարդացի։ Ուղղակի հերոսուհի։ Զոհվել է, բայց դե ինչ գործ է կատարել,– ավելացրի ես, թերթը վերադարձնելով նրան։-Ոչինր, որ մարդ այդպես մեռնի։ Իմ կարծիքով, դա նույնիսկ մահ չէ, իմ կարծիքով, դա անմահություն է։

Վլադիմիր Իգնատևիչը նայում էր ինձ, հետո ցածրաձայն ասաց.

–Այո,– քիչ լռեց ու հետո ցածրաձայն ասաց.-Այո։-Եվ կրկին երկար նայում էր ինձ։-Իսկ ի՞նչ կանեիք դուք,-վերջապես հարցրեց նա։– Նրա տեղ դուք լինեիք եթե, ի՞նչ կանեիք։

Հարցն անսպասելի էր, ես որոշ ժամանակ լուռ մտածում էի, իսկ հետո ասացի.

–Պարզ է, ես կվարվեի նրա պես. ես ոչինչ չէի խոստովանի։

Վլադիմիր Իգնատևիչի աչքերում ու այտերի վրա հազիվ նշմարելի ժպիտ երևաց։

–Դուք ինձ չե՞ք հավատում,– հարցրի ես։

–Հավատում եմ,– արագ ասաց նա՝ մի կարճ պահ ուղիղ նայելով իմ աչքերին։– Ես ձեզ հավատում եմ։

Լռություն։

–Վլադիմիր Իգնատևիչ, իսկ դուք չէի՞ք գա մեր դպրոցը՝ հանդիպման։ Ձեր ելույթը երեկ ինձ շատ դուր եկավ… Ես աշակերտներին հավաքեմ։ Ուզում եք երկար դասամիջոցին, ուզում եք՝ դասերից հետո։ Ես նրանց կկարդամ թերթի հոդվածը՝ Տանյայի մասին, իսկ դուք կպատմեք, թե ինչ է կատարվում ռազմաճակատում…

–Իսկ ձեր դասերը ե՞րբ են վերջանում,– երկար մտածելուց հետո հարցրեց նա։

–Մեկ անց կեսին։

–Կգամ,– ասաց նա։։– Կպատմեմ Խալխին-գոլի դեպքերի մասին։ Մի քիչ էլ ռազմաճակատից կխոսեմ։ Հո դե՞մ չեմ։

–Չէ, ինչ եք ասում,– ոգևորված ասացի ես։– Դուք մասնակցե՞լ եք, ուրեմն, Խալխին-գոլի ճակատամարտին։

–Իհարկե,-ժպտաց նա։-Նույնիսկ վիրավորվել եմ։ Այն էլ երկու անգամ։

Մայա։

P. S. Հանդիպումը սրտառուչ էր, իսկ վերջեւմ, հանդիպումից հետո, Բորյան դպրոցի բակում մոտեցավ ինձ։ Մռայլ, գլխահակ կանգնել է ու ոչինչ չի ասում։ Գետնին է նայում։

–Ի՞նչ է պատահել,– կամացուկ, որպեսզի ոչ ոք չլսի, հարցրի ես։

Չի խոսում. գետնին է նայում դարձյալ։

–Ձեր տա՞նն է ապրում,– վերջապես հարցրեց նա։

–Ո՞վ,-իբր չհասկացա ես։

–Այդ լեյտենանտը,– առանց աչքերը բարձրացնելու, խռպոտ հարցրեց Բորյան։

–Այո,-իբր ոչինչ չկռահելով, ասացի ես։– Ես էի խնդրել, որ գա հանդիպման։ Չմերժեց։

–Չմերժեց,– Բորյան փայլկտացող աչքերով նայեց ինձ։– Ինչո՞ւ չմերժեց։

–Չգիտեմ,-ուժով զսպելով ծիծաղս, ասացի ես։-Սքանչելի տղա է։

–Այո՞… Դե լավ, ես գնացի,– անսպասելի ասաց նա։– Առանց ինձ էլ, տեսնում եմ, տխուր չէ քեզ համար։– Նա արագ թեքվեց, և, աշխատելով չկաղալ՝ գնաց դեպի հեղեղատ տանող ճանապարհով։

Աղջիկներն ու տղաները հեռվում շրջապատել էին Վլադիմիր Իգնատևիչին. տաք զրույցի էին բռնվել նրա հետ, և ինձ թվաց, թե ոչ եք չէր լսում մեզ։ Բայց քիչ անց, դպրոցի բակից դուրս գալիս, Ուլյան, սեղմվելով ինձ, ծիծաղելով ասաց.

–Նա, ի՞նչ է, չգիտե՞ր։

–Ի՞նչը,-հարցրի ես։

–Լեյտենանտի մասին։ Չգիտե՞ր, որ ձեր տանն է ապրում։

–Իհարկե, գիտեր։ Առաջին օրն եմ ասել։

–Էլ ինչի՞ էր աքլորանում։ Պարզ է, խանդում է։ Որտեղ սեր՝ այնտեղ էլ խանդ. ուշադրություն մի դարձրու։

Հեռվում, դեպի հեղեղատ իջնող բլրակի վրա, դեռ երևում էր Բորյան։ Ես երկար ժպտում էի Բորյայի ետևից։

Մայա։

P. S.– Այն տղան ինչո՞ւ էր բացակայել,– քիչ առաջ հարցրեց Վլադիմիր Իգնատևիչը։

Ես զարմացած նայեցի նրան. «Նա որտեղի՞ց գիտի»։

–Ի՞նչ տղա,– ասացի ես։

–Ցերեկը։ Դպրոցի բակում։

–Չգիտեմ,– ասացի ես կարմրելով։

–Դուք նայում էիք նրա ետևից և շարունակ ժպտում էիք,– հանգիստ ավելացրեց նա։

–Դո՞ւր եկավ ձեզ մեր դպրոցը,– խոսակցությունը փոխելու համար հարցրի ես։

–Այո,– պատասխանեց Վլադիմիր Իգնատևիչը,– դուք գեղեցիկ էիք ժպտում,– ավելացրեց նա, ուշադիր նայելով ինձ։– Ես դա կհիշեմ։ Եվ գիտե՞ք,-հանկարծ ասաց նա՝ շփոթված ժպտալով։– Դուք ինձ շատ եք հարազատ, ներեցեք անկեղծության համար, որովհետև, իմ կարծիքով, երբեմն չափից դուրս անկեղծությունն էլ կեղծավորություն է։ Բայց, հուսով եմ, որ դուք իմ մասին այդպես չեք մտածում։ Երբ առաջին անգամ եկա ձեզ մոտ և տեսա ձեզ, չգիտեմ ինչու, ինձ թվաց, թե ես վաղուց գիտեմ ձեզ։ Այնպես հարազատ թվացիք ինձ։ Իսկ հիմա՝ առավել ևս․.. Ես աղջիկ ունեմ՝ անունը Մարինա, դուք այդ մասին գիտեք, և ես այնպես եմ ուզում, որ նման լինի նա ձեզ։ Ես նրան չեմ տեսել, թեպետ արդեն երեք տարեկան է, և շատ եմ ուզում, որ նման լինի ձեզ։ Իսկ ես կհիշեմ ձեզ։

–Ե՞րբ,– չգիտեմ ինչու, ակամա հարցրի ես։

–Ռազմաճակատում։ Կան բաներ՝ մի խոսք, մի հայացք, թեթև մի ժպիտ, և այլն, որ հիշվում են մարդու ամբողջ կյանքում, մինչև նրա կյանքի վերջը։ Ես ձեր ժպիտը կհիշեմ միշտ…

Ես երկար ժամանակ ոչինչ չէի գտնում ասելու։

Մայա։

Շաբաթ, 21 փետրվարի 1942 թ. Բանակից վերադարձել է Սեմյոն Միտրոֆանովիչը։ Մեր դպրոցի նախկին պահակը։ Այսինքն, մոտ երկու ամիս առաջ էր վերադարձել, բայց դպրոց չէր գալիս, տանը պառկած էր։ Մենք՝ համարյա ամբողջ դասարանով, երկու անգամ գնացել էինք նրան տեսության, և նա այնպես էր ուրախացել… Նա պատերազմի հենց առաջին օրն էր գնացել զինկոմիսարիատ, սակայն նրան չէն վերցրել։ Սեմյոն Միտրոֆանովիչը նամակ էր գրել Բուդյոննուն, բողոքել։ Ու նոր միայն վերցրել էին։ Եվ հիմա վերադարձել է նա՝ նիհար, մի քանի տեղից վիրավոր։ Բայց առաջվա Սեմյոն Միտրոֆանովիչն է՝ առույգ, թախծոտ ժպիտը դեմքին։ Առաջվա պես կատակը անպակաս է նրա խոսքից։

Ձեռնափայտի օգնությամբ , կաղալով ու երբեմն մատներով սղալելով երկար բեղերը, քայլում է նա միջանցքով, իսկ երեխաները գնում են նրա ետևից, ռազմաճակատից հարցեր տալիս։ Եվ նա պատմում է՝ խոսքը համեմելով կատակներով։

–Գերմանացիների հանդիպե՞լ եք, Սեմյոն Միտրոֆանովիչ,– այսօր, երկար դասամիջոցին խմբվելով նրա շուրջը, հարցրինք մենք։

–Բա՜,– իբր նեղացավ Սեմյոն Միտրոֆանովիչը։– Բա այդպիսի հարց կտա՞ն, ձ-ձեզ մատաղ։ Հանդիպել եք…Մ-մի տես ինչ է ասում… Ինչքան ասեք կոտորել եմ… Ընկեր Բուդյոննին նամակ գրեց, տ- տասը տեղից վիրավորվել ես, ասում է, գնա տուն։ Մտածեցի, մտածեցի, ասի՝ գնամ դպրոցս, երեխեքս երևի տխրում են առանց իրենց Սեմյոն Միտրոֆանովիչի… Ճիշտ ասեք, տխրո՞ւմ էիք, թե չէ, – հարցրեց նա, ծերունական ժպտուն ու մանր աչքերը սահեցնելով բոլորիս վրայով։

–Իհարկե,–խմբով ասացինք մենք։– Շատ էինք տխրում։

Եվ, իրոք, առանց նրան դպրոցը որբացել էր մի տեսակ։

–Էդպես էլ գիտեի… ես էլ էի տխրում… Իսկ հիմա եկել եմ դ-դպրոցի նախկին պահակ Սեմյոն Միտրոֆանովիչը իր պոստում ամուր կանգնած է։ Ը-ընկեր Բուդյոննին գրեց…

–Ընկեր Բուդյոննուն ճանաչո՞ւմ եք,– կեղծ զարմանքով հարցրեց Ուլյան։

–Չէ մի՝ ճանաչում է,– կողքից ասաց Շուրա Բոնդարևան։– Անունը լսել է պարզապես…

–Բա, բա… տեսնո՞ւմ եք ինչ հարց եք տալիս… տեսնո՞ւմ եք ինչեր եք ասում,– իբր դարձյալ նեղացավ Սեմյոն Միտրոֆանովիչը, բայց ժպտում էր ։ – Ոնց թե՝ ճանաչո՞ւմ եք։ Ես նրա բանակում վիցե- ունտեր օֆիցեր էի տասնութ թվին։ Իմացել էր, որ վիրավորվել եմ, նամակ էր գրել…

Զանգը տվեցին, և մենք գնացինք դասարան։

Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի դասն էր։ Նա մտավ դասարան, մեր ժպիտները հանգան։ Արդեն չորրորդ օրն է, ինչ եղբոր սև թուղթը եկել է, նա դասարան է մտնում տխուր, նստում է գրասեղանի մոտ, բացում է մատյանը, աչքերը դանդաղ սահում են մեր անունների վրայով և հանկարծ, քար լռության մեջ, նա կամացուկ կարդում է մեկն ու մեկիս ազգանունը։

–Արի դաս պատասխանիր։– Նույնիսկ չի բարձրացնում աչքերը։ «Եղբայրներիս մեջ ամենից շատ նրան էի սիրում,– երեկ, դպրոցից տուն գալիս, խորը թառանչանքով ասաց նա։– Շատ էինք կապված իրար։ Եվ հիմա հավատս չի գալիս, որ նա չկա։ Ախր ինչպե՞ս կարող է… բոլորովին երեխա էր դեռ…» Ես քայլում էի նրա կողքից և սփոփանքի խոսք չէի գտնում ասելու։ Իսկ նավխոսում էր, խոսում էր, շարունակ պատմում էր եղբոր մասին։

–Եթե դու չլինեիր, ես կխելագարվեի,– հանկարծ ասաց նա, և ես զարմանքով նայեցի նրան։

–Այո,–առանց իմ կողմը նայելու, շարունակեց Ալեքսանդրա Եմելյանովան։– Թե չէ շատ տխուր է… տանը մտածում եմ, որ պիտի գամ մոտդ, խոսենք հազար ու մի բանի մասին, և սիրտս թեթևանում է։

–Վաղն արի մեզ մոտ,– հրավիրեցի ես, մեզ մոտ կմնաք, իսկ կիրակի օրը միասին կգնանք ձեր տուն։ Վլադիմիր Իգնատևիչը ձայնապնակներ է բերել,– ավելացրի ես։– Երաժշտություն կլսենք.․.

–Երեկոյան դեմ կգամ,– մտամոլոր ասաց նա։– Ցտեսություն։– Նա քայլում էր առանց ետ նայելու, գլխահակ ու մի քիչ առաջ թեքված, իսկ մութն ընկնում էր արդեն և իրիկնային նոսր ու թափանցկ մշուշը նրա ոտքերին քսվելով սահում էր սառած գետի վրայով։

Ես նայեցի ժամացույցին. ուր որ է՝ կգա հիմա Ալեքսանդրա Եմելյանովնան…

Բակի դռնակը ետ գնաց։

Նա է։

Մայա։

P. S. Վլադիմիր Իգնատևիչը բերեց «Պրավդա»-ի փետրվարի տասնութի համարը։

–Կարդացե՞լ եք այսօրվա «Պրավդա»-ն,– բացելով թերթը, հարցրեց նա,– Տանյայի մասին՝ հիշո՞ւմ եք ակնարկը…

– Ոչ, չենք կարդացել…– Ես արագ վերցրի թերթը և սկսեցի բարձրաձայն կարդալ։

Մոսկվայից ոչ հեռու, Պետրիչը գյուղի մոտ կախաղան հանված տասնութամյա պարտիզանուհու անունը, պարզվում է, ոչ թե Տանյա էր, այլ՝ Զոյա։ Զոյա Կոսմոդեմյանսկայա։ Հարցաքննության ժամանակ նա չէր տվել իր անունը։

Մենք երկար ժամանակ լուռ էինք։

–Ե՞րբ պիտի գա այդ գազանների վերջը,– լռությունը խախտեց մայրիկը։– Մի՞թե դրանք չպիտի ստանան իրենց արժանի պատիժը։

–Կստանան,– մտածկոտ ասաց Վլադիմիր Իգնատևիչը։ Նա լուռ նայում էր գետնին, հետո բարձրացնելով աչքերը և նայելով մեզ, դանդաղ ասաց.– Կստանան, և դա կլինի շուտով…

Ինչպիսի թեթևություն բերեցին մեր սրտերին այդ բառերը։

Կլոր լուսինը անշարժ կանգնել էր երկնքում։ Չգիտեմ ինչու, լուսնյակն ինձ այսօր սովորականից պայծառ է թվում։ Նույնիսկ ժպտում է ասես։ Տեսնես Բորյան քնա՞ծ է, թե՞ արթուն։ Տեսնո՞ւմ է իրենց տան վրա կանգնած լուսինը։ Գիշերը վաղուց է կիսվել։ Քնած է երևի։ Իմ քնափ, խանդոտ ու խռովկան Բորյան։ Բարի գիշեր, Բորկա։

Մայա։

Երեքշաբթի, 3 մարտի 42 թ. … Անձրևախառն ձյուն է գալիս։ Եվ, չնայած դրան, բլրալանջերին ու ձորակներում զինվորական պարապմունքներ են գնում։ Ոչ միայն երիտասարդներին, ծերունիներին ու կանանց ևս տանում են պարապմունքների. պաշտպանական գծեր են քաշում, սովորեցնում են կրակել, նռնակ նետել… Վլադիմիր Իգնատևիչը նույնպես այնտեղ է։ Մեր տղաների հետ նա է պարապում։ «Շարքով առաջ»,– առավոտյան լսվում է նրա հրամանը։ Նա չէր երևում, ես նրան ձայնից ճանաչեցի։ «Արագ-արագ»,– այնտեղ, բլրալանջն ի վար, ձյուների միջով սողացող տղաներին հրամայում է նա։– Արագ…»

Այսօր ես չեմ գնացել պարապմունքների. կուսշրջկոմի բյուրոյի նիստ էր։ Իսկ հիմա դանդաղ քայլում եմ տոփանված ճանապարհով, առջևից ինչ- որ մեկը գնում է՝ նույնպես դանդաղաքայլ, զգույշ։ Կոլխոզային շուկայի մոտ նա խոնարհվում, սայլանիվի տակ ջարդված մի կարտոֆիլ է վերցնում, խնամքով դնում գրպանը։ Պերվոմայկայի հիվանդանոցի գլխավոր բժիշկ Եվգենի Իսաևիչ Խեսինն է։ Քայլում է երերալով, թվում է հիմա կընկնի։ «Երևի քաղցած է»,– մտածում եմ ես։ Օրական երեք հարյուր գրամ սև հաց՝ քարտով, և հերթեր… Պերվոմայկայում անցած հինգ օրվա մեջ երեք հոգի մահացել են… Քաղցից ուռչում են, մահանում…

…Ձյուն է, մառախուղ, քամի… Քամին ձյունը ապտակի պես շեղակի խփում է մարդկանց երեսներին, ցրտից դողում են մարդիկ, բայց կանգնել են նրանք, նայում են բարձրախոսին. սպասում են սովինֆորմբյուրոյի հաղորդագրությանը։ Ձյուն է, մառախուղ, քամի… «Այսօր, երկարատև պաշարումից, ամենօրյա կատաղի ճակատամարտից հետո, որի ժամանակ սովետական նավաստիներն ու ցամաքային զորքերի մարտիկները նվաճեցին անմահ փառք ու անուն, մեր զորքերը թողեցին Գժատսկը, Դորոխովան, Մոժայսկը, Վյազման… Թեժ մարտեր են տեղի ունենում Բարենցի ծովից մինչև Սև ծով ընկած ամբողջ ռազմաճակատի վրա… Հավերժ փառք կռվի դաշտերում հերոսաբար զոհված մեր մարտիկներին…»։ Ցրվում են բոլորը՝ վշտից ու ցրտից կուչ եկած, ասես թաղումից են վերադառնում…

…Ավանային սովետի մոտ ես թեքվեցի դեպի մեր փողոցը, մեկը բռնեց թևս։

Բորյան էր։

–Ո՞ւր ես գնում,– հևալով հարցրեց նա։

Չպատասխանեցի։ Թեպետ ուրախ էի՝ նրան տեսնելով։ Ձգտելով չնայել նրան, ինձ համար գնում եմ։ Առավոտյան խռովել է, իսկ հիմա, ասես ոչինչ չի եղել, մտահոգված է՝ «Ո՞ւր ես գնում»։ «Քեզ ի՞նչ,– արագացնելով քայլերս մտքումս ասացի ես։-Միլիցիոնե՞ր ես գլխիս»։ Բան է սովորել՝ մեկ էլ տեսար խռովեց։ Խռովում է ու մի օր չանցած, երբեմն մի ժամ չանցած՝ գալիս խոսում է։

–Որտեղի՞ց ես գալիս,– կրկին բռնելով թևս, հարցրեց Բորյան՝ կանգնելով առջևս։

– Քեզ ի՞նչ,– ինչքան կարելի է անտարբեր, մի քիչ էլ արհամարհանքով ասացի ես։ – Ի՞նչ ես կպել։

Մի կողմ քաշվեց, իր խոշոր աչքերով զարմացած նայելով ինձ, և հազիվ լսելի արտաբերեց։

–Գնա, չեմ խանգարի։

Անցա նրանից, դանդաղեցրի քայլերս։ «Դարձյալ խռովեց»,– մտքում ծիծաղեցի ես և, շրջվելով նրա կողմը, ասացի.

– Կոմերիտշրջկոմից եմ գալիս, գնում եմ տուն։ Հետո՞։

–Հետո՝ ոչինչ։

Նա կանգնել էր ոտքերն իրարից հեռու դրած, ձեռքերը գրպաններում։ Դանդաղ առաջ եկավ։

–Շրջանային զինկոմիսարիատից եմ գալիս,– ցածր ասաց նա։– Հեռվից քեզ ճանաչեցի։

–Մենա՞կ էիր գնացել,– ինձնից անկախ՝ քնքշանքով ասացի ես։

–Ոչ, տղաների հետ։ Զինպարապմունքից հետո գնացինք։ Հրեն, նրանք նույնպես գալիս են։

Ես ետ նայեցի։ Գորկու անվան ակումբի մոտով, բարձրաձայն զրուցելով, գալիս էին տղաները։

Պարզ էր, թե նրանք ինչու էին գնացել զինկոմիսարիատ։

–Ի՞նչ ասացին,– չգիտեմ ինչու՝ մի ներքին անհանգստությամբ, հարցրի ես։

Բորյան ժպտաց։

–Քո կարծիքով, ի՞նչ են ասել։

–Չգիտեմ,– ես սպասողական նայեցի նրան։

–Անձնագրերը վերցրել են։ Հունիսին, քննություններից անմիջապես հետո, մեզ ուղարկում են զինվորական ուսումնարան։– Բորյան նայեց ինձ։-Իսկ Անատոլի Նիկոլաևին ու Նիկոլայ Ժուկովին խոստացան վերցնել բանակ։ Նրանք կգնան կռվելու, նրանք հետո կհպարտանան, որ մի բան են արել հայրենիքի համար, և իրավունք ունեն հպարտանալու, իսկ մենք.․. Ոչինչ, ուսումնարանից իսկույն կտանեն ռազմաճակատ։ Մինչ այդ ուրիշ գործեր կանենք,– բազմանշանակ ժպտաց նա։

–Այդ ի՞նչ գործեր են,– հետաքրքրվեցի ես։– Ինձ չի՞ կարելի իմանալ։

–Իբր չգիտի։ Քո լեյտենանտը չի՞ ասել քեզ։

–Ի՞նչ լեյտենանտ։

–Ձեր տանն սպրող լեյտենանտը։

–Ոչ,-ասացի ես։-Չի ասել։

–Երբ զինկոմիսարիատում մեզ հանձնարարություն էին տալիս, այն ժամանակ նա նույնպես այնտեղ էր։ Կոմիսարի առանձնասենյակում ինչ-որ քարտեր էր լրացնում։

–Ոչինչ չի ասել,-ասացի ես։

–Իսկ ինձ թվում էր՝ ասել է, արդեն ինչքան ժամանակ է, համարյա ամեն օր, գնում ենք հոսպիտալ, օգնում ենք այնտեղ…

Իսկ ես ոչինչ չգիտեի։

–Այո,– շարունակեց Բորյան։– Ես կարծում էի, թե նա պատմել է։ Ուզո՞ւմ ես դու էլ արի, մենք հիմա գնում ենք նրանց մոտ՝ մանկապարտեզ։

–Որտե՞ղ։

–Մանկապարտեզ։ Այսինքն առաջ էր մանկապարտեզ, այժմ հոսպիտալ է։ Գալի՞ս ես։

–Այո։

–Տղաներին հիմա կասեմ։ Եվ, առհասարակ, մյուս աղջիկներին նույնպես կարելի է ասել։ Չեինք ուզում ոչ ոքի ասել. գաղտնիք էինք պահում, բայց, դե, դրա մեջ ի՞նչ կա որ… Ընդհակառակը՝ դուք էլ եկեք. կօգնեք, նրանց համար՝ վիրավորների համար, այսինքն նամակներ կգրեք։ Գիշերս մինչև լույս չենք քնել,– կամացուկ ասաց Բորյան։

–Ինչո՞ւ,– հարցրի ես։

–Նոր էշելոն պիտի գար՝ վիրավորներով, իսկ հոսպիտալներում տեղ չկա՝ ոչ մեզ մոտ, ոչ էլ Կրասնոդոնում։ Բժիշկ Խեսինի գլխավորությամբ մենք ավանային մանկապարտեզի շենքը ազատեցինք մանկական մահճակալներից, թախտեր դրեցինք։ Ասում են, իբր, մեր դպրոցը նույնպես շուտով հոսպիտալ կդարձնեն։ Այսինքն, հաստատ չգիտեմ դեռ։ Մինչ լույս տղաներով այնտեղ էինք։ Հետո գնացինք Վերխնեդուվաննայա կայարան՝ էշելոնը դիմավորելու։ Եվգենի Մոշկովն էլ այնտեղ էր՝ կուսշրջկոմից։ Կրասնոդոնի դպրոցներից էլ տղաներ կային։ Նրանցից երկու հոգու դու ճանաչում ես։ Վիկտոր Տրետյակնիչն էր մեկը՝ Տոլյա Պոպովի ընկերը, դու նրան գիտես, Վորոշիլովի անվան դպրոցից։

–Այո, ճանաչում եմ։

–Իսկ մյուսը Վանյա Զեմնուխովն էր. նա առաջ ավագ ջոկատավար էր մեր դպրոցում։ Ակնոցներ է կրում։ Մի խոսքով, վիրավորներին հանում էինք վագոններից, պատգարակներով փոխադրում մեքենաները։ Ու այստեղ՝ մեզ մոտ, նորից մեքենաների թափքերից, դարձյալ պատգարակներով, իհարկե, նրանց փոխադրում էինք մանկապարտեզ։ Ծանր վիրավորներ շատ կան։

Մինչ այդ մետեցան տղաները։

–Ես էլ եմ գալիս,– առանց որևէ նախաբանի, ասացի ես։

Տոլյա Պոպովը նայեց Բորյային, թոթվեց ուսերը։

–Եկ,-ասաց նա։

Իսկ ճանապարհին ասաց.

–Վիրավորները գդալներ ու ափսեներ չունեն։ Բաժակներ նույնպես։ Հարկավոր է գտնել։

–Մենք դա կանենք,– վճռական ասացի ես։– Աղջիկների հետ կհավաքենք տներից։

Մենք գնացինք հոսպիտալ… Սարսափելի է պատերազմը։ Վիրավոր մարտիկների տնքոցները դեռ հնչում են իմ ականջներում։

Ես նրանց համար նամակներ գրեցի՝ Ռիբինսկի, Բիրոբիջան, Օչամչիրա, Օրսկ, Էլիստա, Լենինական, Յոշկար-Օլա և Կուստանայ։ Վաղը, դասերից հետո, աղջիկների հետ կգնանք նրանց մոտ։

Մայա։

Երկուշաբթի, 8 մարտի 42 թ. Բորյան փոստով բացիկ է ուղարկել։ Բացիկի վրա խնամքով գրել է. «Հարգելի Մայա. շնորհավորում եմ Ձեր մայրիկին և Ձեզ՝ աղջիկների միջազգային օրվա առթիվ։ Որդիական մաքուր սիրով՝ Բորյա»։ Որդիական մաքուր սիրով… Աղջիկների միջազգային օրվա առթիվ… Ես կարդում, ծիծաղում էի։ Դմբոյիկ իմ Բորյա, շնորհակալություն։

Մայա։

Երեքշաբթի, 23 մարտի 42 թ. Գարնան արև է այսօր։ Մարդ միշտ էլ կարոտով է սպասում գարնան։ Եվ միշտ թվում է, թե գարունը իր հետ երջանկություն պիտի բերի։

Գարնան արև է, տաք գոլորշի է բարձրանում։

–Կուրլո՜ւ, կուրլո՜ւ, կուրլո՜ւ…

Տափաստանի վրայով, բարձր, անցնում է կռունկների երամը։ Կռունկների ձայնը մեկ հեռանում, մարում է, մեկ գալիս, լսվում է մոտիկ, պարզ։

Այգուց այն կողմ, ցանկապատի ետևում, աղմկում է պղտոր առվակը։ Ձյունաջուրը արևի փայլփլելով, աղմկելով գնում է դեպի հեղեղատ։ Երբ մոտենում եմ ցանկապատին, որից այն կողմ առվակն է, չի լսվում այլևս կռունկների ձայնը, հեռանում եմ ցանկապատից՝ լսվում է նրանց հեռավոր կանչը՝ կուրլո՜ւ, կուրլո՜ւ, կուրլո՜ւ… Ո՞ւր են գնում նրանք այդպես իրիկնային արևի միջով…

Հետո նրանք գնալով փոքրանալով-փոքրացան, չէր լսվում նրանց ձայնը, մի վերջին անգամ երևացին Կամենկայից այն կողմ, ինչպես բազմակետեր՝ հեռու հորիզոնի վրա, և անհետացան։

Ես կանգնել եմ այգու ամենածայրում, խնձորենու տակ, խնձորենու ուռած, պայթելու պատրաստ բողբոջները թեթև հպվում են դեմքիս, և ես զգում եմ նրանց խոնավուն բուրմունքը, այգու վրա, արևով լցված օդի մեջ, պտտվում են ծիծեռնակները ու ճռվողում են քաղցր՝ «Գարուն է եկել, գարուն է եկել, գարուն է եկել»։ Բորյայի նվիրած մանուշակների փունջը դեմքիս սեղմած, մանուշակների բույրը շնչելով, ես նույնպես ասում եմ. «Գարուն է եկել, գարուն է եկել, գարուն է եկել», և դա ասում եմ ցածր, հազիվ լսելի, որովհետև այդպիսի բառերը չի կարելի բարձր արտասանել։

–Մայեչկա,– պատշգամբից կանչեց մայրիկը,– ի՞նչ ես անում այդտեղ։

Մայրիկն արդեն եկել է աշխատանքից։ «Այդ ե՞րբ եկավ»,– մտածեցի ես, այգու միջով քայլելով դեպի տուն։

Երեկոյան կգան աղջիկները, և մենք գնալով հոսպիտալ՝ վիրավորների մոտ։ Դասերից հետո, երբ ասացի, որ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան նույնպես գալու է հոսպիտալ, Ուլյան կատակով ասաց.

–Մայեչկա, դու և Ալեքսանդրա Եմելյանովնան շարունակ իրար հետ եք՝ դասամիջոցներին, դասերից հետո, նույնիսկ կիրակի օրերին. Բորյան չի՞ խանդում։

–Իրեն՝ Բորյային հարցրու, չգիտեմ,– ծիծաղեցի ես։

–Չէ, հարկավոր է գլխի գցել,– շարժելով գլուխը ասաց Ուլյան, միաժամանակ մատներով ետ տալով ճակատին ընկած մազերը։– Նա իմ մոտիկ ընկերն է, պարտավոր եմ հասկացնել։

–Հասկացրու՝ ինչքան ուզում ես,– ասացի ես ժպտալով։– Իբր ինքը չգիտի։

–Ո՞վ՝ Բորյան։

–Այո։

–Իսկ Ալեքսանդրա Եմելյանովնա՞ն։ Նա գիտի՞ Բորյայի մասին, Մայեչկա,– հանկարծակի լրջանալով, հետաքրքրասիրությամբ հարցրեց Ուլյան։– Գիտի՞ ձեր մտերմության մասին։

–Կռահում է երևի,– ասացի ես։– Բայց ոչինչ չի ասում. ցույց չի տալիս, որ գիտի։

–Ահա քեզ իսկական մարդ,– ասաց Ուլյան, շարժելով գլուխը։– Ասես ոչ թե ուսուցչուհի է, այլ մեր ընկերուհիներից մեկը։Այնպես հասարակ է պահում իրեն, այնպես մարդամոտ։ Ճիշտ չե՞մ ասում։

Ես գլխով արեցի։

–Քեզ շատ է սիրում,– կարճ դադարից հետո ավելացրեց Ուլյան։– Դաս պատասխանելիս այնպես է նայում քեզ, ասես սիրահարված է։

–Լավ, լավ, մի չափազանցրու,– ժպտացի ես, թեթև հրելով Ուլյային։– Ինչ ուզում ես ասա՝ սիրահարված է, և հարկավոր է ձեզ տանել եկեղեցի՝ պսակադրելու։

Մենք ծիծաղելով բաժանվեցինք, իսկ չանցած մեկ ժամ՝ Բորյան եկավ մանուշակները ձեռքին։

Ես չէի ուզում, որ մայրիկը տեսնի ծաղկեփունջը, բայց նա նկատեց.

–Արդեն գարուն է,– մտախոհ և մի քիչ էլ անձկությամբ, ասաց նա։– Պատերազմական առաջին գարունը։

–Եվ վերջինը,– ասացի ես։

–Այո,– հառաչանքով ասաց մայրիկը։– Տա աստված,– և քիչ անց, լուսամուտից նայելով ինչ- որ անորոշ ուղղությամբ, ցածր ասաց.-Եթե կա նա՝այդ աստվածը։

Հետո աղջիկները եկան՝ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, Շուրա Բոնդարևան, Ուլյան, Նինա Մինաևան, Անգելինան ու Նինա Գերասիմովան, և մենք գնացինք հոսպիտալ։

Տղաներն արդեն այնտեղ էին. դրսում փայտ էին ջարդում վառարանի համար։

Վերադարձին արդեն մութ էր, լուսնյակը չկար դեռ, և հեռվում, Կամենկայի կողմերում, ընֆհատումներով կանչում էին գիշերահավերը՝ աղիողորմ, չարագուշակ։

Հեռվում, ինչ- որ տեղ շատ հեռվում, մարտեր էին գնում, մարդիկ էին մեռնում այնտեղ։

Լուռ էինք բոլորս։

Պերվոմայկայի հանգած պատուհանները կույր աչքերի պես նայում էին մեզ։

Կամենկայի մոտ, խավարի մեջ, շարունակ կանչում են գիշերահավերը։

Մայա։

Կիրակի, 26 ապրիլի 42 թ.։ Մեր այգում, ու ոչ միայնմեր այգում, ամենուր՝ բոլոր բակերում, ավանի բոլոր այգիներում ու ավանից դուրս՝ Կամենկայի ափերին ձգված անտառներում, ծաղկել են ծառերը՝ սպիտակ, մանուշակագույն, կարնիր դեղին։ Ծաղիկների տոնահանդես է ասես, և այդ տոնահանդեսում ամենից գեղեցիկը դեղձենիների մուգ կարմիր ծաղիկներն են։ Ու նաև կարմիր վարդերը՝ անցյալ տարվա գարնանն իմ տնկած վարդի թփերի վրա։ Բացվել են նրանք այգու ծայրում, ցանկապատի տակ, և ասես շշնջում են իրենց քնքուշ ու նուրբ թերթիկներով՝ «Կանգնիր ու նայիր ժամերով՝ չես կշտանա»։ Նրանք ասես ձեռքով են անում քեզ, կախարդումեն։

Գարունը դուրս է կանչել բոլորին։ Տնամերձ հողամասերում՝ հեռու ու մոտիկ, լսում են նրանց ձայները, ինչ- որ տեղ, հեղեղատից այն կողմ, թախծոտ երգում են մի քանի աղջիկներ.

Հանգել է ցերեկը դժգույն, ու մութը մռայլ գիշերվա

Կապարե ծածկոցի նման փռվել է երկնքի վրա…

Կրկներգը քամին տանում է, հետո նորից, հեղեղատի այն կողմից, լսվում է նրանց հեռացող ձայնը.

Եվ որպես տեսիլք մի գունատ մութ սոճու պուրակից փոշոտ

Ծագել է լուսինը արդեն, լուսինը՝ խամրած, մշուշոտ…

Ես լսում էի այդ բոլոր ձայները, այդ բոլոր կանչերը՝ հեռու ու մոտիկ, գործարար ու տաք զրույցները՝ տնամերձ հողամասերում ու այգիների մեջ, թռչունների դայլայլը իմ գլխավերևում՝ ծառերի վրա, և մի կարճ պահ ինձ թվում է ուրիշ աշխարհ եմ ընկել, մի խաղաղ ու գեղեցիկ աշխարհ, ուր տագնապ չկա վաղվա օրվա համար և մարդիկ կանգնել են գարնան տաք արևի մեջ՝ անհոգ ու երջանիկ, իրար ձեռքով են անում, ծիծաղում են։ Մտքով տարված՝ ես նույնիսկ չէի նկատել, որ Վլադիմիր Իգնատևիչը եկել, կանգնել է իմ կողքին։

–Բարի լույս,– կամացուկ ասաց նա։

Երեկ նա ուշ էր եկել։ Իսկ հետո երկար քայլում էր սենյակում. մենք դա լսում էինք։

–Բարև ձեզ,– շրջվելով նրա կողմը, ասացի ես, իսկ այնուհետև ավելացրի.– Դուք երեկ շատ ուշ եկաք տուն։

–Այո, զինկոմիսարիատում էի։

Մի կարճ պահ լուռ էինք։

–Ձերոնցից լո՞ւր չկա դեռ,– նայելով նրան, զգույշ հարցրի ես։

–Ոչ,– խորը հառաչանքով արտասանեց Վլադիմիր Իգնատևիչը։– Ոչ մի լուր… Բացի նրանից, որ բնակչությանը քշում են Գերմանիա… Այդ ինչ եք ցանում,– երևի խոսակցությունը փոխելու նպատակով ասաց նա, նայելով իմ հողոտ ձեռքերին։

–Ծաղիկ եմ ցանում՝ ասպիրակ։ Անչափ հոտավետ ու քնքուշ ծաղիկ է… Երեք մենք շատ անհանգստացանք,– ավելացրի ես։– Առաջ այդպես ուշ չէիք եղել։

–Այո,– գլխով արեց Վլադիմիր Իգնատևիչը և դանդաղ ավելացրեց.– Ես ձեզ նեղություն եմ պատճառում… Ես դա գիտեմ։

–Ի՞նչ նեղություն,– շփոթվեցի ես։– Դուք մեզ նեղություն չեք պատճառում.․. Բոլորովին։

Նա թույլ ժպտաց։

–Ես շուտով կգամ։

–Ո՞ւր,– ինչքան կարելի է հանգիստ, ասացի ես։– Ո՞ւր եք գնում։

–Պարզ է՝ ռազմաճակատ, նա թոթվեց ուսերը։– Էլ ո՞ւր կարելի է գնալ հիմա՝ եթե ոչ ռազմաճակատ։

Չգիտեմ ինչու, մի տեսակ չէի հավատում, որ նա կարող է գնալ. արդեն ինչքան ժամանակ է մեր տանն է մնում, և մենք այնպես ենք ընտելացել նրան։ Իհարկե, կատակում է։-Իսկ մինչև հիմա ինչո՞ւ չէիք գնում,– հարցրի ես։

–Մինչև հիմա…– Վլադիմիր Իգնատևիչը քիչ մտածեց։– Մինչև հիմա… այդպես դասավորվեց։ Այստեղ մենք նոր բանակ ենք կազմակերպում Գերագույնի պահեստի համար… Մի խոսքով դա կարևոր չէ,– նա թափ տվեց ձեռքը։ Միայն ասպիրա՞կ եք ցանում։

–Ոչ, ինչո՞ւ միայն ասպիրակ։ Ուրիշ ծաղիկներ էլ կան՝ մեղրուկ, արևքուրիկ, շողավարդ… Սերմերը տատս է ուղարկել Ռոստովից։

–Դուք, երևում է, սքանչելի տատիկ ունեք,– ժպտալով ասաց նա։– Ինչպե՞ս է անունը։

–Սրբուհի,-պատասխանեցի ես։-Լավ անուն է, չէ՞…

–Այո,– ժպտաց Վլադիմիր Իգնատևիչը, թավ ու սև հոնքերի տակից նայելով ինձ։– Լավ անուն է։ Ձեր անունն էլ լավն է՝ Մայա։ Գեղեցիկ անուն է։ Եվ դուք նույնպես լավն եք,– ավելացրեց նա, շարունակ նայելով ինձ։-Դուք համաձա՞յն չեք ինձ հետ։

–Ոչ,– ասացի ես, նույնպես ժպտալով։

–Ուրեմն դուք ձեզ չեք ճանաչում, ասաց նա, իսկ քիչ հետո ավելացրեց։– Համենայն դեպս, լավ չեք ճանաչում։ Եվ դա լավ է երևի։

–Ի՞նչը,– հարցրի ես։

–Այն, որ դուք ձեզ լավ չեք ճանաչում։ Թե չէ կսկսեք գոռոզամտել…– ծիծաղեց նա։

Նա հիմա ուրիշ բանի մասին էր մտածում, իր կնոջ ու աղջկա մասին, որ հիմա այնտեղ են, գերմանացիների մոտ, ես դա զգում քի և տեսնոմ, թե ինչպես էր հուզմունքից կծում շուրթերը։ Բայց ինչպես էր կարողանում այդպես հանգիստ խոսել, նույնիսկ կատակեց…Ահա քեզ ուժեղ կամք…

–Իսկ հետո՞,-ասացի ես ուշադիր նայելով նրան։

–Իսկ հետո կսկսեք չնկատել հասարակ մահկանացուներին։ Թե՞ հույսներս չկորցնենք։

–Հույսներդ մի կորցրեք,– ժպտացի ես։– Հույսը մարդու հենարանն ու օգնականն է նրա ամբողջ կյանքում։

Վլադիմիր Իգնատևիչն, իհարկե, ծիծաղեց իմ խոսքերի վրա, հետո մենք գնացինք հոսպիտալ, իսկ սյնտեղից գալիս, ճանապարհին, նա անսպասելի ասաց.

–Ես կուզենայի ձեզ տեսնել տասը տարի հետո։

–Ինչո՞ւ հատկապես տասը,– զարմացա ես։

–Չգիտեմ,– թոթվելով ուսերը ասաց նա։– Չգիտեմ ինչու, իմ գլուխն է մտել այն միտքը, որ ես ձեզ կհանդիպեմ պատերազմից հետո։ Անպայման կհանդիպեմ, և դա կլինի ուղիղ տասը տարի հետո։ Թեպետ չեմ ուզում, բոլորովին ու երբեք չեմ ուզում, որ հանդիպեմ ձեզ տասը տարի հետո, որովետև դուք հիմա քրոջ պես թանկ եք ինձ համար… Ես քույր չեմ ունեցել… Մի խոսքով, ներեցեք, որ այսպիսի անհեթեթ բաներ եմ ասում…

Նա լռեց ։ Ծառերի ստվերներն օրորվում էին գետնի վրա, լռություն էր և մեր ոտնաձայներն էին միայն խախտում այդ քար լռությունը։

–Օրինակ, կուզենայի՞ք, որ ես ձեր եղբայրը լինեի,– անսպասելիորեն հարցրեց Վլադիմիր Իգնատևիչը։

–Այո,– դանդաղ ասացի ես, չհամարձակվելով նայել նրան։ Նա մի պահ կողքանց նայում էր ինձ, հետո ասաց.

–Սատանան տանի, ինչ զարմանալի ու տարօրինակ բան է կյանքը…

…Մայրիկը չէր քնել դեռ։ Ներսից լուսամուտները ծածկել էր սև շորով և ճրագի աղոտ լույսի տակ գիրք էր կարդում։

–Ուլյան էր եկել,– ասաց նա։

–Վաղո՞ւց։

–Երկու անգամ եկավ։ Մի անգամ շուտ էր եկել, մի անգամ էլ քիչ առաջ եկավ։

–Ի՞նչ ասաց,-զգույշ հարցրի ես։

–Քեզ էր ուզում։-Մայրիկը գիրքը ծալեց, բարձրացավ տեղից։-Ոչինչ չասաց։ Իսկ ինչո՞ւ ես այդպես նայում,– հանկարծ շրջվելով հարցրեց նա։

–Հենց այնպես,– փորձեցի ժպտալ։– Երևի գիրք էր պետք։

…Ուշ էր արդեն, բայց քունս չէր տանում։ «Դե, իհարկե, Բորյայի հետ է եկել»,– տեղաշորի մեջ պառկած մտածում էի ես։– Ինչպես միշտ՝Բորյան, երևի, կանգնել է տան ետևում, իսկ նա եկել կանչել է։ Սիրտս նվաղումով խփում էր։ «Ես քեզ եմ սիրում,– մտովի ասում էի ես Բորյային։-Բոլորի մեջ՝ միայն քեզ, իմ վախկոտ Բորյա, որ մենակ գալ չես կարող, խեղճ Ուլյային նույնպես բերում ես հետդ։ Միայն ու միայն քեզ։ Եվ ուրիշ ոչ ոքի, ոչ ոքի՝ քեզանից բացի»։

Իսկ դրսում հալվում, կիսվում էր գիշերը։

Մայա։

Չորեքշաբթի, 6 մայիսի 42 թ.։ Տխուր օր էր այսօր։ Տաք քաշաթուխպը վազում էր գետնի վրայով մի քանի ոտնաքայլ այն կողմ ոչինչ չէր երևում։ Դասամիջոցներին համարյա ոչ ոք դուրս չէր գալիս դասարանից, լուռ նստում էինք և հանկարծ լռության մեջ ինչ- որ մեկը ծանր հառաչում էր։

Երեկ, ուշ երեկոյան, սովինֆորմբյուրոն հաղորդել էր, որ գերմանացիները գրավել են Կերչը, և բոլորս հիմա այդ մասին էինք մտածում։ Ուլյան նստել էր ինձ մոտ, գլուխը՝ նստարանին՝ ձեռքերի վրա, և նրա սև աչքերը՝ կաթնագույն սպիտակուցներով ու խորհրդավոր բիբերով, գամվել էին ինչ- որ անորոշ կետի։ Նրա եղբայրը՝ Ելյան, օդաչու է, կռվում է Ղրիմում, և Ուլյան ամենից շատ էր մտատանջվում։

–Ախր, ինչո՞ւ ես քեզ տանջում այդպես,– սիրտ տալու նպատակով ասացի ես Ուլյային։– Նա հո գետնի վրա չի կռվում։ Երկնքում է, բարձր, նա այնտեղից, բարձրից, ռումբը գցում է գերմանացիների վրա ու նորից թռչում ետ։

–Իհարկե,– կողքի նստարանից ասաց Տոլյա Պոպովը։– Նա հո գետնի վրա չի կռվում։

Ուլյան բարձրացրեց աչքերը, կշտամբանքով նայեց մեզ։

–Իսկ նրա՞նք, որ գետնի վրա են կռվում,– սառը ասաց նա։– Նրանք ոչի՞նչ։

Անհարմար դրություն էր, և լավ էր, որ զանգը տվել էին, Ալեքսանդրա Եմելյանովնան ներս մտավ, և մենք բոլորս ոտքի կանգնեցինք։ Մի երկու րոպե չէր անցել դասից, դուռը ծեծեցին։ Ինձ էին կանչում։

–Ո՞վ է կանչում,– միջանցքում հարցրի իմ ետևից ընկած փոքրիկ տղային։

–Զինվորական է, մենք դրսում խաղում էինք, ասաց գնա կանչիր։ Ճամպրուկով է։

Ձեռքերս աստիճանների ողորկ բազրիքի վրայով սահեցնելով վազեցի առաջին հարկ՝ այնտեղից՝ բակ։ Բակի մի ձայրում, դարպասի մոտ, կանգնել էր Վլադիմիր Իգնատևիչը։

–Բարև, քույր իմ,– շփոթված ասաց նա, քիչ առաջ գալով։-Ես եմ կանչել։ Եկա հրաժեշտ տալու։

–Գնո՞ւմ եք։

–Այո։ Հուսով եմ, որ կհանդիպենք,– փորձ անելով ժպտալ, ասաց նա։– Եթե ոչ մեկ, կամ երկու տարի հետո, գոնե տասը տարի անց։ Դա արդեն հաստատ է։ Իսկ հիմա մնաք բարով։– Նա սեղմեց ձեռքս։

–Գնացեք բարով,– շշնջացի ես, պատրաստ արտասվելու։ Այդ պահին, չգիեմ ինչու, համոզված էի, որ մենք չենք հանդիպի այլևս։– Ձեզ պահպանեցեք․..

–Ինչպես երգում՝ մի խնայեք ձեզ, բայց տուն վերադարձեք շուտով…– ժպտաց նա։

–Այո,– ցածր ասացի ես։

Իմ ձեռքը, ինչպես փոքրիկ թռչնակ, նա ափի մեջ էր դեռ։

–Շնորհակալություն,– ժպտաց նա և ժպիտի միջից ասաց.– ձեր պատգամը, ինչպես սրբավանդ օրհնանք, կհիշեմ։ Իսկ ձեզ կհիշեմ միշտ։ Եվ, եթե չուզենամ էլ հիշել՝ չեմ կարող։ Դե,-հանկարծակի կարմրելով ասաց նա։– Մնացեք բարով։ Ու հիշեցեք երբեմն լեյտենանտ Վլադիմիր Բեսսոնովին։

Ես նրան բարի ճանապարհ ու բարի վերադարձ մաղթեցի։ Նա գնում էր արագ, առանց ետ նայելու, երբեմն կորչում էր կաթնամշուշի մեջ ու նորից երևում։ Ես կանգնեցի, մինչև նա գնաց, ձուլվեց մշուշին ու այլևս չէր երևում։ «Բարի ճանապարհ,– շշնջացի ես,– պահպանեցեք ձեզ…»։

Մինչև ուշ երեկո քաշաթուխպը նստած էր մեր Պերվոմայկայի վրա։

Մայա։

Հինգշաբթի, 20 մայիսի 42 թ.: Անցյալ տարի, երբ աղջիկների հետ որոշեցինք օրագիր պահել, երդվեցինք գրել ճշմարտությունը։ «Միայն ճշմարտություն և ուրիշ ոչինչ՝ բացի ճշմարտությունից»,– այն ժամանակ ասացինք մենք։ Եվ հիմա ես պետք է գրեմ ճշմարտությունը։ Ճշմարտությունը… Ոչ, չեմ կարող։ Չեմ գրի։ Ախր, ինքս առաջարկեցի Բորյային գնալ Կամենկա։ Ինչպիսի ամոթ… Գնա՞նք Կամենկայի ափը,– ասացի ես,– բան ունեմ ասելու»։ Իմ ձայնը դողաց, և ես հանկարծ հիշեցի, թե ինչպես անցյալ աշնանը, հոկտեմբերին, նա ինձ խնդրեց երեկոյան գնալ գրադարանի մոտ։ Այն ժամանակ, հիշում եմ, նրա ձայնը նույնպես դողաց։

–Ե՞րբ,– հարցրեց Բորյան։

–Այս դասից հետո,– ասացի ես։– Հենց որ զանգը տան։ Կգա՞ս։

–Իհարկե,– անվարան ասաց Բորյան։– Դեռ հարցնում է։ Ուր ասես՝ թեկուզ աշխարհի ծայրը՝ կգամ քեզ հետ։ Փախչո՞ւմ ենք դասերից։

–Այո,– ցածր ասացի ես։– Մի անգամ կարելի է։ Մանավանդ, որ գարուն է և Մայիսի Քսանը։

Երկնքում ամպի ծվեն անգամ չկար, երկինքը կապույտ- կապույտ էր՝ ոնց որ լեղակած, դպրոցի այգում անդադար երգում էին թռչունները, բայց լուսամուտներից դասարան էր հորդում փշատենու բույրը, արև էր, և այս բոլորը կանչում էին դուրս. «Շուտ, շուտ, շուտ»։

–Պայուսակս կտամ Տոլյային, կտանի տուն,– ասաց Բորյան։

–Կամաց, ի՞նչ ես գոռում,-կշտամբեցի ես ժպտալով։

–Ներողություն, ծիծաղեց Բորյան և կամացուկ, շշուկով ասաց.– Իսկ դու պայուսակդ ի՞նչ ես անում։ Տուր Ուլյաշային, թող տանի տուն։

–Կվերցնեմ հետս։

Աղջիկներին ասացի վատ եմ զգում ինձ, գնում եմ տուն։ Ուլյան եկավ մինչև վերջին հարկը, ուզում էր ուղեկցել մինչև տուն, չթողեցի։ Իհարկե, եթե իմանա, որ ճիշտ չեմ ասել, կնեղանա։

Ակումբի մոտ թեքվեցի ներքև, դեպի Կամենկա տանող ճանապարհը։ Ճանապարհի շուրջը պատված էր կանաչով ու ծաղիկներով, իսկ ճանապարհը գնալով նեղանում էր, քեթվում, մտնում էր անտառ, հետո, նորից ելնելով այնտեղից, գնում էր ցորենի կանաչ արտերի եզրով։

Ես Բորյային թողել էի դասարանում, որպեսզի ոչ ոք չկասկածի, և պայմանավորվել էինք հանդիպել այնտեղ, ուր Կամենկան ծունկ է տալիս, մտնում անտառ և որտեղից պարզ երևում է մեր Պերվոմայկան։ Եվ շատ զարմացա, երբ հանկարծ նա դուրս եկավ ծառերի արանքից և կանգնեց ճանապարհի մեջ։

–Այս ե՞րբ եկար,– իմ աչքերին չհավատացի ես։

Բորյան ծիծաղեց։

–Կարճ ճանապարհով։ Բանջարանոցների միջով կարճ ճանապարհ կա։ Ամառները այդ ճանապարհով տղաների հետ գալիս ենք Կամենկայում լողանալու։

Հետո Բորյան վերցրեց իմ պայուսակը, և մենք ձեռք- ձեռքի գնացինք նեղ ճանապարհով։ Թեթև հովից խշխշում էր անտառը, բարձրում օրորվում էին ծառերը և վայրի տանձենիների ու սալորենիների ծաղիկները՝ նուրբ ու սպիտակ, թափվում էին մեզ վրա։ Անտառը լուռ էր, մեր ծիծաղը արձագանքվում էր ինչ- որ տեղ, անտառի խորքում։

Զիլ ծկլթոցով կտրելով ճանապարհը, ցածր թռչում էին չարդերն ու մոշահավերը ու նորից լռություն էր տիրում։

Հետո անտառը վերջավավ. հասել էինք Կամենկային։ Արևի տակ փայլփլելով՝ հանգիստ սահում էր գետը, ծունկ տալով գնում, մտնում անտառ։

–Ահա և մեր Կամենկան,– ասացի ես, և մենք ավելի մոտեցանք գետին։ Գետը կամացուկ վշշում էր, այնտեղ, ուր ծունկ էր տալիս, ջուրը շարունակ փրփրում էր, ալիքների վրա նստած, հայացքները դեպի մեզ, ջրի վրա ճոճվելով ներքև էին սահում ջրածտերը, վարսաթափ ուռենիները գլուխներն անշարժ կախել էին ջրերի վրա, գետափին կանաչ էր բուսել, և կանաչը տաք էր։

–Նստենք,– ասացի ես, նստեցի կանաչների վրա, գրկեցի ծնկներս և գլուխս ծնկներիս՝ նայում էի արևին, որ ընկել էր գետի մեջ, գետը հոսում էր, իսկ արևը կանգնած էր տեղում, չէր շարժվում։ Բորյան նույնպես նստեց կանաչների վրա, ես նրան չէի նայում, բայց շարունակ զգում էի, որ ինձ է նայում։

–Կամենկային նայիր և ոչ թե ինձ,– առանց շրջվելու նրա կողմը, ժպտալով ասացի ես։-Դու ինձ ամեն օր տեսնում ես, իսկ գետը ամեն օր չէ, որ կարող ես տեսնել։

–Գետը ես կարող եմ հարյուր տարի էլ չտեսնել՝ հոգ չէ,-հանգիստ ասաց Բորյան։-Իսկ քեզ,– նա քիչ լռեց։– Իսկ քեզ, եթե մի օր չտեսնեմ, կխելագարվեմ…

Բնությունն էր տրամադրում խոսել, թռչունների անուշ դայլայլն ու Կամենկայի անուշ վշշոցը։

Կամենկայի խաղաղ վշշոցի մեջ ես լսեցի դպրոցական զանգի ղողանջը։ «Դասամիջոցը վերջացավ»,– շրջվելով ետ, մտածեցի ես։ Դպրոցի բակն այնտեղ իսկույն դատարկվեց։

–Կուրլու, կուրլու, կուրլու,– անտառի վրայով կռունկների երամ էր անցնում։

–Ես ճիշտ եմ ասում,– խոսեց Բորյան։– Ես քեզ ասել եմ… Բայց հիմա առաջվա նման չէ։ Հիմա չկա այնպիսի մի րոպե, այնպիսի մի վայրկյան, որ չմտածեմ քո մասին։-Բորյան մի կարճ րոպե լռեց, հետո հանկարծ ասաց.-Ինձ դուր են գալիս անգամ այն աղջիկները, որոնց անունները նույնպես քո անունից է։ Ես երբեմն փակում եմ աչքերս, շշուկով տալիս եմ քո անունը, մեկ անգամ չէ՝ հազար անգամ արտասանում եմ՝ վանկ առ վանկ, հապաղումով, և սիրտս խփում է երջանկությունից։ Ինձ սիրելի են անգամ ձեր փողոցը, ցանկապատը, ձեր այգին, տունը։ Գիշերը դուրս եմ գալիս փողոց, խավարի միջից նայում եմ ձեր տան կողմը, և սիրտս լույսով ու թրթիռով լցվում է…

Ես ձեռքով ծածկել էի դեմքս, շնչում էի ափերիս մեջ, հաճելի էր, ու չէի հեռացնում ձեռքերս, թվում էր Բորյան կլսի, եթե հանկարծ նայեմ նրան, ու չէի նայում, սրտի քաղցր նվաղումով լսում էի նրան, իսկ նա խոսում էր ու խոսում… Տեր աստված, ինչեր ասես, որ չասաց նա..․

–Ես սիրում եմ քեզ,– շշնջում էր նա։-Եվ թող ինձ հետ մի վատ բան բան պատահի, թող չլինեմ, եթե երբևէ հանկարծ չսիրեմ քեզ…

Ու լռեց։ Ես չէի համարձակվում նայել նրան։

–Շնորհակալություն,– ակամայից ասացի ես ու էլ ոչինչ չգտա ասելու։

Եվ լռություն էր… Եվ այն ի՜նչ լռություն էր, ի՜նչ քաղցր պահ էր, և ծառերի կատարներն ինչպիսի՜ նազանքով էին գնում-գալիս անեզր կապույտի մեջ, թռչուններն ինչպե՜ս էին երգում, լռում, ականջ էին դնում ու նորից երգում էին, «Կու-կու, կու-կու, կու-կու»,– անդադար ու անուշ կանչում էր կկուն, դեղնակարմիր սկյուռները ծառից ծառ էին ցատկում, և արևն այն ինչպե՜ս էր պսպղում ջրերի միջից. ասես հրճվում, ծիծաղում էր ջրերի խորքից։

Հետո ծաղիկ քաղեցինք, հետո երկար քայլում էինք անտառում, և արևը նույնպես գալիս էր մեզ հետ անտառի վրայով, երբ կանգ էինք առնում, նա նույնպես կանգնում էր ու սպասում, նրա շողերը ծառերի արանքով ընկնում էին մեզ վրա։ Հետո, քայլելուց հոգնած, ես հենվեցի ծառերից մեկին, մեջքով զգում էի ծառաբնի սառնությունը, Բորյան նույնպես հոգնել էր, երևի, գուցե և վիրավոր ոտքը ցավում էր։ Նա կանգնել էր իմ դիմաց, և նրա կուրծքը բարձրանուն- իջնում էր…

–Նայիր, Բորյա, տգեղ ոչինչ չկա բնության մեջ։

Նա երկար նայում էր հանդարտ խշշոցով օրորվող ծառերին, հետո ասաց.

–Բնությունն ինձ համար տգեղ կլիներ, եթե այստեղ չլիներ բնության զարդ մի աղջիկ՝ անունով Մայա, որն ահա ինչքան ժամանակ պաշտամունք է ինձ համար… Եվ որին սիրում եմ ես խորունկ..․

–Իսկ եթե այդ աղջիկը չի՞ սիրում քեզ,– ժպտացի ես։

–Եթե չի սիրում, ես այս րոպեին նրան գցում եմ գետը։

Ես նայեցի գետին, Երկու քայլ այն կողմ՝ մուգ կապույտ, դանդաղասահ հոսում էր այն և ծառերի ստվերները գլխիվայր կախվել էին նրա ջրերում։

–Համաձայն է,– ասացի ես և, ինքս էլ, չգիտեմ ինչու, ավելացրի։– Եթե չես սիրում ինձ։

– Ուրեմն չեմ գցի,– ժպտաց Բորյան։– Որովհետև դու անչափ գեղեցիկ երեխա ես, և, որովհետև ես սիրում եմ քեզ։

– Երեխան դու ես,– ասացի ես։– Իսկ ես մեծ եմ։ Տասնյոթ տարեկան։ Այսօր իմ ծննդյան օրն է։

–Ինչպե՞ս։

–Այո։

–Ճշմարի՞տ։

–Ճշմարիտ,– գլխով արեցի ես։– Այսօր մայիսի քսանն է։

– Շնորհավորում եմ,– շփոթվեց Բորյան։– Ինչո՞ւ շուտ չես ասել։

–Մոռացել էի,– ժպտացի ես։– Չէի հիշում, թե երբ եմ ծնվել։ Այսուհետև կհիշեմ, որովհետև այսօր կմնա իմ հիշողության մեջ։ Չեմ մոռանա երբեք… Իսկ դու նույնիսկ չես հարցնում, թե ես ի՞նչ էի ուզում ասել քեզ,– ակամա լրջանալով ասացի ես։– Ես դասարանում քեզ ասեցի՝ բան ունեմ ասելու։ Գիտե՞ս ինչ էի ուզում ասելու։

Իմ դեմքը վառվում էր։ Բորյան դանդաղ մոտեցավ, և նրա սառը մատները դանդաղ սահեցին իմ դենքի վրայով։

–Ի՞նչ էիր ուզում ասել,– շշնջաց նա, շարունակ մատները քսելով դեմքիս։ Ես չէի դիմադրում։

–Ես ուզում էի ասել…– դողացող ձայնով մրմնջացի ես։– Ուզում էի խոստովանել, որ սիրում եմ քեզ… որ ես քեզ ավելի եմ սիրում, քան դու ինձ…

–Ոչ,– շշնջաց Բորյան, մատները դնելով շուրթերիս։– Չի կարող պատահել… Դու իմ չափ չես կարող սիրել… Ես կխելագարվեմ, եթե մի բան պատահի քեզ, Մայա… Դու չես կարող ինձ նման սիրել, ոչ…

Նրա տաք շնչառությունը մոտ էր, նրա շուրթերը շարունակ ինչ- որ բան էին շշնջում, իսկ ես ոչինչ չէի լսում, ասես անզգայացել, համրացել էի։ Նրա շուրթերի տաք հպումից ես վեր թռա ինչպես երազում։

–Պետք չէ,– ցածր ասացի ես, ձեռքերով ծածկելով դեմքս։– Պետք չէ…

…Ասում են՝ ով լավ պատմում է սիրո մասին, ուրեմն, նա խորը չի սիրում։ Դրա համար էլ ես ոչինչ չեմ պատմի։ Ոչինչ չեմ պատմի այն մասին, թե այնուհետև ինչ ասաց Բորյան և ինչ ասացի ես։ Դա անկրկնելի և գեղեցիկ մի երազ էր, երազում ասված խոսքեր , որ երևի, մի անգամ է լինում մարդու կյանքում և, որպես անմոռաց ու քաղցր հուշ՝ հավիտյան մնում է նրա հոգու խորքում։

«Ճշմարտություն, և ոչինչ՝ բացի ճշմարտությունից»։ Ոչ։ Չեմ գրի։

…Արևն արդեն թեքվել էր դեպի մայրամուտ երբ մենք ճանապարվեցինք տուն։ Պերվոմայկայի սլացիկ բարդիները՝ տղա-աղջիկ, տներից էլ բարձր, երկնքի մուգ կապույտ ֆոնի վրա գրկախառնված օրորվում էին, թեքվում, ասես ծիծաղում էին, ու նորից մոտենում, փսփսում էին… Մենք շարունակ կանգնում, նայում էինք Կամենկայի կողմը, ուր մութն ընկնում էր արդեն, և թռչունները ձգել էին իրենց իրիկնային տխրամորմոք երգը։

«Սիրել խորապես՝ նշանակում է մոռանալ ինքդ քո մասին։ Ժան Ժ. Ռուսո»։ Ճիշտ է։

Մայա։

Երկուշաբթի, 31 մայիսի 42 թ.։ Առաջին քննություն։ Գրավոր շարադրություն՝ գրականությունից։ Ինչպիսի վախով ու կարոտով էինք սպասել այս օրվան, իսկ հիմա տխուր ենք։ Ուսուցիչները նույնպես։ Ռազմաճակատը մոտենում է։ Հրետանային որոտումներն արդեն պարզորոշ լսվում են։ Հատկապես գիշերները։ Ի՞նչ է լինելու… Սովինֆորմբյուրոն չի հաղորդել, ճիշտ է, բայց լուրեր կան, որ գերմանացիները գրավել են Ստալինոն։ Գուցե և հաղորդել է՝ չենք լսել։ Քննությունից հետո բոլորս անխոս ցրվեցինք։

–Լա՞վ ես գրել,– երկար լռությունից հետո հարցրեց Ուլյան։

–Չգիտեմ,– անուշադիր ասացի ես։ Հիմա դա ի՞նչ նշանակություն ունի։

–Ճիշտ որ,– հառաչանքով ասաց Ուլյան։– Իրոք նշանակություն չունի,– մտազբաղ ավելացրեց նա։

Մեր տան մոտ բաժանվեցինք։

–Ի՞նչ ես անում այսօր,– հարցրեց Ուլյան։– Արի տուն, միասին պարապենք։ Գոնե տխուր չի լինի։ Կգաս։

– Այո,– անտրամադիր ասացի ես։

Գնացի։ Բայց համարյա չպարապեցինք։ Շարունակ պատերազմի մասին էինք խոսում։ Հետո եկավ Բորյան։ Նա ինձ ճանապարհեց տուն։ Լուսնյակ գիշեր էր, հեռավոր որոտներից անընդհատ ցնցվում էր գետինը։

Երեքշաբթի, 22 հունիսի 42 թ.։ Վերջին քննությունն էր այսօր, ավարտեցինք տասերորդը։ Իվան Արսենտևիչը շնորհավորեց բոլորիս։

-Ձեզ հաջողություն եմ ցանկանում,– ասաց նա տխուր ձայնով։– Եվ սրտանց շնորհավորում եմ բոլորիդ՝ միջնակարգն ավարտելու առթիվ։ Դպրոցն ավարտելը՝ դա պակաս կարևոր իրադարձությում չէ մարդու կյանքում, իսկ դպրոցն ավարտել պատերազմի այս դաժան օրերին՝ դա արդեն միանգամայն առանձնահատուկ իրադարձություն է։ Պատերազմը կավարտվի, և դուք կգնաք սովորելու մեր երկրի բուհերում… Եվ որտեղ էլ որ լինեք՝ բարձր պահեցեք մեր դպրոցի անունը, եղեք կարգապահ ու խելոք եղեք պատրաստ մեր սուրբ հայրենիքի կանչին…

Նա խոսում էր փշրված ձայնով, մի անգամ նույնիսկ չժպտած։ Մի՞թե այդպես են շնորհավորում նորավարտներին։ Միշտ ժպտերես Իվան Արսենտևիչի դեմքին այսօր ժպիտ չերևած։ Նա փորձում էր ժպտալ՝ չէր ստացվում։

Սեմյոն Միտրոֆանովիչը, ձեռնափայտին հենված, կանգնել էր մի կողմ և տխուր նայում էր մեզ։ «Բոլորը ընդունվում են դպրոց,– մտածեցի ես,– մեծանում են , ավարտում դպրոցը, գնում, իսկ նա գնալով ավելի է ծերանում…»։ Մեր դասարանից Նիկոլայ Ժուկովն ու Անատոլի Նիկոլաևը արդեն ռազնաճակատում են։ Մայիսի սկզբին են մեկնել։ Մյուս տղաները մեկնում են այսօր։ Նրանց ուղարկում են Վորոշիլովգրադ, զինվորական հատուկ կուրսեր։

Հետո գնացինք զինկոմիսարիատ՝ տղաներին ճանապարհելու։ Ի՞նչ կուրսեր են ուղարկում նրանց , ի՞նչ գծով- ոչ ոք չգիտեր։

–Եթե չեն ասում, նշանակում է ռադիոհեռագրիչների գաղտնի կուրսեր է,-ցածր ասաց Բորյան։– Երկու-երեք ամիս կսովորենք ու այնտեղից ճակատ։

Զինկոմիսարիատի բակում ասեղ գցելու տեղ չկար։ Մեր դասարսնի համարյա բոլոր տղաները գնում են՝ տասներկու հոգի։ Ամբողջ Պերվոմայկան միանգամից դատարկվում է ասես։

–Արդեն քանի ամիս է սպասում ենք, որ մեզ էլ զորակոչեն, քանի անգամ ենք խնդրել, իսկ հիմա չեմ ուզում գնալ։

Ես նայեցի Բորյային։

–Ինչո՞ւ։

–Առանց քեզ ինչպե՞ս պիտի ապրեմ,-ցածր ասաց նա, ձեռքը սահեցնելով իմ դեմքի վրայով, ինչպես այն ժամանակ, Կամենկայի մոտ, անտառում։-Այսինքն, առանց քեզ չէ՝ դու միշտ ինձ հետ կլինես, իմ հոգու խորքում,– ժպտաց Բորյան ։– Հետո էլ արանքում գալու ենք , Վորոշիլովգրադից այստեղ ի՞նչ կա․․․

Ինչ-որ ցուցակ ձեռքին՝ մի սերժանտ բարձրացավ բակում կանգնած բեռնատարներից մեկի թափքը։

–Գնում ենք արդեն ,– ասաց Բորյան ,-հիմա կկանչի։

Սերժանտը սկսեց կարդալ ցուցակը։ Բորյայի անունն էլ կարդաց։

–Դե,– արտասանեց Բորյան , թեթևակի հպվելով ինձ ,– չտխրես։

–Ես աչքերս կփակեմ, որ չտեսնեմ, թե ինչպես ե գնում ,– ասացի ես։-Որպեսզի ինձ թվա, թե չես գնացել։

Նա ժպտաց ։

–Արագ, արագ,– թափքի վրայից ասաց սերժանտը, նայելով մեր կողմը։

« Հիմարիկ,-մտքում ասացի ես սերժանտին,-ինչ ես քեզ երևակայում»։

–Կգրեմ։ Հենց որ տեղ հասանք՝ կգրեմ։-Բորյան ետ գնաց (նա շարունակ փորձում էր ժպտալ) և միանգամից շրջվելով, բարձրացավ թափք։

Բեռնատարը շարժվեց։ Մենք քիչ գնացինք մեքենայի ետևից, հետո կանգնեցինք և այդպես, փոշու մեջ կանգնած, երկար թափահարում էինք ձեռքներս, մինչև բեռնատարը գնաց, ծածկվեց բլրի ետևում։ Բեռնատարի փոշին դանդաղ հալվում էր ոլորանի վրա։

–Ինչո՞ւ հատկապես այսօր,– հանկարծ ասաց Ուլյան։– Ինչո՞ւ այսօր ավարտեցինք տասերորդը և ինչո՞ւ այսօր մեկնեցին տղաները։ Մի ուրիշ օր լիներ գոնե։

–Ի՞նչ տարբերություն,– ասացի ես։

–Չգիտեմ,– մտածկոտ ասաց Ուլյան։-Վատ օր է այսօր։ Անցյալ տարի նույն այս օրը սկսվեց պատերազմը։ Հունիսի քսաներկուսին։

Մենք լուռ քայլեցինք մինչև տուն։

Առանց տղաների, իրոք, դատարկ էր թվում Պերվմայկան։

Մայա։

Երկուշաբթի, 5 հուլիսի 42 թ․ Այսօր առավոտյան լսեցինք սովինֆորմբյուրոյի հաղորդագրությունը․ հուլիսի 4-ին, ինն ամսվա պաշարումից հետո, մեր զորքերը թողեցին Սևաստոպոլ քաղաքը․ Այնտեղ, Սևաստոպոլում էր կռվում մեր դասարանցի Նիկոլայ Ժուկովը։

Անտանելի շոգ օր էր։

Մայա։

Շաբաթ, 17 հուլիսի 42 թ․։ Արևը մայր է մտել։ Մութ է։ Դրսից կանչեցին։ Ես հոգնած բարձրացա տեղից, դուրս եկա պատշգամբ։

–Ուլյա՞,– զարմացա ես։

Ցանկապատից այն կողմ, բարձրակրունկ կոշիկներով, ծաղկավոր

շրջազգեստը հագին կանգնել էր Ուլյան։ «Ի՞նչ է պատահել»։

–Ներս արի, ի՞նչ ես կանգնել,– ասացի ես։

Մի ժամ չկար, ինչ դաշտից տուն էինք եկել․ ամբողջ օրը Կրասնյանկայի կոլտնտեսականների հետ կարտոֆիլ էինք փխրեցնում այնտեղ և ոչ դաշտում, ոչ էլ ճանապարհին, Ուլյան ինձ ոչինչ չէր ասել, ու հիմա․․․

–Դուրս եկ,– ցածրաձայն ասաց նա։ – Բան ունեմ ասելու։

Բարակ կածանը մարգերի միջով գնում էր դեպի այգու դռնակը։ Ես թեթևաքայլ հասա այգու դռնակին։

–Ի՞նչ է պատահել։

–Հասունության ատեստատները եկել են։ Գնում ենք դպրոց ստանալու։

–Ո՞վ ասաց։

–Իվան Արսենտևիչն ասաց՝ երեկ առավոտյան։

–Երեկ առավոտյա՞ն,– զարմացա ես։-Իսկ ինձ ինչո՞ւ ոչինչ չես ասել։

–Մոռացել էի։– Ուլյան ուզում էր անտարբեր ձևանալ, բայց չստացվեց․ նրա աչքերը մատնում էին։

–Ճիշտն ասա,– համառեցի ես։

–Սպասում էի տղաները գան՝ նոր ասեի։

–Ի՞նչ տղաներ։-Ես ոչինչ չէի հասկանում։

–Մեր տղաները՝ Բորյան, Տոլիկը, Դեմյան Ֆոմինը, մեր դասարանի մյուս տղաները։ Երեկ հեռագրել էի Վորոշիլովգրադ։

–Եվ հետո՞,– անհամբեր ասացի ես։

–Մի վախենա, եկել է,– գրկելով ինձ, ասաց Ուլյան։-Թող չպայթի քո փխրուն սրտիկը։ Դպրոցում քեզ է սպասում։ Առավոտյան նորից կգան։

–Ուլկա, դու․․․ ես չգիտեմ,– ես խոսք չգտա ասելու։ Ես ուզում էի նրան համբուրել այդ լուրի համար, գրկել ու երկար համբուրել, բայց դրա փոխարեն ես նրան ասացի․– Դու անխիղճ աղջիկ ես, Ուլյաշա, ես քեզ երբեք չեմ ների դրա համար․․․ Դու դեռ կտեսնես․․․

Ուլյան, իհարկե, ծիծաղեց իմ խոսքերի վրա, ասաց՝ չեմ հավատում, հետո մտանք տուն, ես փոխեցի շորերս, և մենք գնացինք դպրոց։

Բորյան, իրոք, սպասում էր։ Ասես մի տարի չէի տեսել, շփոթվեցի, երբ նա տղաների խմբից անջատվեց և եկավ իմ կողմը։

․․․Մինչև ուշ երեկո դպրոցում էինք։ Իվան Արսենտևիչը հանձնեց ատեստատները, հետո Տոլյան հարմոն նվագեց։ Նրա նվագի տավ պարեցինք։ Գենադի Պոչեպցովը ուզում էր պարի հրավիրել ինձ։ Թեկուզ Բորյայից բացի ոչ ոքի հետ չէի ուզում պարել, բայց անհարմար էր մերժել, բարձրացա տեղից և․․․ Բորյան բռնեց թևս։ Գենադին շփոթված ժպտաց․ «Ես խանդոտ չեմ,– պարի ժամանակ շշնջում էր Բորյան։– Ես բոլորովին խանդոտ չեմ, խանդի մեջ ավելի շատ եսասիրություն կա, քան սեր, ես դա հասկանում եմ, բայց չեմ կարող, չգիտեմ, սիրտս կպայթի, եթե մեկը ահա այսպես բռնի քո բաց թևը, ձեռքով գրկի մեջքդ, այդպես նայի աչքերիդ, շուրթերիդ, ահա խոսում եմ այդ մասին, և գլուխս պտտվում է, դու ներիր ինձ․․․»։ Հաճելի էր լսել։ Իսկ տուն գալիս նա դարձյալ խռովեց․ (Վիտյա Պրոկովինի համար)։ Վիտյան ինչ-որ բան էր ուզում ասել, խմբից քիչ ետ մնացինք։ Սկզբում ինձ թվում էր, թե նրան մայրիկն է ուղարկել իմ ետևից, բայց նա ասաց , որ բանակ է գնում , եկել է հրաժեշտ տալու։

Բորյան շարունակ մեր կողմն էր նայում, հետո հանկարծ թողեց, գնաց։ «Միևնույն է, առավոտյան շուտ է գալու»,– մտածեցի ես , ժպտալով նայելով նրա ետևից։

Մայա։

Մայան աչքերը բարձրացրեց, բաց լուսամուտից նայեց դուրս։ Անձրևը դադարել էր, ծառերի վրա՝ տերևիներից, կախվել էին անձրևաջրի թափանցիկ կաթիլները։

Իսկ աղջիկները չէին երևում դեռ։ Նա վերցրեց գրիչը, ավելացրեց․

P. S. Ամբողջ գիշերը ինչ-որ տեղ որոտում էին հրանոթները, իսկ առավոտյան Բորյան, իրոք, եկավ։

Արևը չէր ելել դեռ: Այդպես էլ գիտեի, որ կգա: «Ներիր ասաց, երեկոյան ճիշտ չվարվեցի»: Տղաները հեռվում կանգնած սպասում էին:

Ես ժպտացի:

– Գնում ենք, – ասաց Բորյան, նայելով գետնին,– երեկոյան վեցին Վորոշիլովգրադում պիտի լինենեք:

Ես դուրս եկա ճանապարհելու:

– Ուլյան գիտի՞, որ գնում եք, – ասացի ես, ծածուկ նայելով Տոլյային: Ես վաղուց գիտեյի, որ Տոլյան անտարբեր չէ Ուլյայի նկատմամբ:

–Իհարկե, – արագ ասաց Բորյան: -Այնտեղից ենք գալիս: Նա քիչ հետո կգա քեզ մոտ: Ինքն ասաց:

Մինչև փողոցի ծայրը գնացի նրանց հետ:

– Երևի, էլի կգամ, – կամացուկ ասաց Բորյան:

–Ե՞րբ, – հարցրի ես:

–Եկող շաբթին երևի: – Նա երկար նայում էր ինձ: – Կգանք ձեզ տեսնելու ու նորից կգնանք: Քեզ ու Ուլյանին այսինքն: Տոլյայի հետ պայմանավորվել ենք արդեն:

–Պետք չէ, -ասացի ես, նայելով նրան: -Լսու՞մ ես, Բորկա, պետք չԷ:

–Ոչ, կգամ,– առարկություն չվերցնող տոնով ասաց նա: – Անպայման կգամ: Մի՞թե դու չես կարոտում, – հանկարծ հարցրեց նա:

– Կարոտում եմ, – խոստովանեցի ես, գլուխս սեղմելով նրա ուսին: – Իհարկե կարոտում եմ …

Ես երկար ժամանակ մնացի այդպես, նրան ամուր հպված, իսկ հետո, թեթևակի հրելով նրան, ասեցի.

– Գնա, տղաները սպասում են։

Նա գնում ու ետ էր նայում: Անընդհատ շրջվում ու ետ էր նայում…

P. S. Գնացինք Վիտյային ճանապարհելու: Բաժանվելիս նույնիսկ չժպտաց մի անգամ: Նա բռնել էր բեռնատարի թափքակողից ու շարունակ նայում էր իմ կողմը: Մի՞թե ես, իրոք մեղավոր եմ նրա առաջ: Ես Բորյային եմ սիրում: Եվ Վիտյայի առջև ուրիշ մեղք չունեմ դրանից բացի: Հիմա էլ, այս պահին, իմ աչքի առաջ է Վիտյան: Տխրությամբ ու թախիծով լի նրա հայացքը չեմ մոռանա երբեք…

–Մայեչկա, ոնց որ քեզ են կանչում,-մյուս սենյակից ասաց

Մայան արագ փակեց օրագիրը, դուրս եկավ պատշգամբ: Աղջիկներն էին՝ Ուլյան, Նինա Մինաևան, Շուրան, Զինան, Լիլիան, Անգելինան, Նինա Գերասիմովան, Վերա Պոկրովինան և, իհարկե, Ալեքսանդրա Եմելյանովնան: Նրանք կանգնել էին բլրի վրա, տներից այն կողմ, բլրի վրա թեթև քամի էր, քամին փողփողում էր նրանց չթե շրջազգեստները, մազերը շարունակ թափում էր ճակատներին, իսկ նրանք ուշադրություն չէին դարձնում, կանգնել էին բլրի վրա ու ձեռքով էին անում:

– Հիմա գալիս եմ,– ձեռքն օդում ճոճեց Մաշան:– Մի քիչ սպասեք:

– Շուտ արա, թե չէ նկատողությունն արդեն պատրաստ է, – հեռվից կանչեց Ուլյան:

Քանի օր էր Աննա Փեհլիվանովան հիվանդ պառկած էր, աշխատանքի չէր գնում: Բայց այսօր որոշել էր աշխատանքի դուրս գալ:

–Սպասիր, միասին դուրս գանք, – մայրը որոնեց, գտավ դռան բանալին:

–Դու ու՞ր ես գալիս, մամանյա,– մի պահ կանգ առնելով և նայելով մորը՝ հարցրեց Մայան: – Գոնե երկու օր էլ պառկեիր:

– Հեշտ է ասելը՝ երկու օր էլ պառկեիր: Իսկ այնտեղ, աստված գիտի, թե ինչ է կատարվում: Մի հասարակ գրիպի համար արդեն մի շաբաթ է տանն եմ:

– Քեզ է թվում՝ հասարակ է: Գրիպը բոլորովին էլ հասարակ հիվանդություն չէ, մամանյա: Ինքդ հո գիտես, թե ինչպիսի հետևանքներ է տալիս:

– Իհարկե, գիտեմ, – գորովանքով նայելով աղջկան, ասաց մայրը: – Շատ վատ հետևանքներ է տալիս: – Մոր կկոցված աչքերը ժպտում էին:

– Հիմա էլ ծիծաղու՞մ ես, մամանյա: – Իբր նեղացած՝ Մայան իջավ բակ: – Իսկ եթե հանակարծ նորից հիվանդանա՞ս,– շրջվելով հարցրեց նա:

– Չեմ հիվանդանա, – կողպելով դուռը ասաց Աննա Փեհլիվանովան և, բանալին դնելով պայուսակում, Մայայի ետևից գնաց դեպի ելքի դուռը:

Անձրևից հետո տաք արև էր:

– Տես ինչ հիանալի եղանակ է Մայա, – ծածկելով այգու դռնակը, ասաց մայրը: – Իսկ դու ինձ ասում ես՝ կհիվանդանաս:

Մայան թևանցուկ արեց մորը, և նրանք քայլեցին ճանապարհի կողմը:

Աղջիկները վերևից, բլրի կողմից, աղմկելով իջան ճանապարհի վրա:

– Ահա և մենք, – դեռ հեռվից ժպտաց Ուլյան: – Բարև ձեզ Աննա Վասիլևնա:

– Շատ բարև, -պատասխանեց Աննան: -Ինչպե՞ս ես, Ուլեչկա:

– Շնորհակալություն, Աննա Վասիլևնա, լավ եմ:

–Դու՞ք ինչպես եք, Ալեքսանդրա, -Աննա Վասիլևնան ժպտուն նայեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնային: – Աղջիկները ինչպե՞ս են պահում ձեզ:

– Առանց նրանց գժվել կարելի է, Աննա Վասիլևնա, -ժպտադեմ ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, գորովագին նայելով Մայային:

– Իսկ գիտե՞ք թե ինչ մտածեցինք մենք, Աննա Վասիլևնա, երբ դուք դուրս եկաք այգուց,– առաջ գալով ասաց Ուլյան՝ չարաճճիորեն նայելով Աննա Վասիլևնային: – Այսինքն, երբ դուք և Մայան գալիս էիք մեր կողմը:

–Ի՞նչ մտածեցիք,– հետաքրքրասիրությամբ հարցրեց Աննա Փեհլիվանովնան, ուշադիր նայելով և սպասելով թե՛ ինչ կասի նա:

–Մենք մտածեցինք, որ դուք և Մայան բոլորովին նման չեք մոր ու աղջկա, – ասաց Ուլյան ժպտալով: – Դուք ավելի շուտ քույրեր կսազեք: Բայց ոչ մայր ու աղջիկ, ազնիվ խոսք:

– Ուլեչկա, մամանյայիս աչքով չտաս,– ժպտաց Մայան: – Դու շատ չար աչք ունես, ես դա գիտեմ. դառնությունս փորձ ունի:

Բոլորը ծիծաղեցին:

– Աննա Վասիլևնա,– ծիծաղի միջից ասաց Ոլյան:– Տեսնու՞մ եք ինչեր է ասում ձեր հավերժահարս Մայեչկան:

–Լավ հավերժահարս է,– նայելով աղջկան ու փակ շուրթերով ժպտալով ասաց Աննա Փեհլիվանովան: – Մազերն էլ կտրել է: Իսկապես հավերժահարս է :

–Դե դա ոչինչ, Աննա Վասիլևնա,– Մայային աչքով անելով, կրկին խոսեց Ուլյան:– Հասունության ատեստատ է ստացել, մի բանով պիտի՞ երևա, թե՞ չէ: Հետո էլ գրազի հարց էր: Բորկա Գլավանի հետ գրազ էր եկել, որ ատեստատը ստանալուն պես մազերը կտրելու է : Նա ասում էր՝ չես կարող կտրել, մայրիկիցդ կվախենաս, Մայան էլ թե՝ կկտրեմ: Ու կտրեց:

Աննա Փահլիվանովնան օրօրեց գլուխը, շարունակելով ժպտալ:

– Որ Բորկայի հետ է գրազ եկել՝ կարելի է,– հանգիստ ու հանդարտիկ արտասանեց Մայան: – Բորկան մամանյայիս դու է գալիս:

– Իսկ քե՞զ, – մուգ շականակագույն աչքերը չարաճճի կկոցելով ասաց բարակիրան Շուրա Բոնդարաևան, – Քե՞զ դուր չի գալիս, գնչուհիկ…

– Ոչ, – ծիծաղեց Մայան: Հասել էին դեպի Կրասնոդոն և Կրասնյանկա գյուղի դաշտերը գնացող ճանապարհների խաչմերուկին:

– Դե գնացեք, – ասաց Աննան Փեհլիվանովան, – Ցտեսոտթյուն: Մեր ճամփաներն այստեղ բաժանվում են: Ես գնեւմ եմ բանակ… Գետում չուշանաք, զգույշ եղեք:

– Մի անհանգստացեք, Աննա Վասիլևնա, իսկ Մայային աչքի լույսի պես կպահենք, որպեսզի չգողանան տղաները: Աննա Փեհլիվանովան ժպտաց, իսկ աղջիկները ճռվողելով թեքվեցին ներքև, դեղնած արտերի վար իջնող ճանապարհի կողմը, և քիչ հետո Աննա արդեն հեռվից էր լսում նրանց ձայնը.

Կորել է բարձր արտերի մեջ

Աղքատիկ գյուղը մեր…

Հուլիս ամիսն էր, արեգակը մխրճվել էր երկնքի խորքը, տաք էր, և Պերվոմայկայի աղջիկները արևի միջով գնում էին Կրասնյանկայի կոլտնտեսություն՝ բերքահավաքին օգնելու:

– Կու-կու, կու-կու,– ընդհատումներով կանչում էր կկուն: Շարունակ ներքևից Կամենկայի անտառներից լսվում էր նրա թախծոտ ձայնը՝ կու-կու, կու-կու, կու-կու:

Հուլիս ամիսն, տաք էր, չորացած ծաղիկների ու հնձած խոտերի բուրմունք կար օդում, աղջիկները երգելով գնում էին, իսկ հեռվում, ինչ-որ տեղ Վորոշիլովգրադի մոտերքում մերթ ընդ մերթ որոտումներ էին լսվում, որից ցնցվում էր գետինը:

Մայան շարունակ նայում էր Կամենկայի կողմը, նայում էր անձկությամբ, անհուն կարոտով, նա նույնիսկ ցանկացավ ցույց տալ Ուլյային, ցանկացավ ասել. «Նայիր, Ուլկա, ահա այնտեղ, տեսնոու՞մ ես այն խիտ ու սլացիկ ծառերը, որոնց կատարները այնպիսի հանդարտ ու մեղմորեն օրօրվում են, այդ ծառերի տակ Բորյան համբուրեց ինձ»: Բայց ոչինչ չասաց այդ մասին, որովհետև Զինա Վիրիկովան հանկարծ ու անսպասելի ասաց.

– Մերոնք գուցե թողել են Վոլոշիլովգրադը, իսկ մենք ոչինչ չգիտենք:

– Ինչպե՞ս, – հանկարծակի կանգ առնելով, հարցրեց Մայան: -Ո՞վ ասաց քեզ:

– Ինչու՞ պիտի սպասեմ, որ ուրիշներն ասեն, երբ ինքս էլ շատ լավ գիտեմ, ու, փառք աստծո, շատ լավ էլ հասկանում եմ, թե ինչն ինչոց է, – կարճ ու շեկ մազերը ետ գցելով ասաց Վիրիկովան: – Ինձ պետք էլ չէ, որ ուրիշներն ասեն: Ես նրանցից չեմ, ովքեր առաջնորդվում են ուրիշների ասածով: Ես իմ սեփական խելքն ունեմ, իսկ ուրիշների իմացածը թող իրենց մնա: Պա՞րզ է:

– Չէ, չէ, ո՞վ ասաց քեզ, – դարձյալ հարցրեց Մայան:

Աղջիկները կանգնել, սպասողական նայում էին Վիրիկովային:

–Ճիշտ, գուցե մի բա՞ն գիտես, – երկչոտ ասաց Շուրա Բոնդարևան: – Գուցե գիտես, բայց մեզ չես ասում:

– Ոչինչ չգիտեմ, – սուր ուսերը վեր նետեց Վիրիկովան՝ փոխնիփոխ նայելով աղջիկներին: -Եվ ոչ ոք էլ ոչինչ չի ասել ինձ, ի՞նչ եք կպել: Պարզապես ինձ թվում է, որ մերոնք թողել են Վորոշիլովգրադը, իսկ մեզ ոչինչ չեն ասում:

– Գժվե՞լ ես, ինչ է, – աշխատլով ձայնը չբարձրացնել, խստությամբ ասաց Մայան: – Եթե թողնելու լինեն, նախօրոք կասեն մեզ: Իսկ ինչու՞ անցյալ տարի ասեցին: Երբ թշնամին մոտեցավ մեր մարզին, իսկույն եկավ հրահանգը՝ էվակուացման մասին: Այն ժամանակ, ճիշտ է, մերոնք կանգնեցրին գերմանացիներին, բայց հրահանգ հո եղա՞վ:

– Դա անցյալ տարի էր, – նետեց Վիրիկովան:

– Այո, անցյալ տարի էր, դա այն ժամանակ էր, երբ կորավ քո կոմերիըական տոմսը:

– Հետո՞, – մարտահրավեր նետեց Զինա Վիրիկովան:

– Հետո այն, որ քեզանից ավելորդ բաներ մի հորինիր: Եթե չեն ասում ուրեմն այդպես է պետք:

– Իսկ եթե, այնուամենայիվ, չե՞ն ասում, – հեգնական ժպտաց Զինա Վիրիկովան: – Իսկ եթե թողել են, բայց թաքցնու՞մ են: Չի՞ կարող պատահել:

– Ոչ, -կտրուկ ասաց Մայան, սեղմելով իր կամակոր շուրթերը: – Չի կարող պատահել:

– Չի կարող պատահել, – ծաղրեց Վիրիկովան՝ այնքան նմանեցնելով Մայային, որ բորոլ աղջիկները ծիծաղեցին: – Ինչու՞ ճշմարտությունը չեն ասում, օրինակ, ինչու՞ են թաքցնում: Ամբողջ ձմեռը սառնամանիքին, պաշտպանական խրամատներ փորելու էին քշում Վերին Կուրմոյարսկի ստանցիան, իսկ ու՞մ են պետք այդ խրամատները: Իբր գերմանացիները այդ խրամատներից կվախենան, չեն մտնի Կրասնոդոն ու Պերվոմայկա: Վախեցան և այն էլ ինչպե՞ս, – կեղծ ծիծաղեց նա:

– Կամ պատերազմի մասին… Ասում էին հին սահմանից դեսը չեն թողնի: Շուտով գլխավոր ուժերը կռվի մեջ կմտնեն, ասում էին, և գերմանացիները մի գլուխ կփախչեն: Իսկ նրանք ոչ թե փախան , այլ, ինչպես հայտնի է բոլորիդ, մի քանի ամսում գրավեցին Ռուսաստանի կեսը: Եվ հիմա էլ մեծ հաջողությամբ առաջ են գնում, -հանգիտս ավելացրեց Զինա Վիրիկովան հաղթական նայելով Մայային:

– Դու այդ ինչպե՞ս ես խոսում Վիրիկովա, – ամբողջովին վարդագունելով արտասանեց Մայան: Չե որ դու կոմերիտուհի ես, տոմս ունես, չէ՞ որ դպրոցում պիոներական ջոկատավար ես եղել: Դու այդ ինչե՞ր ես ասում, Վիրիկովա: Եվ ինչպե՞ս չես ամաչում:

– Իսկ ինչու՞ պիտի ամաչեմ, – շինծու զարմանքով բարձրացնելով ուսերը ասաց Վիրիկովա: – Ամաչել՝ ճշմարիտ խոսքերի համա՞ր՝ չեմ հասկանում: Ես, դժբախտաբար, ճշմարտությունը գերադասում եմ ստից, հիմա էլ դարձյալ ասում եմ ճշմարտությունը, ինչպես դեռ հնուց ի վեր հայտնի է, միշտ էլ սրերով է ընդունվում. ես դա գիտեմ: Եվ բոլորովին էլ չեմ նեղվում: Զարմանալի կլիներ, եթե ուրիշ կերպ խոսեիր դու, – դարձավ նա Մայային: – Բայց դու խոսեցիր ճիշտ այպես, ինչպես ես էի կռահում: Եվ չմոռացար իմ կոմերիտական տոմսը: Այստեղ զարմանալու ոչինչ չկա, որովհետև դեռ անցյալ տարի աշնանն էիր ուզում ինձ հեռացնել կոմերիտմիությունից, բայց ինձ ոչ թե հեռացրին, այլ նոր տոմս տվին՝ կարմիր կազմով:

– Եվ իզուր,– շպրտեց Մայան

– Ես կարող եմ հենց վաղը բերել և տալ քեզ, – հանգիստ ասաց Վիրիկովան: – Դրանից, ինչպես ասում են, իմ աշխատավարձը ոչ ավելանում է, ոչ պակասում: Ես առանց կոմերիտական տոմսի էլ կապրեմ, դու քո մասին մտածիր:

– Դե վերջ տվեք,-հանկարծ ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովան, որը մինչ այդ լուռ քայլում էր առջևից: – Խոսելու բան չունե՞ք, ինչ է , – և քնքշությամբ վերցնելով Մամայի թևը, ցածր ավելացրեց. – ի՞նչ ես գլուխ դրել…

Վիրիկովան բարձր ու հիստերիկ ծիծաղեց:

–Տեսնո՞ւմ եք ինչպիսին է ձեր Մայան, ԱլեքսանդրավԵմելյանովնս,– ասաց նա, շարունակելով ծիծաղել։– Ես կատակում եմ, իսկ նա լուրջ է ընդունում։

–Ախր դու ի՞նչպես կարող ես կատակել, Վերիկովա,– ասաց Ուլյան։-Նախ դու կատակ ասաց բանը չես հասկանում, հետո, էլ ախր, դու ոտից գլուխ կատակ ես։ Եվ հազիվ թե կարողանաս կատակել։

Ճանապարհը Պերվոմայկայից մինչև Կրասնյանկայի դաշտերը բավականին հեռու էր, սկզբի օրերին շատ էր դժվար, դաշտում հոգնում էին, ճանապարհին, տուն գնալիս, հոգնում էին, Կրասնյանկայի կոլտնտեսության նախագահն ասում էր՝ մնացեք գյուղում, շաբաթը մի անգամ կգնաք- կգաք, բայց չուզեցին, և հիմա ամեն առավոտ, արևը հազիվ ելած, ճանապարհվում էին դաշտ և վերադառնում մութ երեկոյան՝ աստղերի հետ։ Առաջվա հոգնությունը չկար այլևս. ընտելացել էին։

Նեղ ճանապարհը ոլոր- մոլոր գնում էր, մտնում էր անտառ, դուրս էր գալիս, գլխիվայր իջնում էր ձորակները և նորից բարձրանում էր, գնում էր բացատներով, բլրալանջերով, հնձած արտերի միջով, իսկ Կրասնյանկայի դաշտերը չկային դեռ։

Աղջիկներն արդեն մոռացել էին քիչ առաջվա խոսքակռիվը, էլի երգում են. «Օ, ո՞ւր է նա, այն սառը գիշերը՝ փայլուն, պայծառ աստղերով »,– էլի չորացած ծաղիկների բուրմունք կար օդում, հնձած արտերի վրա քարացել, կախվել էին տատրակները, էլի գետինը ցնցվում էր, երբ հեռվում խուլ դղրդյուն էր լսվում։

Առջևից Մայան էր գնում։ Արևի տակ պսպղում էին ուսերին թափված կարճ ու թուխ մազերը, իսկ նա քայլում էր գեղեցիկ գլուխը բարձր բռնած, խրոխտ՝ սիրահարված արևին, չոր ծաղիկների այդ բուրմունքին, թփերի մեջ գեղգեղող թռչուներին ու հնձած արտերի վրա քարացած տատրակներին։

–Աղջիկներ,– հանկարծ զրնգուն ձայնով ասաց Մայան։– Նայեցեք տատրակներին։– Մայայի շուրթերը կիսաբաց էին, երևում էին ձյունասպիտակ, կիսախոնավ ատամները. այդ պահին նա այնպես գեղեցիկ էր. և ճիշտ էին աղջիկները, երբ ասում էին, թե Ալեքսանդրա Եմելյանովնան աղջկավարի սիրահարված է Մայային։ Նա հիմա իրոք սիրահարվածի պես էր նայում նրան։– Չէ, չէ, մի նայեցեք, աղջիկներ, ոնց որ օդից կախված լինեն։ Ո՜ւխ, ինչ լավ է…

Աղջիկները կանգնել, նայում էին մաքուր երկնքում կախված տատրակներին, իսկ հեռվում նորից խուլ որոտումներ էին լսվում, և ինչպես երկրաշարժի ժամանակ՝ գետինը դողում էր: Ուլյան երկար նայում էր, հետո խորը հառաչելով, անսպասելի ասաց.

– Ավարտել ենք միջնակարգը ու չգիտենք ինչ անենք… Այդ հրեշները որտեղի՞ց եկան ամեն ինչ տակնուվրա արեցին:

Բոլորն էլ միանգամից տխրեցին:

– Ինչպես եկել են, այնպես էլ կգնան, – թախծոտ ասաց Մայան, առանց հայացքը կտրելու երկնքից: Նրա կկոցված աչքերը երազկոտ էին, հեռվում ինչ-որ տեղ, կապույտ երկնքի կապույտ երազների մեջ:

–Ամեն ինչ լավ կլինի,– շարունակեց Մայան: – Կգնանք ինստիտուտ, ուսանողական տոմսեր կստանանք… Ուլյաշկա Գրմովան կսիրահարվի իր պես գեղեցիկ մի տղայի, ժպտալով նայելով Ուլյային, ավելացրեց նա: – Անչափ գեղեցիկ մի տղայի, իհարկե, նույնպես ուսանող…

– Եվ այդ տղան կլինի օդաչու, անունը Բորյա,– ձայնը Մայայի ձայնին նմանեցնելով ասաց Ուլյան: – Եվ այդ օդաչուն երկնքից ցած կիջնի, կբռնի Վիտյա Պոկրովինի ձեռքից ու կասի՝ դու ո՞վ ես, ի՞նչ ես և ինչացու՞ ես, որ Մայա Փեհլիվանովային սեր ես խոստովանում, մի՞թե դու չգիտես, որ նրան ես միայն իրավունք ունեմ սիրելու, որովհետև ես օդաչու եմ, երկնքում, ամենաբարձյալի մոտ… Հիմա չտանե՞մ քեզ երկինք ու նետեմ այնտեղից ներքև, դեպի անդունդն անհատակ…

Աղջիկներն, իհարկե գիտեին, որ Բորիս Գլավանը սիրահարված է Մայային, թեպետ այդ մասին Մայայի մոտ չէին խոսում երբեք, գիտեին նաև, որ Բորյան օդաչու դառնալու մեծ երազանք ունի, և հիմա աչքերում զսպված ծիծաղ՝ մեկ Վիտյա Պոկրովինի քրոջը՝ Վերային էին նայում, մեկ՝ Ուլյային, Վերան նույնպես ժպտում էր:

– Հե՞տո, – իբր վիրավորված, բայց ժպտադեմ ասաց Մայան:

– Իսկ Վիտյան կասի՝ ես մենակ չեմ, նրան շատերն են սիրում, որովհետև գեղեցիկ է, գեղեցիկ է, բայց անմեղ է, լոկ աչքերն են մեղավոր… Իսկ Բորյան, – ձայնը բարձրացնելով ասաց Ուլյան: – Իմ խանդոտ Բորյան, իմ Օթելլոն կասի.

Իմ այնքան սիրած թաշկինակը, որ ես քեզ տվի,

Դու պարգևել ես նույնը Կասսիոյին…

Շուրա Բոնդարյովան, շինծու զարմանքով սեղմելով շուրթերը, նայեց Ուլյային իր կլորացած աչքերով, երկարաձիգ սուլեց և խաղի մեջ մտնելով քնքշաձայն ասաց.

Ոչ, կյանքս վկա, ոչ, հոգիս վկա:

Կանչել տուր մարդուն և հարցում արա…

Ուլյան աչքով արեց աղջիկներին ու կեղծ վշտակցեց.

–Դե խեղճ Մայան ի՞նչ անի, քանի՞ կտոր դառնա:

– Հազար կտոր եմ դառնալու, քեզ ի՞նչ, – ժպտալով ասաց Մայան: – Բորյան ինձ ոչինչ չի ասել. -կարմրելով ասաց նա, Ուլյային փախցնելով հայացքը: – Մի հնարիր:

– Սովորում է, հետո կասի, – արագ վար բերեց Ուլյան: – Շուտով կուրսերդ կավարտի, իսկ մինչ այդ կվերջանա պատերազմը: Կգա և, սիրուց արբած սիրտը կբացի քո առջև: Գեղեցիկ տղա է , իրավունք ունի քեզ սիրելու… Մեր մեջ ասաց, դու էլ անտարբեր չես…

– Հնարիր ինչքան ուզում ես: Միևնույն է՝ չեմ լսում: – Եվ այդպես, ձեռքի ափերը ականջներին, նա նայեց Ուլյային՝ աչքերով, շուրթերով ու այտերի աննկատ փոսիկներով անընդհատ ժպտալով, և ավելացրեց.– Իսկ ինչ մնում է Վիտյա Պոկրովինին, ապա կասեմ քեզ, սիրելիդ իմ Ուլյաշա Գրումովա, որ այդպիսի բաների մասին ես չեմ մտածում: Ես նրան որպես լավ ընկերոջ եմ սիրում: Հասկացա՞ր:

– Դահասկացա… իսկ Ռոստովի բժշկական ինստիտուտի այն ուսանող՞ը: Նա, որ մինչև ականջներ ծայրերը սիրահարվել էր քեզ և մի քանի անգամ մորն ուղարկեց ձեր տուն: Այդ մասին ի՞նչ կարող ես ասել, սքանչելիդ իմ գնչուհիկ։-Ուլյան աչքերը կկոցելով ժպտաց: – Ասում են գիշերները քնի մեջ երբեմն տալի ես նրա անունը: Ճի՞շտ է դա:

– Դու անամոթի մեկն ես, Ուլյա, – շուրթերը կծելով ասաց Մայան, շառագունելով. նրա գեղեցիկ ռունգերը թեթև դողացին,– Դու… Դու այդ ինչե՞ր ես հնարում… Աղջիկները ծիծաղեցին: Ուլյան կարկաչում էր գլուխը ետ գցած:

_ Ամոթ է, ամոթ է, – ծիծաղի միջից ասում էր նա Մայային,– Քեզ նման աղջիկը չի բարկանա, ազնիվ խոսք, կոմերիտշրջկոմի բյուրոյի անդամին վայել չէ դա: Այ, այ, այ…

–Դե լավ, Ուլյաշա,– չդիմացավ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։– Ի՞նչ ես ուզում նրանից։

– Խնդրեմ, սա էլ մեկ, – ասաց Ուլյան, և բոլորը նորից ծիծաղեցին: _ Միայն այն տարբերւթյամբ, իհարկե, որ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան Մայային սիրում է որպես չքնաղ դիցուհու…

Մայան նույնպես ծիծաղում էր:

– Ես եմ գիժը, որ գլուխ եմ դնում քեզ հետ, -ասաց Մայան, ուզում էր ինչ-որ բան ավելացնել, բայց Ուլյան ըհդհատեց:

– Աղջիկներ, նայեցեք,– վախեցած ասաց նա: – Նայեցեք… ինքնաթիռները… այնքան ցածր, չե՞ք տեսնում… մեկ, երկու, երեք…

– Ու՞ր է ես չեմ տեսնում…

– Ես նույնպես րեմ տեսնում… Ահա… մեկ, երկու…

– Իսկ ինչու՞ ես չեմ տեսնում… Տեսա… Աստված իմ, քանի՞սն են…

– Դեպի մեզ են գալիս…

Հեռվում, սպիտակության աստիճան շիկացած օդի մեջ, տափաստանի վրա, երևացին գերմանակն կործանիչները: Հուլիսյան երկնքի վիթխարի մղեղը ճեղքելով, ալյումինե հարթ մասերի փայլատակումներով, տափաստանի վրայով սրընթաց գալիս էր մեսսերշմիդտների եռյակը:

Հետզհետե օդը ցնցվում էր նրանց հռնդյունից, աղջիկները՝ գունատ ու վախվորած, հայացքները երկնքին, պտտվեցին ինքնաթիռների հետ, իսկ ինքնաթիռները եկան, շարժիչների երկաթե դղրդոցը գետնին տալով՝ անցան նրանց վրայով, գնացին դեպի Պերվոմայկա ու Կրասնոդոն:

– Աստված իմ, ու՞ր գնացին,– սարսափահար ու դողացող ծայնով ասաց Լիլիա Իվանիխինան՝ լցվող աչքերը անօգնական պտտվելով աղջիկների վրա:

– Ռոստովի վրա են գնում, – ցածր ասաց Շուրա Բոնդարևան:

–Ռոստովը նրանց ձեռքին է, – ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, շարունակելով նայել հեռացող կործանիչների ետևից: – Ինչու՞ պետի Ռոստովի վրա գնան: Կրասնոդոնի վրա գնացին:

– Ի՞նչ է լինելու, աստված իմ, ի՞նչ է լինելու,– լացակումած ասաց Լիլիան: – Հիմա ի՞նչ ենք անելու:

Մայան շրջվեց նրա կողմը, ուզում էր պատասխանել, բայց չհասցրեց. Նրա շուրթերը մոտեցան իրար, սեղմվեցին. Նրա աչքերը, սարսափից ավելի խոշորացած, նայում էին հեռու, դեպի տափաստանի խորքը:

– Էլի են գալիս, – հազիվ լսելի շշնջաց նա, զգալով, որ ծնկները թուլացել, դողում են։

Թև-թևի, արևի տակ փայլփլելով, շարժիչների մոտեցող ու հեռացող միալար հռնդյունով, այնտեղ, տափաստանի վրա, ցածր, երևաց գերմանակն կործանիչների՝ նոր եռյակը: Իսկ այդ եռյակի ետևից, դարձյալ թև-թևի, մի ուրիշ եռյակ էր գալիս:

Մոտեցող հռնդյունից ցնցվում էր օդը, գետինը դողում էր, կանգնել էին աղջիկներն անշարժ, քարացած, նրանք չէին կարող նկատել, ծառերի արանքից նրանք նույնիսկ կործանիչների պեկսիգլասե թափանցիկ կափարիչների տակ տեսան օդաչուների գլուխները՝ ձվաձև սաղավարտներով:

Ինքնքթիռներն անցան նրանց վրայով, աղջիկները դեռ նայում էին հեռացող ինքնաթիռների ետևից, ոչ ոք չէր խոսում, և հանկարծ, այդ պահին մի խուլ պայթյուն լսվեց, որից ալիքվեց օդը, գետինը ցնցվեց, ծառերից աղջիկների վրա՝ ինչպես շաղաթղթիկներ, թափվեցին չորացած տերևները:

– Ռումբ գցեցին, – չոր շուրթերը հազիվ շարժելով ասաց Ուլյան: Նա չէր ավարտել խոսքը, մի ուրիշ պայթյուն լսվեց՝ ավելի ուժեղ ու սարսափելի, թվաց, թե գետինը գնաց նրանց ոտքերի տակ:

– Դաշտ չենք գնում, տուն, ետ տուն ենք գնում,– ասաց Մայան և ասես նրա խոսքին էին սպասում, աղջիկները, միանգամից շրջվելով, իրենց եկած նեղ ճանապարհներով վազեին դեպի ետ, դեպի Պերվոմայկա:

Ասես խոր քնի մեջ էր Պերվոմայկան. փողոցները լուռ էին, տները լուռ էին, մարդ չկար ասես տներում, հուլիսյան այդ լռության մեջ, ուր տապից ծառերի վրա տերևներն անգամ չէին շարժվում, շներն անգամ ծուլանում էին հաչել, ճիճիներն էին միայն երգում անընդհատ ու ձանձրալի, այդ խոր ու քար լռության մեջ հանկարծ մի չարագուշակ ձայն լսվեց, – ո՞վ էր՝ ոչ ոք այդպես էլ չիմացավ, ասես հրամանով՝ մարդիկ թափվեցին փողոցները, աղմուկ, լաց, ճիչ ու աղաղակ, և այդ ճիչ ու աղաղակի, այդ ժխորի մեջ մի բառ էր միայն լսվում պարզ ու որոշակի՝ գերմանացիները: Գերմանացիներն ուր որ է՝ կմտնեն Պերվոմայկա, գերմանացիները, գերմանացիները, գերմանացիները… Իրարանցման, խուճապի մեջ էր Պերվոմայկան՝ բռնված նահանջի ու շտապ էվակուացիայի հուզումով, ծերունիները այս ու այն կողմ էին վազում, արագ լծում էին ձիակառքերը, տներից ինչ-որ բաներ էին հանում, լցնում էին ձիակառքերի ու սայլերի մեջ, հրահանգներ էին տալիս կանանց, կանայք խփում էին ծնկներին, չկարողանավով զսպել իրենց թափվող արցունքները, երեխաները լաց էին լինում՝ ոչինչ չհասկանալով այս ամենից, և նրանց ուշադրություն դարձնող չկար…

Աղջիկները դուրս եկան անտառապատ ձորակից՝ արդեն հոգնած, ուժասպառ, ինչպես ափի մեջ, երևում էր Պերվոմայկան՝ ցաք ու ցրիվ փռված ցածրավայրերում բլբակների վրա: Պերվոմայկան դատարկվում էր: Բոլոր ճանապարհները՝ թե Կրասնոդոնի Վորոշիլովգրադի կողմից եկող և թե Պերվոմայկայից դեպի արևելք, դեպի Լիխայա ու Մորոզովսկ գնացող այդ բոլոր ճանապարհները լիքն էին մարդկանցով, բեռնատար ու սանիտարական մեքենաներով, տանկերով, սայլերով ու ձիակառքերով, անասունների նախիրներով…

–Նահանջում են, – հանկարծ արտասովոր կամացուկ հառաչեց Մայան հոգու ամենախորքից բյուղների պես ջինջ արցունքները գլորվեցին նրա թուխ դեմքի վրայով:

–Իսկ մեզ ոչինչ չեն ասել, – նրա կողքին շշնջաց Ալեքսանդրա Եմելյանովան:

–Որ ասում էի Վորոշիլովգրադը հանձնել են, չէիք հավատում… – Զինա Վիրիկովան էր:

Ոչ ոք չարձագանքեց:

–Մեր հողը, մեր քաղաքներն ու գյուղերը թողած նահանջում են, – կամացուկ շշնջաց Ուլյան: – Իսկ ինչու՞ էին թաքցնում, ինչու՞ էին մեզ ասում: Գնանք կոմերիտշրջկոմ, – ավելացրեց Ուլյան, ամբողջ իրանով շրջվելով աղջիկների կողմը: – Չի կարող պատահել, որ նրանք մոռացած լինեն մեզ՝ Պերվոմայկայի կոմերիտականներին:

–Գնանք, – ցրված ասաց Մայան, դեռևս շարունակելով նայել ճանապարհով ու ճանապարհներից դուրս, բանջարանոցներով, պարտեզներով, ուղղակի տափաստանի միջով քայլող մարդկանց:

Նա աղջիկներից առաջինը կտրեց անցավ հեղեղատը՝ առանց ետ նայելու, առանց իմանալու՝ գալի՞ս են իր ետևից, թե՞ ոչ, նա տների առանքով, կարճ ճանապարհով վազելով գնաց փոշու մեջ կորած Լենինգրադյան փողոցով, թեքվեց ձախ, դեպի Կրասնոդոն, նրան ընդառաջ տանում էին ձիակառքեր ու սայլեր՝ մինչև ճաղերի ծայրերը բեռնված կապոցներով ու պարկերով, փախչում էին ընտանիքներ, մանկատներ ու մանկապարտեզներ, հոսպիտալներ՝ ծանր վիրավորներով, զինվորներով լի բեռնատարները ազդանշաններ էին տալիս, հետո շրջվում, գնում էին տափաստանի միջով, և նրանց անվադողերի տակից փոշու ամպեր էին ժայթքում, սայլերի ու ձեռնասալյակների մեջ, կապոցների վրա նստած երեխաները լաց էին լինում, ճանապարհների եզրով վազող նախիրը բառաչում էր…

Ամբոխի մեջ ինչ-որ մեկը ամուր բռնեց նրա թևը: « Իսկ ու՞ր է մեր Շուրան…», – հարցրեց նա: Մայան չէր լսում ասես, ասես չէր զգում, որ բռնել են թևը, ուզում էր ճեղքել հոսանքը, առաջ անցնել: «Չե՞ս լսում, Մայա, քեզ հետ եմ»: Եվ Մայան նոր միայն շրջվեց, տեսավ նրան՝ Շուրա Բոնդարևայի փոքր եղբորը՝ Վասյային: Միշտ անհոգ ու աշխույժ Վասյան հիմա կանգնել էր նրա առջև գունատ ու աներևակայելիորեն վախեցած դեմքով, քրտնքի մեջ կորած:

–Ու՞ր է մեր Շուրան, – կրկին հարցրեց նա, ձեռքի ափով սրբելով երեսն ի վար առատորեն հոսող քրտինքը: – Ես ուզում էի վազելով գալ դաշտ, ես գիտեի որտեղ եք աշխատում, բայց չհասցրի, որովհետև ինձ ուղարկեցին Պոպավկա՝ ձիու հետևից. մորաքույրս այնտեղ է ապրում, և ես մինչև գնացի այնտեղ, եկա՝ իրարանցումը սկսվեց: Ես ձիակառքը քշած գալիս էի, ինքնաթիռներն անցան իմ վրայից, ցածր էին թռչում, բայց չկրակեցին, թվում էր կկրակեն, բայց չկրակեցին, ես ձիու մասին էի մտածում, ասում էի ձիուն կխփեն, բայց չկրակեցին, ռումբ նույնպես չգցեցին, իրար ետևից անցան Կրասնոդոնի վրայով , Ռոստովի վրա էին գնում:

–Ինչպե՞ս թե՝ ռումբ նույնպես չգցեցին, – վերջապես հարցրեց Մայան: – Նրանք ռումբ գցեցին. Մենք դա լսեցինք:

–Ոչ, նրանք ռումբ չգցեցին: Այդ մերոնք էին պայթեցնում հանքահորերը: Ես ձին քշած գալիս էի, որ պայթեցումը սկսվեց: Ձին քիչ էի մնում խրտներ, գետնովը տար ինքն իրեն: Մերոնք էին պայթեցնում՝ հատուկ, – ցածր ավելացրեց Վասյան, – որպեսզի դրանք գերմանացիների ձեռքը չընկնեն: Իրանք շուտով այստեղ կլինեն… Մեր ձիակառքը պատրաստ է, Շուրային ենք սպասում, իսկ նա չկա, և մենք չգիտենք, թե ինչ անենք…

Մայան ամբոխի վրայով նայեց ետ:

–Նրանք գալիս էին իմ ետևից, – ասաց նա, – կոմերիտշրջկոմ էինք ուզում գնալ: Հիմա երևի կգան: – Եվ այդ պահին Մայան տեսավ նրանց: – Ահա գալիս են: « Իսկ ու՞ր են մնացածները» , – անցավ նրա մտքով:

Շրջանցելով բեռնատարներն ու սայլերը, հևիհև գալիս էին Ուլյան, Շուրան և Ալեքսանդրա Եմելյանովան: Իսկ մնացածները չկային:

Վասյան ընդառաջ վազեց քրոջը:

–Մաման լաց է լինում, կառքը պատրաստ կանգնած է , – շուտասելուկի պես վրա տվեց նա: – Բոլոր հարևանները գնացին, իսկ մենք քեզ ենք սպասում: Ես հենց վազելով գալիս էի ձեզ մոտ, դաշտ:

–Իսկ կոմերիտշրջկո՞մ , – ընկճված ասաց Շուրան, նայելով աղջիկներին: – Չե՞նք գնում:

–Կոմերիտշրջկոմում մարդ չկա, – արագ ասաց Վասյան: – Մեր տղաներից երկու հոգի գնացել են՝ մարդ չկա, բոլորը գնացել են…

–Բոլորը գնացել են, – արտասանեց Ուլյան՝ շնչահեղձ լինելով, ապա խոնավ ու շողշողուն աչքերը բարձրացրեց Մայայի վրա: – Ի՞նչ անենք… Աղջիկները գնացին տուն, մենք ենք մնացել: Ես իհարկե, գնալ չեմ կարող, – հանկարծ թրթռացող ձայնով ավելացրեց նա. – Մայրս ծանր հիվանդ է, ես կմնամ այստեղ, Պերվոմայկայում, բայց դուք գնացեք: – Եվ միանգամայն անսպասելի նա սեղմվեց Մայային, փղձկաց: – Դու շուտ գնա գտիր մայրիկիդ, հարկավոր է շուտ հեռանալ: Իսկ ես չեմ կարող, ես ոչ մի տեղ գնալ չեմ կարող…

–Դե Ուլեչկա, իմ Ուլեչկա, – շրթունքները կծելով շշնջաց Մայան, ուժով պահելով իրեն, որ լաց չլինի: – Դե, երեխա չես, գուցե մենք նույնպես չենք գնում, ես նույնիսկ չգիտեմ, թե որտեղ է մայրիկս, և դեռ ոչինչ չգիտեմ, Ուլեչկա, թանկագինս, – և հանկարծ նա սարսափով մտածեց, որ խաբում է Ուլյային, որ հիմա, կամ քիչ հետո, դա միևնույն է, կթողնեն Պերվոմայկան, և նա կման այստեղ, չորս պատերի արանքում, իսկ այսօր կամ վաղը գերմանիցերը կմտնեն ավան ու ամեն ինչ տակնուվրա կանեն: Մայան ինքն էլ չիմացավ, թե ինչպես լցվեցին աչքրը և արցունքները գլորվեցին այտերն ի վար: – Ուլեչկա, – նորից ասաց Մայան սիրո պոռթկումով ու խղճահարությամբ: – Մնաս բարով: – Եվ ամբոխի ու փոշու միջով վազեց ետ, դեպի տուն:

Նրա արցունքները հանդարտ հոսում էին, և նա չէր կարողանում դրանք պահել, նա վազեվազ անցավ ծանոթ տների մոտով, ամենուր իրարանցում էր, նրանք, ովքեր չէին էվակուցվում, կանգնել էին իրենց տների մոտ և տխրությամբ նայում էին գնացողներին, շատերը լաց էին լինում: Վազելու ուժ չկար այլևս, թվում էր, եթե կանգնի, ծնկները կծալվեն, և Մայան առաջ էր գնում՝ մի քիչ էլ, մի քիչ էլ: Նա նույնիսկ չգիտեր, չէր տեսնում, որ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան վազելով գալիս էր իր ետևից:

–Մայեչկա, Մայեչկա, – կանչեց նա, – սպասիր:

Մայան արագությամբ ետ շրջվեց, տեսավ Ալեքսանդրա Եմելյանովնային՝ գունատ, արցունքն աչքերին, և սրտի խորքում սուր ծակոց զգաց ամոթից: Նա կանգնած էր Ուլյայի ու Շուրա Բոնդարևայի մոտ, նա իրեն էր նայում, իսկ ինքը, ինչպիսի հիմարություն, միայն Ուլյային հրաժեշտ տվեց ու փախավ, իսկ նա վազելով եկել է իր ետևից, նա՝ իր աննման Սաշենկան… Եվ Շուրա Բոնդարևան նույնպես երևի վիրավորվեց:

– Սաշենկա, ներիր ինձ, Սաշենկա, – ընդառաջ վազեց Մայան: – Ես այս ի՞նչ եմ արել … քեզ թողել եմ կանգնած, ներիր ինձ…

Իսկ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան նրան չէր էլ մեղադրում, նույնիսկ չէր նեղացել, նա հիմա ուրիշ բանի մասին էր մտածում, այն մասին որ իրենք բաժանվում են, և ինքը չի կարող ապրել առանց նրան:

– Մայեչկա,-սարսափելի դողացող, երկչոտ ձայնով ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, արտասվաթոր աչքերով նայելով նրան: – Դու ինձ տանը սպասիր, ես քիչ հետո կգամ: Գնամ տեսնեմ՝ մերոն ի՞նչ են անում: Նրանք չեն գնալու, ես դա գիտեմ, – ասաց նա հևասպառ: – Հայրիկը հիվանդ է, չի կարող գնալ, իսկ մայրիկը առանց նրա չի գնա, ես նույնպես: Ես վազելով կգնամ, կգամ։ Դու ինձ սպասիր։

–Այո, իհարկե, – շփոթված ասաց Մայան: – Ես կսպասեմ, ես տանը քեզ կսպասեմ…

Ալեքսանդրա Եմելյանովնան թափընթաց իջավ դեպի հեղեղատ, որից այն կողմ, հին եկեղեցու մոտ, ծառերի արանքում ծվարել էր նրանց կղմինդրածածկ, ցածրիկ տնակը։

Բակի դռնակը կրնկի վրա բաց էր, ալրափոշի կար թափված դռան մոտ ու մարգերի միջով վազող կածանի վրա, մարգերը կոխկրտված էին, ցանկապատը կիսաթեքված դեպի ներսը.– Մայան վազելով մտավ բակ, բարձրացավ պատշգամբ, որի դռնակը նույնպես բաց էր, ու մնաց կանգնած: Նա ուժով էր պահում իրեն, որ չճչա, շուրթերը դողում էին, ծնկներն ու ձեռքերը դողում էին, նա հազիվ էր ոտքի վրա կանգնում և լայն բացված աչքերով նայում էր դատարկված տանը, հատակին թափված շորերին, սեղանին ընկած գրքերին, որոնց վրա նստել էր փոշին: Նա ներս չմտավ բաց դռներից, զսպելով հեծկլտոցը, այդպես կանգնեց մի պահ՝ հուզված ու շվար, հետո արագ շրջվելով՝ դուրս եկավ բակ, արցունքն աչքերից գլորվում էր, արցունքների միջից շուրջն ամեն ինչ կիսամշուշվել, երևում էր, փողոցներով անընդհատ շարժվում էին մարդկային զանգվածները, ամեն կողմից ձայներ էին լսվում՝ ողբ, աղաղակ, քաղցած անասունները խռպոտ բառաչում էին, տանկերի թրթուռները գնդացիրների պես ճարճատում էին, հռնդում էին մեքենաները, անընդմեջ ազդանշաններ էին տալիս, հազարավոր ոտքերից ու անիվներց բարձրացած ծանր, կարմիր ու թանձր պատի նման բարձրացել, կանգնել էր արևի դեմ, արցունքի ու փոշու միջից, մարդկային անվերջ հոսանքի մեջ Մայան հանկարծ տեսավ մորը՝ գլխաբաց, մազերը թափած դեմքին ու ուսերին: Նա գալիս էր վազելով, թռչունի պես կրծքով խփվելով մարդկանց, գլուխը բարձր բռնած: Ամբոխի մեջ նա մեկ երևում , մեկ անհետանում էր: – Մամա, – ձայն տվեց նա: – Մամա, – անընդմեջ կանչում էր՝ աշխատելով աչքից չկորցնել նրան: Ամբոխը գետի պես հորդում, ալիքվում էր, կողքից անցնող մարդկանցից շատերը ծանոթ էին նրան, սակայն հիմա ուշադրություն չէին դարձնում Մայային, ինչպես և Մայան ուշադրություն չէր դարձնում նրանց, մարդկանց գլխների վրայով Մայան նայում էր մորը՝ ձգտելով առաջ անցնել:

Մայրը նույնպես առաջ էր գալիս դժվարությամբ: Նա արդեն չէր կարողանում լալ, չէր կարողանում խոսել, շուրթերը չորացել էին, չոր շուրթերը շարժվում էին, սակայն ոչինչ չեր լսվում, աչքը աղջկան՝ նա առաջ մղվեց. ևս մի երկու քայլ, ևս մի երկու քայլ, – Աննան ամուր բռնեց աղջկա ձեռքը, ասես հոսանքը պիտի տաներ նրան, նրանք թափորի հետ առաջ մղվեցին, փողոցի ծայրում, այնտեղ, ուր սկսվում էր լայնարձակ տափաստանը և որտեղից անցնում էր Լիխայա ու Մորոզովսկ գնացող խճուղին, մայր ու աղջիկ մի կերպ դուրս եկան ամբոխի միջից: Օդը չէր հերիքում: Նրանք մի պահ նայեցին իրար, ասես տարիներով չէին տեսել, և հանկարծ Աննան փղձկաց, գլուխը թեթև խփելով Մայայի կրծքին:

– Վայ, Մայեչկաս, այս ի՜նչ պատահեց մեզ, – լացի միջից ասաց նա: -Այս ի՜նչ կրակ էր, աղջիկս:

– Դե լավ, մամ, – ինքն էլ ուժով պահելով իրեն, արտաբերեց Մայան:– Ի՞նչ ես լաց լինում։

–Չգիտեմ, – գլուխն օրօրելով արտասանեց Աննա Փեհլիվանովան։ Ամեն ինչ վերջացավ, – արագ ու հուսահատ ավելացրեց նա, իր խոշոր, արտասվաթոր աչքերով նայելով աղջկան: – Խորտակվեց ամեն ինչ, կորավ: Իսկ հիմա գնում ենք, Կոլոբովների հետ գնում ենք:

–Ո՞ւր, – ակամա հարցրեց Մայան: – Ո՞ւր ենք գնում:

–Թիկունք: Դեպի Սարատով, Կույբիշև: Մեր հիմնարկությունը նույնպես գնաց: իսկ ես չկարողացա: Չգտա քեզ: Նոր էի տուն հասել, Միխայիլը եկավ, առանց ձեզ չեմ գնա ասաց: Հորդ հետ մոտ ընկերներ էին Նոր Նախիջևանում, չեմ գնա մենակ, ասաց, միասին կգնանք, ես Գասպարի ընտանիքը չեմ կարող թողնել, ասաց , ինչպես մենք, այնպես էլ դուք: Եկավ ձիակառքով, ինչ կար, չկար՝ ալյուր, հաց, հագուստ, ինչ հնարավոր էր՝ բեռնեցինք կառքը, հիմա նրանք մեզ են սպասում, հարևանները գնացել են, իսկ նրանք մեզ են սպսում: Շուտ…

Նրանք՝ մայր ու աղջիկ, քայլում էին արագ-արագ, երբեմն վազելով:

– Իսկ տո՞մսս, – հանկարծակի կանգ առնելով, ասաց Մայան: -Կոմերիտական տոմսս: Գրասեղանի արկղում է: Չե՞ս վերցրել: Օրագիրս նույնպես:

–Ոչ, – նույնպես կանգ առնելով, մեղավոր ասաց մայրը: – Չեմ վերցրել:

–Ես հիմա կգամ: – Մայան ետ վազեց: – Թաքցնեմ ու գամ: Դռները նույնպես կփակեմ, բաց ես թողել,– վազքի պահին շրջվելով, ասաց նա: – Դու գնա, մամա, մի սպասիր, ես հիմա կգամ…

Հայրը նստած էր բակում, Ալեքսանդրա Եմելյանովնան ներս մտավ: Նա նստել էր բակի խորքում, թթենու տակ, հոգնած նայում էր գետնին, մի կետի: Նա արդեն ծեր էր, շատ ծեր էր, հիվանդ ու սմքած: – Ալեքսանդրա Եմելյանովնան խղճաց նրան և կամաց, ձեռքի մեջ ճմթելով գլխաշորը, առաջ եկավ: Այդպես նստած քնել էր ասես հայրը, կամ վշտից քարացել էր. Նա չէր լսում ասես դրսի աղմուկ- աղաղակը, ասես նրան չէր հասնում կանանց ու երեխաների լացը, մեքենաների հռնդյունն ու փախչողների կանչերը. Շուրթերը դողում էին, թվում էր անձայն լալիս էր:

–Հայրիկ,– կամացուկ, դողացող ձայնով ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, կանգնելով հոր դիմաց:

Հայրը դանդաղ բարձրացրեց գլուխը:

–Աա՜ … Սաշենկա, – խռպոտ ասաց նա: – Այդ որտե՞ղ ես: Մենք շատ ենք անհանգստանում քեզ համար: Մայրդ արդեն վազվզելուց ուժասպառ է եղել:

–Իսկ ու՞ր է հիմա նա,– հարցրեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, աչք ածելով շուրջը:

–Խարիտոնովների մոտ գնաց, – ուժով բարձրանալով տեղից խոսեց հայրը: – Նրանք արդեն պատրաստ գնում են, իսկ մենք, պարզ է, գնալ չենք կարող, իսկ դու պետք է գնաս, աղջիկս:

Ալեքսանդրա Եմելյանովնան տեսավ, թե ինչպես լցվեցին հոր աչքերը:

–Դու պետք է գնաս,– կրկնեց նա: – Գերմանացիները կգան և, պարզ է, առաջինը ձեզ՝ կոմերիտականներիդ կվերացնեն:

Նա քիչ լռեց ու ասաց.

–Աֆանասին համաձայնեց, քեզ նույնպես վերցնել: Նրանց ձիերն ուժեղ են, ընտանիքն էլ մեծ չի… Մայրդ էնտեղ է, կանչիր…

–Ես ձեզ չեմ թողնի, հայրիկ, ես կմնամ, – ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան վճռական: – Ես ոչ մի տեղ չեմ գնա: – Եվ նա չէր վերջացրել խոսքը՝ հարևան բակից դուրս եկավ մայրը՝ Աննա Եգորովնան՝ վշտահար ու խորշոմած դեմքով: Սպիտակ գլխաշորը սահել էր ուսերին, աճքերն ուռած էին, կարմիր, նա արդեն տեսել էր Ալեքսանդրային և ածուների մեջտեղով արագ գալիս էր:

–Աֆանասին համաձայն է, նա քեզ տեսնում իրենց հետ, – դեռ հեռվից սկսցեց նա: – Ես արդեն ամեն ինչ հավաքել եմ: Դու մեր մասին մի մտածիր, աղջիկս դու գնա:

Ալեքսանդրան լուռ էր:

–Աննա Եգորովնա, շուտ արեք, – վերևից, Խարիտոնովների բակից շտապեցրեց Աֆանասին:

–Քեզ չի կարելի մնալ, – ցանկապատի վրայից բակ մտնելով, ասաց մայրը և հանկարծակի լաց եղավ՝ երեխայի պես բռունցքով սրբելով աչքերը: – Ես քեզ շատ եմ փնտրել, Աֆանասիին խնդրել, աղաչել եմ, որ սպասի, չգնա, շուտ արա, ես ամեն ինչ դրել եմ ճամպրուկում:

–Ես չեմ գնա, – կտրուկ ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան՝ վախենալով հանդիպել մոր աչքերին, և վազեց դեպի Խարիտոնովների բակը՝ Աֆանասիին հայտնելու, որ ինքը մնում է:

–Սաշենկա, – հուսահատ ու խզված ձայնով կանչեց մայրը, սակայն աղջիկը ետ չնայեց:

Տափաստանի վրա մեգի պես ծանր կանգնել էր թանձր փոշին: Այդ փոշու ու կիզող արևի միջով անընդհատ գնում էին փախստականները՝ Պերվոմայկայից ու Կրասնոդոնից, շրջակա խուտորներից, ստանիցաներից ու գյուղերից, Վորոշիլովգրադի ու Ստալինոյի մարզերից, գնում էին նրանք հետիոտն ու սայլերով, ձիակառքերով ու բեռնատարների վրա նստած, և նրանց բոլորի դեմքին տառապանք կար:

Թնդանոթային կրակոցների ու արկերի պայթյունների ձայները, գնդացիրների հեռավոր տկտկոցը երբեմն հասնում էին նրանց, այդ ձայներից նրանք կռահում էին, որ գերմանացիները մոտ են Կրասնոդոնին, գտնվում են Վերխնեդուվաննայում, բայց թե ինչ էր տեղի ունենում այնտեղ, կռվի դաշտում՝ ոչ ոք ոչինչ չգիտեր: Նրանք գնում էին առաջ, դեպի այդ հսկայական, բաժան-բաժան եղած աշխարհը, և նրանց բոլոր ջանքերը, ամբողջ ուշադրությունը հիմա ուղղված էր մի բանի՝ շուտ հասնել Հյուսիսային Դոնեց գետի վրայով գցված լաստակամրջին, անցնել գետը: Իսկ գետը… Հեռու էր գետը՝ ավելի քան հարյուր կիլոմետր ճանապարհ կար մինչև այնտեղ…

–Նուո՜ւ… նուո՜ւ -ձիերին խփում էր Միխայիլը՝ մանր աչքերը կկոցելով արևից ու փոշուց: – Նուո՜ւ…

Կառքը ցնցվում էր աղուրների վրա: Օրորում էր նստածներին: Աննա Փեհլիվանովայի ուղեղում ծնունդ էր առնում զանազան հիշողություններ՝ հեռավոր կարոտամաշ… Գասպարի հետ Նոր Նախրջանից ձիակառքով գնում էին Ղրիմ՝ Գասպարի հայրենի գյուղը: Ճանապարհն անցնում էր անտառների ու անծիր դաշտերի միջով, ձիակառքը ցնցվում էր աղուրների վրա, օրորում էր նրանց օրորում… Ծիծաղում էր Աննան, Գասպարը ցատկում էր կառքից, ծաղիկներ էր քաղում ճանապարհի եզրերից, վազում, ընթացքի պահին ցատկում էր կառքը, ծաղիկներն ամրացնում էր Աննայի խարտյաշ մազերի մեջ… Ինքը տասնինը տարեկան էր, Գասպարը՝ քսաներկու՝ բարձրահասակ, սև աչքունքով, գեղեցիկ: Աչքերը այրում էին ասես, երբ հանկարծակի նայում էր: Նոր էին ամուսնացել, գնում էին գյուղ: Մարզկոմից էին ուղարկել. այն տարիներին կուսակցական ու կոմերիտական աշխատողներին ուղարկում էին գյուղերը՝ աշխատելու: Գասպարը կոմերիտմարզկոմի հրահանգիչ էր, իսկ ինքը նոր էր ավարտել տեխնիկումը: Աննան հոգու խորքում նույնիսկ ուրախ էր, թաքուն վախ կար նրա սրտում. Չեր ուզում քաղաքում մնալ; Նրան թվում էր այնտեղ՝ քաղաքում, աղջիկներն իրենից կխլեն Գասպարին, իսկ գյուղում հանգիստ է, գյուղում վախ չունի… Ինչքան ծիծաղեց Գասպարն այն ժամանակ, երբ ինքը այդ մասին ասաց նրան: Իսկ հետո… գյուղի դպրոցում ինքը ավագ ջոկատավար էր, Գասպարը՝ գյուղական սովետի նախագահ, հետո ծնվեց Մայան… Տարիների հեռավոր մշուշում, ինչպես երազի մեջ, նրան պատկերացավ լեռնալանջին թառած հայկական Ղրիմ գյուղը՝ իր թիթեղածածկ տանիքներով ու տնամերձ այգիներվ, ընդարձակ դաշտերով, որոնց վրա ամեն առավոտ այնպես վեհաշուք ծագում էր շաղաթաթախ արևը կամ անձրևից հետո թաց արտերի վրա ննջում էր ծիածանը: Մտաբերեց իրենց տունը՝ գյուղի ծայրին, տան մոտով հոսող գետը, անտառապատ լեռներից իջնող ճանապարհը:

Այդ ճանապարհով, իրիկնային աղջամուղջի մեջ ծանր օրօրվելով, սարերից տուն էր դառնում նախիրը՝ կովերի բառաչ, փոշի, մարդկանց կանչեր՝ մի թաղից մյուսը, դույլերի զրնգոց, աղջիկների ծիծաղ՝ աղբյուրի մոտ՝ մթան մեջ, կիչներում թշշացող հում կաթի բույր… Տեր աստված, աստված ինչ երջանիկ օրեր էին: Եվ ինչպես էին իրեն սիրում Գասպարի հարազատները՝ մայրը՝ Սրբուհին, Հայրը՝ Բաբունը, Աշխենը՝ Գասպարի քույրը, իսկ նրա եղբայրները՝ Խնկանոսն ու Եղիան, որոնց անունները ինքը փոխել՝ Խունդի և Իլյուշ էր կոչում, և նարանք չէին վիրավորվում, ծիծաղում էին, և ի՜նչ լավ էր նրանց հետ:

Բայց տևական ի՞նչ կա այս աշխարհում… Լեռներից գյուց իջնող ճանապարհով վերջին անգամ գնաց Գասպարը: Ձիակառքով էր նա, գնում էր շրջկենտրոն՝ խորհրդակցության: – Ես էլ եմ գալիս քեզ հետ, – ասաց Աննան։ – Առանց քեզ տխուր է այստեղ: Գասպարը նայեց նրան, ժպտաց սիրակարոտ, քնքշաբար. այսպես նա՛ միայն կարող էր նայել. Այդպիսի հայցք նա՛ միայն ուներ աշխարհում: – Ես չեմ ուշանա, – ասաց նա, շարունակելով ժպտալ, – այսօր անպայման կվերադառնամ՝ ինչքան էլ ուշ վերջանա խորհրդակցությունը: Ետմիջօրեին ձիակառքը ետ եկավ… Ձիերը գալիս էին ծանրաքայլ, սգավորի պես… Կառքի մեջ հասակով մեկ պառկել էր Գասպարը. կրծքի մոտ, սպիտակ վերնաշապիկի վրա սևացել էր արյունը: Գրություն կար գրպանում դրած… « Առաջինը չէ սա և ոչ էլ վերջինը… Մահ բոլշևիկներին»:

Ձիակառքի ցնցումների հետ քանդվում, իրար էին գալիս Աննա Փեհլիվանովայի      հիշողությունները՝ սիրտ կեղեքող , անմոռաց։

Աննան անձկությանբ հիշեց Մայայի հետ կատարած իրենց վերջին ճանապարհորդությունը դեպի Ռոստովի Նախիջևան։ Դա չորս տարի առաջ էր , բայց երեկ էր ասես․․․ Տասնչորս տարեկան էր Մայան, և ամեն ինչ շրջապատում գերում, հրապուրում էր նրան։ Գնացքում նա չէր հեռանում պատուհանից։ Երջանկությունից շողում էին նրա աչքերը , շարունակ լսվում էր նրա զրնգույն ձայնը․ «Մայրիկ, նայիր, ինչ գեղեցիկ թավուտներ են»։ «Տես ինչ սքանչելի է մայրամուտը ծովի վրա ․․․»

Ուրիշ ճանապարհորդություն էր հիմա, տխուր ճնապարհորդություն՝ դեպի անհայտություն։

Աննան մի ուրիշ ճանապարհորդություն ևս հիշեց ՝ կապված Մայայի հետ։ Ահա այս ճանապարհով, որն այժմ լցված էր փախստական մարդկանցով, ինքը հիշում է, տարիներ առաջ գնաց Հյուսիսային Դոնեց գետի ափին գտնվող       պիոներական ճամբար․ Մայան հանգստանում էր այնտեղ։ Երջանիկ, խաղաղ օրեր էին։ Սքնչելի տեղ էր պիոներական ճամբարը, գետի լայնությունն արդեն հասնում էր մեկ կիլոմետրի, հոսանքը դանդաղ-դանդաղ էր, ջուրը պարզ ու կապույտ, ինչպես մաքուր երկինք։ Մինչև հիմա էլ հիշում է զով անտառները՝ փռված գետի ափերին։ Ինքն ու Մայան ամբողջ մի օր շրջում էին այդ անտառներում, ուր աճում էին երկնասլաց կեչիներ, թխկիներ, սոճիներ ու եղևնիներ, հովտաշուշանի բուրմունքը բռնել էր ողջ անտառը․․․ Իսկ ծառերի վրա գեղգեղում էին անտառային հավքերը․․․ Մայր ու աղջիկ ամբողջ օրը շրջեցին հովասուն անտառում, լողացան գետում, իսկ հետո ափամերձ մի բլրակի նստած երկար երգում էին աղջիկների հետ․․․ Ուժեղ չէր Մայայի ձայնը, բայց դուրեկան էր ։ Հետո Մայայի խնդրանքով ինքը գոպակ պարեց, իսկ Մայան ծիծաղելով ասում էր ընկերուհիներին․ «Տեսնում եք ինչ մայրիկ ունեմ․․․»

Այո, ուրիշ ճանապարհորդություն էր հիմա, ծանր, տխուր ճանապարհորդություն ․․․

–Նու-ո՜ւ․․․-ձիերին խփում էր Միխայիլը, շուրթերով ծպպացնում էր։– նու-ո՜ւ․․․ նու-ո՜ւ․․․

Ինչո՞ւ է այդպես, սրտի ցավով մտածում էր Աննա Փեհլիվանովան։ Ինչո՞ւ մարդ չի կարող ազատ շնչել, մարդիկ ի՞նչ են ուզում իրարից․․․ Ինչի՞ համար են այս կոտորածները, այս փախուստը՝ հարազատ օջախից, այս լաց ու կոծը։ Մի՞թե մեղք չեն մարդիկ․․․

Մայան նստել էր ձիակառքի ետնամասում․ նա չէր խոսում, աչքերը կկոցած նայում էր դեղնած արտերին, որ այնպես տրորվում, տոփանվում էին հազարավոր ոտքերի, անիվների ու ձիերի սմբակների տակ, և ոչ ոք ուշադրություն չէր դարձնում դրան, չէր ափսոսում։ Տեսնես ո՞ւր մնաց Բորյան, տխրությամբ մտածում էր Մայան։ Որտե՞ղ մնացին տղաները, մյուս աղջիկները, Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։ Ասաց տանը սպասիր՝ ես քիչ հետո կգամ․․․ Իսկ ինքը ճանապարհվեց։ Կգա, կտեսմի չկամ, կվշտանա․․․

Մտրակն իջնում է ձիերի վրա, կառքը առաջ է վազում։ Դեղնած արտերի մեջ կանգնած մենավոր ծառերը ետ են մնում։ Ծառերը կանգնել են անշարժ, համր։ Ձիակառքի անիվների տակից ժայթքում       է թանձր փոշին։ Եվ հանկարծ (Մայան սկզբում լսեց շարժիչների սրնթաց մոտեցող ձայները) ետևից, երկնքի խորքից դուրս սլացավ գերմնական կործանիչների եռյակը։

–Դեպի տափաստան, պառկել,– սարսափելի ձայնով բղավեց Միխայիլը՝ առեղի վրայով ցատկելով գետնին։

Եվ ամբողջ մարդկային զանգվածը ցաքուցրիվ վազեց դեպի տափաստան։

–Պառկել , պառկել ,– այս ու այն կողմից գոռում էին մարդիկ։ Առջևի կործանիչը շտկվեց և հորիզոնական ուղղությամբ թռավ տափաստանի վայով։ Մյուս երկու կործանիչները հետևեցին նրան։ Գնդացրանային կրակահերթի կտկտոցը կարկտի պես իջավ փախստականների վրա։ Առջևում, բեռնատարների կողքին դղրդոցով պայթեց ռումբը։ Բեռնատարներից մեկը բռնկվեց, բոցը շատրվանեց երկինք։ Այս ու այնտեղից սկսեցին ողբալ կանայք։ Սակայն մի ձայն՝ զիլ ու ականջ ծակող, լսվեց բոլորից բարձր։

Մայան բարձրացրեց գլուխը և այն, ինչ տեսավ՝ զարհուրելի էր․ անտիրական սայլերի ու ձիակառքերի արանով, գետնին կպած մարդկանց միջով մի ջահել կին էր վազում երեք-չորս տարեկան տղան գրկին։ Նրա ետևից կանչում էին, իսկ նա չէր լսում, նա անօգնական այս ու այն կողմ էր վազում, ինչ-որ բան էր ասում, և նրան լսող չկար, փոքրիկ տղան՝ ճերմակ գլուխը ետ գցած, թփրտում էր նրա ձեռերի վրա, իկ արյունը հոսում էր կախ ընկած ձեռերն ի վար․․․

Առջևում, մերկ բլրակների վրա դիք բարձրություն վերցնելով, կործանիչները շուռ եկան՝ մի կարճ ակնթարթ ծածկելով արևը, նորից եկան փախստականների վրա՝ դողալով իրենց իսկ գնդացիրների սուր կրակից։ Կինը շարունակում էր վազել՝ խելագար հայացքը պտտեցնելով աջ ու ձախ։ Առջևի կործանիչի կրակահերթը հետևում էր նրան կրկնակոխ։ Բռնեց շեղակի, կինն ընկավ՝ առանց գրկից բաց թողնելով տղային։

Ինչ-որ մեկը, պոկվելով գետնից, ցատկումներով վազեց կնոջ կողմը։ Բայց կրակահերթը կանգնեցրեց նրան վազքի մեջ դեպի առաջ ձգված․ գլուխը շեղակի թեքեց, ապա ընկավ, սողաց և ձեռքը առաջ մեկնելով՝ մարեց։

«Գազաններ»,– շուրթերը կծելով, հեկեկաց Մայան՝ դեմքը սեղմելով տաք գետնին ․․․ Իսկ կործանիչները, խրվելով տապից երերող կապույտ երկնքի մեջ, բարակ սուլոցով հեռացան դեպի հյուսիս-արևմուտք։ Նրանց ետևում, խճուղու վրա ու խճուղուց դուրս տափաստանի վրա, ծխում էին մի քանի բեռնատար մեքենաներ։

Հողաթմբերի ու թփուտների ետևից, ցորենի արտերի միջից ու հենց խճուղու մոտից, գետնի վրայից դեռ անվստահ վեր կացան փախստական մարդիկ և քայլեցին դեպի խճուղին՝ փնտրելով իրենց սայլերն ու մեքենանրը, հարազատներին։ Շատ տեղերում, երևի սպանվածների ու վիրավորների մոտ, խմբվում էին մարդիկ, լսվոմ էին կանանց ողբ, տղամարդկանց զուսպ հեկեկոց։ Մայան, անկարող զսպելու ցասման արցունքները, մոր ետևից քայլեց դեպի կառքը ։

Օրն արդեն մայր էր մտնում։

Իսկ մարդկանց, մեքենաների ու սայլերի հոսանքը դեռ հորդում ու հորդում էր փոշեպատ ճանապարհներով։ Հեռվում, անտառների վրա, դեպի ուր գնում էր մարդկային վշտի այդ վիթխարի զանգվածը, պահ էր մտել իրիկնային պայծառ կարմրացոլքը՝ հեռավոր ու ցանկալի։ Գնալով հրացոլքը հալվեց, մնաց միայն երկնքի երկու մասերն իրար կապող մի նեղլիկ շերտ։ Հետո հալվեց այդ շերտն էլ, երկինքը միանգամից դժգունեց, մթնեց։

Նրանք շարժվում էին խճուղու եզրով՝ արդեն հոգնաբեկ, ուժասպառ։ Խճուղին ազատ էր․ այնտեղով, թանձր փոշու միջով, շարունակ գնում, հա գնում էին մեր զինվորները, անցնում էին տանկեր, բեռնատար մեքենաներ՝ թափքերում զինվորներ, որոնք տխրությամբ, երկար նայում էին փախստականների խմբերին։

Խճուղու եզրով գնում էր նաև Պերվոմայկայի հոսպիտալը՝ երկու բուժքրոջ ու բժիշկ Եվգենի Իսաևիչ Խեսինի ուղեկցությամբ։ Բժիշկը լուռ քայլում էր հոսպիտալի ունեցվածքով բարձված սայլերի հետևից։ Այդ սայլերի վրա հերթով նստում էին վիրավորները։ Իսկ բժիշկը չէր նստում՝ ինչքան էլ բուժքույրերը համոզում էին նրան։ «Պետք չէ,– առանց գլուխը բարձրացնելու, ասում էր նա։– Ես դեռ չեմ հոգնել»։

Մայան նրան հանկարծակի նկատեց։ Եվ հիշելով, թե նա ինչպես այն ժամանակ, կոլխոզային շուկայի մոտ խոնարհվեց մինչև գետին, վերցրեց սայլանիվի տակ ջարդված կարտոֆիլն ու դրեց գրպանը։ Եվ ինչ-որ թախծալի զգացում ունեցավ՝ բազմահազար ամբոխի մեջ տեսնելով ճերմակահեր բժշկին։ Նա գնում էր սայլի ետնամասից բռնած, մտքերի մեջ խորասույզ, հոգնած ու գլխիկոր։

Ձիակառքը հավասարվեց սայլերին, սակայն առաջ անցնել չկարողացավ․ առջևում խցանվել էր ճանապարհը։

–Բարև ձեզ, բժիշկ ,– ցած իջնելով կառքից, անհամարձակ ասաց Մայան։

Ծերունին բարձրացրեց աչքերը , գլխով ոդջունեց։

–Հիշո՞ւմ եք, մենք աղջիկներով գալիս էինք ձեզ մոտ՝ հոսպիտալ,– բժշկի կողքից քայլելով, խոսեց Մայան ։-Օգնում էինք ․․․ Նամակներ էինք գրում վիրավորների համար։

Ծերունի բժիշկը մի կարճ պահ նայեց ․ հիշե՞ց , թե՞ մտքերի հետ էր ,– Մայան չհասկացավ։

–Գերմանացիները ուր որ է վերցնելու են Պերվոմայկան ,– ասես ինքն իրեն, ասաց ծերունին, կկոցած աչքերով նայելով անտառների կողմը ։– Կամ արդեն վերցրել են։ Պետք է շուտ անցնել գետանցը։ Կանցնենք գետը, կգնանք Բելոկալիտվենսկայայի ուղղությամբ , թշնամին չի հասնի մեզ․․․ Միայն թե կարողանանք անցնել Դոնեցը․․․

Միառժամանակ լուռ քայլում էին նրանք։

–Իսկ Դոնեցը դծվար կլինի անցնել ,-կրկին խոսեց ծերունին։

–Ինչո՞ւ ,-հարցրեց Մայան ։– Չէ՞ որ կամուրջ կա։

–Այո, բայց առաջին հերթին կանցնեն կարմիր բանակի զորամասերը, որոնք ետ են քաշվում դեպի պաշտպանության նոր բնագծեր՝ Դոնեցի և Դոնի միջև։ Իսկ մենք կսպասենք՝ ով գիտի ինչքան , մինչև կանցնենք գետը։ Ես ծանր վիրավոր ունեմ,-հառաչեց ծերունին և նայելով Մայային, կամացուկ ասաց ․-Նա շարունակ խնդրում է թողնել իրեն։ Դուք գնացեք, ասում է, ես ավելորդ բեռ եմ։ Ես դա գիտեմ, ասում է, ես ավելորդ բեռ եմ, ձեզ խանգարում եմ։ Ես դա գիտեմ , ասում է, թողեք ինձ։

Բժիշկը հայացքով ցույց տվեց սայլը, որի ետնամասից բռնած քայլում էր ինքը։ Սակայն նոր միայն նկատեց, որ սայլում վիրավոր կա։ Բոլորովին պատանի էր , դեմքի թուխ աղվամազը ավելի էր ընդգծում չոր ու գեղեցիկ շուրթերը ։ Պառկել էր երեսը դեպի երկինք, աչքերը փակ, երևի ցավից՝ շուրթերը կծկվում էին երբեմն, դեմքը լարվում էր ։

–Ամբողջ երեք կիլոմետր թշնամու հրաձգության տակ սողալով գնացել է կրակի առաջին գիծը՝ ընկերոջ մոտ ,– մտախոհ ու դարձյալ կամացուկ ասաց ծերունին ։– Մոր նամակը տարել է որդուն, որովհետև ընկերոջ մայրն այնտեղ , թիկունքում ծանր հիվանդ էր , և նրան պետք է վիրահատեին։ Նրան թվացել էր , թե նամակում որևէ լուր կլինի ընկերոջ մոր մասին։ Սակայն նամակը ոչ թե ընկերոջ մայրն էր գրել, այլ գյուղի պիոներները․ նրանք մայիսմեկյան տոնի առթիվ իրենց համագյուղացի մարտիկին շնորհավորական բացիկ էին ուղարկել ․․․ Նա վաշտ էր վերադարձել համարյա արնաքամ, տասներկու տեղից վիրավոր ․․․

Մայան անթարթափ նայում էր վիրավոր տղային, նա նույնիսկ մի երկու քայլ արեց, և մոտիկից, սայլի ճաղերի արանքից, նորից նայեց նրան։

Պատանին ծանր բացեց աչքերը , նայեց մի պահ ։ Եվ նրա գեղեցիկ , անմեղ դեմքը պարուրվեց հիացման ու զմայլանքի վարդագույնով։

–Բարև ձեզ ,– երկչոտ ասաց Մայան , մի պահ դիտելով պատանուն։ Նրա ողջույնին տղան արձագանքեց աչքերի հանդարտ թարթումով։

–Ինչպե՞ս եք,– կարճ դադարից հետո մտերմորեն հարցրեց Մայան ․ասես վաղուց գիտեր նրան ։

Տղան ցույց տվեց ձեռքերով՝ «լավ»։

–Ձեր վերքերը ցավո՞ւմ են։

«Ոչ,-գլխի դանդաղ շարժումով պատասխանեց տղան։– Մի քիչ»,-կամացուկ ավելացրեց նա՝ ցավից կծելով շուրթերը։

Առջևում ինչ-որ կառք էր շրջվել՝ փակելով դեպի գետակ իջնող ճանապարհը։ Գոռում –գոչում էին տղամարդիկ։ Աղմուկ էր, իրարանցում։

–Դեն քաշվեք ճանապարհից։ Կառքը դեն քաշեք,– կանչում էին հետևից։

Այնտեղ, առջևում, շրջված կառքի տակ փնչում էր լծաձին։ Ձիու վիզը կոտրել էր և նրան չէին կարողանում հանել առեղի տակից։ Ձիատերը՝ սպիտակ գլխով մի ծերունի, անձայն լալիս էր ։ Կառքը մի կողմ քաշեցին։ Ճանապարհն ազատվեց։ Ձիու մոտ կանգնած լալիս էր ծերունին։ Նրա մոտ, հենց       գետնին, նստել էին մի կին ու երեք փոքրիկ տղաներ։ Կինը նույնպես լալիս էր։ Իսկ երեխաները չէին լալիս․ նրանք դեռ ոչինչ չէին հասկանում։

–Ջուր,-կամացուկ ասաց վիրավոր տղան, դանաղ փակելով աչքերը։

–Ես հիմա կբերեմ։-Մայան արագ գնաց դեպի իրենց ձիակառքը, քիչ անց եկավ՝ հողե կուլան ձեռքին։ Նա թաշկինակը թրջեց ջրի տակ, դրեց տղայի ճակատին։ Տղան դանդաղ ուշքի եկավ։

–Շնորհակալություն, քույրիկ,– երկար նայելով Մայային, արտաբերեց նա։– Քանի կենդանի եմ, չեմ մոռանա ձեզ։ Ձեր աչերում այնքան բարություն կա։

Մայան գորովասիրտ նայում էր նրան։

–Դուք ջուր էիք ուզում,-ասաց նա, ցույց տալով կուլան։-Ջուր եմ բերել։

Տղան ասես չէր լսում։ Նա անթարթ, տամուկ աչքերով նայում էր Մաային ։

–Ինչպե՞ս է ձեր անունը,– կամացուկ հարցրեց նա։

Մայան ասաց։

–Իսկ իմը Մուխտեդին է։ Մուխտեդին Մեհրալիև։ Դաղստանից։ Թել գյուղ։ Լսած կա՞ք՝ Թել ։

–Մայան շարժեց գլուխը՝ «ոչ»։

–Լավ գյուղ է․․․-ծանր խոսեց տղան։ – Շրջապատված է դաշտերով, բլուրներով, ծմակներով։ Ծմակներում գետեր կան, ջրվեժներ․․․ Գիշերները ծմակների էն կողմից շարունակ լսվում է Կասպից ծովի ձայնը։ Գոնե մի անգամ լինեի մեր գյուղում, շրջեի մեր գյուղի դաշտերում, գետերի մոտ նստեի․․․ Բայց դա չի լինի․․․

Մայայի օգնությամբ կիսաբարձրանալով, ջուր խմեց։

Սայլի անիվները դանդաղ գլորվում էին փոշու միջով։ Սալի մեջ պառկած տղան երկար նայում էր երկնքին։ Երկար նայեց, իսկ հետո, առանց հայացքը այնտեղից կտրելու, ասաց ․

–Մեր գյուղի երկինքն էլ այսպես կապույտ է․․․ Իսկ գիշերները դուրս են գալիս աստղերը՝ խոշոր, ցածր , փայլում-փայլփլում են․․․ և այդպես մինչև առավոտ, մինչև բացվում է լույսը․․․ Ինչպես կուզենայի ապրել․․․

–Դուք դեռ շատ կապրեք,– անվստահ ասաց նա։– Ես ինքս եմ լավատես․․․ Իսկ ձեզ չեմ մոռանա,-հանկարծակի նայելով Մայային, աաց նա։ – Որովհետև չի կարելի ձեզ մոռանալ։ Այդպիսի հայացք ու այդպիսի աչքեր չեմ տեսել կյանքում։ Կհիշեի։-Նա քիչ լռեց։-Իսկ դուք կհիշե՞ք ինձ,– հարցրեց նա։

–Կհիշեմ,– անվստահ ասաց Մայան։

–Շնորհակալություն։– Նա լուռ մտածում էր ։– Զարմանալի բան է կյանքը,– կարճ ընդմիջումից հետո խոսեց նա դանդաղ, երազուն հայացքը երկնքին։– Դու չես լինի, դու դա գիտես, բայց ահա քեզ մխիթարանք է պատճառում այն, որ քեզնից հետո քեզ հիշելու են։ Ինչո՞ւ մարդ մխիթարվում է դրանից՝ չես հասկանում։ Բայց և այնպես չես ուզում մեռնել։ Թեկույզ կույր, առանց ձեռք ու ոտքի, թեկուզ ցավերի մեջ գալարվելով՝ ուզում ես ապրել․․․ Սարսափելի է մահը քսանմեկ տարեկան հասակում։ Բայց ես չեմ վախենում։ Ես կմեռնեմ հեշտ ու հանգիստ․․․ Ատում եմ ֆաշիզմը․․․ և եթե այնպես լիներ, որ ունենայի նաև երկրորդ կյանք, առանց մտածելու նորից կգնայի նրանց դեմ կռվելու։ Մայրս է տանջում ինձ․․․ Նրա պատկերը շարունակ աչքիս առաջ է․․․

–Ձեզ չի կարելի խոսել,– ասաց ծերունի բժիշկը՝ մատը տանելով դեպի շուրթերը։ Նա սայլի ետևից հազիվ էր քարշ տալիս ոտքերը։ Չոր շուրթերը շարժվում էին երբեմն․ նա խոսում էր, սակայն ոչինչ չէր լսում։

Մութն ընկել էր արդեն ։ Մտնում էին անտառ։

Անծայրածիր տափաստանի միջով մի աղջիկ էր քայլում։

Նա հոգնել է արդեն, քայլելու ուժ չունի այլևս, բայց գնում է դեռ։

Նա անթիվ ձորակներ է անցել, քայլել է խանձված արտերի միջով, արյունած են ոտքերը, ցավում են, բայց գնում է դեռ։ Ճանապարհներին գերմանացիներից փախած թափառախմբեր են պատահում, նա ինչ-որ բան է հարցնում նրանց, ու նորից քայլում է։

Արևն անցել է։ Երկինքն ավելի կապույտ է։ Իրիկնային կապույտ երկնքով անցնում է կռունկների երամը։ Թախծոտ կանչում են կռունկները՝ կուրլու, կուրլու, կուրլու․․․ Գնալով փոքրանում, կորչում են երկնքի մեջ։ Բայց լսվում է դեռ նրանց հեռացող կանչը։ Տխուր կանչում են կռունկները։

Նորից ձոր, նորից բլրակ՝ առջևում հարթ տարածքն է։ Նա չի կանգնում, եթե կանգնի՝ կընկնի, թվում է։ Ու գնում է նա՝ աչքը խամրող հորիզոնին։ Ու գնում է դեռ։ Ո քայլում է դեռ ․․․

Մութ է։ Խավարի մեջ ինչ-որ խրճիթներ են ուրվագծվում։ Նա ծեծում է նրանցից մեկի դուռը։ «Ո՞վ      է»,-հարցնում են ներսից։ «Յուրային է»,– պատասխանում է։ Սպասում է երկար։ Դուը բացում են, ներս է մտնում։ Երկու հոգի են։ Ծեր։ Նստել են օջախի մոտ, հարցական նայում են աղջկան։ «Նստիր»,– ասում են։ Փլվում է կրակի մոտ դրված թախտին։ Ինչպես ներսից այրվող դեզն է փլվում։ «Ո՞վ ես դու»,– հարցնում են։ Ո՞վ է ինքը։ Ինչպե՞ս բացատրել։

–Իմ անունը Ալեքսանդրա է, Ալեքսանդրա Դուբրովինա։– ասում է նա։ Ընկերուհուս եմ փնտրում, Պերվոմայկայից։ Մայա է անունը․․․ Նա ասաց տանը կսպասեմ։ Ես վերադարձա, իսկ նա չկար ․․․ արդեն մեկնել էր։

Նրան չեն հասկանում։

–Իսկ      ո՞ւր են ծնողներդ․․․ Նրանք փախել ե՞ն․․․

–Ոչ․․․ հայրս հիվանդ է․․․նրանք մնացին․․․Ես ընկերուհուս եմ որոնում,– փոխնիփոխ նայելով նրանց, ասում է աղջիկը։ – Մենք շատ ենք մտերիմ․․․

Հարցական նայում են։ Ոչինչ չեն հասկանում։ Իսկ նրա աչքերը ծրարվել են։ Գլուխը թեքվել է կրծքին։ Քնել է․․․

Արդեն գունատվել, ցրտում էր տաք գիշերը։ Եվ լռություն էր։ Քնահար թռչունները ծառերի վրա փոխում էին իրենց տեղերը, հետո նորից լռություն էր լինում։ Միայն տանկերի ու բեռնատար մեքենաների հռնդույնն էր լսվում խճուղու կողմից․ նրաք անդադար գնում էին դեպի արևելք։

Կրակը, որի վրա Մայան գնչուական ծխահամ ապուր էր եփել, վաղուց մարել էր։ Հանգած կրակի մոտ նստել էին նրանք ՝ մայր ու աղջիկ, և անխոս, անորոշ նայում էին գետնին, մի կետի։ Ի՞նչ էր մտածում մայրն այդպես, Մայան չգիտեր։ Մայան ընկերուհիների մասին էր մտածում, Բորյայի ․․․ Հասա՞ն Վորոշիլովգրադ, թե՞ ճանապարհից ետ են դառել,– մտածում էր նա։ Մտաբերեց Ուլյային, Ալեքսանդրա Եմելյանովնային․․․ Մտքերը հանգիստ չէն տալիս։ Նայեց մորը։

–Ինչի՞ մասին ես մտածում, մամ,– վերջապես հարցրեց նա։

Մայրը բարձրացրեց աչքերը, հոգատանջ նայեց աղջկան։

–Մտածելու այնքան բան կա,– տխրությամբ ժպտաց նա։– Քո մասին էի մտածում, -չթաքցրեց մայրը։– Ինչեր էի երազում և ինչ ստացվեց․․․

Հարկավոր էր սփոփական մի բան ասել, և Մայան ասաց․

–Այդպես չի մնա, մամ։ Շուտով մերոնք կհաղթեն․․․ Մերոնք կհաղթեն, և մենք նորից տուն կվերադառնանք։

Մայրը թեքեց հայացքը, դառնորեն քմծիծաղեց։

Նորից լռություն էր։ Միխայիլը, ծանր բարձրանալով տեղից, սկեց լծել ձիերը։

–Ճանապարհը մերն է, հարկավոր է շտապել,– ասաց նա։– Հետո ժողովուրդը շատ կլինի, չենք կարողանա գետն անցել։

Եվ միանգամից անտառն արթնացավ, լցվեց փախստականների ձայներով, սայլանիվների ճռինչով ու թռչունների վաղորդյան կանչերով․․․

Լույսը բացվում էր։

Ինչպես գերանդիները խոտերի մեջ՝ մոտիկ ինչ-որ տեղ բահեր էին զնգում։ Մայան լարեց ուշադրությունը։ Այնտեղ, սլացիկ կեչիներից այն կողմ, փոքրիկ բացատում, կանգ էին առել Պերվոմայկայի հոսպիտալի սայլերը։ Ձայնն այնտեղից էր գալիս։ «Գնամ հրաժեշտ տամ նրանց, – մտքում որոշեց Մայան,– երևի ճանապարհվում են արդեն։ Գուցե չհանդիպենք այլևս․․․»

–Ես հիմա կգամ, մի րոպեով,– բարձրաձայն ասաց նա և վազեց սպիտակին տվող կեչիների արանքով։

Նա նրանց տեսավ դեռ հեռվից։ Սայլերը լծված, պատրաստ էին արդեն, սակայն նրանք, չգիտես ինչու, չէին ճանապարհվում։ Ծառերի տակ գլխիկոր կանգնել էր բժիշկ Եվգենի Իսաևիչ Խեսինը, նրա կողքին՝ երկու բուժքույրերը՝ նունպես գլխիկոր, նրանց մոտ կանգնած էին վիրավորներից մի քանիսը՝ վիրակապերով, անթացուպերով։ Բժիշկը խոսում էր ․․․Մայան մանրաքայլ գնաց։ Չոր ճյուղերը ճրթում էին նրա ոտքերի տակ․ ձայնի վրա բժիշկը ետ նայեց։

–Ա՜․․․ այդ դո՞ւ ես, աղջիկս,– նվաղուն ասաց նա։– Իսկ մենք գնում ենք ,– մի բան ասաց լինելու համար ավելացրեց ծերունին ։-Արդեն ճանապարհվում ենք։

–Մենք նույնպես ճանապարհվում ենք,– առաջ գալով արտասանեց Մայան ։ – Ես եկա հրաժեշտ տալու։

Միջադադար։ Բոլորը լուռ նայում էին Մայային, ասես կարևոր լուր էին սպասում նրանից։ Բժիշկը նույնպես նայեց, բայց մի փոքր պահ միայն , հետո շրջեց հայացքը և ասես      ոչ թե Մայայի, այլ նրա վրայով ինչ-որ երրորդի հետ էր խոսում , կիսաձայն ասաց․

–Մենք նրան հողին հանձնեցինք։

–Ինչպե՞ս, – ձեռքերը ակամա կրծքին դնելով, հարցրեց Մայան ՝ անմիջաբար հասկանալով, թե ում մասին է խոսքը, և չթարթող աչքերով նայեց ծերունուն՝ դեռևս չհավատալով լսածին։

–Լույսը չէր բացվել դեռ։ Քույրն ասաց կանչում է,– ցածրաձայն պատմեց ծերունին ։– Գունատ էր։ Ես մեռնում եմ, բժիշկ, ասաց, բոլոր մեռնողներին թվում է, թե չեն մեռնելու, կարծում են դեռ ինչ-որ հրաշք է լինելու, իսկ ես գիտեմ, որ հրաշք չի լինելու․․․Ոչ մի հրաշք․ չեմ տեսնելու մորս, իմ Դաղստանը, մեր Թել գյուղը․․․ Ես մեռնում եմ ․․․ և խնդրում եմ ձեզ, բժիշկ , ասաց (և դա նրա վերջին խոսքն էր), մորս հաղորդեցեք, որ ես, իբրև, անհետ կորել եմ։ Նա էլ ոչ ոք չունի․․․

Ծերունի բժիշկը մատների ծայրերով սրբեց աչքերը ։ Իսկ Մայան կանգնել էր քարացած և նայում էր բժշկի գունատ դեմքին։ Նա չէր կարողանում ուրիշ կողմ նայել, վախենում էր հանդիպել Նրա թարմ շիրմաբլրին։ Նրա ականջում, ինչպես, թույլ ղողանջ՝ խոտերի մեջ հնչում էր բահերի թախծոտ զնգոցը՝ սպիտակ կեչիներից այն կողմ, վաղորդյան նոսր մշուշի մեջ։

Լուսաբացը Ալեքսանդրա Եմելյանովնային գտավ արդեն տափաստանում , ճանապարհից դուրս։ Եվ ի՜նչ գեղեցիկ էր այդ լուսացող երկինքը անծիր տափաստանի վրա։ Ալքսանդրան կանգ առավ մի պահ, նայեց ետ, հրդեհի պես վառվող հորիզոնին, և ինչ-որ կարոտագին ու թախծական բանից սիրտը նվաղուն խփեց։

Աշխարհը արթնանում էր քնից։

Հեռվում, տափաստանի խորքում, ուռենիների մի շարք, ինչ-որ գետակի հետ ոլորվելով գնում, կորչում էր մշուշի մեջ։ Այստեղ –այնտեղ , դարձյալ տափաստանի խորքում, հերձաքարով ծածկված սպիտակ շենքեր էին երևում՝ ամայի բակերով, ստանիցաներ էին երևում, որոնց երդիկներից ծուխ չէր ելնում․․․ Այդ ստանիցաներից դեպի տափաստան ձգվող ճանապարհներին մարդկանց խմբեր էին երևում՝ սայլերով և առանց սայլերի ։

Ալեքսանդրան այդպես մնաց երկար, ասես երկընտրանքի մեջ էր՝ ո՞ր կողմը գնալ, նայեց հասած, համարյա ձեռք չտված ոսկյա արտերին, որ այնպես տարուբերվում, սվսվում էին առավոտվա սյուքից, հայացքը գնաց ձորակների վրայով, որոնք հատակներին ցողից արծաթազօծվել էր բաց կանաչը, լսեց լորի կաղկղան արտեզրին ինչ-որ տեղ։ «Մի՞թե այս բոլորը մնալու է նրանց, – դառնությամբ շշնջաց Ալեքսանդրան։– Տեր աստված, մի՞թե հնարավոր է դա»։ Նրա դեմքի վրա, շուրթերի անկյուններում ու նուրբ կտրվածքի ռունգերում դրոշմվել էին անհայտ ուժի գծագրությունները։ Նա նորից սկսեց քայլել անեզրական տափաստանի միջով․․․

Հուլիսյան արեգակի հրաշեկ սկուտեղից բոց էր թափվում տափաստանում մի քանի կիլոմետր ձգված զինվորականների ուքաղաքացիական մարդկանց երկարաձիգ շարքերի վրա։

Նրանք քայլում էին արևի տակ խաշվելով, հոգնատանջ, անքնությունից ուռած աչքերով, հենց այդպես, երթի ժամանակ նիրհում էին, կերակրում էին երեխաներին, ծանոթություններ հաստատում, եղած ու չեղած բաներ էին պատմում ռազմաճակատից, սակավ հանդիպող ջրհորերի ու գետակների մոտ ջրում էին ձիերին, կոլտնտեսային դաշտերից ու բանջարանոցներից վարունգ ու պոմիդոր էին քաղում, կարտոֆիլ էին հանում ու խորովում հարդից ու ստանցիաների ցանկապատներից վառած խարույկների մոխրի մեջ․․․

Երեկոյան դեմ ետևից արդեն հասնում էին հրանոթային կրակոցների խուլ ձայները։ Գիշերն այդ ձայներն ավելի մոտեցան, նույնիսկ լսվում էին գնդացրային կրակահերթերը։ Մերթ այստեղ, մերթ այնտեղ հանկարծակի բռնկվում էր երկինքը և հրդեհների հրացոլքներից նի կարճ ակնթարթ լուսավորվում էր մութ տափաստանը։

Իսկ առավոտյան, ինչ-որ այրված ստանցիայի մոտ, նրանց կանգնեցրին, և նրանք բոլորովին առաջ չէին կարողանում շարժվել․ առջևում զորամասեր էին անցնում։ Եվ այստեղ, հեեց ձիակառքի վրայից, խճուղով քայլող ավտոմատավորների ինչ-որ վաշտի մեջ Մայան տեսավ իրենց տանն ապրող լեյտենանտ Վլադիմիր Իգնատևիչ Բեսսոնովին։ Նա թռավ կառքից և հևիհև, գայթելով վազեց վաշտի ետևից ։

–Վլադիմիր Իգնատևիչ, Վոլոդյա,– կանչում էր նա , -շարունակելով վազել ։-Վոլոդյա․․․

Այնտեղ , վաշտում, ետ նայեցին։ Վլադիմիր Իգնատևիչը ակմա կանգ առավ՝ դեռս չհավատալով աչքերին։ Նա արագ ընդառաջ վազեց Մայային ։

–Ահա և մենք հանդիպեցինք,– ասաց Մայան՝ մանրիկ շնչելու և արտաշնչելու արանքում։-Իսկ դուք ասում էիք, կհանդիպենք տասը տարի հետո։

–Այո։ Ես բոլորովին չէի սպասում ,– հուզմունքով արտասանեց Վլադիմիր Իգնատևիչը, նայելով նրան հիացմունքով ու կարոտով, և չհամարձակվելով անգամ մեկնել ձեռքը ։– Տեր աստված, մի՞թե այդ դուք եք․․․ Ես այնքան եմ մտածել ձեր մասին։ Եվ ահա, թե որտեղ հանդիպեցինք։

Նրանք անթարթ նայեցին իրար ։

–Իսկ ո՞ւր է ձեր մայրիկը։ Ինչպե՞ս է նա,– կարճ դադարից հետո հարցրեց Վլադիմիր Իգնատևիչը, թեպետ բոլորովին ուրիշ բան էր մտածում այդ պահին։

–Նա նույնպես այստեղ է,– ետ նայելով ասաց Մայան։– Գնում ենք դեպի Կամենսկ։ Իսկ հետո ավելի դեն՝ դեպի Սարատով կամ Կույբիշև։

–Դեպի Կամե՞նսկ,– հարցրեց Վլադիմիր Իգնատևիչը, ինքնաբերաբար բռնելով Մայայի արմունկը։– Հարկավոր չէ,– շտապողական ասաց նա։– Դուք պետք է շուռ գաք դեպի հարավ։ Եվ ինչքան կարելի է, շուտ։ Ես սա ասելու իրավունք չունեի, չի կարելի, բայց ձեզ չասել՝ չեմ կարող, որովհետև դուք ինձ համար ․․․ Ես դա ինչպես բացատրեմ ձեզ, որ հասկանաք․․․ Դուք ինձ համար թանկ եք․․․– շփոթված ժպտաց նա։-Շատ եք թանկ և միշտ թանկ եք եղել․․․

Վլադիմիր Իգնատևիչը փուտկոտ նայեց հեռացող վաշտի ետևից։

–Գնացեք դեպի հարավ՝ Լիխայա։ Միայն դեպի հարավ,– ձեռքերը շարժելով շարունակեց նա։– Իսկ Կամենսկ պետք չէ, որովհետև գերմանացիները անցել են Դոնեցը և ուր որ է՝ կվերցնեն Կամենսկը ։ Այժմ մարտերը Բելոկալիտվեսկայայի մոտ են տեղի ունենում։ Մենք գնում ենք այնտեղ՝ նրանց առաջխաղացումը կասեցնելու։

Մայան լուռ էր։ Ասես այն, ինչ ասվեց հիմա, իրեն չէր վերաբերում։ Նա հոգնել էր։

–Ես սխալ էի, երբ ասում էի, թե կհանդիպենք տասը տարի հետո ,– խոսեց Վլադիմիր Իգնատևիչը անհանգիստ նայելով հեռացող վաշտի ետևից ։– Ես շատ եմ ուզում, որ այն, ինչ մտածում եմ հիմա, նույնպես սխալ կլինի։

–Իսկ ի՞նչ եք մտածում հիմա ,– ակամա հարցրեց Մայան։

–Ես մտածում եմ այն մասին, որ ձեզ այլևս չեմ տեսնելու։ Ե դա հաստատ է,– դառնաժպիտ ասաց նա։– Բայց ես ձեզ չեմ մոռանա։ Որովետև չի կարելի ձեզ մոռանալ։

Մայան հանկարծակի ու սոսկումով նայեց նրան․ այդ խոսքերը նա երեկ ուրիշից լսեց՝ սայլում պառկած վիրավոր զինվորից, և նա չկա այլևս, նա մեռավ․․․ Եվ նա այնքան ջահել ու գեղեցիկ էր, և նրա մայրը հավիտյան մնաց որբ, որովհետև որդուց բացի նա էլ ոչ ոք չունի։

–Դուք ճիշտ չեք,– ջանալով հանգիստ խոսել, ասաց Մայան։– Ես համոզված եմ, որ մենք կհանդիպենք, և այն էլ շուտով․․․

–Ես ձեզ հասկանում եմ, դուք, իհարկե, այն չեք ասում, ինչ մտածում եք,– թախծոտ ասաց նա։– Թող այդպես լինի։ Առանց նման խոսքերի գուցե և հնարավոր չլինի այս դժվար օրերին․․․ Ինչ արած, շնորհակալ եմ․․․ Եվ մնացեք բարով․․․– Եվ սեղմելով Մայայի ձեռքը , նա շրջվեց ու դղրդացնելով զինվորի իր ծանր սապոգները, փոշու միջով քայլեց հեռացող վաշտի ետևից։

Նա գնում ու շարունակ ետ էր նայում։

Ետմիջորեին թափառախումբը նորից սկսեց շարժվել․ զորամասերը արդեն անցել էին։ Փախստականներն այժմ գնում էին միայն դեպի հարավ։

Սակայն երկար գնալ չհաջողվեց․ Նովոշախտինսկի մոտ մոտոցիկլ նստած գերմանացիները հասան նրանց։

–Գերմանացիները ,– դողացող ձայնով ասաց ինչ-որ մեկը՝ սարսափահար հայացքը դեպի ետ, և նրա ասածը վայրկենապես ձայնձնվեց շարքերի մեջ, ինչպես հրամանով՝ բոլորը կանգ առան, և նույնպես նայում էին ետ, դեպի այն բլուրը, որ հենց նոր էին անցել։

Բլրալանջն ի վար, փոշու ամպեր բարձրացնելով, տասնյակ մոտոցիկլետներ իջնում էին դեպի ձորակ, դեպի փախստականները։

–Վերջացավ,– փշրված ձայնով ասաց Միխայիլը, դանդաղ իջնելով կառքից։ Կինը՝ Անաստասիա Դմիտրիևնան, հանկարծ լաց եղավ՝ փոքրիկ Նիկոլայի գլւխը սեղմելով կրծքին, սակայն Միխայիլը դրան ուշադրություն չդարձրեց, և լայն բացված աչքերով նայում էր մոտեցող գերմանացիներին։

«Ահա և նրանք՝ արիական ցեղի բարբարոսները»,– թուլացող սրտով շշնջաց Մայան։ Նա լուռ նայում էր բլրալանջն ի վար հեղեղի պես իջնող մոտոցիկլներին։

Գերմանացիները սլացան թափառախմբերի երկու կողմերով, կտրեցին փախստականների առջևը և, կանգնեցնելով մոտոցիկլետները, գոռում-գոչյունով թափվեցին ամբոխի վրա և սկսեցին կողոպտել նրանց։ Եվ այն , ինչ տեսավ Մայան, ինչ տեղի ունեցավ հետո, մնաց հիշողության մեջ։ Այնտեղ, շարքերի մեջ մի զիլ ծկլթոց եղավ ։ Ինչ-որ մեկը ճչաց հուսակտուր, անզգա նետվեց գետնին։

–Ի՞նչ արեցին, ի՞նչ պատահեց այնտեղ,– անհամբեր ու վախեցած հարցրեց Անաստասիա Դմիտրիևնան ։

–Օյ, սրիկաներ, օյ մարդակերներ,– սիրտ ծակող ցավից կնճռոտելով դեմքը , ասաց Միխայիլը՝ գլուխն օրորելով։– Ուզում էին կողոպտել, իսկ նա չէր թողնում։ Գրկից խլեցին երեխային և ոտքերից բռնելով խփեցին սայլանիվին։ Օյ մարդակերներ, ավազակներ․․․

Կինն այնտեղ ընդոստ վեր թռավ տեղից, Մայան տեսնում էր դա, և կպավ մարդասպանի ավտոմատից։ Սա չէր սպասում, անակնկալի գալով՝ դեն հրեց կնոջը և կրակեց ուղիղ նրա կրծքին։ Կինն ինքնաբերաբար ձեռքերը տարավ կրծքին, մատների արանքով հոսեց արյունը, մի քայլ առաջ եկավ, մի քայլ ևս, ծնկները ծալվեցին, ընկավ որդու մոտ, գլւխը սեղմեց նրա տաք մարմնին, հանգավ․․․

–Հրեշներ,– հեկեկաց Մայան և երեսը ծածկեց ձեռքերով։– Գարշելի արարածներ։– Եվ նա դեռ լալիս էր , դեռ ձեռքերը չէր բարձրացրել դեմքից՝ մոտեցող աղմուկ լսեց։ Այդ նրանք էին՝ գերմանացիները, և ձայներն էլ մարդու չէին ասես՝ կատաղած շան հաչոցներ էին։ Մայան ետ տարավ ձեռքերը, շրջվեց։ Սաղավարտ հագած գերմանացիները տակնուվրա էին անում կառքը։ Հանեցին մոր թևի ժամացույցն ու Միխայիլի գիրզե սապոգները, ինչ-որ բաներ վերցրին նրանց ճամպրուկներից, իսկ իր ճամպրուկից վերցրին ամառային չթե անթև շրջազգեստը, փոքրիկ մկրատը, սանրը, երկու քորոց․․․ Մայան, ասես չհավատալով տեսածին, ապշահար, չթարթող աչքերով երկար նայում էր նրանց ու ոչինչ չէր կարողանում ասել։

–Ռուս շվայն, կապուտ,– գոռում էին սաղավարտավորները, հափշտակած իրերը խցկելով պարկերի մեջ ։-Դուք անկուլտուրական ժողովուրդ, վայրենի խոզեր, մենք ձեզ սովորեցնենք․․․

Ավելի քան երկու շաբաթ, գիշեր ու ցերեկ ամայի տափաստանում, բաց երկնքի տակ մնացին նրանք՝ Պերոմայկայի ու շրջակա ստանցիաների, խուտորների ու գյուղերի, Ստալինոյի ու Վորոշիլովգրադի մարզերի փախստականները։ Օգոստոսի սկզբին եկավ Նովոշախտինսկի գերմնական պարետի հրամանը՝ ուրիշ տեղերից եկած մարդիկ վերադառնան իրենց բնակավայրերը։

–Նորից ետ, դեպի տուն՝ ֆաշիստների մոտ,– հոգնաբեկ ասաց Միխայիլը։ Ձիերը լծելիս նրա ձեռքերը դողում էին։

Ամբողջ գիշերը մանր անձրև էր տեղացել, և հիմա, չնայած արևին գետինը խոնավ էր, կանաչները թաց։ Երիցուկի բյուրծաղկաթերթերից արցունքների պես կախվել էին անձրևակաթիլները, և դրանց մեջ, ինչպես արևի տակ թափված ապակու փշրանքների մեջ, արտացոլվել էր արևը։ Անթիվ, անհամար ծաղկաթերթեր, անթիվ, անհամար արցունքներ․․․

Մայան դուրս եկավ ծառերի արանքից, ուր գիշերը պատսպարվել էին անձրևից, և քայլեց դեպի կառքը․․․ Նա հանկարծակի կանգ առավ, զգալով, որ ամբոխի միջից մեկը սևեռուն նայում էր իրեն։ Մայան ետ շրջվեց ու մնաց այդպես կանգնած․ ոչ այնքան հեռու կանգնել էր Ալեքսանդրա Եմելյանովնան՝ մի քանի օրվա մեջ նիհարած, ոտաբոբիկ․․․ Նա ժպտում էր՝ անուժ պահելու արցունքները։

–Ալեքսանդրա Եմելյանովնա,– արցունքներից խեղդվելով, շշնջաց Մայան, կարոտանքով նայելով ընկերուհուն։– Սաշենկա․․․

Նրանք գնացին իրար ընդառաջ։ Կագ առան՝ դեռևս չհավատալով իրենց աչքերին։

–Տեր աստված, մի՞թե դու ես ,– շշնջաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, նույպես արցունքներից խեղդվելով, կծելով շուրթերը։– Ես այնքան եմ որոնել քեզ, քանի օր է շարունակ քայլում եմ․ ես այլևս ուժ չունեմ Մայա․․․

–Սաշենկա,– խանդաղատանքով ու ջերմեռանդ արտաբերեց Մայան, պոռթկուն շարժումով գրկելով նրան։– Տասնյակ կիլոմետր ոտքով եկել ես իմ ետևից ․․․ Ինչո՞ւ էիր տանջում քեզ․․․

–Իսկ դու ասացիր կսպասես,– իբր կշտամբանքով շշնջաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան , -և ընկերուհու հանդեպ ունեցած սիրուց նվաղեց նրա սիրտը ։– Եկա տեսա տանը չես ․․․ Խելագարվել կարելի էր․․․

–Այդպես ստացվեց․․․ Դու ինձ ներիր, Սաշենկա․․․ Կառքն արդեն պատրաստ էր, ինձ էին սպասում։ Ես նույնիսկ չգիտեմ, թե ինչպես ստացվեց ,– արագ –արագ ասում էր Մայան , – ես քեզ հայտնելու հնարավորություն չունեցա, ներիր ․․․ Իսկ հիմա ետ ենք գնում, Պերվոմայկա․․․

Աննա Փեհլիվանովան արցունքների միջից ժպտալով նայում էր նրանց։

Նրանք Պերվոմայկա հասան օգոստոսի կեսերին, ցերեկը։

Հեղձուկ ու տխուր օր էր։ Արևը բարձրից, երկնքի խորքից անաստվածորեն այրում էր; Ոչ ձայն, ոչ ճպտուն։ Արտասավոր լուռ էր Պերվոմայկան, և շուրջը՝ ողջ տափաստանը։

Մայան նստել էր պատուհանի առջև, քիչ առաջ խոնարհված, նայում էր տնամերձի կողմը , ուր մայրը առաջ ու ետ էր քայլում։ Ինչ-որ խոսում էր։ Ինչ էր խոսում նա՝ ներսում չէր լսվում։

Մայան բաց արեց պատուհանի փեղկը ու լսեց, թե ինչպես կամացուկ թխկաց բակի դռնակը և ինչ-որ մեկի թեթև, փոքրիկ ոտքերը վազեցին բակի միջով, բարձրացան պատշգամբ։ Դուռն առանց թակելու բացվեց, և Ուլյան, ոսկեզօծուն մազերը կրծքից ետ գցելով, վազեց դեպի Մայան ։

–Իմ փախստական աղջիկ ,– ծիծաղելով ու լաց լինելով արտասանեց Ուլյան՝ աչքերը փակ, շնչահեղձ լինելով։– Դու իմ խելառ գնչուհիկ, սրտաբուխ շշնջաց նա՝ փուտկոտ ու ջերմությամբ փաթաթվելով Մայային ու նրա հետ պտտվելով սենյակում։– Ես հենց նոր իմացա, որ եկել ես, Վասյա Բոնդարևը ասաց, և պատկերացնել չես կարող, քիչ մնաց դուրս թռչեր սիրտս․․․

–Վասյա՞ն,– զարմանքով ընդատեց Մայան։– Նա որտեղի՞ց իմացավ։

–Չգիտեմ,– ասաց Ուլյան արագ շնչելով,– հենց որ ասաց, բակում լվացք էի փռում, թողի ու մի գլուխ վազեցի քեզ մոտ։ Ասես մի տարի է չէի տեսել քեզ, այնպես էի կարոտել։ Եվ ահա տեսա։ Դե պատմիր,– նստելով Մայայի դիմաց, ցածրիկ աթոռակին, ասաց Ուլյան, սպասողական նայելով նրան։

–Ի՞նչ պատմեմ,– դառնաժպիտ ասաց Մայան։– Մի՞թե հնարավոր է մի բան պատմել։ Ավելի ճիշտ՝ մի՞թե հնարավոր է բոլորը պատմել։ Սարսաելի է, Ուլյա,– հանկարծակի ցածրացնելով ձայնը, աաց Մայան, ծանր օրորելով գլուխը։ – Ամեն ինչ սարսափելի էր ։– Ավելի լավ է՝ դու պատմիր ․ ի՞նչ լուր կա տղաներից, որտե՞ղ են նրանք։

–Տղաները եկել են։ Երեկ չէ մյուս օրն են եկել։ Նիհար, սևացած։ Ընկել էին շրջափակման մեջ, հետո հաջողվել է փախչել։ Այնպիսի բաներ են պատմում ․․․ Հրեշներ են դրանք՝ այդ գերմանացիները։ Ճիտ եմ ասում։

–Բորյան ինչպե՞ս է, – ուշացումով հարցրեց Մայան, չհամարձակվելով նայել Ուլյային։

–Լավ է։ Բոլորն էլ լավ են։ Նա քեզ համար շատ էր անհանգստանում։

–Ճի՞շտ,– թույլ ժպտաց Մայան, թեթակի կարմրելով։

–Այո, – ջերմագութ վրա բերեց Ուլյան ։ – Եվ, չնայած գերմանական նոր կարգի համաձայն արգելվում է երեկոյան հինգից հետո փողոց դուրս գալ, երեկ ուշ երեկոյան ինքը և Տոլյան եկան ինձ մոտ։ Երկար զրուցում էինք ։ Նա շարունակ քո մասին էր խոսում։

–Ո՞ւր են հիմա նրանք ։

–Տեղ են գնացել։ Չգտեմ ինչու՝ չասացին թե ուր։ Բորյան ասաց՝ մի երկու օր կուշանանք։ Կարևոր գործ կա, ասաց։

–Իսկ մենք չկարողացանք անցնել Դոնեցը,– անսպասելի ասաց Մայան։ – Գերմանացիները հասան մեզ․․․ Եվ ահա մենք վերադարձել ենք ։

–Համարյա բոլորն են եկել,– չգիտես հուսադրելո՞ւ, թե՞ հենց այնպես, մի բան ասած լինելու համար, աաց Ուլյան։ – Պերվոմայկայից ինչքան գնացող է եղել՝ վերադարձել են։ Մեր դասարանից դու էիր մնացել, և ահա դու էլ ես եկել։ Քիչ հետո կգան աղջիկները, նրանք, երևի, չգիտեն դեռ։ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան նույնպես չգիտի հավանաբար, հարկավոր է հայտնել, թե չէ կնեղանա։

Մայան ժպտաց․

–Մենք միասին վերադարձանք այսօր։

–Ինչպե՞ս ,– հարցրեց Ուլյան և զարմանքից աչքերն ավելի խոշորացան։ – Նա չէր մեկնել, նա այստեղ էր․․․

–Նովոշախտինսկի մոտ գտավ մեզ ,– հպարտությամբ ասաց Մայան, շողացող աչքերը դարձնելով Ուլյային։– Իմ ետևից էր եկել՝ սմքած, արյունած ոտքերով։ Հազիվ էր կանգնած մնում։

–Ես նախանձում եմ քեզ, Մայեչկա,– ասաց Ուլյան՝ արագ թարթելով աչքերը։– Այդպիսի մի ընկերուհի ունենայի․․․ կյանքս անգամ չէի խնայի նրա համար։ Իսկ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան ․․․ Ես նրան առաջ էլ հարգում էի, բայց հիմա իմ աչքում նա կրկնակի բարձրացավ։ Ինչպիսի ազնիվ հոգի․․․ Չէ, նախանձում եմ քեզ, Մայեչկա, ինչ ուզում ես ասա։

–Իսկ մի՞թե Վալյա Ֆիլատովան վատ ընկերուհի է։

–Դու գիտես, որ մանկությունից սկսած մենք նրա հետ մտերիմներ էինք,– մտախհ ասաց Ուլյան ։– Այս բոլոր տարիներին մենք իրար հետ կիսել ենք մեր վիշտն ու ուրախությունը, շարունակ միասին ենք եղել և, պատկերացնել չես կարող , առանց նրան ապրած իմ մի օրը տանջանք է եղել ինձ համար։ Ես Վալյային հիմա էլ աշխարհի չափ սիրում եմ, բայց, ինչպես ասեմ քեզ, տարբեր մարդիկ ենք մենք, Մայա։ Բոլորովին տարբեր։ Դժվարության դեպքում նա չի դիմանա․ ես դա հաստատ գիտեմ։ Ես հիմա էլ սիրում եմ նրան, և գուցե դա սեր էլ չէ արդեն, գուցե պարզապես խղճում եմ նրան, չգիտեմ․․․Իսկ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան ․․․ Նա քեզ հետ կգա մինչև աշխարհի վերջը։

–Որովհետև գիտի՝ ես մինչև աշխարհի վերջը չեմ գնա,– ծիծաղեց Մայան։

–Եթե նույնիսկ գնաս՝ կգա։ Մի՞թե կասկածում ես։

–Իհարկե, չեմ կասկածում,– ասաց Մայան սիրով, ջերմությամբ։– Կատակում եմ։

–Իսկ Վալյան․․․ այո, ես նրան հիմա ավելի շատ եմ խղճում,– շարունակեց Ուլյան ։– Ես սա արդեն լրիվ համոզվածությամբ եմ ասում, և, եթե տեսնեիր՝ ինչպես էր լաց լինում նա այսօր․․․ Երբեք չեմ մոռանա։ Երբեք ․․․ կանչող կար, դուրս եկա տեսա ինքն է։ Կանգնել է ցանկապատի մոտ, ցանկապատից բռնած ու լաց է լինում, «Ի՞նչ է պատահել», – հարցնում եմ։ Իսկ նա ողջ մարմնով դողում է։ «Ինձ քշում են Գերմանիա,– ասում է։– Անձնագիրս վերցրին, կարգադրեցին ոչ մի տեղ չգնալ, ասացին շուտով ծանուցագիր կլինի»։ «Ինչո՞ւ էիր գնացել », – ասում եմ։ Իսկ նա՝ «Վախից գնացի․․․» Կարդացել է գերմանական պարետի հրամանը՝ բորսա գնալու և գրանցվելու մասին, և իսկույն ներկայացնել։

–Ի՞նչ բորսա ,– չհասկացավ Մայան։

–Աշխատանքաին բորսա,– հանգիստ ասաց Ուլյան, թոթվելով ուսերը։ – Երիտասարդներին ուզում են քշել Գերմանիա։ Մի՞թե չես լսել։

–Ոչ ։

–Բոլորին հավաքագրում են։

–Ես չեմ գնա,– ընդոստ ելնելով տեղից ասաց Մայան՝ հուզված քայլելով սենյակում։-Ոչ մի դեպքում։ Թող տեղնուտեղը գնդակահարեն, բայց չեմ գնա։ Քեզ նույնպե՞ս կանչել են։

–Հրամանը բոլորի համար է։

–Եվ հետո՞։

–Իվան Արսենտևիչից տեղեկանք եմ վերցրել, որ իբր գերմաներեն լեզու եմ դասավանդում դպրոցում։ Քեզ համար էլ կվերցնենք։ Հենց վաղը կգնանք նրա մոտ։ Նա մեզ կօգնի։ Նա բոլորիս կօգնի։ Իսկ Զոյա Ալեքսեևան, Մայա, գերմաներենի մեր ուսուցչուհին, պարզվում է, հոյակապ մարդ է։ Ճշմարիտ է ասված, որ դժբախտության ժամանակ մարդ հեշտ է ճանաչվում։ Նրան հրավիրել են քաղվարչություն՝ աշխատելու, իսկ նա հրաժարվել է։ Եվ գիտե՞ս ինչ է ասում․ «Ես չեմ գնա, ասոմ է, նրանց մոտ աշխատելու։ Մեր՝ սովետական մարդկանց պետք է կանչեն, ծեծեն, իսկ ես պարտավոր եմ նրանց համար թարգմանել այն բոլորը, ինչ կասեն մեր մարդիկ․․․ Չեմ գնա երբեք»։ Ահա թե ումից պետք է օրինակ վերցրել, Մայա․․․ Իմ թղթերը նույնպես պատրաստ են՝ ինձ Գերմանիա՝ տաժանակիր աշխատանքի ուղարկելու համար։ «Բավարիա» կոչվող հավաքագրման հանձնաժողով կա, այդ հանձնաժողովը հատուկ քարտեր է լրացնում, բժշկական քննության է ենթարկում, իսկ հետո վերցնում են անձնագիրը, վկայական են տալիս, որ իրենց լեզվով կոչվում է «աուսվայս» և հրամայում են սպասել՝ մինչև կանչեն։ Շուտով, երևի կկանչեն ինձ։ Բայց չեմ գնա։

–Պատկերացնո՞ւմ ես, Ուլյա, մեզ պետք է քշեն Գերմանիա,– որոշ լռությունից հետո ցածրաձայն ասաց Մայան, բա պատուհանից նայելով դուրս։ – Մեզ պետք է քշեն Գերմանիա,– շարունակեց նա մտածուն,– մենք այնտեղ գործարաններում զենք կպատրաստենք, իսկ այստեղ նրանք այդ զենքով կսպանեն մերոնց․․․ Մի՞թե դա լինելու բան է, Ուլյա։

–Ոչ,– վճռական արտասանեց Ուլյան, նունպես ելնելով տեղից ։– Չպետք է թույլ տալ,– կիսաձայն ավելացրեց նա, մոտենալով Մայային, այտը սեղմելով նրա ուսին։– Մենք չպետք է թողնենք․․․ Ես երկար եմ մտածել, բայց չեմ կարողացել մի ելք գտնել։ Եվ եթե դու իմանայիր, թե ինչեր են արել նրանք այստեղ, Մայա, եթե միայն իմանայիր։ Ախր, սկզբում շատ էին նրանք։ Շարունակ գալիս էին ու գալիս։ Տուն չկար , ուր գերմանացիներ չլինեին։ Ձեր տանն էլ կային։ Եվ ինչ էին անում նրանք։ Անխնա կտրում էին ծառերը, որովհետև, նրանց կարծիքով, այդ ծառերի ետևում կարող էին թաքնվել պարտիզանները, բակերում ինչ կար՝ մորթում էին, վառում էին ցանկապատները, թալանում էին բնակչությանը՝ չխորշելով անգամ վերցնել ամենաանշան ու կեղտոտ բաներ, ծեծում էին, գնդակահարում առանց պատճառի։ Հիշո՞ւմ ես մեր դպրոցի պահակ Սեմյոն Միտրոֆանովիչին․․․ Նրան հենց առաջին օրը, ժողովրդի աչքի առաջ կախեցին դպրոցի դարպասից։ Գերմանացիները ցանկացել էին մտնել դպրոց, իսկ նա սկսել էր կրակել երկրորդ հարկից։ Մի քանի հոգու սպանել էր, իսկ հետո, երբ վերջացել էր փամփուշտը, կաղալով դուրս էր եկել դպրոցից։ Նրան կախեցին դպրոցի առաջ։ Ամողջ երկու օր կախված մնաց․ գերմանացի սպաները կախաղանի մոտ նկարվում էին։ Չեմ մոռանա երբեք, Մայա, մինչև մահ ու գերեզման չեմ մոռանա դրանց արարքները։ Եվ ո՞վ պիտի անմեղ զոհերի վրեժը լուծի նրանցից ․․․ Ես հիմա էլ շարունակ այդ մասին եմ մտածում։ Բայց ի՞նչ կարելի է անել՝ չգիտեմ։

Երկուսն էլ երկար ժամանակ լուռ էին։

–Եկել է վճռական ժամը,-Ուլյա ,– վերջապես խոսեց Մայան և նրա ձայնը դողդոջեց։– Եվ մենք պետք է պայքարի ելնենք, որովհետև ավելի լավ է մեռնել կանգնած, քան ծնկի գալ թշնամու առջև։ Պետք է պայքարել, նահանջի ճանապարհ չկա և չի կարող լինել։ Ինչքան ենք լսել ու կարդացել հերոսության մասին, հերոսական գործեր երազել, և ահա եկել է ժամը՝ հաստատելու, որ զուր չէին մեզ այնքան վստահում որ մենք անսասան կանգնած ենք հայրենիքի պաշտպանության դիրքերում։ Մենք կհաղթենք,– արդեն հաստատուն ձայնով շարունակեց Մայան։ -Դժվար հաղթանակ կլինի դա, պարզ է, անասելի դժվար հաղթանակ կլինի, կգա այդ օրը։ Մենք գերմանացիներին ջարդեցինք Չուդ լճում, կջարդենք նաև հիմա։ Պատմությունը չի հիշում, որ ռուսական հողը գրավված լինի երբևիցե, իսկ հիմա՝ առավել ևս։ Հիշո՞ւմ ես Տարաս Բուլբայի խոսքը՝ աշխարհում չկա այն ուժը, որ կոտրի ռուսական ոգին։ Չկա, Ուլեչկա,– կրծքային հուզված ձայնով ասաց Մայան։– Մենք կհաղթենք, կվերադառնան մերոնք, կհարցնեն՝ ի՞նչ եք արել՝ ոչինչ։ Հապաղել՝ ոչ մի դեպքում, պետք է գործել, Ուլյա, պետք է մի բան անել։ Ինձ թվում է, շատերը կգան մեր ետևից։

–Իհարկե, կգան, – փութկոտ ավելացրեց Ուլյան:

–Եվ չի կարող, որ ընդհատակում մարդ չլինի թողնված: Գուցե հետագայում կարողանանք կապ հաստատել նրանց հետ: Մի խոսքով, ամեն ինչի սկիզբն է դժվար:

–Ու՞մ հետ կարելի է խոսել, – հարցրեց Ուլյան՝ իր սև ու խոշոր աչքերով կողքանց նայելով Մայային: – Ովքե՞ր կգան մեր ետևից քո կարծիքով…

–Իմ կարծիքով… տղաներից Անատոլին, Բորյան, Վիկտոր Պետրովը, Դեմյան Ֆոմինը… Դիմկան թեպետև փոքր է, բայց շատ է խիզախ… Նրա հետ մարդ չի տխրի:

–Գենադի Լուկաշովը, Անատոլի Նիկոլաևը, – այնուհետև թվեց Ուլյան, – Նիկոլայ Ժուկովն ու Անատոլի Նիկոլաևը, որոնք դուրս գալով շրջափակումից, վերադարձել են Պերվոմայակ, Վլադիմիր Ռադոզինը…

–Եվգենի Շեպիլյովն ու Վասյա Բոնդարևը, – ավելացրեց Մայան: – Իսկ աղջիկների՞ց:

–Աղջիկներից առաջին հերթին ես և դու, – ժպտաց Ուլյան, – Շուրա Բոնդարևան, Նինա Գերասիմովնան, հետո Նինա Մինաևան, Անգելինա Սամոշինան, Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, որովհետև, պարզ է, որտեղ դու՝ այնտեղ էլ նա, – դարձյալ ժպտաց Ուլյան սիրալիր նայելով ընկերուհուն: – Նա հենց միայն խանդից կգա:

–Լավ, լավ՝ հետո՞, – ժպտաց Մայան: – Է՞լ ով:

–Լիլիա Իվանիխինան, քույրը՝ Տոնյան…

–Ինչպե՞ս թե… մի՞թե Տոնյան այստեղ է:

–Այո, վերադարձել է: Անհայտ կորել էր ճակատում: Ումանի մոտ, և հիմա վերադարձել է: Եվ պատկերացնել չես կարող Լեհաստանից մինչև այստեղ ոտքով: Պարզվում է՝ համակենտրոնացման ճամբարում է եղել: Այնտեղից է փախել… Որ տեսնես չես ճանաչի:

–Իսկ ինչո՞ւ չէիր ասում: Տա՞նը կլինի հիմա:

–Այո: Աղջիկներն էլ, երևի, այնտեղ են: Ուզո՞ւմ ես գնանք:

–Իհարկե, ուզում եմ: Դեռ հարցնում է …

Նրանք դուրս եկան պատշգամբ: Մայան հայացքով փնտրեց մորը:

–Աննա Վասիլևնա, բարև ձեզ, – նկատելով Աննա Փեհլիվանովային, ժպտահայաց ասաց Ուլյան, պատշգամբի բազրիքի վրայով թեքվելով առաջ: – Ինչպե՞ս եք:

–Ինչպես տեսնում եք, – ընկճված ու մտացրիվ պատասխանեց Աննա Փեհլիվանովան: – հրեշները ամբողջ այգին քարուքանդ են արել, կարտոֆիլը հանել ոչինչ չեն թողել:

Կարճ լռություն տիրեց:

–Մամ Ուլյայի հետ գնում ենք Իվանիխինների մոտ,– ասաց Մայան, դանդաղ իջնելով փայտե աստիճաններով, – Տոնյան եկել է, գնում եմ տեսնելու:

–Գնա, – ասաց Աննա քիչ մտածելուց հետո: – Աշխատիր չուշանալ:

-Զբոսայգով գնանք, – առաջարկեց Ուլյան, երբ նրանք դուրս եկան փողոց: – Ավելի քիչ կհանդիպենք դրանց:

–Ո՞մ, – չհասկացավ Մայան:

–Չե՞ս տեսնում, – հայացքով ցույց տալով փողոցի ծայրում կանգնած գերմանացիներին, ցածր ասաց Ուլյան:

Իվանիխինների տունը ավանի կենտրոնում էր, դպրոցից ոչ հեռու, և Ուլյան ու Մայան, կտրելով փողոցը, տների արանքով ընկած նեղ ճանապարհով գնացին զբոսայգու կողմը:

–Ես դրանց՝ այդ ծախու արարածներին տանել չեմ կարողանում, – նորից խոսեց Ուլյան, արագ շնչելով, – Նրանք հենց առաջին օրը վազեցին գերմանացիների մոտ և առաջարկեցին իրենց ծառայությունը: Եվ այժմ, գիտե՞ս, Կրասնոդոնում գերմանական ժանդարմերիա կա, ինչպես նաև ոստիկանություն՝ տեղական դավաճաններից: Մայրդ կոմունի՞ստ է;

–Այո,– գլխով արեց Մայան՝ կռահելով, թե Ուլյան ինչու հարցրեց դա:

–Նրանք առաջինը կոմունիստներին են մատնում, – պարզաբանեց Ուլյան: – Կոմերիտաններին նունպես մատնում են. Հարկավոր է զգույշ լինել: – Ուլյան մի կարճ պահ դարձյալ լուռ էր, հետո ասաց. – Չես կարող պատկերացնել, թե ինչ միամիտն էի առաջ. Ինձ թվում էր, թե մեր Պերվոմայկայում ոչ ոք չի գնա գերմանացիներին ծառայելու: Չեն գնա, մտածում էի, մեզ մոտ դավաճաններ չեն լինի: Բայց եղան…

Ուլյան չէր ավարտել խոսքը, առջևում, ծառերի ետևում մի դուռ ճռռաց, լսվեցին աստիճաններով իջնող ոտնաձայներ: Ոտնաձայները անցան բակով, և մի գերմանացի զինվորական հմազգեստով, շեկ մազերով ու գիրուկ՝ դուրս գալով այնտեղից, կանգնեց դարպասի մոտ՝ համարյա փակելով նեղ ճանապարհը: Անբնականորեն կարմիր դեմքով ու ինքնագոհ՝ նա նայում էր աղջիկներին՝ մի ձեռքով հանգիստ կոճկելով վերնաշապիկը:

–Որտեղի՞ց լույս եկավ այս հրեշը, – շշուկով արտաբերեց Ուլյան՝ դանդաղեցնելով քայլերը:

–Ոնց որ խմած է, – ակամա Ուլյային թևանցուկ անելով, կիսաձայն ասաց Մայան, նույնպես դանդաղեցնելով քայլերը:

–Գնանք, այդ տխմարը կկարծի՝ վախենում ենք, – հազիվ զսպելով իրեն, ասաց Ուլյան:

– Ուխ, թշվառական, գերմանացի է հերիք չէ, խմած է:

–Կամաց:

–Արի, արի, – ինչպե երեխայի ցուցամատով կանչեց գերմանացին՝ ապշորեն ժպտալով: – Էս ինչ լավ դնչիկներ… Արի, ես ձեզ չուտեմ, ես ձեզ մի քիչ ուտեմ…

Նա մեջքով ընկավ ցանկապատին, որից ցանկապատը ետ գնաց, և ժպիտը բերանից կախ՝ սպասեց մինչև աղջիկները մոտենան:

Իսկ աղջիկները թեթևաքայլ եկան ու ասես չկար նա՝ անտարբեր անցան:

– Կանգնել, – ծանրորեն ելնելով թեք ընկած ցանկապատից, արտասանեց հարբած զինվորականը՝ շարունակ ժպտալով: – Ցու միր, ցու միր, խիլֆե… Ես փոքրիկ հարց տամ… Մի րոպե կանգնել…

Աղջիկները կանգ առան:

–Ես փոքրիկ հարց տամ, – կրկնեց նա՝ տեղում օրօրվելով: – Մի դնչիկ հիմա ասաց իսկական սատանա ինձ… Լավ խոսք…

–Այո, այո, – գլխի ընկավ Ուլյան: – Շատ լավ խոսք է՝ ձեզ սազական: Միայն ոչ թե իսկական սատանա, այլ իսկական դև:

Գերմանացին ծիծաղեց և դարձյալ ինչ-որ բան էր ուզում հարցնել, սակայն աղջիկները վազելով գնացին նեղ ճանապարհով և քիչ անց դուրս եկան զբոսայգի:

–Ահա թե ինչպես են ապրում նրանք մեզ մոտ, – վերջապես խոսեց Ուլյան պորը հառաչելով:

– Գիտե՞ս ում տնից դուրս եկավ:

Մայան չպատասխանեց: Նա տխրությամբ, լռին նայում էր շուրջը. Ամառային կինոթատրոնի դռները պոկված էին, պատերը քանդված, այնտեղ, ուր շատրվաններ էր ու կիսամերկ կնոջ արձանը՝ դեմքը դեպի ծագող արևը, գիպսի կտորներ էին թափված: Զբոսայգուց համարյա ոչինչ չեր մանցել. Գետնին ընկած ծառերի արդեն չորացող սաղարթների միջից անընդմեջ, տխուր կանչում էին ճռիկները:

– Նեմչինովայի տնից դուրս եկավ, – նորից խոսեց Ուլյան, կծելով շուրթերը: – Իսկ մենք մեր ուսուցիչների մեջ, երևի, ամենից շատ նրան էինք սիրում; Եվ նրան չսիրել հնարավոր էլ չէր. Նա այնպես գեղեցիկ էր… Իսկ նրա արձաթե նուրբ ձայնը, շուրթերի հմայուն շարժումը, ժպիտը… Եվ առարկան էլ լավ գիտեր. հիշու՞մ ես ինչպես էր գերմաներեն խոսում: Ասես այնտեղ, Գերմանիայում էր անցկացրել ողջ կյանքը: Զոյա Ալեքսեևնան հրաժարվել է, իսկ նա հենց առաջին օրը գնաց գերմանացիների մոտ և առաջարկեց իր ծառայությունը:

–Մի՞թե, – ուշացած ու մտամփոփ հարցրեց Մայան:

–Այո, – հաստատուն ասաց Ուլյան: – Աշխատանքային բորսայում քարտուղար է: Ես այդ մասին սկզբում չգիտեի: Եվ լավ էր, որ ինձ զսպեսի, թե չէ՝ ով գիտե ինչ կլիներ: Մորաքրոջս մոտից էի գալիս, Կոքսուգոլ ավանից, ճանապարհին պատահեցինք: Զինա Վիրիկովայի մոր հետ կանգնած զրուցում էին: Նրանք սկզբում ինձ չէին նկատել, նա ինչ-որ բան էր պատմում, Զինայի մայրը բարձր ծիծաղում էր: Հենց որ տեսան լռեցին: Ուզում էի անցնել, կանգնեցրեց: Հետո որոշ ժամանակ միասինլուռ քայլում էինք: Ցանցաղամբյուղ կար ձեքռին, մեջը երկու բոքոն հաց, երշիկ, ճարպ, գինի, ասես դիտավորյալ չէր փաթաթել, որպեսզի մարդիկ տեսնեն: Ինչպե՞ս, ասում է, ի՞նչ ես անում, ի՞նչ ես մտածում նոր կարգերի մասին: Եվ հանկարծ «Լսիր, Ուլյա, ասում է, ես միշտ էլ խորին հարգանք եմ տածել քո հանդեպ և ուզում եմ սրտաբաց լինել քեզ հետ: Սովետները այլևս չեն վերադառնա այստեղ, արի մտածենք՝ ինչպես ապրել այսուհետև: Գերմանական իշխանությունը տեղական բնակչության աջակցության կարիքը զգում է: Հին կազակները հեծելազորային ջոկատներ են կազմում: Հարկավոր է, որ երիտասարդները ես օգնեն»: Մնացել էի շշմած: Թքե՞լ նրա երեսին, մտածում էի, ասե՞լ , որ ծախու արարած է, որ մի կես լիտր պրովանսական ձեթի համար կարող է ծախել հայրենիքը… Բայց լավ էր, որ ոչինչ չասացի, որովհետև նա արդեն կապված էր գաղտնի ոստիկանության հետ: Ես դա հետո իմացա:

–Իսկ հետո՞, – հարցրեց Մայան, հետզհետե մռայլվելով: Նա շարունակ գետնին էր նայում:

–Ես նրան չէի պատասխանում, իսկ նա կարծում էր՝ տատանվում եմ: Ի՞նչ ես մտածու, ասում է, հո միշտ ծնողներիդ շլնքին չես նստելու, ընդհակառակը՝ հարկավոր է օգնել նրանց: Ես դարձյալ լուռ էի, չնայած փոթորկվում էր հոգիս, և, ինչքան կարող էի, հանգիստ ասացի. «Շնորհակալություն, Օլգա Կոնստանտինովնա, ես կմտածեմ»: Եվ հեռացա, որպեսզի նա ոչինչ չհարցնի այլևս:

Լուռ քայլեցին մի քիչ:

–Ես այդ մասին պատմեցի տղաներին, – ասաց Ուլյան՝ դանդաղ արտաբերելով բառերը: – Եվ չգիտել նրանցից ով էր գրություն փակցրել Նեմչինովայի դռանը՝ «Ծախու արարած, երբ մերոնք գան՝ առաջինը ձեզ են կախելու»: Վախից երեք օր բորսա չէր գնացել:

Մայան ծիծաղեց:

–Հետաքրքիր է՝ ո՞վ է գրել, – հարցրեց նա՝ ուշադիր նայելով Ուլյային:

–Չգիտեմ, – ասաց Ուլյան խուսափողական թոթվելով ուսերը: – Երևի պարտիզանները:

Մայան ուշադիր նայեց Ուլյային, ժպտաց:

Առջևում երևաց Իվանիխինների տնակը:

Դուռը Լիլյան բաց արեց և, չնայած հենց նոր լսել էր, որ Մայան վերադարձել է, զարմացած ձեռքերը ուրախ խփեց իրար:

–Օյ, այս ու՞մ եմ տեսնում,– բերանը բաց, անձայն ծիծաղեց Լիլիան, աչքերը մի կիսավայրկյան խփելով: – Այս ու՞մ եմ տեսնում, – նա հապճեպ շարժումով գրկեց Մայային, սեղմեց նրան: – Տոյնյան շարունակ քո մասին է հարցնում,– ետ քաշվելով ասաց Լիլիան՝ դեռևս գրկից բաց չթողնելով Մայային: – Մտեք, աղջիկներն էլ տանն են: Մենք հենց ուզում էինք գալ քեզ մոտ, Տոնյան ճամբարից բաներ էր պատմում, և մենք բոլորս լսում էինք, և պատկերացնել չես կարող, թե նա ինչպես է ազատվել այդ դժոխքից: Դա պարզապես հրաշքի նման բան է եղել, որովհետև, ինչպես Տոնյան է պատմում, այնտեղից ոչ ոք չի ազատվում…

Ուլյան ու Մայան ներս մտան սեյակ, և, դեռ չընտելացած սենյակի մթությանը,

աղջիկները թափվեցին Մայայի վրա․ պտտում էին նրան սենյակում, համբուրում․․․

–Սպասեք, մի րոպե սպասեք,– արագ թարթելով աչքերը ասում էր Մայան ։– Ես ոչինչ չեմ տեսնում։

Նրա աչքերը հետզհետե ընտելացան սենյակի լույսին, և նա տեսավ Տոնյային՝ մահճակալի մոտ կանգնած, նիհար։ Տոնյան ընդառաջ եկավ։

–Լրիվ փոխվել եմ, չէ՞,– կամացուկ ասաց նա՝ փորձելով ժպտալ։– Եթե ուրիշ տեղ տեսնեիր՝ հավանաբար, չճանաչեիր, չէ՞․․․

–Կճանաչեի,– ցածր ասաց Մայան, շփոթված նայելով Տոնյայի գունատ դեմքին և նույնպես փորձելով ժպտալ ։– Ես քեզ կճանաչեի,– դողդոջ ձայնով արտաբերեց Մայան և լուռ, պոռթկուն շարժումով գրկեց Տոնյային ու երկար ժամանակ մնաց այդպես՝ նրա սիրունիկ դեմքը իր կրծքին սեղմած։ Նրա արցունքները արդեն հոսում էին, և նա չէր կարողանում դրանք զսպել։ Եվ նա այդ կարճ ակնթարթում, ինչպես հեռավոր երազի մեջ, արցունքների միջից տեսավ Տոնյային, հիշեց, թե ինչպես էին ամառները աղջիկների հետ միասին գնում Պոպովկա՝ պիոներական ճամբար, ինպես էին այնտեղ երջանիկ ու անհոգ երգում խարույկի մոտ, լուսնալույսի տակ՝ կիթառի մեղմիկ նվագակցությամբ, իսկ ցերեկները լողանում էին Դոնեցում, վազվզում անտառներում, ծաղիկներ քաղում․․․ Բայց դա ուրիշ աշխարհ էր, այդ աշխարհը չկա էլ, իսկ այս աշխարհը, որի մեջ նրանք ապրում էին, սարափելի էր։

Մայան բարձրացրեց գլուխը և խզված ձայնով ասաց․

–Դե պատմիր ․․․

Աղջիկներն արդեն շարվել էին մահճակալների երկարությամբ՝ ինչպես քիչ առաջ, Լիզան աթոռակներ բերեց Մայայի և Ուլյայի համար։ Բոլորը նայեցին Տոնյային՝ սպասելով նրա պատմությունը։ Տոնյան նստեց աղջիկների խմբի կենտրոնում և պատմեց հանդարտ, ցածր ձանով․

–Ումանից մեզ քշեցին Զվենիգորոդ՝ ռազմագերիների համակենտրոնացման ճամբար։ Այնտեղ, փշալարերով պատված բարաքներում մեզ պահեցին երկու ամիս, հետո գարշահոտ բարաքներից բոլորիս դուրս տարան բակ, շարք կանգնեցրին։ Ո՞ւր են տանում, մտածում ենք։ Իսկ նրանք մեզ քշում են կայարան։ «Շնելլեր, շնելլեր․․․»,– ավտոմատի կոթով հրում են, ռետինե ձողիկներով խփում ետ մնացողներին։ Ես գրկում եմ Շուրիկին, որպեսզի ետ չմնա։ (Մենք նրա հետ շատ էինք մտերիմ,– ասաց Տոնյան՝ մի ակնթարթ նայելով Մայային․ նա այդ տղայի՝ Շուրիկ Իվանովի մասին պատմել էր արդեն աղջիկներին։– Սպիտակ դեմքով ու գորշաշեկ մազերով տղա էր՝ հինգ տարեկան։ Կանգում էր մոտդ գլուխը կախ, բայց երբ բարձրացնում էր աչքերը, նրանցում այնպիսի մի վճիտ դյուրահավատություն էր փայլում, որ սիրտդ ճմլվում էր անզորությունից ու ցավից) ։ Կայարանում մեզ նորից հաշվեցին, լցրին վանդակապատ վագոնները, պինդ փակեցին դռները՝ դեպի արևմուտք։ Անցնում ենք Վիսլան, Տերասպոլը, յոթ օր ու գիշեր քաղցած ու ծարավ մեզ տանում են, իսկ թե ուր են տանում՝ չգիտենք։ Երբեմն կանգնում ենք, վագոններից թափում են մահացածներին։

Հիմնականում մեռնում են երեխաներն ու ծերերը։ Կանգառներում, չնայած գերմանացիների արգելքներին, լեհերը վանդակների արանքներից ուտելիք էին գցում վագոն։ Խնձոր, հաց, երշիկ։ Սփոփիչ խոսքեր էին ասում։ Յոթերորդ օրը, գիշերվա կեսին, մեր գնացքը հասավ կրկնափշալարերով պատված ինչ-որ ճամբար։ Անաստղ գիշեր էր։ Շենքեր էին երևում՝ լայն խողովակներով, որոնցից կծու, թանձր ծուխ էր ելնում, իսկ երբեմն նաև կրակի լեզվակներ։ Օդը մի տեսակ ներծծված էր քաղցրավուն այրվածահոտով։ Մեզ սկզբում թվաց, թե պաշտպանողական նշանակության ֆաբրիկա են բերել, փշալարերի երկարությամբ էլեկտրական լամպեր էին վառվում։ Բայց մենք սխալվում էինք, մեզ բերել էին Օսվենցիմ՝ համակենտրոնացման ճամբար։

–Ես լսել եմ այդ ճամբարի մասին,– ասաց Շուրա Բոնդարևան արագ թարթելով աչքերն ու փոխնիփոխ նայելով աղջիկներին։ – Ռադիոն հաղորդել է, լսել եմ։ «Խոսում է Եվրոպայի դժոխք- Օսվենցիմը», «Խոսում է Եվրոպայի դժոխք- Օսվենցիմը»– այսպես են սկսվում հաղորդումները։ Ես լսել եմ․․․

Տոնյան նայեց Շուրային, սակայն ոչինչ չասաց, նրա թախծոտ աչքերը նայում էին նրան , բայց չէին տեսնում ասես։ Նա մտքերի հետ էր։

–Մեզ աշխատեցնում էին դաշտերում, կերարում էին թեփով լի վռիկ-ապուրով, եթե ոչ՝ կարտոֆիլի կամ գոնգեղի քչեփով, պահում էին դարձյալ բարաքներում,– ասաց Տոնյան մտածկոտ ու տխրաձայն։– Իսկ բարաքները շատ էին՝ տասնյակ հազարավոր կալանավորներով՝ Ֆրանսիայից, Լեհաստանից, Հարավսլավիայից, Սովետական Միությունից ու այլ երկրներից։ Քնում էինք եռհարկ նեղ տախտակամածների վրա, իրար սեղմված, որովհետև բարաքներում տեղ չկար, իկ ամեն օր նոր տրանսպորտ էր գալիս կալանավորներով։ Առավոտները բարաքներից հանում էին մեռածներին ու նրանց, ովքեր անզգա ընկած էին և, ինչպես փայտը անտառում, դարսակներով շարում էին բարաքների մոտ, իսկ այնտեղից, հատւկ մեքենաներ կային՝ խաչով, այդ մեքենաներով տանում էին դիակիզարան՝ այրելու․․ Քանի կենդանի եմ, երբեք չեմ մոռանա, թե ինչպես մի օր Շուրիկը ձգեց թևս ու կամացուկ ասաց ․– Տոնյա մամա, ուզո՞ւմ եք Բրյանսկի պարտիզանների երգը ձեզ համար երգեմ․․․ Մեր բարաքում երեխաներն ինձ այդպես էին կոչում՝ «Տոնյա մամա»։– Երգիր,– կամացուկ ասացի ես։ «Մթին անտառում ջահել պարտիզանն էր թաքնվել ջոկատով»,– Շուրիկը երգում էր շշուկով, ձայնը թրթռում էր․

․․․Աշնան անձրևի տակ կսպասենք թշնամուն,

Կխեղդենք մենք ֆաշիստ-հրեշին։

Լուսամուտի մոտ մեզ չեն սպասում

Ոչ կին , ոչ էլ քույր,

Մեր մայրը սեղան չի գցի մեզ համար ։

Մեր տները վառել են, հարազատները մեր չկան,

Լոկ քամին է ոռնում ավերակներում։

Այդ քամին հարազատ թռչում է այնտեղ,

Երկրի վրայով ավերված՝

Արցունքներն է հաշվում

Եվ վերքերը անթիվ, անհամար․․․

Դե, ելիր, պարտիզան, ելիր դու անվախ,

Վրեժը լուծիր թշնամուց․․․

Շուրիկի աչքերը վառվում էին։ Ասեա ոչ թե փոքրիկ կալանավոր էր երգում, այլ ժողովրդական մի ահեղ վրիժառու։ Նրա փոքրիկ կուրծքը բարձրանում-իջնում էր։ «Նրանք իմ մորն ու քույրիկիս սպանեցին,– թրթռացող ձայնով ասաց նա ։– Բայց իմ պապան նրանց ցույց կտա։ Իմ պապան պարտիզան է»։ Մարմինս փշաքաղվեց նրա այդ խոսքերից։ «Իհարկե,– ասացի ես՝ նրան սեղմելով կրծքիս։– Մենք դեռ ցույց կտանք նրանց ։ Քնիր»։ Ինձ թվաց, թե նա քնել է, բայց քիչ անց լսեցի նրա զսպված փղձկոցը։ «Ի՞նչ է պատահել, Շուրիկ ,– հարցնում եմ,– ինչո՞ւ ես լալիս»։ «Ես գոնե մի փոքրիկ կտոր հաց եմ ուզում »,– ասաց նա։ Իսկ մի շաբաթ անց, աղջիկներ, ճամբարային բժիշկ Յոզեֆ Մենդելի կարգադրությամբ մեր բարաքից տարան Շուրիկին։ «Ո՞ւր են տանում»,– հարցրեց ։ Ես ոչինչ չկարողացա պատասխանել։ Նա վերջին անգամ սեղմվեց ինձ, գնաց։ Ճամբարային բժիշկ Մենգելը կարբոլաթթվային սրսկումներ էր կատարում երեխաների վրա, և նրանք դանդաղ, ցավց գալարվելով մահանում էին։ Մենք այդ մասին գիտեինք, և ես համոզված էի, որ Շուրիկին տարան Մենգելի կարգադրությամբ։ Մի քանի օր անց յոթերորդ բարաքի մոտ դիակները հավաքելիս մենք գտանք Շուրիկին։ Ցավից ու սարսափից այլանդակվել էր դեմքը։ Ես նրան կրծքի վրա դաջված համարից ճանաչեցի՝ 20022։ Մինչև հիմա էլ հիշում են։

Տոնյան պատմեց, թե ինչպես էին էսէսականները ծեծում կալանավորներին, կատաղած գամփռները բաց թողնում նրանց վրա, և թե ինչպես մի անգամ, երբ անցնում էին Վիշկովիցե գյուղով , մի փոքրիկ աղջիկ՝ չորս –հինգ տարեկան, վազեց դեպի իրենց խումբը՝ ձախ ձեռքը կրծքին սեղմած, աջում՝ ինչ-որ փաթեթ։ Նա փաթեթն արագ տվեց Տոնյային և դեռ չէր հասցրել ետ շրջվել, գերմանուհի վերահսկիչ Խասսեն ռետինե մտրակով խփեց նրա դեմքին։ Աղջիկը ճչաց ու ետ ցատկեց, փոքրիկ ձեռքը սեղմած կրծքին, և նրա մատների արանքից ծորում էր արյունը։

–Աշխարհում վատ մարդիկ շատ կան,– շարունակեց Տոնյան՝ նույն հանդարտ ու ցածր ձայնով։– Բայց լավերը ավելի շատ են։ Եվ եթե այդպես չլիներ, աշխարհը կկործանվեր։ Այո, լավերը շատ են,– կրկնեց նա հաստատուն ձայնով։– Մի գերմանուհի կար մեզ հետ՝ նույնպես կալանավոր՝ Գերտա Շնեյդեր։ Նա էլ մեզ նման իր բաժին հարյուրհիսուն գրամ հացի մի մասը տալիս էր երեխաներին։ Մեր բարաքի մոտ մի ուրիշ բարաք էլ կար՝ համար 25։ Այդտեղ մահվան դատապարտված կալանավորներն էին։ Նանք ոչինչ չէին տալիս՝ ոչ ջուր, ոչ ուտելիք։ Եվ ահա մի անգամ, այդ բարաքի մոտով անցնելիս, վանդակների արանքից տասը –տասներկու տարեկան մի աղջիկ մեզ խնդրեց մի կտոր ձյուն տալ իրեն։ Գերտան չդիմացավ, մի բուռ ձյուն գցեց նրան։ Աղջիկը ձյունը իսկույն բաժանեց ընկերուհիների մեջ, իսկ վերակացուհի Մարիա Մանդելը վազեվազ մոտեցավ Գերտային և սկսեց հարվածել մտրակներով։ Գերտան ձեռքերով պաշտպանում էր գլուխը, հետո ընկավ, իսկ Մանդելը շարունակում էր խփել նրան։ Ինչքան շատ էր խփում, այնքան գազազում էր Մանդելը։ Արյունը լճանում էր ձյան վրա։ «Վերջ»,– ասաց Մենդելը և հրամայեց մեզ քայլել ու ետ չնայել։ Մենք քայլում էինք Օսվենցիմից դեպի Բժեզինկա՝ աշխատանքի, ու երգում էինք «Կապույտ դրագոնները»։ «Հեռու է ճանապարհը մինչև հայրենիք, հեռու է, հեռու ․․․»։ Շարքի մեջ քայլում ու երգում էինք, իսկ իրականում լաց էինք լինում։ Ինչ-որ գնացք էր անցնում անտառներով (այնտեղ երկաթուղի կար), գնացքը տխուր կանչում էր, և ասես հեռու հայրենիքից էր, մեզ էին կանչում, և ես այնպես էի կարոտում մեր Պերվոմայկան, աչքիս առջևով գալիս անցնում էին մեր հանդերը, մեր հանդերի միջով ձգվող ճանապարհները, մեր Կամենկան, ուր ամառները լողանում էինք, մեր Դոնեցը, բոլորիդ հիշում էի, ու չէի կարողանում լաց լինել․ Մանդելը հետևում էր։ «Կրկներգ»,– ասում էր նա, և մենք նորից երգում էինք․ «Հեռու է ճանապարհը մինչև հայրենիք, հեռու է, հեռու …»

Կամացուկ, հանդատ պատմում էր Տոնյան, նրա ձայնը դողում էր, արցունքները խեղդում էին, բայց նա շարունակում էր պատմել, ասես վրեժի էր կանչում ընկերուհիներին։

–Մարտ ամսի սկզբին տրանսպորտ եկավ Սովետական Միությունից։ Շարք կանգնեցրին բոլորին, վերցրին, ինչ կար ձեռքներին, հետո սկսեցին առանձնացնել՝ երիտասարդներին մի կողմ, վիրավորներին, ծերերին ու երեխաներին մի կողմ։ Նրանց մեջ երիտասարդ մի կին կար՝ գրկին երեքամյա մի գեղեցիկ աղջիկ՝ գանգուր մազերով, մազերին՝ կապույտ վարդակապ։ Նրան ուզում էին վերցնել մոր ձեռքից, մայրը չէր տալիս, և չդողաց դահիճ Թաուբերի ձեռքը․ երկու կրակոց՝ մայրն ու աղջիկը ընկան։ Հետո նրանց՝ ծերերին, վիրավորներին ու երեխաներին քշեցին դիակիզարան։ Մեզ նրանցից փշալարն էր բաժանում և փշալարերի երկարությամբ փորված փոսը, բայց նրանք մեզ ճանաչեցին․ մեր բարաքների վրա գրված էր R, այսիքն՝ ռուսներ։ Նրանք գնում ու նայում էին մեր կողմը։ Վիրավորերից մեկը խնդրեց երգել «Կատյուշան», ինչպե՞ս մերժել դատապարտվածների խնդրանքը, որոնք անցնում էին վերջին ճանապարհը մինչև գազախցեր․․․

Այնուհետև Տոնյան պատմեց, թե ինչպես մարտի տասնութի մութ երեկոյան, աշխատանքից վերադառնալիս, Սոլո գետի մոտ վարար անձրև սկսվեց և իրեն ու մի ուրիշ աղջկա՝ Լյուբա Մաքսիմովային, հաջողվեց թաքնվել անտառում, բայց իրենք միասին գնալ չեն կարող, բաժանվեցին, որովհետև միասին հնարավոր չէր, կբռնեին, և ինքը հազարավոր կիլոմետր անցավ ոտքով ու հասավ Պերվոմայկա․․․ Եվ նա այնքան էր փոխվել մի քանի ամսվա ընթացքում, որ այստեղ, Պերվոմայկայում, հարազատ մայրը՝ Օլգա Դմիտրիևնան անգամ չճանաչեց նրան, իսկ հետո, երբ ճանաչեց, սկսեց լաց լինել ու անիծել գազան թշնամուն և ինքը Տոնյան ու քույրերը՝ Լիլիան ու Նինան, երկար ժամանակ չէին կարողանում հանգստացնել նրան։

Պատմեց Տոնյան, հետո հանարծ շուրթերը դողացին, և նա արագ շրջվեց, գլուխը թաղեց բարձերի մեջ ու նույնպես լաց եղավ։ Աղջիկներն իսկույն խմբվեցին նրա շուրջը, սկսեցին հանգստանալ։

Հետո բոլորը լռել էին, ոչ ոք չէր համարձակվում խախտել լռությունը։ Տոնյան գլուխը հանդարտ բարձրացրեց բարձերից և աչքերը հատակին, տխրւթյամբ ասաց․

–Չկա սարսափելի ոչինչ, քան այն, որ մարդ կորցնում է ազատությունը։

–Ճիշտ է,– մարող շշուկով խոսեց Ուլյան ։– Դրանից սարսափելի, իրոք, ոչինչ չկա։ Եվ, զարմանալի է, մարդ իրեն մի տեսակ օտար է զգում իր հայրենի երկրում, տանը։ Հիմա այդ զգացումը քիչ թեթևացել է, իսկ առաջ, այսինքն առաջին օրերին, երբ նրանք նոր էին մտել Կրասնոդոն ու Պերվոմայկա, ես չէի կարողանում փողոց ելնել, ամաչում, վիրավորանք էի զգում, թե ինձ, թե մեր մարդկանց համար։ Օրերով նստում էի տանը։

–Բայց չէ՞ որ սա ժամանակավոր է,– ընկերուհիներին սիրտ տալու նպատակով ցածր ասաց Շուրա Բոնդարևան։– Կանցնի վատ երազի նման։

–Մենք դժվարությամբ ենք ձեռք բերել մեր ազատությունը,– ասաց Մայան՝ մի կարճ ակնթարթ մտազբաղ նայելով Շուրային։ – Մենք այն ձեռք ենք բերել զրկանքի ու արյան գնով, և դրա համար էլ թանկ է մեզ համար։ Մենք մեր տանը օտար ենք զգում մեզ․ ճիշտ է ասում Ուլյան։ Բայց ի՞նչ կարելի է անել՝ ահա թե ինչի մասին պետք է մտածել։ Մի՞թե համբերել ու սպասել։ Եվ մի՞թե հնարավոր է համբերել, երբ ամենուր նույնն է՝ քաղց, ստորացում, կոտորած։ Այն, ինչ հիմա պատմեց Տոնյան, և այն, ինչ ես տեսա փախուստի ժամանակ ու վերադարձի ճանապարհին, և առհասարակ այն բոլորը, ինչ անում են նրանք՝ այդ զազրելի հրոսակները,– սարսափելի է։ Մեր ողջ երկիրը բռնված է դաժան ու արյունահեղ պատերազմի կրակներով։ Այդ անհավասար պայքարում, այդ դաժան մենամարտում ոչ ոք չի կարող և իրավունք չունի հեռու կանգնելու պայքարից։ Որովհետև միայն նա իրավունք ունի ազատ ապրելու, ով ամեն օր ու ամեն ժամ պայքարում է ազատության համար։ Մենք պետք է ատենք մեր հայրենի երկրի թշնամիներին, որոնք ուխտադրուժ կերպով հարձակվեցին մեր ծաղկուն հայրենիքի վրա և այժմ ավերում են մեր քաղաքներն ու գյուղերը, վառում են ցորենի արտերը, սպանում անմեղ մարդկանց։ Մեր հայրերի ու մայրերի, եղբայրների ու քույրերի, մեր ընկերների վրեժը պետք է առնենք մենք։ Մենք պետք է պայքարենք,– հուզմունքով արտասանեց Մայան։– Թող Զոյա Կոսմոդեմյանովսկայի սխրագործությունը օրինակ ծառայի մեզ համար։ Մենք պետք է պայքարենք,– կրկնեց նա հաստատուն ձայնով։– Պայքարենք՝ ինչով կարող ենք։ Քիչ առաջ Ուլյայի հետ այդ մասին էինք խոսում։ Ինձ թվում է, մեր մեջ քիչ չեն այնպիսի կոմերիտականները, որոնք կուզենային պայքարել։ Մարդու համար ամենաթանկ բանը կյանքն է։ Հիշո՞ւմ եք Կորչագինի խոսքերը։ Այդ կյանքը մի անգամ է տրվում մարդուն և, իրոք, պետք է այնպես ապրել, որպեսզի տանջալից ցավ չզգանք աննպատակ անցած օրերի համար, որպեսզի ամոթը չայրի ստոր ու գծուծ անցյալի համար, և որպեսզի մեռնելիս կարողանանք ասել՝ ողջ կյանքս ու ամբողջ ուժերս տվել եմ աշխարհում ամենահիանալի բանին՝ մարդկության ազատագրման պայքարին։ Մենք շատ բան կարող ենք անել։

–Թռուցիկներ կտարածենք,– ասաց Ուլյան՝ շողարձակող աչքերով նայելով աղջիկներին։– Գերմանացիներն անխնա կողոպտում են բնակչությանը, խլում են հացը, անասունները և այդ բոլորը ուղարկում են Գերմանիա։ Հացահատիկով լի ինքնաթիռները շարունակ թռչում են Պերվոմայկայի վրայով, ուր մարդիկ տառապում են քաղցից։

–Էվակուացիայից վերադառնալուն պես իսկույն դուրս եկա փողոց՝ իմանալու մեր ընկերներից ո՞վ կա ավանում,– բարակ իրանը թեքելով առաջ,– ասաց Նինա Գերասիմովան։– Գնացի շուկա․․․ չկար այլևս առաջվա շուկան․․․ Մարդիկ լուռ էին, մռայլ․․․ Կարտոֆիլը ծախում էին հատով, ձավարը՝ գդալով։ Սալը՝ բարակ շերտիկներով։ Գները պարզապես առասպելական էին։ Մի կիլո ձիու միսն արժեր հարյուր ռուբլի, միջին չափսի մի հասարակ ճակնդեղը՝ քսան ռուբլի։ Սարսափելի է․․․

–Հարկավոր է թռուցիկներ տարածել մոտիկ գյուղերում, որպեսզի մարդիկ թաքցնեն հացահատիկը,– խոսեց Մայան։– Մերոնք չգիտեն, թե ինչ է կատարվում ճակատում, իսկ գերմանացիները տարածում են, թե իբր Լենինգրադը վերցրել են, ընկեր Ստալինը իբր թողել է Մոսկվան։ Մի խոսքով, անելիք՝ ինչքան ասեք։

–Հնար լիներ՝ գնայինք միանայինք մեր զորքերին,– ասաց Շուրա Բոնդարևան։– Նրանց հետ գայինք ազատեինք մեր Պերվոմայկան։

–Ինձ թվում է ոչ մի տեղ գնալ պետք չէ, – հանգիստ ասաց Մայան: – Կմնանք այստեղ, պարտիզանական ջոկատ կստեղծենք, կամ էլ կոմերիտական ընհատակյա կազմակերպություն, և կսկսենք գործել:

–Գործել հարկավոր է- ասաց Տոնյան, որ մինչ այդ լուռ նայում էր Մայային: – Նույնիսկ Օսվենցիմի պայմաններում ընդհատակյա կազմակերպություն կար…իսկ այստեղ… Այստեղ ոչ թե հարկավոր է գործել, այլ անհրաժեշտ է գործել… Ես սիրով կմասնակցեմ ընդհատակյա կազմակերպության բոլոր գործողություններին: Եվ ամեն ինչ պետք է արվի գաղտնաբար:

–Այո, իհարկե, – արագ ասաց Մայան՝ գորովագին նայելով Տոնյային: – Ամեն ինչ գաղտնի: Դրա համար էլ ասում ենք ընդհատակյա կազմակերպություն:

–Կազմակերպության մեջ կընդգրկենք միայն նրանց, ում լավ ենք ճանաչում, ում վստահում ենք, – ասաց Մայան, և նրա հայացքը դանդաղ սահեց աղջիկների վրայով: – Մեր ընկերախմբի բոլոր անդամները համարյա այստեղ են՝ բացառությամբ Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի, Նինա Գերասիմովայի և Նինա Մինաևայի:

–Խնդրում եմ ինձ ևս ընդունել կոմերիտական ընդհատակյա կազմակերպության շարքերը, -տեղից ելնելով՝ հանդիսավոր արտասանեց Անգելինա Սամոշինան: – Կազմակերպության յուրաքանչյուր առաջադրանք ես կկատարեմ նվիրվածությամբ:

–Ինձ էլ ընդունեք:

–Ինձ էլ:

–Բոլորիս էլ ընդունեք, – իր զրնգույն ձայնով ասաց Շուրա Բոնդարևան: – Բոլորս էլ կոմերիտական ենք և պարտավոր ենք պայքարել զավթիչների դեմ:

–Ինձ էլ ընդունեք: Որտեղ մեր Տոնյան՝ այնտեղ էլ ես, – ասաց Լիլիան՝ ամբողջապես կարմրելով:

Մայան ժպտադեմ նայեց աղջիկներին:

–Մենք այդպես էլ գիտեինք, – ասաց նա հուզմունքից խզված ձայնով: – Այսինքն՝ ես ու Ուլյան: Մենք համոզմված էինք, որ մեր բոլոր կոմերիտականները չեն կարող ձեռքները ծալած նստել, երբ հայրենիքը վտանգի մեջ է:

–Կրասնոդոնում ընդհատակյա խմբեր կան, – ասաց Լինա Սամոշինան: -Այսինքն հաստատ չգիտեմ, բայց համոզված եմ, որ կան: Հարկավոր է գտնել նրանց:

-Մեկը մյուսին չի խանգարի, – ընդհատեց Մայան: – Մենք կստեղծենք մեր կազմակերպությունը, իսկ հետո հեշտ է: Իմ կարծիքով, տղաները սիրով կմիանան մեզ: Նրանց հետ նույնպես կխոսենք:

–Իսկ գուցե Մոշկովի՞ն դիմենք, -անվստահ ասաց Ուլյան: – Եվգենի Մոշկովին՝ կուսշրջկոմից: Ես վերջերս մի անգամ տեսա նրան:

–Իսկ որտեղի՞ց գտնենք նրան, – հարցրեց Մայան՝ սպասողական նայելով Ուլյային:

–Չգիտեմ ուսերը թոթվեց Ուլյան: – Եթե գտնեինք՝ լավ կլիներ; Հավանաբար նրան թողել են ընդհատակյա աշխատանքի համար: Բայց որտե՞ղ գտնել։ Դժվար է:

–Պարզ է, դժվար է, – հանաձայնվեց Մայան և քիչ անց ավելացրեց: – Մենք առանց նրան կգործենք: Գուցե հետագայում հաջողվի կապ հաստատել նրա հետ: Եթե նրան իրոք թողել են ընդհատակի համար: Մի խոսքով, գլխավորն այն է, որ այժմ, հենց հիմա, ստեղծենք մեր կազմակերպությունը: Իսկ հետո կտեսնենք՝ կուսակցական աշխաըողներից ու՞մ են թողել ընդհատակում:

–Ես առաջարկում եմ հենց հիմա կազմել թռուցիկը, – ասաց Ուլյան: – Մեզնից յուրաքանչյուրը քսանական օրինակ կարտագրի առանձին թերթիկների վրա, իսկ վաղը կտարածենք: Հիմնականում շրջակա գյուղերում պետք է տարածել: Որպեսզի կասկածի տեղիք չտանք: Համենայն դեպս, սկզբնական շրջանում ակդպես կանենք:

Լիլիան արագ թուղթ ու մատիտ բերեց:

Աղջիկները խմբվեցին Մայայի շուրջը:

–Նույնիսկ չգիտեմ, թե ինչ գրել, – շշնջաց Մայան, շփոթված նայելով ընկերուհիներին: – Ի՞նչ գրել:

–Սպասիր, հարկավոր է մտածել, – Ուլյան աչքերը կկոցելով նայեց Մայային: – Առաջին հերթին՝ յուրաքաչյուր ոք, մեր թռուցիկը կարդալուց հետո, այն պետք է հանձնի ընկերոջը: Որպեսզի, ինչքան կարելի է , շատ մարդ կարդա: Հենց այդպես էլ պետք է գրելէ «Կարդա և տուր ընկերոջդ»: Ճի՞շտ չեմ ասում:

–Ճիշտ է,– գլխով արեց Մայան:

Դրսում լսվեց ինչ-որ մեկի ձայնը:

–Մեր Վասյայի ձայնն է, – Շուրա Բոնդարևան՝ թեթևաքայլ մոտեցավ պատուհանին: – Նա է, կարող եք շարունակել;

Եվ չանցած մեկ-երկու րոպե՝ հևասպառ ներս ընկավ Վասյան՝ ձեռքին ինչ-որ ճմրթված պլակատ:

–Ահա թե որտեղ են թաքնվել իմ գեղեցկուհիները, – լայն ժպտալով ասաց նա՝ թարթելով աչքերը: – Սա ի՞նչ է, գաղտնի խորհրդակցությու՞ն է:

–Համարյա, – շշուկով ասաց Մայան:

– Աա՜, Մայեչկա,– առաջ եկավ Վասյան շարունակելով ժպտալ, – իսկ ես ձեր տնից եմ գալիս; Բարև, – ասաց նա, մեկնելով ձեռքը և քիչ շփոթվելով: – Ինչպե՞ս ես:

–Ինչպես բոլորը:

–Այսինքն՝ վատ, – Վասյան իր ափի մեջ մի պահ պահեց Մայայի փոքրիկ ձեքռը: – Իսկ ես տեսեք, թե ինչ եմ գտել:

–Ի՞նչ է, – հարցրեց Մայան՝ գլուխը թեք նայելով նրա ձեռքի պլակատին:

–Դպրոցի պատին փակցված էր, ծածուկ հանեցի: – Վասյան բաց արեց պլակատը և պահեց այնպես, որ բոլորը տեսնեն: – Ռուս աղջիկ է, անունը Վալյա: Վալյա Կրապիվինա: Իբր գնացել է Գերմանիա, աղախին է մտել մի հարուստ գերմանացու մոտ և իրեն անչափ երջանիկ է զգում:

Աղջիկները մի պահ հետաքրքրությամբ նայում էին նկարին:

–Հիմար, -հանկարծակի ասաց Մայան բորբոքվելով: -Սովետական կարգերում մեզ հրավիրում են գնալ համալսարան, իստիտուտ, իսկ սա գնացել է ինչ-որ ֆաշիստի մոտ աղախին է մտել ու երջանիկ է: Սուտ է, այդպիսի աղջիկներ չկան մեզ մոտ:

–Ահա թե ինչպես են խաբում մեր մարդկանց, – արտասանեց Ուլյան ուռցնելով շուրթերը:

–Այդպիսի խաբեությամբ նրանք մեր երիտասարդությանը քշում են Գերմանիա: Հարկավոր է խանգարել,– շարունակեց Ուլյան: -Եկեք այսօրվա մեր թռուցիկը նվիրենք դրան:

–Ի՞նչ թռուցիկ, – հարցրեց Վասյան, ուշադրությամբ նայելով աղջիկներին: – Թռուցի՞կ եք գրում:

–Այո, – անվստահ ասաց Ուլյան: – Որոշել ենք ընդհատակյա կազմակերպություն ստեղծել, թռուցիկներ տարածել:

–Ճի՞շտ, – մահճակալի ծայրին նստելով ասաց Վասյան՝ ձեռքի պլակատը գցելով սեղանին: – Դա հետաքրքիր է: Եվ գեղեցիկ: Ուղղակի սքանչելի է, – աշխուժորեն ձեռքերն իրար շփելով ավելացրեց Վասյան: -Բոլոր տղաներն էլ կգան: Դուք պատկերացնու՞մ եք ինչեր կարող ենք անել:

Ուլյան նայեց Մայային, ժպտաց:

–Այսպես, ուրեմն, մեր առաջին թռուցիկով մենք կհերքենք գերմանացիները ստերը, – ասաց Մայան, սեղանից վերցնելով պլակատը և հանդարտ շարժումներով պատռելով այն: -Նրանք շռայլ խոստումներով ուզում են խաբել մեզ: Ուզում են տանել Ֆաշիստական Գերմանաիա՝ տաժանակիր աշխատանքի: Նրանք այնտեղ, պարզ է, մեզ կստիպեն աշխատել ռազմական գործարաններում, կստիպեն զենք պատրաստել: Այդ զենքով գերմանա-ֆաշիստական զավթիչները կսպանեն մեր եղբայրներին ու քույրերին, հայրերին ու մայրերին, կավերեն մեր քաղաքներն ու գյուղերը: Ամեն կերպ հարկավոր է խանգարել: Այսօրվա թռուցիկը դրան ենք նվիրում՝ որոշված է:

Բոլորը համաձայնվեցին և երկար ժամանակ մտածում էին, թե ինչպես գրեն թռուցիկը: Մի քանի անգամ գրեցին, ջնջեցին, հետո նորից գրեցին, վերջապես երբ թռուցիկը արդեն պատրաստ էր, Մայան սկսեց բարձրաձայն կարդալ.

«Կարդա և տուր ընկերոջդ:

Մի հավատացեք այն սուտ ագիտացիային, որ տարածում են գերմանացիները:

Նրանք ուզում են ձեզ տանել դաժանակիր աշխատանքի:

Ձեզ մահ ու սով է սպասվում հայրենիքից հեռու:

Մի հավատացեք նրանց խոստումներին:

Կանգնեցեք ձեր իրավունքների ու շահերի պաշտպանների շարքերում:

Խփեցեք, ջարդեցեք, ոչնչացրեք ֆաշիստներին: Դրանով կմոտեցնեք դուք հաղթանակի բաղձալի ժամը:

Մա՛հ գերմանակն օկուպանտներին»:

–Լավ է , – լսվեց այս ու այն կողմից:

–Շատ լավ է, – արագ ելնելով տեղից, ասաց Վասյան: – Տվեք ես էլ արտագրեմ: Քանի՞ օրինակ պետք է տարածեմ:

–Յուրաքանչյուրը քսանական օրինակ, – ասաց Ուլյան: – Իսկ ով է շատ՝ ավելի լավ:

–Պարզ է Վասյան սեղմեց շուրթերը: – Իսկ ի՞նչ ենք գրում թռուցիկի տակ՝ «Ընդհատակյա կազմակերպությու՞ն»:

–Ոչ ,– ասաց Ուլյան՝ մտամփոփ նայելով Մայային:– Այդ մասին նույնիսկ չենք մտածել: Իսկապես ի՞նչ գրենք:

–Ոչինչ պետք չէ, – դանդաղ ասաց Մայան, մի պահ խորհելուց հետո: – Թող բոլորը մտածեն, որ պարտիզաններն են գիշերը գալիս, տարածում այդ թռուցիկները: Այդպես ավելի լավ է, ոչ ոք չի կասկածի մեզ վրա… Այդպես շատ լավ է: – Եվ դառնալով աղջիկներին, նա ասաց.

–Այսօրվա առաջադրանքը բոլորիս պարզ է: Վաղը երեկոյան հավաքվում ենք մեզ մոտ: Մյուս աղջիկներին նույնպես կասենք: Իսկ Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի հետ ինքս կխոսեմ…

Այդ նույն պահին տղաները, Անատոլի Պոպովի տանը հավաքված, խոսում էին գերմանական «նոր կարգերի», ինչպես նաև իրենց ապագա անելիքների մասին: Այստեղ էին Տոլյա Պոպովը, Բորիս Գլավանը, Վիկտոր Պետրովը, Վոլոդյա Ռոգոզինը, Եվգենի Շեպելյովը, Դեմյան Ֆոմինը, Անատոլի Նիկոլաևան ու Նիկոլայ Ժուկովը:

–Հարկավոր է մի բան անել, – խոսեց Տոլյան, առանց նայելու տղաներին: -Հանցագործություն է նստել ու սպասել:

–Իմ կարծիքով, ամենից հարմարն ու խելացին այն կլինի, եթե մենք՝ Պերվոմայկայի բոլոր տղաներս, անցնենք ռազմաճակատի գծին ու միանանք կարմիր բանակին: – Գլավանն այդքանն ասաց միանգամից և նայեց տղաներին, սպասելով, որ նրանցից որևէ մեկը կպաշտպանի իրեն:

Տոլյան քմծիծաղեց:

–Հեշտ է ասել՝ ռազմաճակատի գիծն ու միանանք կարմիր բանակին, – դանդաղ ասաց Տոլյան: – Մեր զորքերն այժմ պաշտպանական ծանր մարտեր են մղում Ստալինգրադի մոտ ու Կովկասյան նախալեռներում: Իսկ դա նշանակում է, որ մենք հարյուրավոր կիլոմետր հեռու ենք ռազմաճակատից: Իսկ մի՞թե հնարավոր չէ որևէ բան անել հենց այստեղ, մեր Պերվոմայկայում: Մերոնց համար շատ է ծանր այնտեղ, ռազմաճակատում, և մենք օգնած կլինեինք նրանց, եթե հենց հիմիկվանից սկսեինք պայքարը՝ ընդդեմ զավթիչների:

Ես նույնպես գտնում եմ, որ մենք կարող ենք մեծ օգուտ բերել մեր բանակին՝ մնալով այստեղ, – խոսեց Վիկտոր Պետրովը: – Պարտիզանական ջոկատ կստեղծենք, կամ էլ ընդհատակյա կազմակերպություն, և կսկսենք պայքարը:

–Չի կարող պատահել, որ կուսշրջկոմը, կամ էլ, ասենք կոմերիտշրջկոմը որևէ մեկին թողած չլինի ընդհատակի համար: – Նիկոլայ Ժուկովը սպասողական նայեց մյուսներին: – Հը՞, ի՞նչ եք կարծում:

–Թողել են, թե ոչ՝ սա մեզ չի հետաքրքրում, -ասաց Տոլյա Պոպովը: – Մեզ հետաքրքրում է միայն ու միայն մի բան՝ ինչո՞վ և ինչպե՞ս օգնել մեր բանակին: Սա է հիմա ամենագլխավոր խնդիրը: Ճիշտ է ասում Վիկտորը, հարկավոր է ընհատակյա կոմերիտական կազմակերպություն ստեղծել և սկսել գործել: Իսկ թե ինչպես անել դա՝ եկեք միասին որոշենք:

–Գլխավոր խնդիրն է նաև այն, թե ում պետք է ընդունել կազմակերպության մեջ, – կրկին խոսեց Վիկտոր Պետրովը: – Հարկավոր է ընդունել միայն ամենահուսալի և ամենախիզախ տղաներին, որոնք պատրաստ են կատարելու կազմակերպության յուրաքանչյուր առաջադրանքը, ինչքան էլ ծանր ու վտանգավոր լինի դա: Եվ որպեսզի գաղտնիք պահել կարողանան:

–Ես կարծում եմ, որ աղջիկներին նույնպես կարելի է ներգրավել ընդհատակյա կազմակերպության մեջ: – Տոլյա Պոպովն ասես ինչ-որ հայտնագործություն էր արել, ուրախ աչքերով նայեց ընկերներին:

–Իսկ հատկապես ու՞մ նկատի ունես, – հարցրեց Անատոլի Նիկոլաևը, որ մինչ այդ լուռ էր, ամբողջ երեկոյի ընթացքում նա ոչ մի խոսք չէր արտաբերել:

–Այդ մասին չեմ մտածել, – թեթևակի շփոթվեց Տոլյան, – բայց առհասարակ վատ չէր լինի, որ նրանց ևս մասնակից անեինք այս գործին:

–Ես էլ եմ կարծում, որ աղջիկներին արժե ներգրավել կազմակերպության մեջ, – խոսեց Բորիս Գլավանը, դանդաղ ելնելով տեղից: – Թող մոսկվացի կոմերիտուհի Զոյա Կոսմոդեմյասկայայի սխրագործությունը օրինակ ծառայի մեր աղջիկների համար: Եվ ոչ միայն աղջիկների, Զոյայի սխրագործությունը օրինակ է նաև մեզ՝ տղաներիս համար:

–Հարկավոր է ինչքան կարելի է շուտ սկսել գործը,– ասաց Տոլյան՝ հենց որ Բորիս Գլավանը նստեց տեղը: – Մարդիկ բոլորովին գաղափար չունեն, թե ինչ է տեղի ունենում ռազմաճակատում:

–Ի միջի այլոց, ինչու՞ մեր թերթերը երբեմն սխալ բաներ են գրում, – խոսակցությանը խառնվեց Դեմյան Ֆոմինը:

–Ինչպե՞ս թե՝ սխալ բաներ են գրում: Ինչե՞ր ես խոսում, Դիմկա, – ուսերը թոթվեց Անատոլի Նիկոլաևը:

–Ճիշտ է ասում, – խոսեց Նիկոլայ Ժուկովը: – Այ, օրինակ, ես «Կոմսոմոլսկայա պրավդա» թերթի 1942 թվականի հուլիսի 21-ի համարում կարդացել եմ սովինֆորմբյուրոյի հաղորդագրությունն այն մասին, որ իբր ծանր ու այրունահեղ մարտերից հետո մեր զորքերը թողել են Կրասնոդոն քաղաքը: Իսկ չէ՞ որ բոլորս էլ գիտենք, որ Կրասնոդոնի համար ոչ մի մարտեր էլ չեն մղվել:

–Երբ և որտե՞ղ ես կարդացել դու այդ թերթը։

–Այստեղ, Պերվոմայկայում եմ կարդացել։ Գերմանացիների կողմից Կրասնոդոնի գրավումից երկու շաբաթ անց։

–Ես էլ այդ օրն եմ կարդացել ,– ասաց Դեմյան Ֆոմինը։– Շատ լավ հիշում եմ։

–Ինչպե՞ս կարող էր Մոսկվայում լույս տեսած թերթը հաջորդ օրը ընկել օկուպացված Կրասնոդոն։– Տոլյա Պոպովը մտածկոտ նայում էր ինչ-որ կետի։– Դա կեղծած թերթ է եղել,-եզրակացրեց նա։– Սովինֆորմբյուրոյի ոչ մի հաղորդագրության մեջ չի եղել Կրասնոդոնի անունը։ Բորյան կարող է վկայել․ նա ռադիոընդունիչ ունի, մենք լսել ենք բոլոր հաղորդագրությանները։ Սովինֆորմբյուրոյի հուլիսի 20-ի և 21-ի հաղորդագրությունները ես շատ լավ եմ հիշում։

–Ես նույնպես հիշում եմ,– հաստատեց Բորիս Գլավանը։– Այդպիսի բան չի եղել։

–Պարզ է,– դառնությամբ ժպտաց Տոլյա Պոպովը։– Այդ թերթն ընկել է գերմանացիների ձեռքը, նրանք լրիվությանբ տպագրել են այն՝ փոխելով սովինֆորմբյուրոյի հաղորդագրությունները ռազմաճակատի մասին։ Դա արվել է միայն մի նպատակով՝ որպեսզի մարդիկ կասկածանքով վերաբերվեն սովետական թերթերում տպագրվող նյութերին ու սովինֆորմբյուրոյի հաղորդագրություններին։ Հարկավոր է թռուցիկներ տարածել, մարդկանց պատմել ճշմարտությունը։

–Միաժամանակ զենք կհայթայթենք,– բազմանշանակ ավելացրեց Գլավանը։– Զենք մեզ շա՛տ պետք կգա։

–Մարդկանց կպատմենք ճշմարտությունը,– իր միտքը շարունակեց Տոլյա Պոպովը։– Մեզանից յուրաքանչյուրը պետք է գիտակցի, թե ինչպիսի պատասխանատվություն է վերցնում իր վրա հայրենիքի համար այս դժվարին ժամանակ։ Բոլորը պետք է իմանան, որ բլուրների վրա ու ձորերի մեջ փռված Պերվոմայկա հանքագործական մեր փոքրիկ ավանը եղել է, կա ու կլինի սովետական։

–Այդ թռուցիկները մեր մարդկանց ոգու ուժ կտան,– ասաց Անատոլի Նիկոլաևը՝ նայելով Տոլյային։ Իսկ զավթիչներին, պարզ է, կհամակի սարսափը։

–Ես ուզում եմ մի բան էլ ասել, որը նույնպես շատ կարևոր է, շարունակեց Տոլյա Պոպովը։– Ինչպես գիտեք, բոլոր մարտիկները, պարտիզանական ջոկատ ընդունվելիս, պարտիզանական երդում են տալիս։– Տոլյան նայեց շուրջը։– Մենք նույնպես պետք է երդում տանք։ Հարկավոր է կազմել տեքստը և հանդիսավոր երդվել․․․-Տոլյան քիչ լռեց և միանգամից ասաց։– Ես այսօր գիշերը կկազմեմ տեքստը, իսկ վաղը կխոսենք այդ մասին։ Վաղը կհանդիպենք։ Բորյան զենքի մասին տեղին ասաց․․․ Նա երկու գնդացիր է թաքցրել Պոպովկա գյուղի մոտ։ Հարկավոր է այդ գնդացիրները բերել Պերվոմայկա և թաքցնել․․․– Տոլյան մի պահ լռեց ։– Ո՞վ կարող է գնալ Բորյայի մոտ։

–Ես և Դեմյան Ֆոմինը ,– ասաց Անատոլի Նիկոլաևը։– Մենք կբերենք։

Բորիսը արագ նայեց Տոլյային․ ախր ինքը դեռ Մայային չի տեսել, շատ կուզենար գոնե մի րոպեով տեսնել նրան, խոսել։

–Կարո՞ղ եք հենց հիմա գնալ ,– հանկարծ ասաց Տոլյա Պոպովը՝ հայացքը թեքելով Բորիս Գլավանից։

–Իհարկե, – տեղից ելավ Բորյան։– Գիշերով փոխադրելն ավելի նպատակահարմար է, ոչ ոք չի տեսնի։

Տոլյան գոհունակությամբ ժպտաց։

–Դե գնացեք։

Ուշ էր արդեն։ Բոլորը ոտքի ելան։

Մութն իջել էր արդեն, իսկ ընկերուհիները խոսում էին դեռ։ Բոլորովին ուշ էր, երբ Ուլյան, Մայան և Շուրա Բոնդարևան հրաժեշտ տվին Տոնյային ու Լիլիային և Վասյայի ուղեկցությանբ դուրս եկան փողոց։

Ոչ աստղ կար երկնքում, ոչ լուսին։ Երկինքը սև՝ ասես սև տուշով ներկված, ծանր նստել էր Պերվոմայկայի վրա։

Աղջիկները, իրար թևանցուկ, լուռ քայլում էին։ Ինչ-որ տեղ, բանավանի մյուս ծայրում, երգում էին հարբաց գերմանացիները։

–Լսո՞ւմ եք, աղջիկներ ,– կանգ առնելով, ցածր, ընկճված ասաց Շուրան։– Վոլգա, Վոլգա՝ դու գետ գերմանական։ Եվ ոչ թե ռուսական, լսո՞ւմ եք ինչպես են երգում։

–Այո,– արտասանեց Ուլյան հառաչանքով։ Խավարի մեջ կայծկլտում են էին նրա աչքերը։

–Եկեք մենք էլ երգենք,– նորից խոսեց Շուրան՝ փշրելով թանձր լռությունը, և, առանց պատասխանի սպասելու, ձգեց,-

Из долека долго,

Течет река Волга.

Շուրան երգեց կամացուկ։ Սակայն աղջիկները չարձագանքեցին։

–Դա պետք չէ,– ընդհատեց Մայան ։– Իսկույն կհասկանան, որ իրենց ջգրու ենք երգում։ Մեկ էլ տեսար մի պոլիցայ տնկվեց առջևդ։ Մի ուրիշ երգ։

–Ո՞րը,– հարցրեց Շուրան։

–Այնպիսի մի երգ, որ և մերը լինի, և կասկածի տեղիք չտա,– ասաց Ուլյան։

–Ուզո՞ւմ եք «Մթնաշաղը»։ «Շատ փոշի կա ճամփաներին, արահետն է շատ ցեխոտ»– երգեց Շուրան իր զրնգուն ձայնով, և աղջիկները իսկույն ձայնակցեցին։

Շատ փոշի կա ճամփաներիմ,

Արահետն է շատ ցեխոտ,

Ոտքերը քո մի լավ մաքրիր,

Երբ կուզես գալ դու ինձ մոտ․․․

Խավարի մեջ հնչում էր նրանց երգը․ աղջիկները այնքան էլ բարձր չէին երգում, բայց նրանց ձայնը տարածվում էր հեռո՜ւ-հեռու։

Երգելով գնացին Լենինգրադյան մթին փողոցով։ Մայայենց տան մոտ կանգ առան։

–Դե, մինչև վաղը,– արտասանեց Ուլյան սիրո ջերմությամբ։ – Վաղը երեկոյան մոտ կգնաք։ Վաղն ի՞նչ ես անում։

–Որոշել ենք մայրիկի հետ դաշտ գնալ՝ հասկ հավաքելու,– պատասխանեց Մայան ուշացումով ։– Գերմանացիները տանը ոչինչ չեն թողել։ Մի խոսքով, ուտելու ոչինչ չունենք։

–Գուցե միասի՞ն գնանք,– ասաց Անգելինան։– Կգա՞ք աղջիկներ։

–Ես կգամ,– պատասխանեց Ուլյան ։– Իսկ դո՞ւ, Շուրա։

–Ես ձեզանից ինչո՞վ եմ պակաս,– խավարի մեջ ժպտաց Շուրա Բոնդարևան։– Իհարկե, կգամ։ Մենք էլ համարյա ուտելու ոչինչ չունենք։ Ես ու Վասյան մի երկու անգամ գնացել ենք արդեն։

–Իսկ վերադարձին կմտնենք Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի մոտ,– սրտաբուխ արտասանեց Մայան։– Նա շատ կուրախանա։ Դե, բարի գիշեր։

–Բարի գիշեր ,– պատասխանեցին աղջիկները և Վասյայի ետևից գնացին դեպի հեղեղատ իջնող ճանապարհով։

Աննա Փեհլիվանովան նստած էր պատշգամբում, մթան մեջ։ Սպասում էր։

Մայան ծածկեց բակի դռնակը, մանրաքայլ ու թեթև անցավ բակով։ Բարձրացավ պատշգամբ։

–Չե՞ս քնել դեռ, մամ,– ցածր արտասանեց նա։

–Ոչ,– պատասխանեց Աննան, հոգնած ելնելով տեղից ։

Նա հանդիմանական ոչինչ չասաց, ծանր ելավ աթոռակից, աղջկա ետևից մտավ տուն։ Միայն վառեց ձիթաճրագը։

Կիսամութ սենյակ։ Դատարկ պատեր։ Աղոտ լույս։ Տխրություն։

–Կոլոբովներից կես հաց եմ փոխ առել,– վերջապես խոսեց Աննան, հացի մի փոքրիկ կտոր դնելով սեղանին։– Կեր։

–Ես կերել եմ, մամա, դու կեր,– արտասանեց Մայան՝ հայացքը կտրելով սեղանից։

Սև հացի թթվանուշ բույրը տարածվեց սեյակում։

–Որտե՞ղ ես կերել։ Մի՞թե չեմ տեսնում․ ամբողջ օրը ոչինչ չես կերել։

Մայան պատասխանեց ոչ իսկույն․

–Իվանիխինների մոտ։

Մայրը մոտ նստեց, քիչ կտրեց հացից։

–Դու կեր, որ ես էլ ուտեմ,– ասաց նա։

Մայան նայեց մորը, ժպտաց։ Դառը ժպտաց։ Եվ ձեռքն ինքն իրեն գնաց դեպի հացի կտորը։ Լռին, առանց իրար նայելու, կերան։

–Երեկոյան ժամը իննից հետո խստիվ արգելվում է փողոց դուրս գալ,– երկար լռությունից հետո ասաց Աննան՝ սեղանի վրայից ձեռքի ափով հավաքելով հացի մանրիկ փշրանքները։– Դուք բոլորովին հաշիվ չեք տալիս, թե որտեղ եք գտնվում․ գերմանացիների մոտ սովետական երգեր եք երգում։

–Մենք ուրիշ երգեր չենք սովորել,– պատասխանեց Մայան հանգիստ ձայնով։– Իսկ եթե նրանք չեն ուզում լսել, թող կորչեն։ Ոչ ոք նրանց չի հրավիրել։

Մայրը ուշադիր, ու մի քիչ էլ վախեցած, նայեց նրան, օրորեց գլուխը։

–Դուք զգույշ չեք։ Դուք, ինչ է, չե՞ք վախենում։

–Ինչի՞ց պետք է վախենանք,– նույն հանգիստ ձայնով պատասխանեց Մայան՝ թոթելով ուսերը։– Թող իրենք վախենան։ Շուտով մերոնք կգան և այն ժամանակ կտեսնենք, թե ով է վախենում։

Հույսի մի հեռավոր շող վետվետաց Աննա Փեհլիվանովայի հոգում։

–Դե լավ, գնա քնիր,– ասաց նա տեղից ելնելով ։– Առավոտ կանուխ դաշտ ենք գնալու։ Գոցե մի քիչ կարտոֆիլ էլ կարողանանք հավաքել։ Գնա քնիր։

–Ես մի քիչ ուշ կքնեմ,– աշխատելով չհանդիպել մոր հայացքին, ցածր ասաց Մայան ։– Աղջիկների հետ որոշել ենք կրկնել անցածը։ Շուտով կավարտվի պատերազմը, կգնանք սովորելու։ Հարկավոր է պարապել։ Թե չէ ամեն ինչ մոռացել ենք։

Հույսի երջանիկ շողը կրկին վետվետաց մոր հոգում։

Նա գնաց քնելու։

–Նամակ ունես,– շրջվելով ասաց մայրը։– Մոռացա ասել։

–Ի՞նչ նամակ,– աչքերը կկոցեց Մայան։

–Վիտյայից է։ Ցանկապատի մոտ, դդումի չորացած տերևների մեջ ընկած էր։ Մեր գնալուց հետո է երևի եկել։ Գուցե և առաջ է եղել՝ չենք տեսել։ Պատուհանի վրա է, վերցրու։

Մայան արագ գտավ նամակը, բաց արեց։ Սիրտը, չգիտես ինչու , անհանգիստ խփում էր։ «Կարելի՞ է․․․Օհո-հո․․․ Չէի՞ր սպասում։ Ես եմ՝ Վիտյան,– կարդաց Մայան ժպտալով։– Ինչպիսի երջանկություն՝ կարելի է խոսել քեզ հետ։ Թեկուզ հեռվից, նամակով։ Ինչպիսի երջանկություն՝ ես շարունակ մտածում եմ քո մասին, – շարունակեց Մայան, դանդաղորեն նստելով սեղանի մոտ։– Ես մտածում եմ քո մասին, ես կենդանի եմ դեռ։ Եվ քեզնից ոչինչ չեմ պահանջում՝ ոչ հավատարմություն, ոչ սեր։ Ես շատ եմ մտածել։ Ես գիտեմ՝ դու ինձ չես սիրում։ Ոչ թե, որ ես վատն եմ։ Այլ որովհետև դու ուրիշի ես սիրում։ Իսկ ես․․․ ես կսիրեմ քեզ հավիտյան։ Երջանկություն է ինձ համար սիրել քեզ, երջանկություն է, որ իմ այս բառերը՝ իմ սիրո մասին, կարդալու ես։ Այս ի՜նչ սքանչելի զգացմունք է սերը։ Եվ ի՜նչ ասես, որ չի կարող անել մարդ հանուն սիրո։ Եվ ինչ ասես, որ չի կարող անել սերը մարդու հետ․․․ Ես կռվում եմ արդեն։ Նստած եմ հիմա խրամատում, գրում եմ քեզ։ Իմ դիմաց, մի քանի հարյուր ոտնաքայլ այն կողմ․ Սև ծովն է։ Օրորվում է ծովը, և ալիքները, որ ասես կապույտ ժապավեններ լինեն քո սև մազերին հյուսված, վազում են դեպի ինձ։ Մայա․․․ Սիրտս թրթռում է անունդ արտասանելիս․․․ Ինչպես կուզենիայի՝ դու կարդայիր նամակս, իսկ ես նայեի քեզ հեռվից․․․»

Մայան մինչև վերջ կարդաց նամակը։ Երկար ժամանակ, չգիտես ինչու, տխուր ժպտում էր։ Թուղթ ու թանաք բերեց, թղթեր պատրաստեց՝ թռուցիկների համար, և սկսեց արտագրել։

Դրսում գնալով հալվում էր գիշերը։ Մայան երեսուն թռուցիկ արտագրեց, փաթաթեց ինչ-որ շորի մեջ։ Մատները թմրել էին։ Ձեռքը հոգնել էր։ Նա բարձրացավ տեղից և այդ պահին ինչ-որ ոտնաձայներ լսեց։ Զգույշ ետ տարավ լուսամուտը ծածկող սև շորը, թաքուն նայեց դեպի դուրս։

Տափաստանի վրա ծագել էր կլոր լուսնյակը և դանդաղասահ գնում էր երկնքով։

Մայան հանգցրեց ճրագը, որպեսզի դրսից չնկատեն իրեն։ Ոչ ոք չէր երևում։ Լուսնյակից ծառերը ստվեր էին գցել, երևում էր դատարկ փողոցը։ Նա ուզում էր ծածկել լուսամուտը, երբ հանկարծ տեսավ, թե ինչպես ինչ-որ մեկը՝ մի փոքրիկ տղա, դուրս եկավ դիմացի տան ստվերից և կուզեկուզ վազեց դատարկ փողոցով։ Մայան դեմքը սեղմեց ապակուն։ Տղան վազելով հասավ փողոցի մեջ կանգնած հեռագրասյանը, արագ նայեց այս ու այն կողմ և հապճեպ ինչ-որ թուղթ սկսեց փակցնել այնտեղ։

«Թռուցիկ է»,– վայրկենապես անցավ Մայայի մտքով, և երբ տղան շրջվեց՝ ետ վազելու համար, Մայան լուսնալույսի տակ ճանաչեց նրան, ու քիչ մնաց ճչար ուրախությունից ու զարմանքից։ «Վասյա»,– ինքն իրեն շշնջաց նա՝ խավարի մեջ ժպտալով , և վերցնելով թռուցիկները, կամացուկ , որպեսզի չարթնացնի մորը, դուրս եկավ տնից․․․

Դռան թակոց։ Տոլյա Պոպովը բաց արեց դուռը և ուրախությունից ու զարմանքից ետ-ետ գնաց։ Այնտեղ, աստիճանների վրա, կանգնել էր Վիկտոր Տրետյակևիչը և լայն ժպտում էր։

–Դե ներս արի,– զվարթաձայն ասաց Տոլյան, մի կողմ կանգնելով։– Արի։ Դու այդ ե՞րբ ես եկել։

–Երեկ։– Վիկտորը, շարունակելով ժպտալ, կաղալով ներս մտավ։

–Դա ի՞նչ է, վիրավո՞ր ես,– բռնելով ընկերոջ թևը, հարցրեց Տոլյան, մյուս ձեռքով ծածկելով դուռը։

–Ոչ, սա հենց այնպես, կասկածներ չհարուցելու համար․․․ Դու ինչպե՞ս ես, ի՞նչ նորություններ կան։– Վիկտորը նայեց շուրջը ։– Դո՞ւր են գալիս նոր կարգերը։

–Շատ,– ծիծաղեց Տոլյան։– Դու քո մասին պատմիր․․․

Վիկտորը նստեց փոքրիկ լուսամուտի առջև, թախտին։

Տոլյան գիտեր, որ Վիկտորը, դեռևս ապրիլի սկզբներին, մի քանի անգամ դիմել էր զինկոնիսարիատ՝ իրեն ռազմաճակատ ուղարկելու համար, սակայն նրան մերժել էին։ Հետո լսել էր, որ նա մեկնել է եղբոր մոտ՝ պարտիզանական ջոկատ։ Իսկ թե որտե՞ղ է գտնվում այդ ջոկատը՝ Տոլյան չգիտեր, ինչպես և չգիտեր այն, թե ինչպես էր այժմ Վիկտորն ընկել Պերվոմայկա ։

Տոլյան Վիկտորին ոչինչ չհարցրեց այդ մասին։ «Եթե ինքը չի ասում, ուրեմն այդպես է պետք»,– մտածեց նա։

Բայց Վիկտորն ասես կռահեց նրա միտքը։

–Ինձ ուղարկել են այստեղ՝ գերմանացիների թիկունքում աշխատելու ,– հանգիստ ասաց նա՝ ուշադիր նայելով Տոլյա Պոպովին։

–Իսկ ո՞վ է ուղարկել ,– չհամբերեց Տոլյան։

Վիկտորը Տոլյայի հարցին չպատասխանեց։

–Ինձ թվում է,– շարունակեց նա,– մենք այստեղ անպայման գործ կգտնենք անելու։

–Գործ, իհարկե, կլինի,– անորոշ ասաց Տոլյան, պատուհանից նայելով դուրս։– Բայց գործ էլ կա, գործ էլ։

–Ես ուզում եմ, որ հարմար գործ լինի,– ասաց Վիկտորը խուզարկու նայելով ընկերոջը։ – Որպեսզի, ինչքան հնարավոր է, շատ ֆաշիստներ կոչնչացնենք,– միանգամից ավելացրեց նա։

–Մենք արդեն տղաների հետ պայմանավորվել ենք,– Վիկտորի խոսքերից ոգևորված ասաց Տոլյան ։– Միայն թե չգիտենք, թե կուսշրջկոմից ու կոմերիտշրջկոմից ում են թողել ընդհատակում։ Մենք ամեն ինչ կարող ենք անել, բայց, իհարկե, ավելի լավ կլիներ, որպեսզի որևէ մեկը օգներ մեզ, խորհուրդներ տար․ չէ՞ որ մենք բոլորովին փորձ չունենք այդ գործում։

–Կա մեկը, որը կարող է օգնել ձեզ, – դանդաղ ասաց Վիկտոր Տրետյակևիչը ։

–Ո՞վ է։ Իվան Զեմնուխո՞վը։ Ես նրան գիտեմ, առաջ նա ավագ ջոկատավար էր մեր դպրոցում։

–Ոչ, ի՞նչ Զեմնուխով։ Իմ խոսքը Նիկոլայ Վլադիմիրովիչ Չեռնյավսկու մասին է։ Նա այժմ այստեղ, Պերվոմայկայում է։

–Մի՞թե,– զարմացավ Տոլյան։

–Այո, այդ մասին տղաներից միայն Բորիս Գլավանը գիտի։

–Իսկ ինչո՞ւ ինձ ոչինչ չի ասել։

–Այստեղ է,– հաստատեց Վիկտորը և նայեց Տոլյային։– Որովհետև դա գաղտնիք է,– կամացուկ ասաց նա ,– ոչ ոք չպիտի իմանա։

–Պարզ է։

–Նա կապված է ընդհատակի հետ, ասաց Վիկտորը որոշ դադարից հետո,– ոչ անմիջապես, իհարկե, այլ կուսշրջկոմի նախկին հրահանգիչ Եվգենի Մաշկովի միջոցով։ Ես քեզ կծանոթացնեմ Չոռնյավսկու հետ, բայց այդ մասին ոչ ոք չպիտի իմանա, հասկանո՞ւմ ես, ոչ ոք․․․

Նիկոլայ Չեռնյավսկու մասին Տոլյան շատ լավ գիտեր։ Եվ ոչ միայն Տոլյան, նրան ճանաչում էին Պերվոմայկայում ու ամբողջ Կրասնոդոնում։

Դեռևս պատերազմի առաջին ամիսներին նրա մասին գրել էր շրջանային թերթը։ Տոլյան մինչև հիմա էլ հիշում է այդ հոդվածը, ամբողջ դասարանով բարձրաձայն կարդում էին, հպարտանում, որ Պերվոմայկայից է նա, իրենց դպրոցի նախկին շրջանավարտներից։ «Նախկին էլեկտրամեխանիկ, հնատոհմ հանքագործ ու Խալխին-գոլի և ֆիննական կռիվների մասնակից Նիկոլայ Չեռնյավսկին,– գրված էր թերթում,– մի օրվա մեջ թշնամական երեք տանկ ոչնչացրեց։ Ընկեր կարմիրբանակայիններ, ոչնչացրեք թշնամու տանկերն այնպես, ինչպես դա անում է մարտական Կարմիր դրոշի շքանշանակիր, սովետական խիզախ սպա, կոմունիստ Նիկոլայ Չեռնյավսկին․․․»

Ահա թե ինչու զարմացավ Տոլյան՝ Վիկտոր Տրետյակևիչից լսելով նրա անունը։

–Պաշտպանական ծանր մարտերի ժամանակ գերմանացիները նրան գերի են վերցրել,– շրջվելով Տոլյայի կողմը, ասաց Վիկտորը։– Գերի են վերցրել այն պահին, երբ նա, դեմքը սեղմած հակատանկային հրանոթին, նշան էր բռնում թշնամու կրակակետի վրա։ Նրան տարել են շտաբ և սկսել հարցաքննել։ Նրան ենթարկել են խոշտանգումների, եղունգների տակ ասեղներ են մտցրել, փշրել են ոտքը, նա անտանելի ցավից կորցրել է գիտակցությունը, սակայն այդպես էլ ոչինչ չի խոստովանել։

–Եվ հետո՞։

– Նրան նորից են ծեծել, նա դարձյալ կորցրել է գիտակցությունը, իսկ երբ ուշքի է եկել, տեսել է, թե ինչպես երկու հոգի, խոնարհված իր վրա, ռուսերեն ինչ-որ բան են ասում։ Նա չի հասկացել, թե ինչ է կատարվում։ Եվ միայն այն ժամանակ, երբ տեսել է, որ իրեն խոշտանգող սպաներից երկուսն անշունչ ընկած են գետնին, իսկ մեկը կապկպված, կանգնած է պատի մոտ, գլխի է ընկել, թե ինչ է կատարվել։ Դա մերոնք էին արել,– գլուխը հպարտորեն բարձրացնելով ասաց Վիկտորը ։– Պարտիզանական մեր ջոկատի տղաները։ Նրանք գնացել էին լեզու բերելու և պատահաբար ընկել էին այն շենքը, ուր խոշտանգում էին Նիկոլային։

Միաժամանակ երկուսն էլ լուռ էին։

Տոլյան զգում էր, որ Վիկտորն ինչ-որ բան է ուզում ասել, սակայն չգիտես ինչու, տատանվում է։

Վերջապես նա ժպտադեմ նայեց Տոլյային և, ձեռքը տանելով դեպի գոտկատեղը, դանդաղ ասաց․

–Իսկ սա նվեր է Չեռնյավսկուց,– ասաց Վիկտորը, վերնաշապիկի տակից միանգամից դուրս քաշելով գերմանական սևափայլ ատրճանակը։– Այսօր նվիրեց։

Հիացմունքից շողացին Տոլյայի աչքերը։

–Ուխ․․․– արտաբերեց նա ակամայորեն ելնելով տեղից։– Երանի թե մեկն էլ ես ունենայի․․․

–Ոչինչ, քեզ համար էլ կգտնենք։ Մեզ զենք շատ է պետք։– Վիկտորն ասես առաջին անգամ էր տեսնում ատրճանակը, ձեռքում շուռումուռ էր տալիս այն, զննում։– Ճանապարհին, այստեղ՝ Պերվոմայկա գալիս,– շարունակեց Վիկտորը,– պատահում էր, քաղցից քիչ էր մնում գնար ուշքս․․․ Երկար էր ճանապարհը ․– Վիկտորի ձայնը խզվեց։-Երկար էր ճանապարհը ,– կրկնեց նա,– ստիպված գիշերն էի գալիս, որ չբռնվեմ․․․ Եվահա մի օր իրիկուն, թուխպ իրիկուն էր, մոտեցա մի տան, թակեցի դուռը։ Մեծ տուն էր, խուտորի ծայրին։ Ջահել մի կին դուրս եկավ, իսկ նրա ետևից՝ շեկ մազերով մի աղջնակ։ Աղջիկը ժպտալով նայում էր ինձ։ Ես անհարմար զգացի հաց խնդրել ջահել կնոջից, բայց ուշ էր՝ հետ դառնալու համար, և ես ասացի․ «Քաղցած եմ, քույրիկ, մի քիչ հաց, եթե հնարավոր է․․․» Ջահել կինը լուռ, սառը նայեց ինձ, այդ հայացքով նա ինձ սպանեց․․․ «Էխ, դուք, ասաց այդ կինը, մեզ թողել եք գերմանացիների ձեռքին, իսկ ինքներդ հաց եք մուրում․․․ ո՞վ պիտի պաշտպանի, ազատի մեզ․․․» Ես ինչ-որ անկապ բաներ ասացի, հիմա չեմ հիշում, թե ինչ, ներողություն խնդրեցի և արագ հեռացա։ «Որ մեռնեմ էլ այլևս ոչ մեկի դուռը չեմ թակի»,– որոշեցի ես և քիչ անց մի ձայն լսեցի։ «Սպասեք, քեռի, սպասեք»,– իմ ետևից հասավ շեկ մազերով փոքրիկ աղջնակիզանգակ ձայնը։ Ես ետ շրջվեցի։ Նա վազելով հասավ ինձ, մի մեծ կտոր հաց խոթեց ձեռքս ու ետ փախավ։ Այդպիսի համեղ հաց կյանքում չեմ կերել երբեք․․․ Եվ ահա այդտեղ, ճանապարհին, վճռեցի մինչև վերջ պայքարել թշնամու դեմ, մինչև կյանքիս վերջին վայրկյանը պայքարել, որպեսզի ոչ ոք չկարողանա ասել․ «Ո՞վ պիտի պաշտպանի, ազատի մեզ․․․»։ Որպեսզի բոլորն իմանան, որ ժամանակավոր է այս կյանքը, որ շուտով կգան մերոնք։ Մի խոսքով,– տեղից բարձրացավ Վիկտոր Տրետյակևիչը ,– մի խոսքով, սկսում ենք պայքարել։

–Կհավաքվենք Բորյա Գլավանի մոտ։ Դու նրան գիտես ։

–Իհարկե գիտեմ։ Ե՞րբ։

–Նա տեղ է գնացել․․․ Հենց որ եկավ, քեզ կհայտնեմ․․․Եվ մենք կհավաքվենք։

Ճռնչաց բակի դուռը։ Տոլյայի մայրն էր։

Խանութում ոչ ոք չկար։ Մայան կանգնել էր փողոցի կեռմանում, մթան մեջ։ Ռաիսա Վիրիկովան ևս դուրս եկավ և, աղմուկով ծածկելով խանութի դուռը, գնաց կիսամութ փողոցով։ Մայան նայեց չորս կողմը և, տեսնելով, որ ոչ ոք չկա շրջապատում, թեթևաքայլ մոտեցավ խանութին և, ծոցից հանելով թռուցիկները, վարժ շարժումներով սկսեց դրանք խմորով կպցնել խանութի դռանը։

Իր ետևում ոտնաձայներ լսելով, Մայան վախեցած ետ շրջվեց՝ մեջքով սեղմվելով դռանը։ Բայց իսկույն էլ ժպտաց՝ իր առջև տեսնելով Բորյային։

–Դու այնքան էլ զգույշ չես,– առաջ գալով ասաց Բորյան շատ լավ հասկանալով, թե Մայան ինչ էր կպցնում խանութի դռանը։– Ես, օրինակ, այդպես չէի վարվի․ կսպասեի մինչև իջներ գիշերը։ Թե ժամանակդ չի՞ հերիքում։

–Չի հերիքում։ Վատ չէր լինի, եթե օգնեիր։

–Եթե հրամայում ես․․․

–Իսկ չես մատնի՞,– աչքերում ժպիտ՝ Մայան նայեց Բորյային։

–Իհարկե, կմատնեմ,– ժպտաց Բորյան։ – Ամբողջ մի ժամ է որոնում եմ քեզ, իսկ դու այստեղ ինչ-որ թռուցիկներ ես կպցնում ցանկապատերին ու խանութի դռանը։

–Ուրեմն դու վաղո՞ւց ես հետևում ինձ։

–Ես հսկում էի․․․ որպեսզի ոչ ոք չտեսնի քեզ ինձնից բացի․․․

–Շնորհակալություն,– շշնջաց Մայան։ Դու այդ ե՞րբ ես եկել։

–Իսկ դու չե՞ս մատնի ինձ,– ծիծաղեց Բորյան։

–Իհարկե, կմատեմ ։

–Ուրեմն չեմ ասի՝ երբ եմ եկել, որտեղ էի և ինչ էի անում այնտեղ։

–Իսկ ես գիտեմ, թե որտեղ էիր և ինչ էիր անում այնտեղ։

Նրանք քայլեցին կաթնալույսով ողողված նեղ փողոցով։ Տափաստանի վրա ծագում էր լուսինը։ Երկուսն էլ լուռ էին։ Նայում էին առջևից գնացող իրենց ստվերներին ու ոչինչ չէին գտնում ասելու։

–Ինչո՞ւ ոչինչ չես ասում,– հանկարծ լռությունը խախտեց Բորյան։

Մայան ծիծաղով լի աչքերով կողքանց նայեց նրան։

–Ի՞նչ պիտի ասեմ,– ժպտաց նա։– Դու պիտի լռես, իսկ ես խոսեմ, հա՞․․․

Բորյան նայեց նրան, և նրանց հայացքները հանդիպեցին։ Մայան իսկույն փախցրեց աչքերը։

–Ես այնպես էի կարոտել քեզ,– հանկարծ դողացող ձայնով ասաց Բորյան և զգաց, որ ամբողջ դեմքը այրվում է։

Դադար։

–Դու բոլորի՞ն էիր այդպես սիրտդ բացում,– լուսնալույսի մեջ թաքուն ժպտալով հարցրեց Մայան։

–Ոչ,– իսկույն լրջացավ Բորյան։– Դու էլ գիտես, որ ոչ։ Ինչո՞ւ ես հարցնում։

–Ես ի՜նչ իմանամ․․․ Կյանքում այնքան բաներ են պատահում,– շարունակելով խաղալ նրա հոգու հետ, ասաց Մայան։– Ի՞նչ իմանամ՝ ինչ է եղել մինչև ինձ։

Դադար։

–Ի՞նչ պիտի լինի․․․– Բորյան և քայլում , և երբեմնակի նայում էր Մայային ։– Ես այդ մասին երբեք չեմ մտածել։ Մինչև այդ օդաչու դառնալու մասին էի մտածում միայն,– նա քիչ լռեց, ասաց․– Երբ այնտեղ, տեխնիկումում սովորում էի, մեկը կար։

–Ո՞վ է,– հարցրեց Մայան՝ իր խոշոր աչքերը հառելով Բորյայի վրա։

–Ասում եմ, չէ՞, մեզ հետ տեխնիկումում սովորում էր։ Միշտ հարցնում էր՝ որ գնաս տուն, ձերոնց մոտ, ինձ նամակ չե՞ս գրելու։

–Իսկ դո՞ւ։

–Ես էլ ասում էի՝ ոչ։

–Հետո՞։

–Հետո՝ ոչինչ։ Ես նրան երբեք նամակ չգրեցի։ Իսկ հետո գնացի բանակ։ Մնացածը դու գիտես։

–Իսկ նա՞, այն աղջիկը։

–Ի՞նչ աղջիկ։ Այն, որ սովորո՞ւմ էր ինձ հետ։

–Այո։

–Ես նրան չեմ հիշում․․․ Իսկ երբ եկա ձեր դպրոցը և դեռ միջանցքում տեսա քեզ, ինձ թվաց, թե ինչ-որ տեղ տեսել եմ քեզ։ Այնքան ծանոթ էր դեմքդ։ Եվ այնքան հարազատ։ Եվ սիրելի,– դողացող ձայնով ավելացրեց Բորյան ։– Եվ այդ օրից ինչ տեսա քեզ, միշտ քո մասին եմ մտածել․․․ Ես ասել եմ քեզ այդ մասին․․․ Ես ճշմարիտ եմ ասել։

Մայան գլուխը ցած գցած քայլում էր ։

–Մինչև քեզ ոչ ոքի հետ այդ մտքով խոսած չկամ,– շարունակեց Բորյան ։– Ոչ ոքի հետ ․․․ Եվ երբեք ոչ ոքի հետ չեմ խոսի։ Հենց որ Վորոշիլովգրադից եկանք և Ուլյան ասաց, գերմանացիները Նովոշախտինսկից ետ են տվել ձեզ, ես և տխրեցի, և ուրախացա։

–Եվ չուզեցիր անգամ տեսնել ինձ ,– խայթեց Մայան։

–Ինչե՞ր ես ասում, Մայա։ Ես հնարավորություն չունեցա անցնելու քեզ մոտ, որովհետև շտապ մեկնեցի Պոպովկա՝ կարևոր գործով։

–Իսկ ինչո՞ւ ուրախացար,– ուշացումով հարցրեց Մայան։

–Ուրախացա, որ նորից պիտի տեսնեմ քեզ։ Ախր, գիտե՞ս, մի կերպ ազատվեցինք շրջապատումից։ Չէի հավատում, թե նորից կտեսնեմ քեզ։ Ասում էի՝ գնամ, մի անգամ տեսնեմ իրեն, ու թող ինձ ինչ ուզում է լինի․․․ Ու երբ Ուլյան ասաց՝ տխրեցի, որ այնքան տեղ գնացել ենք ու ետ են տվել։

–Ոչինչ, մենք այստեղ էլ շատ գործ ունենք անելու,– ասաց Մայան։ – Արդեն թռուցիկներ ենք տարածում, մեր այդ թռուցիկները հույս ու հավատ են ներշնչում բնակչությանը։ Մերոնց թվում է, թե պարտիզաններն են տարածում թռուցիկները։ Դա շատ լավ է․ թող իմանան, որ իրենց չեն մոռացել։ Ես և Ուլյան թռուցիկները, սովորաբար, փակցնում էինք շուկայի հրապարակում։ Որովհետև աշխատում ենք թռուցիկները փակցնել այնտեղ, ուր ավելի շատ մարդ է լինում։ Բայց հետո ոստիկանությունը սկսեց ծեծել թռուցիկներ կարդացողներին, և մենք որոշեցինք այլ կերպ վարվել։ Գիտե՞ս ինչ արեցինք, Բորյա։ Ուղղակի ծիծաղելի է։ Տանը, թռուցիկները դնելով տետրերի շապիկների մեջ, կարեցինք։ Ստացվեցին հին տետրակներ։ Շուկայում պառավ մի կին բլիթներ է վաճառում։ Մենք տետրերը տվինք նրան, և նա, ոչինչ չնկատելով, սկսեց բլիթները փաթաթել թռուցիկների մեջ և վաճառել։ Մենք մի կողմ քաշված նայում էինք։– Մայան ծիծաղեց, օրորեց գլուխը ։– Մոտեցավ մի տղամարդ և բլիթ գնեց։ Հետո կարդաց թռուցիկը և իր մոտ կանչեց մի ուրիշ մարդու։ Քիչ հետո պառավի զամբուղի մոտ հերթ էր։ Բլիթներն իսկույն վերջացան։ Այս ու այն կողմից մոտենում, պառավին հարցնում էին․ «Տատիկ, դուք էլի կծախե՞ք այսօր»։ Բոլորին թվում էր, թե պառավը հատկապես թռուցիկներ է վաճառում։ Դա լավ է, որ բնակչությանը թվում է, թե պարտիզաններն են տարածում թռուցիկները։ Գիտե՞ս, գերմանացիներին նույնպես թվում է, թե պարտիզանների գործն է դա։ Թող այդպես մտածեն, դա շատ լավ է։ Այ, եթե կուսակցական աշխատողներից որևէ մեկին գտնեինք, շատ լավ կլիներ։ Մեզ փորձառու մարդիկ են պետք։ Նրանք մեզ կղեկավարեին։

–Մենք արդեն զբաղվում ենք այդ գործով։

–Ովքե՞ր՝ մենք։

–Ես և Տոլյա Պոպովը ,– ասաց Բորյան ։– Այստեղ, Պերվոմայկայում է գտնվում Նիկոլայ Չեռնյավսկին ․․․ Վիտյա Տրետյակևիչը անձամբ գիտի նրան․․․ Նա մեզ կօգնի ․․․ Մենք իրավունք չունենք հապաղելու,– գլուխն օրորեց Բորյան։– Աչքովս եմ տեսել, թե ինչեր են անում ֆաշիստ մարդակերները,– շարունակեց նա հուզմունքով ։– Ոչնչացնում են ինչ պատահում է, այրում են․․․ Ամենուրեք մեր մարդկանց կոտորում են։ Ձեռքներից բռնող չկա՝ ինչ ուզում, անում են, ում ուզում՝՝ կախում կամ գնդակահարում են։ Քաղաքային այգում վաթսունյոթ հոգու կենդանի թաղել են, գիտե՞ս։

–Գիտեմ,– արտասանեց Մայան, հառաչանքով։ Մեր դասարանցի Վիկտոր Պետրովի հայրն էլ նրանց հետ էր։ Նրանց բոլորին ողջ-ողջ լցրել են փոսի մեջ, ծածկել հողով։

–Մինչև լույս, ասում են, այնտեղից ձայներ էին գալիս։ Սակայն ոչ ոք չէր համարձակվում մոտենալ․ գերմանացիները շրջապատել էին այգին․․․

Առջևում, ծառերի ետևում, երևաց Մայայենց տունը։

–Մայրիկը չի քնել դեռ ,– ասաց Մայան, նայելով տան կողմը։– Դե, ես գնամ։ Բարի գիշեր։

–Բարի գիշեր,– ժպտաց Բորյան։– Մինչև լույս մտածելու եմ քո մասին։

–Պետք չէ․․․ Դու ավելի կարևոր գործեր ունես, որոնց մասին պիտի մտածել ,– ժպտաց նա,– այլ ոչ թե իմ։

–Մեկը մյուսին չի խանգարում։ Ընդհակառակը՝ օգնում է։

Մայան մեկնեց ձեռքը։

–Մինչև վաղը։– Մայան չէր ուզում ձեռքը ետ քաշել։– Քեզ հետ չեմ զգում, որ պատերազմ է,– անսպասելի ավելացրեց նա։– Որ ամենուր գերմանացիներ են։ Դե գնա, բարի գիշեր։

–Ոչ, Մայա ․․․ կաց, մի րոպե էլ սպասիր։ Մեր անջատման օրերին ես այնքան եմ երազել այս օրը․․․ ու հիմա չեմ հավատում, թե իրոք քեզ մոտ եմ։ Վաղը կգաս Ուլյայի մոտ։ Սպասելու եմ։ Գալո՞ւ ես․․․

–Գալու եմ։– Մայան նայում էր Բորյային, ուզում էր հեռանալ, բայց կախարդվածի պես նայում էր, չր կարողանում հեռանալ, հետո քնքուշ-քնքուշ շշնջաց․

–Գնա, Բորկա, ես նույնպես մտածելու եմ քո մասին, չեմ քնելու․․․ Ես միշտ մտածել եմ քո մասին ․․․ Դե, բարի գիշեր։

–Ի՞նչ է, ես քնելո՞ւ եմ գնում , որ բարի գիշեր ես մաղթում ինձ ,– ժպտաց Բորյան, քնքշորեն բռնելով Մայայի արմունկը։

–Իսկ ո՞ւր ես գմում,– Մայան սպասողական նայեց Բորյային ։

–Ես քնելու չեմ գնում։ Հենց որ լուսնյակը մայր մտնի, կհավաքվենք հեղեղատի մոտ,– շարունակեց Բորյան։– Տղաների հետ տեղ պիտի գնանք։ Գուցե այս գիշեր բոլորովին չքնենք էլ։

Մայան գորովանքով, հպարտությամբ նայեց Բորյային, մտքում վճռելով, որ ինքը ևս չի քնի, կարտագրի սովինֆորմբյուրոյի վերջին հաղորդագրությունն այն մասին, որ ֆաշիստներին չի հաջողվել անցնել Վոլգան, Ստալինգրադը գտնվում է մերոնց ձեռքին։ Թող մարդիկ իմանան ճշմարտությունը։

–Ես նույնպես չեմ քնի,– հանկարծակի ասաց Մայան, շրջվելով Բորյայի կողմն ու ուղիղ նայելով նրա աչքերին։– Ես մինչև լույս թռուցիկներ եմ գրելու։ Բարի գիշեր ,– արագ վրա բերեց Մայան՝ շփոթվելով ու կարմրելով։– Զգույշ եղեք․․․

Լուսինը գլխի վրա գլորված գնում էր դեպի մայրամուտ, աստղերը շաղ էին գալիս, խառնվում, հետո նորից փայլում իրենց տեղերից, տերևները ծառերի վրա թեթև հովից կամացուկ երգում էին, դանդաղ ընկնում ծառերից, և Բորիսին թվում էր՝ երազում է տեսնում այս բոլորը․․․

Մայան բաց արեց բակի մեծ դռնակը, վազելով գնաց։ Նրա անուշ բույրը դեռ կանգնած էր օդում։

Բորյան երկար ժամանակ կանգնած էր փողոցում, մթան մեջ, և նայում էր Մայայի ետևից։

Մայրը ինչ-որ բան էր ասեղնագործում։

–Չե՞ս քնելու դեռ,– մի բան ասաց լինելու համար հարցրեց Մայան։– Ինչո՞ւ չես քնել մամ։

Քեզ էի սպասում։ Աննա Փեհլիվանովան մի կողմ դրեց ձեռքի գործը։– Ինչո՞ւ այսքան ուշացար։

–Դաշտում կրկին խլեցին մեր հավաքած հասկը։ Հետո եկանք Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի մոտ, երաժշտություն էինք լսում։ Բոլոր աղջիկները կային։

–Տղաներ չկայի՞ն,– խորամանկ ժպտալով հարցրեց Աննան։

–Մեկը կար,– աչքերը մանրացնելով ասաց Մայան ։– Քնած մի տղա էր։

Մայրը երկար նայում էր նրան ու սիրտ չէր անում հանդիմանական որևէ խոսք ասել ուշացման համար։ Միայն ասաց․

–Այդքան մի ուշանա։ Հազար ու մի բան եմ մտածում։ Գնա քնիր, ուշ է արդեն։

–Մի քիչ պարապեմ, հետո։ Դե գնա քնիր, մամ, ինձ մի սպասիր։

Մայան գրադարակից գիրք ու տետր հանեց, նստեց սեղանի մոտ՝ իբր պատրաստվում է պարապելու։

–Վերջացրու, գնա քնիր,– ասաց մայրը, ծանր ելնելով տեղից։

–Հիմա կգամ, գնա, մամ։

Մայան լուսամուտից նայեց դուրս, ուր դանդաղորեն հալվում էր գիշերը։

Արևը կրակ էր թափում երկնքից։ Կեսօր է։ Ծառերի ստվերները կուչ են եկել բների մոտ։

–Գլուխս պտտվում է,– ցածր ասաց Մայան՝ աչքերը սեղմելով ։– Չգիտեմ՝ ծարավ եմ, չգիտեմ՝ քաղցած եմ՝ սիրտս նվաղում, անհանգիստ խփում է։

Ուլյան իր հավաքած հասկը խոթեց պարկի մեջ, մոտեցավ նրան։

–Քաղցած ես,– ասաց նա՝ գլխի շարժումով ճակատից ետ գցելով մազերը։– Գնանք։ Բավական է ինչքան հավաքել ենք, թե չէ այդ ավազակ Գրինյովը նորից դուրս կգա ինչ-որ տեղից և կխլի հասկը։

Աղջիկները ձայնեցին իրար, հավաքվեցին և միասին ճանապարհ ընկան․ տապից, հոգնությունից ու քաղցից ալարում էին անգամ խոսել։

Առջևից Վասյան էր քայլում։ Նա նույնպես լուռ էր։

–Էհ, այս ի՞նչ դառավ կյանքը,– ասաց Վասյայի քույրը՝ Շուրա Բոնդարևան , խորը հառաչելով։– Եվ մինչև ե՞րբ այսպես, աստված իմ, մինչև ե՞րբ․․․

Եվ նա չէր ավարտել խոսքը, առջևից, անտառից մի մարդ դուրս եկավ, կանգնեց ճանապարհին։ Աղջիկները իսկույն ճանաչեցին նրան․ գերմանացիների կողմից նշանակված պահակ Գրինյովն էր, որն ահա քանի անգամ գալիս, խլում է նրանց հավաքած հասկը։ Կանգնել էր նա ոտքերն իրարից հեռու դրած ու լկտիաբար ժպտում էր։

–Ցած դրեք հավաքած հասկը ու գնացեք,– ասաց Գրինյովը, երբ աղջիկները հասել էին նրան։– Շուտ։ Ինչպես միշտ՝ առանց խոսքի․ առարկություն չլսեմ։

–Ի՞նչ ես ուզում,– կատաղությամբ նետեց Մայան ։– Ի՞նչ է, քեզ համա՞ր ենք հավաքվել։

–Այո, ինձ համար,– շրջվելով ձայնի կողմը, արհամարանքով նետեց Գրինյովը։– Դե՞մ ես, ինչ է։– Նա նայեց Մայային։– Թե կոմերիտակա՞ն ես,– շարունակեց Գրինյովը առաջ գալով։– Դու ինչ է, իշխանություն չե՞ս ճանաչում։

–Ես կոմերիտական եմ եղել, կոմերիտական էլ մնացել եմ,– զայրույթով ասաց Մայան։-Իսկ ձեզ նմանները․․․

–Ձենդ, ստալինյան սրիկա,– Գրինյովը արագ հանեց ատրճանակը։– Էս րոպեին շան պես կսատկացնեմ բոլորիդ․․․

– Գործ չունես,– կամացուկ արտաբերեց Վասյան, սեղմելով Մայայի թևը։– Մենք դրան կդաստիարակենք այս գիշեր ․․․

Աղջիկները պարկերից դանդաղ շարժումներով հանում էին հասկը, թափում գետնին, ճանապարհի վրա։

Առանց ետ նայելու, նրանք քայլեցին դեպի Պերվոմայկա տանող ճանապարհով։

–Որպեսզի այլևս չտեսնեմ ձեզ,– աղջիկների ետևից ձայնեց Գրինյովը, քրքջաց։

–Անհոգ մնա, չես տեսնի,– ետ շրջվելով պատասխանեց Վասյան, իսկ աղջիկներին ցածրաձայն ասաց ․

–Երեկոյան կգանք, ոչինչ։ Հարկավոր է ցորենի դեզերը վառել, իսկ դրան․․․ Դեզերը պահպանում է, որպեսզի կալսեն, ուղարկեն Գերմանիա ․․․ Ծախու շուն։ Իսկ դրան հարկավոր է կախել վառված դեզերի մոտ։ Անհոգ մնա, մեզ այլևս չես տեսնի,– վճռական ձայնով ասաց Վասյան, նայելով աղջիկներին։

–Մենք լուռ հետևում ենք, թե այդ ծախու շները ինչ են անում,– ասաց Մայան։– Թռուցիկները քիչ է, հարկավոր է զենքի ուժով։ Թող մեռնենք, բայց պատվով։ Զոյայի նման։

–Ես էլ եմ գտնում, որ հարկավոր է դիմել զենքի,– խոսեց Ուլյան հանգիստ տոնով, ասես նրա խոսքը շատ հասարակ բաների մասին էր։– Միայն թռուցիկնրով ոչինչ չես անի։ Հարկավոր է նաև զենքով։

–Հիտլերականներն արդեն ստեղծել են իրենց նոր կարգերը։ Եվ Կրասնոդոնում, և մեզ մոտ՝ Պերվոմայկայում, նրանք ձերբակալում են առաջավոր մարդկանց, կոմունիստներին ու կոմերիտականներին, բոլոր նրանց, ովքեր շքանշաններ են ստացել սովետական օրոք, բոլոր կարմիր պարտիզաններին։ Ես կարծում եմ,– Մայան փոխնիփոխ նայեց աղջիկներին,– ինձ թվում է, որ մեզնից ոչ ոք չի կարող անտարբեր նայել այդ բոլորին, մեզնից յուրաքանչյուրը պարտավոր է զենք ունենալ և կռվել թշնամու դեմ որպես իսկական պարտիզան։ Ձեր առաջ, իմ սիրելի ընկերուհիներ, մեր հայրենիքի առաջ,– Մայայի ձայնը դողաց,– սովետական ամբողջ ժողովրդի առաջ երդվում եմ մինչև վերջին շունչը պայքարել անարգ թշնամու դեմ։ Ես գիտեմ, որ բոլորդ էլ ինձ նման եք մտածում,բոլորդ՝ անխտիր,– ձայնը ցածրացնելով, որպես սրբազան երդում, վառվող շուրթերով շշնջաց Մայան ։– Եկեք երդվենք, ինչով հնարավոր է օգնել կարմիր բանակին՝ հիտլերյան կատաղած շներին ոչնչացնելու գործում, օգնենք՝ չխնայելով մեր արյունն ու մեր կյանքը։ Ես մինչև կյանքիս վերջը հավատարիմ կմնամ հայրենիքին ու կոմերիտմիությանը։

Երդման այդ խոսքերը՝ դաշտամիջյան ճանապարհին, տապից քարացած ծառերի ներքո, հուզեցին բոլորին։

–Ես նույնպես երդվում եմ, ինչ էլ որ պատահի ինձ, ինչպիսի խոշտանգումների էլ որ ենթարկեն․․․– Ուլյան մի պահ լռեց՝ հարմար բառեր գտնելու համար, և միանգամից ավելացրեց,– չեմ դավաճանի իմ ընկերներին, մինչև կյանքիս վերջին րոպեն, մինչև վերջին շունչը հավատարիմ կմնամ մեր սրբազան հայրենիքին։

– Ես նույնպես երդվում եմ մինչև վերջ պայքարել թշնամու դեմ, ասաց Անտոնինա Իվանիխինան, նայելով Ուլյային ու Մայային։

–Բոլորս ենք երդվում,– ասաց Շուրա Բոնդարևան։

–Բոլորս երդվում ենք,– լսվեց Նինա Մինաևայի ձայնը։– Երդվում ենք կռվել մինչև վերջ, իսկ եթե պետք է մեռնել, մեռնել հերոսի մահով․․․

–․․․Երդվում ենք, – ասացին Նինա Գերասիմովան ու Անգելինա Սամոշինան։

–․․․Երդվում ենք ,– արձագանքեց Լիլիա Իվանիխինան։

–Ավելի հեշտ է տեսնել, թե ինչպես են մեռնում հերոսները, քան լսել ինչ-որ վախկոտի աղաչանքը՝ իրեն ներելու մասին,– արտասանեց Ուլյան՝ հայացքը հեռուներին։– Մենք կպայքարենք հանուն ազատության, և եթե մեռնենք, ապա դա մահ չի լինի, դա կլինի անմահություն․․․

Երեկոյան Պերվոմայկայի ծայրին, Դեմյան Ֆոմինի տանը, ուր ներկա էին Ուլյան ու Մայան, երդվում էին և տղաները։-․․․ Ես երդվում եմ մեր այրված քաղաքների, գյուղերի, անմեղ զոհերի համար,– սկզբում կամացուկ, հետո հետզհետե բարձր ու վճռական ասում էր Բորյա Գլավանը։

Մեկը մյուսի ետևից երդվում են Դեմյան Ֆոմինը, Գենադի Լուկաշևը, Վասյա Բոնդարևը, Նիկոլայ Ժուկովը, Վլադիմիր Ռագոզինը, Անատոլի Նիկոլաևը, Եվգենի Շեպելյովը։

–․․․Իսկ եթե խախտեմ այս սրբազան երդումը խոշտանգումների ժամանակ կամ վախից,– յուրաքանչյուր բառը շեշտելով ասում էր Անատոլի Պոպովը ,– թող իմ անունն ու իմ հարազատները նզովվեն հավիտյան, իսկ ինձ թող պատժեն իմ ընկերները․․․

Տեղից ելնում է Վիկտոր Պետրովը։ Նա ընկերներին չի նայում։ Նա նայում է դեպի դուրս, ասես այնտեղ, դրսում կանգնած են նրանք, ովքեր մի քանի օր առաջ խոշտանգեցին իր հորը՝ նրան իր կոմունիստ ընկերների հետ կենդանի թաղելով Կրասնոդոնի քաղաքային զբոսայգում։ Վիկտորի խոսքը նրանց էր վերաբերում, այդ նրանց էր Վիկտորն ասում․

–Ակն ընդ ական․․․ Երդվում եմ պայքարել, կռվել մինչև արյան կաթիլը վերջին․․․

Վիկտորը նստեց։ Տիրեց կարճատև, բայց ճնշող լռություն։

Վիկտոր Տրետյակևիչը, որ մինչ այդ լուռ նստած էր սեղանի մոտ, լուսամուտի գոգին, ոչ բարձրաձայն ասաց․

–Ամեն ինչ պարզ է,– և, նայելով նստածներին, կամացուկ ավելացրեց․– Նրանք, ովքեր հանձնարարություն ունեն, կարող են գնալ։

Տեղից արագ ելավ Վասյա Բոնդարևը, բազմանշանակալից մի հայացք նետելով աղջիկների վրա։ Ե՛վ Մյան , և՛ Ուլյան իսկույն հասկացան, թե ինչ էր ասում այդ հայացքի բազմանշանակությունը։ «Նրանք, պարզ է, գնում են Գրինյովին սպանելու»,– մտածեցին Ուլյան և Մայան ու մի տեսակ վախեցած նայեցին իրար։ Բայց դա մի վայրկյան անգամ չտևեց․ նրանք քաջալերող հայացքով նայեցին Վասյային։ «Թող սպանեն,– մտածեցին նրանք ։– Հայրենիքի դավաճան ծախու շները պետք է սատկեն․․․»։ Մեկը մյուսի ետևից տղաները դուրս եկան։ Վերջին պահին Բորյան հասցրեց ժպտալ Մայային և Ուլյային։ Սենակում մնացին Ուլյան, Մայան, Անատոլի Պոպովը, Վիկտոր Տրետյակևիչն ու Դեմյան Ֆոմինը։

–Դիմկա, դու փողոցում հսկիր, որպեսզի ոչ ոք չմոտենա տանը,– բարեկամաբար ասաց Վիկտորը, և Դեմյանը արագ ելավ տեղից։

–Ոչ միայն մեզ մոտ, Պերվոմայկայում,– երբ դրսում մարեցին Դեմյանի ոտնաձայները, սկսեց Վիկտորը ,– ընդհատակյա կոմերիտական խմբեր կան ուրիշ վայրերում։

–Որտե՞ղ,– Ուլյան շողարձակող աչքերով նայեց Վիկտոր Տրետյակևիչին։

–Կան նաև ուրիշ վայրերում,– խուսափողական ասաց Վիկտորը, և Ուլյան անհարմար զգաց իր անտեղի հարցի համար ։– Նրանց բոլորին գլխավորում են այդ նպատակով ընդհատակում թողնված կոմունիստները։ Պետք չէ, որ այդ մասին բոլորն իմանան, իսկ դուք պարտավոր եք իմանալ․․․ Եվ ոչ ոքի չասել ․․․ Մեզ օգնում են,– դարձյալ խուսափողական ասաց Վիկտորը։– Թե ով՝ դա կարևոր չէ,– ժպտաց նա,– կարևորն այն է, որ օգնում են։ Եվ մենք պարտավոր ենք արդարացնել մեր ավագ ընկերների վստահությունը։

–Պերվոմայկայի մեր տղաներն ու աղջիկները ամեն ինչ կանեն ավագ ընկերների վստահությունն արդարացնելու համար,– տեղից խոսեց Ուլյան։

–Նրանք արդեն ահագին բան են արել,– ավելացրեց Վիկտորը։– Այնտեղ այդ մասին ընկերներն արդեն գիտեն․․․ Մենք շատ բան ենք արել․․․ Մեր թռուցիկնրով մենք մարդկանց բացատրեցինք չհավատալ ֆաշիստների շռայլ խոստումներին։ Հասկացրինք, որ հիտլերականները, խաբելով նրանց, կտանեն Գերմանիա, կստիպեն այնտեղ գործարաններում զենք արտադրել՝ մերոնց սպանելու համար։ Բնակչությանը կոչ արեցինք մտնել պարտիզանական խմբեր, պայքարել զավթիչների դեմ։– Վիկտոր Տրետյակևիչը լռեց։– Այն բանում, որ պարտիզանական բազմաթիվ խմբեր են ստեղծվել, – ուշացումով ասաց Վիկտորը ,– մենք էլ ավանդ ունենք։

Բոլորը գոհունակությամբ ժպտացին։

–Ընդհատակյա կոմերիտական կազմակերպություն կա նաև Կրասնոդոնում ,– հանկարծակի ասաց Վիկտորը և բոլորը միանգամից հայացքներն ուղղեցին նրա վրա։– Կազմակերպությունն ունի շտաբ, որի անդամներից մեկն էլ ես եմ։

–Ահա թե ի՜նչ,– սեթևեթանքով արտաբերեց Ուլյան, բայց լուրն այնքան կարևոր էր, որ դրան ուշադրություն դարձնող չկար։

–Շտաբի անդամներից է նաև Վանյա Զեմնուխովը․ դուք նրան գիտեք,– շարունակեց Վիկտորը ։– Մի խոսքով, մենք կապված կլինենք այդ կազմակերպությանը, բայց կգործենք առանձին։ Այսինքն նրանց հետ կապված կլինենք միայն մենք՝ չորսով, և Բորիս Գլավանը։ Մնացածները չպետք է իմանան այդ մասին։

–Պարզ է,– իսկույն վրա բերեց Տոլյա Պոպովը։

–Բայց կգործենք առանձին ,– կրկնեց Վիկտորը։– որոշված է շտաբի մեջ մտցնել նաև Ուլյային։ Մայան դպրոցական կոմերիտկազմակերպության քարտուղար ու կուսշրջկոմի անդամ է եղել մինչև օկուպացումը, նրան շատերը գիտեն, ընկերները որոշեցին չընդգրկել նրան շտաբում։ Տղաներին ու աղջիկներին կբաժանենք հնգյակների։ Յուրաքանչյուր հնգյակ պետք է ունենա իր հրամանատարը։ Որոշել ենք հնգյակների հրամանատարներ նշանակել Բորյա Գլավանին, Ուլյային, Մայային և Վիկտոր Պետրովին։ Իսկ ամբողջ խմբին կգլխավորի Տոլյա Պոպովը։ Յուրաքանչյուր հրամանատար կազմում է իր հնգյակը․․․

–Համաձայն ենք,– արտասանեց Մայան։– Ի միջի այլոց, պտք է ասել, որ գործին այդպիսի լուրջ մոտեցումը ինձ շատ է դուր գալիս։

–Եթե ուզում ենք, որ լուրջ մարդիկ գործ ունենան մեզ հետ, պետք է ինքներս լրջորեն վերաբերվենք գործին,– տեղից բարձրանալով ասաց Վիկտորը ։– Ամենից գլխավորը՝ գաղտնապահություն։ Սա շատ կարևոր է։ Դե, բարի գիշեր, մինչև նոր հանդիպում։

Տոլյան դուրս եկավ Ուլյային ու Մայային ճանապարհելու։

–Մենք արդեն գործում ենք, Ուլկա,– դրսում ընկերուհուն սեղմվելով շշնջաց Մայան։– Ինչպիսի երջանկություն՝ մենք արդեն գործում ենք․․․

Ներքևում, Կամենկայի կողմերում, խավար անտառներում կանչում էին գիշերահավերը։

Ալեքսանդրա Եմելյանովնան պատշգամբում, թախտի վրա նստած էր, երկար քայլելուց ոտքերը ուռած էին դեռ․ չէր կարողանում շարժվել։ Երբ աղջիկները ներս մտան, նա ուրախ-ուրախ բացականչեց․ Օ՜, այս ինչ լավ է, որ եկաք։– Նա կիասբարձրացավ թախտից, ժպտադեմ նայեց աղջիկներին՝ իր նախկին աշակերտուհիներին։– Այս որտե՞ղ եք, անխիղճ անաստվածներ։

–Առավոտյա՞ն չէիք մոտդ, Սաշենկա,– ժպտաց Մայան։

–Օկուպացիայի մեկ ժամը տարի է թվում, Մայա ,– արտաբերեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, խեղճացած նայելով Մայային ։

–Սրանից հետո շաբաթը մի անգամ ենք գալու,– ասաց Մայան, բայց հետո զգաց, որ իր սիրելի Սաշենկան պիտի տխրի, ավելացրեց․-Խոսք ենք տալիս այսուհետև հանգիստ չտալ քեզ։ Ո՞ւր է պատեֆոնը, մի բան լսենք։

Ձայնապանակը դանդաղ պտտվեց՝ սենյակը լցնելով տխրածոր երգով։ Մայան մեքենայորեն վերցրեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի օրագիրը, բաց արեց պատահած էջը․ «Քեզ, տետր իմ, կուզենայի վստահել ես ամեն ինչ․․․ Դու անշունչ ես ու լուռ․ իմ բարեկամն ես դու։ Ես շատ անգամ եմ խոսում քեզ հետ, խոստովանում եմ սակայն, որ այնքան էլ անկեղծ չեմ եղել քեզ հետ․․․ Դու աչքեր չունես, դու չես լսում ․․․ թե չէ շատ բան կտեսնեիր դու, շատ բան կլսեիր․․․ Ես շատ կուզենայի պատմել քեզ այն բոլորի մասին, ինչ եղավ երկու օր առաջ, պատմել այն երեկոյի մասին, որ չի մոռացվի երբեք, այն գիշերվա մասին․․․ Քեզ կուզենայի պատմել ինձ խորապես հուզող որոշ բաների մասին․․․ Մենք խոստացել էինք գրել ճշմարտությունը․․․ Որքան երջանկություն կար այդ գիշերվա մեջ, որքան մտքեր եկան- անցան անընդհատ հոսանքով, լցրին մարմնիս ամեն մի բջիջը, ինչպես վառ եմ պատկերացնում ես զրուցակիցներիս ոգեշնչված դեմքերը․․․» Մայան մի երկու էջ թերթեց, նորից սկսեց կարդալ․ «Օգոստոս, ախ, գոնե անձրև գար։ Այս ու այն կողմ եմ ընկնում, մի գործ չեմ գտնում, որ կատարեմ։ Մի՞թե ամեն ինչ կորած է․․․ Ախ, եթե հնարավոր լիներ ոչինչ չմտածել։ Կուզենայի պատկերել գոնե մեկ օրն իմ այս կյանքի, բայց օրերն իրար նման են, նրանց տարբերությունն աննկատելի․․․ Ստիպված եմ մահճակալին ընկած՝ երազներով մխիթարվել։ Նրանք ինձ տանում են մոռացության աշխարհը ․․․ Ի՞նչ դժվար ժամանակ է․․․»։ Մայան կրկին մի քանի էջ թերթեց, նորից կարդաց․ «Մայայի գալը կենդանացնում է իմ խուցը։ Ես ինքս էլ կյանք եմ առնում։ Մայան լեռնային հորձանուտ գետակ է․ նա ասես հոգնել չգիտի։ Նա մշտապես շարժուն է․ շարունակ հնչում է նրա ձայնը, շառագունում են նրա նուրբ վարդագույն այտիկերը, փայլում էին նրա աչիկները․․․»։ Չշարունակեց կարդալ, ծալեց օրագիրը, նայեց Ալեքսանդրային։ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան ասես նոր միայն նկատեց օրագիրը, արագ վերցրեց Մայայի ձեռքից։

–Կարդալ չի կարելի,– շշնջաց նա՝ շառագունած ժպտալով ընկերուհուն։ Իսկ սկավառակը դանդաղ պտտվում էր։ Դանդաղ ծորում էր երգը։ Անցած օրերի մասին տխուր երգում էր պատեֆոնը․

Տխուր իմ երգով ես չեմ արթնացնի

Իմ գեղեցկուհուն, թող քաղցր քնի․․․

Հետո խոսեցին սովինֆորմբյուրոյի վերջին հաղորդագրություններից, Գրինյովից, որին տղաները դաշտի մեջ, ծառից կախել էին, իսկ կրծքին կպցրել էին մի գրություն այն մասին, որ բոլոր դավաճանները կստանան իրենց պատիժը։ Հետո խոսեցին վերջին թռուցիկներից, և Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, հանկարծ ինչ-որ բան հիշելով, ասաց․

–Տոլյա Պոպովն էր այստեղ։ Ասում է նոր ռադիոընդունիչ են հավաքել, ամեն գիշեր Մոսկվան լսում են։

–Ճի՞շտ,– Մայայի սև աչքերը փայլեցին ուրախությունից։

–Այո։ Քիչ հետո կգան։ Ոնց էլ մոռացել էի,– ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։– Բորյան էլ հետն էր, քեզ էր ուզում տեսնել։

–Ի՞նձ,– շփոթվեց Մայան ։– Ի՞նչ էր ասում։

–Չգիտեմ ,– իբր անտարբեր՝ անհոգ արտասանեց Ալեքսանդրան, հետո զգաց, որ Մայային անհարմար վիճակի մեջ դրեց, խոսքը փոխեց։– Կարծեմ հիվանդ էր։

–Հիվա՞նդ,– վախեցած ու զարմանքով ասաց Մայան ,– ի՞նչ է պատահել․․․ Ես տեսա, բոլորովին հիվանդ չէր։

–Իսկ որտե՞ղ տեսար, գնչուիկ,– իսկույն վրա տվեց Ուլյան։– Ախր դու երեկ և այսօր մեզ հետ էիր, ե՞րբ տեսար նրան։

–Պատահմամբ տեսա, պատասխանեց Մայան՝ դարձյալ շփոթվելով։

–Ա՜ա, պատահմամբ է տեսել,– ծոր տվեց Ուլյան,– փողոցով պատահմամբ գնում էի, պատահաբար տեսա, սկսեցի պատահմամբ խոսել։

Աղջիկները ծիծաղեցին։

–Ուլկա,– մտերմիկ տոնով սաստեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։– Խիղճ ունեցիր․․․

–Ես միշտ էլ խղճով եմ եղել, Ալեքսանդրա Եմելյանովնա,– ծիծաղելով ասաց Ուլյան։– Արար աշխարհը գիտի դա․․․ Դուք ձեր Մայայի մասին մտածեք․․․

Ալեքսանդրա Եմելյանովնան ժպտաց, այտը գորովագին սեղմեց Մայայի այտին։

Առավոտը բացվեց անձրևով։ Դեղնած, թաց տերևները կախվել էին ծառերից։ Հեռվում, լայնարձակ տափաստանի վրա, ծանր նստել էր մառախուղը։

Պերվոմայկայում խոսում էին պարտիզանների, թռուցիկների ու այրված դեզերի մասին։ Բոլորը թաքուն, բայց ներքուստ ուրախ՝ ասում էին, որ գիշերը պարտիզաններ եկել Պերվոմայկա, թռուցիկներ փակցրել տների պատերին, հեռագրասյուներին, խանութի դռանը։ Ինչ-որ աշխուժություն էր տիրում ավանում։ Մի թռուցիկ ձեռքին, Մայան մտավ տուն։

–Թռուցիկ եմ գտել, մամ,– ձեռքում շուռումուռ տալով թռուցիկը, անտարբեր ասաց նա։– Առ, կարդա։ Կարծես տեղ չեն գտել կպցնելու, բերել մեր պատին են փակցրել։

Մայրը զարմացած նայեց դստերը, ակամայաբար մեկնելով ձեռքն ու վերցնելով թռուցիկը։

–Իսկ ինչպե՞ս են փակցրել,– մտազբաղ ասաց նա, և սկսեց կարդալ՝ սկզբում ցածր, իսկ հետո հետզհետե բարձրացնելով ձայնը․ «Հիտլերը կախաղանով, գնդակահարությամբ ու խոշտանգումներով ուզում է վախեցնել սովետական մարդկանց։ Թշնամիները լացով ու արցունքով են լցրել մեր տները։ Հիշեցեք, Հիտլերի համար ստրուկներ ենք մենք, միս, ասասուն։– Աննա Փեհլիվանովան խորը շունչ քաշեց, շարունակեց․– Լավ է մահ, քան գերմանական ազատություն։ Հիտլերը խաբում է պատերազմի ավարտի մասին, պատերազմը նոր է բորբոքվում։ Մեր բանակը դեռ կվերադառնա Դոնբաս։ Մի գնացեք Գերմանիա, եթե ուզում եք շուտով ձեր տան մեջ համբուրել ձեր ամուսնուն, որդուն, եղբորը։ Մենք մեր թռուցիկներում կպատմենք ճշմարտությունը, ինչքան էլ դառը լինի այն Ռուսաստանի համար։ Կարդացեք, կարդացեք մեր թռուցիկները, դրանց բովանդակությունը հաղորդեցեք տնից-տուն, գյուղից-գյուղ։ Մահ գերմանական զավթիչներին»։– Ախր ինչպե՞ս են փակցրել ,– վերջացնելով ընթերցումը, կրկնեց Աննան,– ոչ մի կերպ չեմ կարողանում հասկանալ․․․ Շունն էլ բաց թողած էր․․․

–Էլ ինչ պարտիզան, որ չկարողանա թռուցիկը փակցնել պատին,– ծիծաղեց Մայան։ – Իսկ գիտե՞ս, մամ, քանի որ պարտիզաններ են գալիս, ուրեմն կարմիր բանակը հեռու չէ։ Ուրեմն մոտ է այն․․․

–Դա նույնպե՞ս թռուցիկներում է գրված,– ուշադիր նայելով դստերը, հարցրեց Աննան։

–Այո։ Գրված է նաև այն մասին, որ ընկեր Ստալինը Մոսկվայում է,– ասաց Մայան։ – Գերմանացիները ստում են, որ իբր ընկեր Ստալինը թողել է Մոսկվան։

–Դա նույնպե՞ս թռուցիկում է գրված,– արդեն չթաքնված հետաքրքրությամբ հարցրեց Մայայի մորաքույրը՝ Նինան, որը հյուր էր եկել Սամսոնովկա գյուղից։

–Այո,– Մայան հանգիստ շրջվեց մորաքրոջ կողմը և շրջազգեստի գրպանից հանելով մի թռուցիկ ևս, անտարբեր գցեց սեղանին։ – Սա էլ մոռացել էի․․․ Սա ցանկապատին էր կպցրած․․․ Կարդա՞մ, մամ։

–Կարդա,– ուշադրությունը լարեց մայրը։– Կարդա տեսնենք ինչ են գրում։

–«Մոտենում է գերմանա-ֆաշիստական բարբարոսների լծից ազատվելու բաղձալի ժամը,– հանգիստ, անվրդով ձայնով կարդաց Մայան։– Հարավ- արևմտյան ճակատի զորքերի կողմից ճեղքված է պաշտպանության գիծը։ Մեր զորամասերը, գրավելով Մորոզովսկայա կայարանը, առաջ շարժվեցին 45 կիլոմետր դեպի արևմուտք։ Մեր զորամասերի առաջխաղացումը դեպի արևմուտք շարունակվում է ։ Գերմանացիները խուճապահար փախչում են՝ ձգելով զենքերը։ Նահանջելով՝ թշնամին թալանում է բնակչությանը, խլում մթերքներն ու հագուստը։ Պահեք, ինչ կարող եք, որպեսզի հիտլերյան բանդիտների ձեռքը չընկնի։ Սաբոտաժի ենթարկեք գերմանական հրամանատարության հրամանները, մի հավատացեք նրանց ստերին։ Ընկեր Ստալինը Մոսկվայում է։

Մահ գերմանական դահիճներին։

Կեցցե սովետական ազատ հայրենիքը»։ Ահա,– ասաց Մայան նույն անտարբերությամբ։ – Իսկ դուք չեք հավատում։

–Ինչո՞ւ չենք հավատում ․․․ Հավատում ենք․․․ Բայց դե բոլոր թռուցիկները քեզ են պատահում,– ժպտալով արտասանեց մայրը՝ չկասկածելով բնավ, որ ինքը՝ Մայան է գրել այդ թռուցիկը։

–Դու ուշադիր չես, ծիծաղեց Մայան, հետո ավելացրեց ,– գերմանացիները ուզում են կոմերիտականներին տանել Գերմանիա, բայց չեն կարող։

–Ինչո՞ւ չեն կարող ,– հետաքրքրվեց մայրը։

–Պարտիզանների թռուցիկներում է գրված ։ Նրանք կոչ են անում չգնալ Գերմանիա։ Ժողովուրդը հավատում է պարտիզաններին, ուրեմն և կլսի նրանց։

–Ուժով կտանեն,– ասաց մորաքույրը։

–Ուժո՞վ ։– Մայան մի պահ նայեց նրան։– Չեն կարող։ Մի՞թե պարտիզանները կթողնեն․․․ Կտեսնեք, որ չեն կարող։

Մայան այդ երեկո ուշ եկավ տուն։ Եվ ուշ էլ քնեց։ Սեղանի մոտ նստած շարունակ գրում էր։

–Մինչև կես գիշեր ի՞նչ էիր գրում,– առավոտյան հարցրեց մայրը։– Մի քանի անգամ արթնացա, գրում էիր։

–Չէ՞ որ ասել եմ․․․ պարապում եմ,– խուսափողաբար ասաց Մայան, իսկ հետո փոխեց խոսքը․– Մերոնք գրավել են Նովոշախտինսկը։ Ֆաշիստները կորած են։

–Իսկ որտեղի՞ց գիտես,– արագ հարցրեց Աննան՝ անկարող թաքցնելու հրճվանքը․ նրա դենքը բերկրանք էր արտահայտում։– Նշանակում է, ուրեմն, որ մերոնք մոտենում են․․․ Այսօր ավանում բոլորն այդ մասին էին խոսում․․․ Ուրեմն դա ճի՞շտ է․․․– Իհարկե ճիշտ է․․․

Մայր ու աղջիկ նայեցին իրար, ժպտացին։

Մայան սպասում էր նրանց։ Բորյան կրկին մեկնել էր Պոպովկա՝ իր թաքցրած գնդացիրներից երկուսը բերելու։ Ուր որ է՝ պիտի գար։ Նա ուզում էր տուն մտնել, ինչ-որ մեկը այնտեղ, փողոցում, երկարաձիգ սուլեց։ Մայան նրան սուլոցից ճանաչեց․ Ուլյան էր։ Մայան ձեռքի գիրքը դրեց պատշգամբի բազրիքին, արագ դուրս եկավ։ Մութ էր, բայց Աննան տեսավ, թե ինչպես Մայան դուրս եկավ բակից և, տեսնելով Ուլյային ու Բորյա Գլավանին, ուրախությունից ծափ զարկեց։

–Ե՞րբ է եկել,– հարցրեց Մայան՝ շփոթված նայելով Ուլյային։

–Ո՞վ,– իբր չհասկացավ Ուլյան։

–Այսօր ,– պատասխանեց Բորյան։ Քանի օր է ճանապարհին ենք։ Գիշերը գալիս էինք, ցերեկը՝ թաքնվում։

–Գնդացիրը բերե՞լ եք։

–Այո։ Եվգենի Մաշկովին ասացի, քիչ մնաց ուրախությունից գժվեր։ Սա չորրորդ գնդացիրն է, որ բերում ենք։ Երկուսն առաջ էինք բերել։

–Ես գիտեմ այդ մասին։

–Մաշկովը գովեց։

–Ասա՞ց, որ մեզ մոտ եղել է։

–Ասաց ․․․ Նա Ուլյային սիրահարվել է, գիտե՞ս․․․

–Այո,– հպարտ կանգնեց Ուլյան։– Մինչև ականջները։ Չէ, մինչև ականջների ծայրերը։

Նրանք ցածր ծիծաղեցին։

–Վաղը արի Տոնյայի մոտ,– կամացուկ ասաց Ուլյան։– Վեցի մոտերքը։ Իսկ մինչ այդ պետք է գնալ Իզվարինո։ Կարո՞ղ ես գնալ։

–Իհարկե,– ասաց Մայան ։– Իսկ ի՞նչ կա։

–Հարկավոր է թռուցիկներ տարածել այնտեղ։ Ճանապարհին նույնպես․ եկող-գնացող շատ կա այդ ճանապարհին։ Ահա, կարտագրես։ Սովինֆորմբյուրոյի վերջին հաղորդագրությունն է։

–Շատ լավ։

–Իսկ հիմա աչքերս փակում եմ, ցտեսություն ասա Բորկային։

Մայան ձեռքը մեկնեց Բորյային։

–Աչքերդ մի փակիր,– ասաց նա՝ ժպտահայաց նայելով Ուլյային։– Քեզանից ամաչող չկա։ Բարի գիշեր, Բորյա։– Մայայի մատները սահեցին Բորյայի ափի վրայով։ – Մինչև վաղը,– քնքշաձայն ավելացրեց նա։

–Զգույշ եղիր,– խորհուրդ տվեց Բորյան։– Աշխատիր՝ ոչ ոք չնկատի։

–Եղավ,– ժպտաց Մայան։– Զգույշ կլինեմ։ Մինչև վաղը․․․

Մայան դարպասի մոտ սպասեց մինչև Ուլյան ու Բորյան անհետացան մոտակա տների ետևում, ու նոր գնաց տուն։

Աշխատելով չարթնացնել մորն ու մորքույր Նինային, որ քնած էին սենյակում, Մայան կամացուկ, անձայն մոտեցավ պատշգամբում, լուսամուտի առջև դրված սեղանին,սկսեց արտագրել Ուլյայի տված թռուցիկը։

Ոչ մայրը և ոչ էլ մորաքույրը չգիտեին, իհարկե, որ այդ պահին Մայան թռուցիկներ է արտագրում։

Մայան հաշվեց․ քսան օրինակ։ «Մի երկու հատ էլ արտագրեմ, գնամ քնելու »,– որոշեց նա։ Մատներն արդեն թմրել էին։ Մայան չգիտեր, որ մայրը քնած չէ։ Իսկ նա, իրոք, քնած չէր, քիչ առաջ արթնացել էր ու հիմա քնել չէր կարողանում։ «Ոտքի վրա չորացել է,– մտածում էր նա դստեր մասին։– Օրը մի կտոր չոր հացից բացի ոչինչ չի դնում բերանը»։ Հիշեց Մայային պատերազմից առաջ՝ այնպես ուրախ, թռվռուն։ Աննան չկարողացավ այլևս քնել։ Նա ելավ անկողնուց, դուրս եկավ պատշգամբ․ Մայան պատշգամբում թախտին քնով էր անցել։

Աննան, չգիտես ինչու, մի տեսակ անհանգիստ սրտով մոտեցավ սեղանին, ակամա բաց արեց այնտեղ դրված տետրը և ասես քարացավ․

«Մերոնք գալիս են,– կարդաց Աննան։ Մայայի ձեռագիրն էր։– Մեր զորքերը, դաժան մարտեր մղելով, առաջ են գալիս․․․» Կարդաց Աննա Փահլիվանովան ու հասկացավ։ Ամեն ինչ հասկացավ նա․․․ Ուրեմն Մայան խաբում էր իրեն, ուեմն նա ոչ թե դաս էր վերհիշում, այլ թռուցիկներ էր գրում։ Վախը ընկավ մոր սիրտը։ Երկար մտածեց Աննան, շատ երկար մտածեց։ Բայց չհանդիմանեց աղջկան։ Չէ, չկարողացավ հանդիմանել։

–Քո հայրն էլ կոմերիտական էր,– ասաց նա, երբ Մայան առավոտյան լվացվել, նախաճաշել էր և ինչ-որ տեղ էր ուզում գնալ ․․․– Ես էլ կոմերիտական եմ եղել։ Զգույշ եղիր, աղջիկս։ Դժվար է պայքարի ճանապարհը։ Շատ է դժվար․․․

Մայան իր սև, խոշոր աչքերը հառել էր մորը և հպարտությունից խոսք չէր գտնում ասելու։

Նա մոտեցավ, անխոս սեղմվեց մորը։

–Շնորհակալություն ,– կամացուկ ասաց նա։ Եվ քիչ լռելուց հետո ասաց․ Գնում եմ Իզվարինո, մամ։ Այնտեղ թռուցիկներ պետք է տարածեմ։

–Բայց չէ՞ որ վտանգավոր է,– վերջապես ասաց Աննան մտախոհ։– Չէ՞ որ շատ է վտանգավոր,– ավելացրեց նա։

–Ես իրավունք չունեմ չգնալու, մամ,– հանգիստ ձայնով ասաց Մայան ։– Ես կոմերիտկազմակերպության քարտուղար եմ եղել ․․․ Ես իրավունք չունեմ․․․ Հիշո՞ւմ ես, ամառները բերքահավաքի ժամանակ գնում էինք մոտիկ կոլտնտեսություններին օգնելու ․․․ Առաջինը միշտ ես էի գնում, հիշո՞ւմ ես։ Ուրիշ կերպ հնարավոր էլ չէ։

Աննան լուռ էր։

–Գնա,– ուշացումով ասաց նա՝ երկար նայելով աղջկան։– Թող չարը հեռու լինի քո ճանապարհից։ Գնա․․

Նա այլևս ոչինչ չգտավ ասելու։

Տղաներն արդեն հավաքվել էին ավանային ակումբի բակում։ Այդպես էր որոշումը, հանձնարարությունը կատարելուց հետո երեկոյան հավաքվել ակումբի մոտ։

Դեմյան Ֆոմինը՝ կարճահասակ, տարիքով տղաներից ամենափոքրը, ակումբ եկավ ամենավերջում։ Բորյան սկսել էր անհանգստանալ․ Դեմյանը նրա հնգյակից էր։ Բոլորը միանգամից աշխուժացան, հենց որ փողոցի ծայրին երևաց Դեմյանը։

–Բարով տեսանք, ով քաջն Դիմկա Փոմին,– գոչեց Վասյա Բոնդարևը։

–Ողջույններ բոլորիդ՝ իմ կողմից, Դեմյան Փոմինը սեղմեց տղաների ձեռքերը։– Ի՞նչ նկար է։

– «Վոլգա – Վոլգա »,– պատասխանեց Բորյա Գլավանը ։– Վերջացրի՞ր բոլորը։

–Բոլորը ,– ասաց Դեմյանը՝ ձեռքը տանելով գրպանները։– Այս ոնց է պատահել, մեկը մնացել է,– նա մի թռուցիկ հանեց գրպանից։– Այս ինչպե՞ս է պատահել, որ մնացել է,– նա թոթվեց ուսերը և այդ պահին, նկատելով քիչ հեռվից եկող ոստիկան Սևաստյանովին, ծիծաղեց։– Տալիս եմ Սևաստյանովին, ինչ ուզում է, թող անի։

–Հիմարություններ մի արա, Դիմկա,– ասաց Անատոլի Պոպովը։– Լսո՞ւմ ես, Դիմկա։

–Բայց չէ, Դիմկան չէր լսում։ Նա հանկարծակի նկատեց, որ Սևաստյանովը խմած է և որոշեց նրա մեջքին կպցնել մոռացված թռուցիկը։ Դիմայի աչքերն արդեն փայլում էին խորամանկ ժպիտով։

–Իսկ եթե թռոցիկը կպցնե՞նք Սևաստյանովի մեջքին,– առաջարկեց նա, հայացքը չկտրելով Սևաստյանովից ։

–Ասացինք, որ թող գժություններդ,– բարկացավ Անատոլի Պոպովը ։

–Դիմկա, խելոք մնա,– իր հերթին ասաց Բորյան, միաժամանակ աչքով անելով նրան։

Դեմյանը ինչպես կանգնած էր, այնպես էլ կանգնած մնաց։

Սևաստյանովը եկավ, թեթև օրորվելով անցնում էր տղաների կողքով, Դիմկան մի երկու քայլ առաջ գնաց և ընդգծված քաղաքավարությամբ ասաց․

–Բարև ձեզ, քեռի Տիմոֆեյ, ինչպե՞ս եք։

–Սևաստյանովը կանգ առավ, ուշադիր նայեց Դեմյանին։

–Լավ եմ, բալիկս, մոտ արի, ո՞ւմ տղան ես։

Ֆոմինը արագ մոտեցավ, խոնարհ կանգնեց նրա առջև․ նա ետևում, ձեռքում սեղմած պատրաստ պահում էր թռուցիկը։

–Սոլիկովսկու տղան եմ, քեռի Տիմոֆեյ։

Սոլիկովսկին շրջանային ոստիկանության պետն էր, Դիման գիտեր, ինչ էր անում։

–Օ՜, ես էլ չճանաչեցի,– Սևաստյանովը չէր հասցրել տարածել ձեռքերը, Դիմկան հայտնվեց նրա գրկում, նա ձեռքի թռուցիկը արագ ու աննկատ սոսնձեց Սևաստյանովի մեջքին ու հետ քաշվեց՝ շարունակելով անմեղորեն, քնքշաբար ժպտալ նրան։– Պապան ինչպե՞ս է․․․

–Լավ է քեռի Տիմոֆեյ, շնորհակալություն ․․․

Սևաստյանովը քայլեց դեպի դահլիճ, մի քանի անգամ ետ նայելով ու ժպտալով Դեմյանին։

–Դիմկա, դու իսկական աճպարար ես, – հիացմունքով բացականչեց Տոլյա Պոպովը՝ գրկելով Դեմյանին։

–Զգույշ, Տոլիկ, քո մեջքին էլ թռուցիկ կկպցնի,– ծիծաղեց Բորյան։

–Ափսոս, էլ չունեմ,– ձեռքերը տարածեց Դեմյանը ։– Իմանայի՝ մի հատ էլ կպահեի։

–Տղերք, Սոլիկովսկին,– բացականչեց ինչ-որ մեկը։

–Դիմկա, փախիր, հայրիկդ գալիս է,– կատակեց Բորյան, և բոլորը շրջվեցին դեպի Սադովայա փողոցը, որի ծայրին, իր շքախմբով, երևաց շրջանային ոստիկանության պետ Սոլիկովսկին։

–Հիմա նա մի լավ դաս կտա Սևաստյանովին ,– ծիծաղեց Դեմյանը։

Տղաները գիտեին, որ երբ պետերից որևէ մեկը բացակայում է, Սևաստյանովը իրեն գեներալի նման է պահում։ Նրանք արագ անցան մութ ճեմասրահով, մտան դահլիճ, որտեղ, իրոք, գեներալի պես, փքված շրջում էր Սևաստյանովը՝ չկասկածելով անգամ, որ թիկունքին թռուցիկ կա կպցված։ Բոլորն, իհարկե, տեսնում էին, բայց ոմանք, վախենալով ոստիկանություն ընկնելուց, շրջվում էին, մյուսները ձևացնում էին, թե չեն տեսնում, ոմանք ծիծաղում էին, իսկ Սևաստյանովը շարունակում էր ճեմել դահլիճով մեկ՝ դիտողություն անելով սրան- նրան, հայհոյելով։

Տղաները անհամբեր սպասում էին։ Վերջապես ներս մտավ թանձրամարմին Սոլիկովսկին։ Նկատելով Սևաստյանովին, Սոլիկովսկին մոտ կանչեց նրան։

Սևաստյանովն արագ մոտ եկավ, ձգվեց ու զեկուցեց․

–Պարոն պետ, շարքային Տիմոֆեյ Սևաստյանովը պատիվ ունի զեկուցելու․․․

–Թողնել ,– գոռաց Սոլիկովսկին։ Այդ ի՞նչ է փակցված ձեր մեջքին։

Սևաստյանովը կանգնել էր քարացած ու ապուշ կտրած։

–Ես, պարոն պետ․․․

–Թողնե՛լ,– կրկին գոռաց Սոլիկովսկին և մոտենալով Սևաստյանովին, թունդ հայհոյանքով պոկեց թռուցիկը, հետո շրջվեց իր հետ եկած սպաներից ինչ-որ մեկին հրամայեց․

–Տարեք սրան ոստիկանատուն և ասացեք, որ ես հրամայել եմ փայտի տասնհինգ հարված տալ նրան։

–Առաջ,– իր հերթին հրամայեց սպան, և Սևաստյանովը, դեռևս քար կտրած ու շփոթահար, քայլեց սպայի առջևից։

–Դաժան հայրիկ ունես, Դիմկա,– Դեմյանի ականջին փոփսաց Անատոլի Պոպովը։

Տղաները կամացուկ ծիծաղեցին։

Ակումբից դուրս գալիս, Սևաստյանովը ետ նայեց։

–Դիմկա, քեզ է որոնում,– չկարողանալով պահել ժպիտը, շշնջաց Բորյան։

Դեմյանը ուսով հրեց նրան, ծիծաղեց։

Այն մասին, որ կուսշրջկոմի նախկին հրահանգիչ Եվգենի Մաշկովը որպես դիրեկտոր աշխատանքի է ընդունվել Գորկու անվան ակումբում,– Մայան իմացավ Բորյայից, իսկ Բորյային այդ մասին ասել էր Վիկտոր Տրետյակևիչը։

–Բոլոր նրանց, ովքեր աշխատանքի են ընդունվում ակումբում, Գերմանիա չեն տանում,– ասաց Բորյան։

–Իսկ հնարավո՞ր է մերոնցից մի քանիսին տեղավորել այնտեղ,– չգիտես ինչու հանկարծակի իջեցնելով ձայնը, հարցրեց Մայան։

–Իհարկե,– ժպտաց Բորյան։– Մի քանի խմբեր կան՝ դրամատիկական, երգի ու պարի, լարային, կրկեսային։ Հայտարարություն կա ակումբի պատին փակցված՝ ցանկացողները կարող են ընդունվել ուզած խմբակի մեջ։ Բուրգոմիստրն է թույլատրել։

–Հարկավոր է մերոնց իրազեկ դարձնել։

–Ես արդեն ասել եմ ում պետք է։ Հո բոլորին չի կարելի․․․ Միայն մեր մարդկանց,– բազմանշանակալից ավելացրեց Բորյան։– Վիկտոր Տրետյակևիչը նույնպես այնտեղ է, նա լարային նվագախմբի ղեկավարն է, իսկ ակումբի ադմինիստրատորը Վանյա Զեմնուխովն է։

«Նրանք, իհարկե, այնտեղ կզբաղվեն ընդհատակյա գործունեությամբ,– մտածեց Մայան ։– Դա լավ է, կընդունվենք այնտեղ և մեզ Գերմանիա չեն քշի․․․ Դա շատ լավ է»,– Այդպես էր մտածում Մայան, բայց ասաց բոլորովին ուրիշ բան։-Գիտե՞ս, Բորյա, քո հնգյակի այդ Գենադի Պոչեպցովը դուր չի գալիս ինձ։

–Իսկ ինչո՞վ է դա վատ,– ժպտաց Բորյան։– Նույնիսկ լավ է,– շարունակելով ժպտալ, ավելացրեց նա։– Նույնիսկ շատ է լավ։ Դա ինձ անչափ ուրախացնում է։

–Ինչո՞ւ,– զարմանքով հարցրեց Մայան։

–Որովհետև ինձնից բացի քեզ ոչ ոք դուր չի գալիս։

–Խելառ,– մտերմաբար հպվելով Բորյային ասաց նա, բայց իսկույն էլ լրջացավ։– Ես այդ մտքով չեմ ասում, հառաչեց նա։– Գիտե՞ս․․․ նա մի քիչ վտանգավոր է երևում․․․ նա չի՞ մատնի մեզ, մեր ընդհատակյա խումբը ․․․– միանգամից ասաց Մայան։

–Ոչ, չի մատնի,– գլուխն արագ շարժեց Բորյան։– Չի կարող պատահել․ չէ՞ որ նա կոմերիտական է։

–Այո, բայց նա նույնպես կորցրել էր տոմսը․․․ երբ գերմանացիները մոտ էին արդեն և ուր որ է պիտի մտնեին Վորոշիլովգրադի մարզ։

–Ինչո՞ւ ես կարծում, թե նա դիտմամբ էր կորցրել։

–Չգիտեմ ։– Մայան թոթվեց ուսերը։– Համենայն դեպս հարկավոր է զգույշ մնալ։

–Նա արդեն ամեն ինչ գիտի։ Խմբի բոլոր տղաներին ու աղջիկներին ճանաչում է․․․ բայց անհոգ մնա, նա չի մատնի։

Եվ հանկարծ Բորյան հիշեց, թե ինչպես մի անգամ Գենադի Պոչեպցովը իր երեսին ասաց․ «Հարկավոր է միշտ ընտրել ոսկե միջինը»։ Այն ժամանակ ինքը ոչ մի նշանակություն չտվեց նրա ասածներին, բայց հիմա, Մայայի խոսքերից հետո, սկսեց մտածել ու մի տեսակ վախեցավ։ Ընտրել ոսկե միջինը ․․․ այսինքն խուսափել ծայրահեղություններից ․․․ մի՞թե կարող է մատնել ․․․ Հնարավոր է․․․ Ի՞նչ անել․․․ Նա ամեն ինչ գիտի․․․ Հեռացնել խմբից նույնպես անկարելի է ․․․ նա, իրոք, կարող է գնալ ու մատնել։

–Այո, հարկավոր էր զգույշ լինել մարդկանց ընտրության հարցում,– վերջապես խոսեց Բորյան ։– Մենք մի քիչ շտապեցինք․․․

–Այ, օրինակ, մենք Զինա Վիրիկովային չընդունեցինք մեր խմբի մեջ,– ասաց Մայան, նայելով Բորյային ։– Նա նույնպես կասկածելի անձնավորություն է․․․ Նրան վստահել չի կարելի։ Պոչեպցովի նկատմամբ ևս զգույշ պետք է լինել։

–Ոչինչ, զգույշ կլինենք,– որոշակի լռությունից հետո խոսեց Բորյան։– Մենք նրան կհետևենք։

Այդ նույն օրվա երեկոյան Բորյան, Անատոլի Պոպովը, Վիտոր Պետրովը, Դեմյան Ֆոմինն ու մյուս տղաները կանգնել էին Գորկու անվան ակումբի բակում և սպասում էին Եվգենի Մաշկովին։

Մաշկովն ուշ եկավ։ Նա, առանց ուշադրություն դարձնելու տղաների վրա, անցավ նրանց կողքով, մտավ ակումբ։

Անատոլի Պոպովը ու Բորյա Գլավանը նրա ետևից մտան դահլիճ, իսկ մյուս տղաները մնացին բակում։ «Ինչպե՞ս սկսել և առհասարակ ինչի՞ց սկսել, որպեսզի նա վստահի իրենց»,– մտածում էին տղաները։ Իրենք նրա մասին որոշ բան գիտեին, իհարկե, իսկ նա իրենց՝ տղաների մասին՝ ոչինչ։ Հենց միանգամից ասե՞լ նրան, որ կոմերիտականներ են, եկել են կապ հաստատելու նրա հետ։ Պատմե՞լ այն մասին, որ իրենք ընդհատակյա խումբ են կազմել և պայքարում են զավթիչների դեմ․․․ Իսկ եթե չհավատա՞․․․

Մաշկովն այստեղ, ակումբում նույնպես ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց տղաների վրա։

–Բարև ձեզ,-առաջ գալով անհամարձակ ասաց Անատոլին։

–Բարև ձեզ,– իբր նոր միայն նկատելով տղաներին, Մաշկովը շրջվեց նրանց կողմը։– Ի՞նչ եք ուզում։

–Ուզում ենք աշխատանքի տեղավորվել,– համարյա միասին պատասխանեցին Բորյան ու Անատոլի Պոպովը։

–Մենք հայտարարություն ենք տվել, ճիշտ է, անցեք մի երկու օրից ․․․

Մաշկովն ուզում էր գնալ դեպի բեմ, բայց Տոլյայի հարցը կանգնեցրեց նրան․

–Մեզ ուրիշ աշխատանք է հետաքրքրում։

–Ի՞նչ աշխատանք․․․ Երևի չեք ուզում գնալ Գերմանիա։ Հավանաբար, լսել եք, որ ովքեր աշխատանքի են ընդունվում ակումբում, նրան Գերմանիա չեն տանում, իսկույն վազել-եկել եք ․․․

–Մենք ոչինչ էլ չենք լսել,– կտրուկ ասաց Բորյան։

Մաշկովը ձևացրեց, թե չլսեց տղայի ասածը, դանդաղ շրջվեց և դահլիճից բեմ ելնող աստիճաններով բարձրացավ բեմ, քայլեց դեպի բեմի խորքը։

Տղաները գնացին նրա ետևից։ Մաշկովը քայլում էր բեմի երկարությամբ՝ բարձրաձայն մտորելով․

–Այստեղ կտեղավորվեն նվագախմբի տղաները ․․․ Վարագույրը հարկավոր է փոխել․․․

Նա դարձյալ ոչ մի ուշադրություն չէր դարձնում տղաների վրա, իսկ տղաները չէին էլ մտածում թողնել –հեռանալ, նրանք համառորեն սպասում էին։

–Մենք այստեղից չենք հեռանա, մինչև չբավարարեք մեր խնդիրը։

Մաշկովը դանդաղ շրջվեց նրանց կողմը և ասաց․

–Եկեք իմ ետևից։– Նա մտավ բեմին կից ինչ-որ սենյակ, նստեց սեղանի մոտ։ – Նստեք։

Տղաները տեղավորվեցին բազմոցին, սպասելով Մաշկովի հարցին։ Իսկ հարցը չուշացավ։-Ինչպիսի՞ աշխատանք եք ուզում,– հարցրեց Մաշկովը՝ ծխախոտ վառելով։

–Այնպիսի աշխատանք, որ մերոնք շուտ վերադառնան,– միանգամից ասաց Անատոլին, անթարթ նայելով Մաշկովին։

–Իսկ ո՞վ եք դուք։

–Մենք կոմերիտականներ ենք ․․․– երկչոտ ասաց Տոլյան։

–Հետո՞ ինչ ․․․

–Մենք կոմերիտականներ ենք,– այս անգամ ասաց Բորյան ։– Պերվոմայկայից։ Իսկ դուք կոմունիստ եք․․․ Մենք ձեզ գիտենք․․․

Մաշկովի դեմքը խաղաղվեց։ Դեմքին նկարվեց ժպիտը։ Դա մի մարդու ժպիտ էր, որը շատ լավ գիտեր, թե ովքեր են եկել իր մոտ և ինչ են ուզում։

–Դե լավ, պատմեք տեսնեմ ․․․

Տոլյան ու Բորյան իրար ընդհատելով պատմեցին Պերվոմայկայի տղաների ու աղջիկների մասին, այն մասին, թե ինչպես են թռուցիկներ տարածել, սպանել գերմանացիների կողմից նշանակված պահակին, որը ծաղրուծանակի էր ենթարկում Պերվոմայկայի աղջիկներին՝ շարունակ խլելով նրանց հավաքած հասկը։ Պատմեցին նաև այն մասին, որ դաշտերում վառել են ցորենի մի քանի դեզեր, երկաթգծի տակ ամոնալ դնելով, պայթեցրել են դեպի Ստալինգրադ գնացող գերմանական էշելոնը։

Մաշկովը չէր ընդհատում նրանց։ Իսկ վերջում սկսեց հարցերը՝ ընդհատակյա խմբի գործունեության մասին բոլո՞րը գիտեն արդյոք, ոչ ոք չի մատնի՞, եթե հանկարծ բռնվեն․․․ Կդիմանա՞ն տանջանքներին։

–Ոչ ոք չի մատնի,– արագ վրա բերեց Տոլյա Պոպովը ։– Մենք երդվել ենք․․․

«Իսկ Պոչեպցո՞վը,– մտածեց Բորյան։– Նա չի՞ մատնի արդյոք․․․ Նա կարող է մատնել»,– վախեցած մտածեց նա, սակայն այդ մասին ոչինչ չասաց Մաշկովին։

–Ուրեմն այսպես, ասաց Մաշկովը, դանդաղ ելնելով տեղից ։– Իմ մասին ոչ մի խոսք ձեր տղաներին ․․․ Ամեն ինչ Վիկտոր Տրետյակևիչի միջոցով ․․․ Որպեսզի ոչ ոք չգա ինձ մոտ․․․ Այդպես ավելի լավ է․․․ Ամենից գլխավորը՝ դուք մենակ չեք․․․ Ձեզ կօգնեն ․․․ Շարունակեցեք պայքարել ․․․ Հայրենիքը ձեր կարիքը զգում է ․․․ Գնացեք։ Ես ձեզ չգիտեմ, իսկ դուք՝ ինձ․․․

Երեկոյան Մայան ուշ եկավ տուն։ Մորն ասաց, որ գնացել էր աղջիկների հետ պարապելու, շատ է հոգնել, ու գնաց քնելու։ Սակայն երկար ժամանակ քնել չէր կարողանում։

Կրասնոդոնի ընդհատակյա կազմակերպության շտաբի անդամների հետ ունեցած զրույցը հուզել էր նրան։ Իսկ իրեն, ինչպիսի անմտություն, թվում էր, թե միայն իրենք՝ Պերվոմայկայի կոմերիտականներն են ընդհատակյա խումբ ստեղծել։

Պարզվում է, որ հայրենիքի համար այս ծանր օրերին ընդհատակյա կոմերիտական խմբեր են ստեղծվել նաև հարևան խուտորներում ու ստանիցաներում։ Բոլոր կոմերիտականները պայքարի են ելել ընդդեմ թշնամու ․․․«Մահը պայքարում ավելի լավ է, քան ստրուկի կյանքը»,– շշնջաց Մայան և խավարի մեջ շողացին նրա աչքերը։ Նա հիշեց նաև Օլեգ Կոշեվոյի խոսքերը․ «Որպես Կրասնոդոնի ընդհատակյա կոմերիտական կազմակերպության կոմիսար,– ասաց նա, փոխնիփոխ նայելով իրեն ու Ուլյային ,– կազմակերպության, շտաբի անդամների և անձամբ իմ անունից շնորհակալություն եմ հայտնում ձեզ՝ Պերվոմայկայի կոմերիտականներիդ ․․․ Դուք ազնվաբար ու քաջաբար եք կռվում գերմանացիների դեմ…– Օլեգը ժպտաց։– Ես համոզված եմ, որ առիթ կունենամ կրկին անգամ շնորհակալություն հայտնելու ձեզ…»

Մայան իր առջև ասես նորից տեսավ Վանյա Զեմնուխովին, որը շարունակ կկոցում էր աչքերը, ժպտահայաց Լյուբա Շևցովային, տեսավ ու Վիկտոր Տրետյակևիչին, որը մերթ ընդ մերթ նայում էր Մայային և, արագ փախցնելով հայացքը, ժպտում։ Բոլորին տեսնում էր ասես և նրանց մտովի ասում․ «Ոչինչ, դուք առիթներ շատ կունենաք դեռ Պերվոմայկայի կոմերիտականներին շնորհակալություն ասելու․․․ Մենք դեռ շատ բան կանենք․․․ Մենք ձեռքներս ծալած չենք նստի, մենք կգործենք»

Ե՞րբ էր քնով անցել՝ ինքն էլ չգիտեր, արթնացավ ինչ-որ ձայներից։ Փողոցից աղջկական մի ձայն կանչում էր նրան։

Եվ մինչև Մայան կելներ տեղից, մինչև կհագնվեր՝ փողոց ելնելու համար, վազեվազ բակ մտավ Ուլյան։ Գիշերը ձյուն էր տեղացել։ Աշնանային երկար ցրտերից հետո՝ առաջին ձյունը։ Ճերմակ ձյան վրա խոր ոտնահետքեր թողնելով, Ուլյան վազեց բակի երկարությամբ, թմփթմփացնելով բարձրացավ փայտե աստիճաններով։

–Մայա, մի րոպեով դուրս արի,– ներս ընկնելով՝ հուզված ասաց նա։– Դուրս եկ, տես ում են տանում։

–Ո՞ւմ են տանում,– դեռևս ոչինչ չհասկանալով հարցրեց Մայան, անշտապ ելնելով տեղից։

–Ձեր տանն ապրող սպային։ Վլադիմիր Բեսսոնովին ․․․

–Ո՞վ է տանում,– ո՞ւր է,– մյուս սենյակից ելնելով հարցրեց Աննա Փեհլիվանովան, – ո՞ւր է։

–Գերիների հետ տանում են,– շրջվելով Աննա Փեհլիվանովայի կողմը պատասխանեց Ուլյան։– Ուտելու որևէ բան վերցրու տանք նրանց։ Շատ են նրանք։ Շուտ արա․․․

–Իսկ որտե՞ղ են հիմա։

–Բազարնայա հրապարակի մոտ տեսա։ Նրանց քշում էին դեպի Կրասնոդոն կամ Վորոշիլովգրադ։ Երևի համակենտրոնացման ճամբար են տանում։ Հարկավոր է շտապել։

–Տանն ինչքան հաց կա՝ տար,– արագ ասաց Աննա Փեհլիվանովան ։– Մենք մի կերպ կդիմանանք։ Տար։– Նա տան ամբողջ հացը հանեց, դրեց սեղանին։

Երկու րոպե չանցած, աղջիկներն արդեն ձյան միջով վազում էին դեպի Կրասնոդոն գնացող խճուղին։

Առջևում երևաց ռազմագերիների շարասյունը։ Իսկ շարասյան գլխին՝ մի սայլակառք, որտեղ նստած գերմանացի սպան ուշադիր նայում էր գերիների կողմը, մեկ-մեկ բարձրաձայն հրամաններ տալիս ուղեկցող պահակներին։

Աղջիկները կանգ առան և լուռ նայեցին շարասյան կողմը։

Գերիները կիսամերկ, հյուծված ու հոգնատանջ, հազիվ էին հասցնում քայլել սայլակառքի ետևից։ Ֆաշիստական ուղեկցորդ պահակները աղաղակով ու հարվածներով քշում էին նրանց ձյան միջով։

Գերիները քայլում էին ճանապարհով ու ճանապարհից դուրս՝ տափաստանի միջով, շրջապատված գերմանացիներով, տեղական ոստիկաններով ու շներով։ Պերվոմայկայի երեխաները հացի կտորներ էին շպրտում նրանց, կանայք՝ արտասուքն աչքերին, քայլում էին հետևից, հայհոյում, անիծում գերմանացիներին, երբեմն խնդրում, աղաչում էին՝ թույլ տալ ուտելիք հանձնել գերիներին։ Փաշիստները հրացանի կոթով հրում էին կանանց, երեխաներին ու ծերերունիներին, հայհոյում էին․

–Ռուիխ, շվայնե ․․․Լռել, խոզեր ․․․

Սակայն կանայք շարունակում էին քայլել, խնդրել։

Մայան Վլադիմիր Իգնատևիչին տեսավ դեռ հեռվից։

–Ահա նա,– ասաց նա Ուլյային, իսկ մտքում ասաց․ «Տեսնո՞ւմ եք, լեյտենանտ, նորից հանդիպեցինք։ Եվ սա, իրոք, գուցե և վերջին հանդիպումն է»։

–Վերցրու ինքդ հանձնիր հացը, Ուլյա, ես չեմ կարող,– ասաց Մայան՝ աչքը չկտրելով շարքի մեջ քայլող Վլադիմիր Իգնատևիչից։– Նա անհարմար կզգա։

–Չեն թողնում,– նայելով գերմանացիների կողմը, հուզված ասաց Ուլյան։– Տեսնո՞ւմ ես ինչպես են քշում մերոնց։ Բայց ես կհանձնեմ։

Ուլյան արագ գնաց շարքի կողքից։ «Վոլոդյա»,– կանչեց նա։ Շարքում ետ նայեցին, և հենց այդ պահին Ուլյան շպրտեց հացի կապոցը։ Միանգամից մի քանի ձեռքեր օրորվեցին օդում, իրարանցում ընկավ։

–Ցրվել, ցրվել,– գոռացին ուղեկցորդ պահակները օդում կրակելով։– Ցրվել։ Շվայնե, շվայնե․․․

Պահակներից մի քանի հոգի վազելով մոտեցան, սկսեցին հրացանի կոթերով խփել գերիներին, որոնք հրմշտելով իրար, շարունակում էին հացի կտորներ փնտրել տասնյակ ոտքերի տակ կոխկրտված ձյան մեջ։

Ֆաշիստական զինվորը, բռնելով հրացանի փողից, թափ առնելով հրացանի ծանր կոթն իջեցրեց գետնին խոնարհված գերիների վրա։

Գերիները լուռ փախան իրենց տեղերը։ Իսկ երկուսը մնացին պառկած այնտեղ, ձյունածածկ ճանապարհին։

Գերիները առաջ շարժվեցին, իսկ այնտեղ, ուր քիչ առաջ խմբվել էին նրանք, գետնին, արյան մեջ անշարժ պառկել էին դեռ այն երկուսը։ Նրանցից մեկը Վլադիմիր Իգնատևիչն էր։

–Այս ի՞նչ արեցի, այս ի՞նչ արեցի,– լաց եղավ Ուլյան, վազելով դեպի Մայան։– Նրանց սպանեցին, Մայա, դահիճները նրանց սպանեցին։

Մայան, անուժ որևէ բան ասելու, ընկավ Ուլյայի գիրկը և գլուխը նրա կրծքին սեղմած, լուռ հեկեկաց։

Գերիների շարասյունը դանդաղ քայլում էր տափաստանի միջով։

Օրն անցավ ծանր։ Մինչև ուշ երեկո ձյուն էր տեղում։ Մայան փակվել էր տանը, շարունակ քայլում էր տանը, շարունակ քայլում էր սենյակում , մտածում։ Գոնե մայրը տանը լիներ․ նա առավոտ շուտ գնացել էր Սամսոնովկա, քրոջ մոտ՝ ուտելու որևէ բան բերելու, և մինչև հիմա չկար։ Մայան մի անգամ էլ մոտեցավ լուսամուտին․ այնտեղ, փողցում դեռ շարունակում էր տեղալ ձյունը։ Նա նորից հիշեց այն բոլորը, ինչ տեղի ունեցավ առավոտյան, հիշեց, թե ինչպես տղաները ձեռքի փոքրիկ սայլակով տարան Վլադիմիր Իգնատևիչին ու մյուս սպանված գերուն․․․ Տղաները նրանց տանում էին թաղելու ավանի հանգստարանում, իսկ ինքը կանգնել էր անշարժ՝ հենված Ուլյայի ուսին, և անձայն լալիս էր։ «Մի՞թե նրանք չպիտի ստանան իրենց արժանի պատիժը,– մտածում էր Մայան ,– աստված իմ, մի՞թե պիտի անպատիժ մնան նրանք,– շարունակ կրկնում էր նա, և ինքն իրեն հուսադրում,– կգա, շուտով կգա ահեղ դատաստանի ժամը»։ Իսկ Դեմյան Ֆոմինը, այդ փոքրիկ տղան, որի վրա ինքը ոչ մի ուշադրություն չէր դարձնում պատերազմից առաջ, պարզվում է, քաջ տղա է։ Նա կանգնել էր իր մոտ և շարունակ կրկնում էր․․․ «Մի վշտանա, Մայա, մենք այդ պահակներին մի լավ դաս կտանք»։ Եվ ինչ՝ տաս-տասնհինգ րոպե առաջ նա վազեվազ մտավ բակ, փայտե աստիճանների վրայով, ինչպես առավոտյան Ուլյան, ցատկելով մի ակնթարթում հայտնվեց դռների մեջ։

–Նրանց չեն տարել, Մայա ,– հևասպառ ասաց նա վազելուց շնչհեղձվելով։– Նրանց թողել են այստեղ, Պերվոմայկայում ․․․ Մենք տղաներով ուզում էինք շրջապատել նրանց տափաստանում, բայց նրանց Կրասնոդոն չտարան և ոչ էլ Վորոշիլովգրադ տարան ․․․ Նրանք տեղավորել են Պերվոմայկայի հիվանդանոցում, և մենք պետք է ազատենք նրանց ․․․

–Ինչպե՞ս,– ընկճված ձայնով կամացուկ հարցրեց Մայան։

–Այո,– արագ գլխով արեց Դեմյանը։– Նրանց այս գիշեր կպահեն այստեղ, և մենք կազատենք նրանց։ Արդեն որոշված է․․․

«Բայց նրանց մեջ չի լինի Վլադիմիր Իգնատևիչը,– անձկությամբ մտածեց Մայան։– Որովհետև նա այլևս չկա, նրան սպանեցին»։

–Դե, ես գնամ,– թույլ ժպտաց Դեմյանը։– Դու մի մտածիր, Մայա․․․ Ես վաղը քեզ կպատմեմ բոլորը։

–Ոչ, ես էլ եմ գալիս,-հանկարծ վճռական ասաց Մայան։– Մենք կշեղենք պահակների ուշադրությունը։

Դեմյանը քիչ մտածեց։

–Ես իրավունք չունեի ասելու,– ասաց Դեմյանը ուշացումով։– Կիմանան, որ ես եմ ասել քեզ։

–Ոչինչ ․․․ դու անհոգ մնա,– հանգստացրեց Մայան։– Ճանապարհին Ուլյային էլ վերցնենք։

Ուլյան տանը մենակ չէր։ Այնտեղ էին նաև Բորյան, Տոլյա Պոպովն ու Վիկտոր Տրետյակևիչը։

Երբ Մայան ներս մտավ, բոլորը միանգամից շրջվեցին նրա կողմը, մեղավոր ժպտացին։

–Բարի երեկո,– ասաց նա առաջ գալով ։– Այս ի՞նչ եք անում։

–Մենք նոր ուզում էինք գալ քեզ մոտ, Մայա,– բոլորի փոխարեն ասաց Ուլյան, նայելով տղաներին։

Դեմյանը անշարժ կանգնել էր դռների մոտ։ Եվ ինչո՞ւ չէիք գալիս,– հարցրեց Մայան, Ուլյայի պես նայելով տղաներին։

–Որովհետև դու այսօր անտրամադիր էիր ,– անհամարձակ սկսեց Տոլյան ։– Մենք չէինք ուզում անհանգստացնել քեզ։

–Այո,– կամացուկ արտաբերեց Բորյան։

–Մենք ուզում էինք գալ քո ետևից, ազնիվ խոսք,– ասաց Ուլյան՝ փայլուն, թախծանուշ աչքերով նայելով Մայային։

–Մենք այսօր կարևոր հանձնարարություն ունենք, Մայա, վերջապես խոսեց Վիկտոր Տրետյակևիչը որոշ լռությունից հետո ։– Մեզ հրամայված է ազատել Պերվոմայկայի հիվանդանոցի շենքում տեղավորված սովետական քսանմեկ ռազմագերիներին․․․ Մենք պարտավոր ենք ինչ էլ որ լինի,– Վիկտորը մի կարճ ակնթարթ նայեց բոլորին,– ինչ էլ որ լինի կատարել հրամանը․․․ Մենք պիտի գայինք քո մոտ, Մայա ․․․ Մենք հենց նոր ուզում էինք գալ քեզ մոտ։

Բոլորը թեթևացած շունչ քաշեցինք։

–Այսօր գերիների մի մասը տարել են Կրասնոդոն, մի մասը՝ Իզվարինո, Վոդյանոյե և Վոլչանսկի, իսկ մի մասն էլ տեղավորել են մեզ մոտ՝ Պերվոմայկայում ,– նորից խոսեց Վիկտոր Տրետյակևիչը ։– Գերմանացիները կատաղած են Ստալինգրադի մոտ կրած պարտության համար,– հանկարծ ասաց նա ջերմագին։

Այդ խոսքերի վրա Մայան ժպտաց, և այդ ժպիտը միանգամից փոխեց բոլորի տրամադրությունը։

–Դիմկան կմտնի գերիների մոտ,– շարունակեց Վիկտորն արդեն աշխույժ տոնով։

Մայան զարմանքով նայեց Դեմյանին։

–Այո, այո, գերիների մոտ, գլխով արեց Վիկտորը։– Նա գիտի նրանց մոտ մտնելու հնարը․․․ Նա նրանց արդեն նախազգուշացրել է՝ պատրաստ լինել։

–Մի՞թե,– բացականչեց Մայան՝ երջանիկ աչքերով դիտելով Դեմյանին։

–Չէ՞ որ իմ մայրն այնտեղ, հիվանդանոցում էր աշխատում, տնտեսվար էր,– կարմրելով ասաց Ֆոմինը ։– Ես այնտեղ շատ եմ եղել․․․ Այնտեղ հիվանդանոցի ետևի կողմից դուռ կա, բանալին ինձ մոտ է․․․– Դեմյանը գրպանից հանեց, հպարտությամբ ցույց տվեց բանալին, կրկին դրեց գրպանը։– Մենք գերիներին կազատենք, իսկ պահակների՞ն ․․․

–Նույնպես կազատենք,– ասաց Անատոլին։

–Այսինքն կվերցնենք նրանց,– գլխի թեթև շարժումով ասաց Ֆոմինը, ևտղաներն ու աղջիկները, նայելով նրան, ակամա ծիծաղեցին։

Միայն Բորյան էր, որ չժպտաց անգամ։

Նա, հայացքը գետնին, խստաձայն ասաց․

–Այսօրվա դեպքը մենք մինչև մահ չպետք է մոռանանք։

–Դե լավ, գնացինք, խոսակցության նյութը փոխելու համար առաջարկեց Վիկտոր Տրետյակևիչը ։– Աղջիկները կգնան առանձին։ Գնացինք։ Հաջողություն եմ մաղթում։ Ես գնում եմ Կրասնոդոն՝ շտաբին զեկուցելու մեր զրույցի մասին։

Փողոցի ծայրին տղաներին սպասում էր Վիկտոր Պետրովը։

Մայան ու Ուլյան ժամապահներին նկատեցին հեռվից։ «Համարձակ գնա»,– շշնջաց Մայան։ «Իսկ եթե վախենո՞ւմ եմ»,– նույնպես շշուկով ասաց Ուլյան՝ աչքը չկտրելով հիվանդանոցի մուտքից, որտեղ առաջ ու ետ էին քայլում ժամապահները։ Նրանք երկուսով էին։ «Իսկ դու մի վախենա»,– նորից շշնջաց Մայան։ «Դա այնքան էլ հեշտ չէ»,– կրկին շշուկով ասաց Ուլյան։

Ժամապահներից մեկը, առանց հրացանն իջեցնելու, կանգ առավ, նայեց աղջիկների կողմը։

–Մի տես ինչ փերիներ են գալիս մեզ մոտ,– ասաց ժամապահներից մեկը՝ իջեցնելով հրացանը։

–Բարև ձեզ,– հասնելով նրանց, զրնգուն ձայնով ասաց Մայան։– Ճի՞շտ է, որ ձեզ մոտ գերիներ կան։

–Ճիշտ է,– աշխուժացան պահակները, և նրանց առոգանությունից աղջիկները հասկացան, որ ժամապահները գերմանացիներ չեն։

–Իսկ մեր Պերվոմայկայից մարդ չկա՞ այնտեղ ,– քնքշաձայն ասաց Ուլյան, ժպտլով ժամապահներին։

–Ասենք թե կա,– նույնպես ժպտալով ասաց ժամապահներից մեկը՝ մեջքով հենվելով հիվանդանոցի պատին։

–Իսկ երկա՞ր եք պահելու նրանց այստեղ։

–Մինչև վաղը։

–Իսկ վա՞ղը։

–Վաղը գուցե տանեն Վորոշիլովգրադ։ Իսկ այնտեղից ,– ձեռքով անորոշ շարժումներ արեց, որից դժվար էր կռահել՝ նրանց այնտեղից կտանեն Գերմանիա՞, թե պարզապես կգնդակահարեն։

–Իսկ եթե գերիներից որևէ մեկը դուր գա մեզ, բա՞ց չեք թողնի տանենք մեզ մոտ,– աչքերը խորամանկ խաղով ժպտաց Ուլյան։

– Եթե գերիներից մեկը դուր գա ձեզ, մենք նրան կուղարկենք այն աշխարհը ,– ասաց ժամապահներից մեկը՝ նայելով Ուլյային։ – Որովհետև մենք՝ ռումիններս, խանդոտ ժողովուրդ ենք։

–Թե գերմանացիների՞ց եք վախենում։

–Մենք նրանցից վախենում էինք․․․– ժամապահը նայեց շուրջը, կամացուկ ձայնով ավելացրեց։– Մինչև Ստալինգրադի մոտ եղած մարտերը վախենում էինք, իսկ հիմա ․․․ պարզապես դաշնակից տերության մարտիկներ ենք, ուրիշ ոչինչ․․․

–Քիչ խոսիր,– ընկերոջը սաստեց մյուս ժամապահը։

–Դուք անչափ բարի եք,– շարունակեց Ուլյան ժպտալով։

Ժամապահները ծիծաղեցին։

–Բայց միևնույն է, գերիներից ոչ ոքի չենք տա ձեզ,– ասաց ժամապահը ,-ինչքան էլ դուր գան ձեզ․․ Գերմանացիները, գիտե՞ք ինչ կանեն դրա համար․․․ Տասը տեղ ստորագրել տվեցին, մինչև նրանց մեզ կհանձնեին․․․ Բացի այդ, այստեղ գերմանացի ժամապահ էլ կա, ներսում է․․․ Նրանք պարզ է մեզ չեն վստահում․․․

Աղջիկները շարունակում էին խոսեցնել ժամապահների, և նրանց թվում էր, թե ժամանակը շատ դանդաղ է անցնում։

Այդ նույն պահին Դեմյան Ֆոմինն արդեն ներսում էր, գերիների մոտ, նա գերիներին կամացուկ ասում է․

–Վեր կացեք, ընկերներ․․․ գնացեք․․․ Դուք ազատ եք․․․ Հիվանդանոցից քիչ ներքև ձոր է․․․ Ձորով գնացեք, իսկ այնտեղ Կամենկա գետն է, այնտեղ անտառներ են․․․ Գնացեք․․․

Գերիները շփոթված նայում են իրար։ Նրանք ելնում են նստած տեղերից, շտապում են․․․ Մի քանիսը չեն շարժվում անգամ․․․

–Վեր կացեք․․․ Գնացեք ձորով, իսկ այնտեղ անտառներ են։ Այնտեղ կմիանաք պարտիզաններին․․․

–Մենք քայլելու ուժ չունենք,– ասում է գերիներից մեկը։– Մենք ոչ մի տեղ գնալ չենք կարող։

Բաց դռնից անաղմուկ դուրս են ելնում գերիները, արագ քայլերով, գայթելով իջնում դեպի ձորը։

Հեռվից, ատրճանակներն ու «ֆինկաները» պատրաստ բռնած, ձյան վրա պառկած նրանց հետևում են տղաները։

Դեմյանը, վերջացնելով գործը, արագ դուրս եկավ ետնադռնից՝ չմոռանալով դուռը թողնել բաց․․․ Գուցե այն մյուսներն էլ էլ կարողանան դուրս գալ․․․ Նա կուզեկուզ վազեց տղաների մոտ և փլվելով ձյան մեջ, հոգնած շշնջաց․

–Վերջ․․․ տասնյոթ հոգի փախան․․․ Չորս հոգի բոլորովին հյուծված են․․․Նրանք տեղից շարժվել չկարողացան․․․ Բայց կեցցես, Վիկտոր,– շրջվելով Վիկտոր Պետրովի կողմը, կամացուկ ավելացրեց Դեմյանը ։– Իսկական հերոս․․․ Գերմանացի պահակն այդպես էլ չիմացավ, թե ինչ պատահեց իր հետ․․․ Վիկտորը նրան գրկեց ետևից, մի ձեռքով ամուր փակելով բերանը, նա գերմանացուն ուժով նստեցրեց գետնին, և ես միայն «ֆինկայի» փայլը տեսա մթության մեջ․․․ նա ձայն անգամ չհանեց։

«Նրանք իմ հորը սպանեցին, ինքն իրեն ասում էր Վիկտոր Պետրովը՝ ասես արդարանալով,– նրանք իմ հորը կենդանի թաղեցին զբոսայգում»։

–Գնանք, տղաներ ,– հրամայեց Տոլյա Պոպովը ։– Ամեն ինչ բարեհաջող էր․․․ Հարկավոր է հայտնել աղջիկներին․․․

–Նրանք արդեն գիտեն,– ձյունն իրենից թափ տալով արտասանեց Դեմյան Ֆոմինը։

–Ինչպե՞ս ,– զարմացավ Տոլյան։

–Պարզ ,– ասաց Դեմյանը խորհրդավոր։

Եվ, իրոք, քիչ անց նրանց ընդառաջ եկան Ուլյան ու Մայան։

–Հը, ինչպե՞ս էր,– ժպտաց Մայան։

–Ամեն ինչ լավ էր,– հանգիստ ձայնով ասաց Տոլյա Պոպովը։– Ապրեք․․․

–Իսկ Ուլյան ժամադրվեց պահակի հետ,– ծիծաղեց Մայան։

–Մի ժամից հետո հրեշտակի մոտ կլինի ժամապահ-սիրեցյալդ, Ուլյա,– ասաց Բորյան ։– Գերիների համար նրան ժամադրության կուղարկեն այն աշխարհ։

–Իմ խեղճ ասպետ,– ասաց Ուլյան խորը հառաչանքով և բոլորը ծիծաղեցին։

–Դե, մինչև վաղը,– ասաց Տոլյա Պոպովը ։– Բարի գիշեր․․․ Վաղը կհավաքվենք․․․

Նրանք բաժանվեցին։ Տոլյա Պոպովն ու Բորյան գնացին աղջիկներին ճանապարհելու։

Մայային ուղեկցելուց հետո Բորյան վերադառնում էր տուն։ Նա արդեն իջնում էր դեպի հեղեղատ, երբ ետևից ինչ-որ ձայն լսեց։ Աղջկա ձայն էր․– նա դա իսկույն հասկացավ և արագ վազեց ետ։

–Բաց թողեք, ի՞նչ եք անում, բաց թողեք, – ասում էր աղջկա ձայնը։

«Լինա Սամոշինայի ձայնն է»,– վայրկենապես մտածեց Բորյան և սլացավ ետ։ Դպրոցական շենքից քիչ ներքև, այնտեղ, ուր ճանապարհը շեշտակի թեքվում, գնում էր դեպի մթին հեղեղատ, գերմանական երկու զինվոր մի աղջկա ուժով քաշում էին ճանապարհից դուրս։

–Բաց թողեք ինձ․․․

Առանց մտածելու, Բորյան հասավ նրանց, և, իբր պատահաբար էր հայտնվել այստեղ, բարձր և ոչ այնքան քաղաքավարի, ռումիներեն հարցրեց․

–Ժամը քանի՞սն է։

Հիտլերականները խմած էին։ Հանկարծակիի գալով, նրանք բաց թողեցին աղջկա ձեռքը։ Բորյան շարունակեց խաղը՝ շատ լավ գիտակցելով, որ գերմանացիների համար, այն էլ մի քիչ խմած վիճակում, ոչինչ չարժե տեղացի մարդուն գնդակահարել։ Բայց ետ կանգնելու տեղ չկար այլևս․ նա արդեն ռիսկի էր դիմել։

–Ժամը քանի՞սն է – համառորեն իր հարցը կրկնեց Բորյան՝ գրպանում շոշափելով ֆիննական դանակը։ «Եթե խորամանկությունը չօգնեց, վճռեց նա,– գործի կդնեմ վերջին միջոցը»։

Անգելինա Սամոշինան վախվորած նայեց մեկ հիտլերականներին, մեկ Բորյային՝ չհամարձակվելով շարժվել տեղից։

Բորյայի հաստատակամությունը ներգործություն ունեցավ։ Զինվորներից մեկը չրխկացրեց ինքնալուսիչը և լուսավորեց ձեռքի ժամացույցը։

–Քսան,– ռուսերեն արտասանեց գերմանացին։

Ինքնալուսիչի լույսի տակ Բորյան տեսավ Անգելինայի գունատ դեմքը և ռուսերենը, ռումիներենն ու գերմաներենը իրար խառնելով սկսեց բացատրել, որ լավ չէ, երբ աղջիկը մեկն է, իսկ իրենք՝ երկուսը։ Հարկավոր է մի աղջիկ էլ գտնել, և Բորյան առաջարկեց միասին գնալ աղջկա հետ և կանչել նրա ընկերուհուն ևս։

–Մենք այստեղ կսպասենք ,– ասաց Բորյան նայելով Անգելինային, իսկ դու գնա ընկերուհուդ կանչիր․․․

–Հիմա,– արագ վրա բերեց Անգելինան և անարգելք ձուլվեց մթությանը։

Մնում էր, որ Բորյան ևս կարողանար ազատվել այս պատմությունից։ Զինվորներին զվարճացնելով դատարկ պատմություններով, նա նրանց տարավ մոտակա տան մոտ, ասաց․

–Այն մոմենտ,– և բացելով բակ մտնող դռնակը, ներս մտավ։

Գերմանացիները, հավանորեն, մտածեցին, որ տղան գնաց աղջիկներին շտապեցնելու։ Իսկ Բորյան, ներս մտնելով բակ, արագ վազեց դեպի դիմացի ցանկապատը և անցնելով այն, կորավ տների արանքում։

Առավոտյան Անգելինան պատմում էր Մայային։

–Ահա այստեղ էր, Մայա, Բորային աստված ուղարկեց․․․ Մենք գալիս էինք Տոնյա Իվանիխինայի հետ, նրա գրպանում թռուցիկներ կային դեռ, ինձ մոտ էլ կային, բայց ինձ մոտ քիչ էր, և ահա, ասես գետնի տակից հայտնվեցին, առջևում երկու գերմանացի երևացին։ Մութ էր թեկուզ, բայց ես նրանց համազգեստից ճանաչեցի։ Նրանք մեզ հրամայեցին կանգնել, ես թռուցիկները տվեցի Տոնյային, «փախիր» ասացի, իսկ ինքս ընդառաջ գնացի գերմանացիներին ։– Անգելինան խոր շունչ քաշեց, շարունակեց։– Չգիտեմ ինչ կլիներ, եթե Բորյան հրաշքով չհայտնվեր, մինչև կյանքիս վերջը չեմ մոռանա նրան, Մայա, նրան կարող էին սպանել, պատկերացնո՞ւմ ես․․․

Արևոտ օր էր, ձյունը շողում էր կուրաչուցիչ փայլով։ Զրուցելով նրանք հասան հեղեղատ, իսկ քիչ անց նրանք արդեն թակում էին Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի դուռը։

–Ներս մտեք,– բացելով դուռը ժպտադեմ ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի մայրը՝ Աննա Եգորովնան։– Մտեք, մտեք․․․

–Տա՞նը չէ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան,– հարցրեց Մայան՝ Անգլինայի հետ բարձրանալով պատշգամբ։

–Տանն է, անցեք․․․ Աղջիկներն էլ այնտեղ են․․․

Փոքրիկ սենյակում, աղջիկներին հավաքած գլխին, ինչ-որ բան էր կարդում Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։

Տեսնելով Մայային ու Անգելինային, նա փակեց ձեռքի տետրը, մի կողմ դրեց և ընդոստ քայլերով գնաց նրանց ընդառաջ։

–Իմ անուշիկ Մայա,– գորովագին շշնջաց նա, ուժով զսպելով իրեն, որ չարտասվի։ Բայց դա նրան չհաջողվեց․ նրա աչքերը լցվեցին։

–Օյ, օյ, օյ,– ծիծաղեց Ուլյան և արտասանեց այն բանաստեղծությունը, որ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան նվիրել էր Մայային և որը անգիր գիտեին բոլոր աղջիկները․

Մենք գիտենք, ճանաչում ենք նրան,

Համեստ ու խոհուն մեր ընկերուհուն,

Սիրուն աչքերով գեղեցիկ աղջկան,

Ուշիմ ու խելահաս կոմերիտուհուն․․․

-Օյ, ինչքան նախանձկոտն ես, Ուլյաշա,– ծիծաղկուն աչքերով ժպտաց Մայան։

Աղջիկերը նույնպես ծիծաղեցին, իսկ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, Մայային սեղմված եկավ, քնքշորեն նստեցրեց նրան թախտի ծայրին, իր կողքին։

–Այս ի՞նչ եք կարդում,– հետաքրքրվեց Մայան, շեղակի նայելով սեղանին ընկած տետրը։– Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի օրագիրն է,– արտասանեց նա թեթև ժպիտով․․․– Ի միջի այլոց, օրագիրը ընդհանուր ընթերցանության համար չէ։

–Իսկ դա ոչ թե օրագիր է, այլ պատերազմական տարեգրություն,– նկատեց Ուլյան։

–Որ այդպես է,– հանդիսավորությամբ շեշտելով բառերը ասաց Մայան,– թող Ալեքսանդրա Եմելյանովնան օրագրում գրի նաև այն մասին, որ երեկ գիշեր մերոնք գրավել են Լիխայան․․․

–Ճի՞շտ․․․

–Որտեղի՞ց իմացար։

–Ինչպիսի ուրախություն, աստված իմ․․․

–Ֆաշիստները կորած են․․․

Իրար ընդհատելով խոսում էին աղջիկները, և նրանց աչքերը շողարձակում էին երջանկությունից, նրանց ձայնը դողում էր հուզմունքից։

–Սովինֆորմբյուրոյի հաղորդագրությունն է,– ասաց Մայան, նայելով աղջիկերին ։– Վիկտոր Տրետյակևիչը բերեց լուրը։ Նիկոլայ Չեռնյավսկին բերեց լուրը։ Նիկոլայ Չեռնյավսկին է հաղորդել նրան․․․ Տղաները նույնպես լսել են երևի․ նրանք ռադիոընդունիչ ունեն։

–Հարկավոր է թռուցիկներ գրել և շտապ տարածել ավանում,– ասաց Ուլյան ոգևորված։-Թող մարդիկ իմանան, որ մոտ է փրկությունը։

–Յուրաքանչյուրս քսան օրինակ,– ավելացրեց Մայան, թուղթ ու մատիտ վերցնելով։– Իսկ երեկոյան կգնանք վիրակապման նյութեր հավաքելու։

–Իսկ, գիտե՞ք, տղաներն ինչ են որոշել, իր հերթին ասաց Անգելինա Սամոշինան, գեղեցիկ աչքերը հառելով աղջիկներին։– Նրանք որոշել են Կրասնոդոնի կոմերիտականների հետ միասին հարձակվել գերմանական կայազորի վրա և Կրասնոդոնը վերցնել իրենց ձեռքը։

–Այ դա արդեն գործ է,– ոգևորված ասաց Սաշա Բոնդարևան։

Բոլորը, թուղթ ու մատիտ վերցնելով, սկսեցին թռուցիկներ գրել։

Տղաները լուռ պառկել էին սառած ձյան վրա և անթարթափ նայում էին առաջ, դեպի կամրջակը։ Քամին տափաստանի վրա պատում էր ձյունափոշին, ոռնում։ Առաջին անգամ չէին նրանք դուրս եկել առաջադրանք կատարելու, շատ անգամ էր պատահել, որ ահա այսպես պառկեն թփուտների ետևում և սպասեն մինչև բլրակի ետևից դուրս կգա ապրանքատար գնացքը, կամ էլ գերմանական մարդատար ավտոմեքենան՝ բարձրաստիճան սպաներով։ Շատ էր պատահել, տղաները սովոր էին դրան․ նրանց վրա ցուրտն ու սառնամանիքը չէր ազդում։ Բորյան ետ նայեց․ այստեղից, տափաստանի խորքից, չէր երևում Պերվոմայկան։ Առավոտյան պետք է հանդիպեր Մայային, չստացվեց։ «Ի՞նչ է անում տեսնես,– մտածեց նա Մայայի մասին։ Եվ ասես վաղուց, շատ վաղուց չէր տեսել նրան, կարոտից նվաղեց սիրտը։– Ոչինչ, վաղը կհանդիպենք ,– հուսադրեց նա ինքն իրեն։– Վաղը երեկոյան կհանդիպենք Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի մոտ»։ Հեռվում խուլ հռնդյուն լսվեց։ Բորյան սեղմվեց գետնին։ «Մեքենա է»,– մտածեց նա ու սիրտը սկսեց արագ խփել։ Քիչ այն կողմ, նույնպես գետնին կպած, սպասում էին Տոլյա Պոպովը, Դեմյան Ֆոմինը, Վիկտոր Պոպովը, Վասյա Բոնդարևն ու մյուս տղաները։ Տոլյան կամացուկ սուլեց։ Ուրեմն ճիշտ էր ինքը․ մեքենա է գալիս։ «Սա այսօրվա մեր վերջին առաջադրանքն է»,– մտածեց Բորյան։ Երեկ երեկոյան նրանք հավաքվել էին Վիկտոր Պետրովի մոտ՝ խորհրդակցության։ Այնտեղ էին նաև Կրասնոդոնի «Երիտասարդ գվարդիա» կազմակերպության կոմիսար Օլեգ Կոշեվոյը, շտաբի անդամներ Իվան Զեմնուխովը ու Վիկտոր Տրետյակևիչը ։ Աղջիկներից ներկա էին Մայան և Ուլյան։ Որոշվեց առաջիկա երկու օրվա անելիքները․ առաջին՝ թռուցիկներ փակցնել Պերվոմայկայում, երկրորդ՝ արտագրել ընկեր Ստալինի ճառը՝ յուրաքանչյուրը քսան-երեսուն թռուցիկ, երրորդ ՝ կարմիր դրոշներ ամրացնել Պերվոմայկայի բարձր շենքերի կտուրներին և չորրորդ՝ նվերներ ուղարկել կարմիրբանակայինների այն ընտանիքներին, որոնք կարիքի մեջ են․․․

Տղաների տրամադրությունը բարձր էր․ նրանք հաջողությամբ կատարել էին շտաբի բոլոր առաջադրանքները․ դեռ ավելին, Անատոլի Պոպովի առաջարկությամբ, նրանք որոշեցին դուրս գալ ավանից և Վորոշիլովգրադից եկող խճուղու մոտ սպասել գերմանական մեքենայի․․․ «Դա կլինի այսօրվա մեր վերջին առաջադրանքը»,– ասել էր Տոլյան։

–Պատրաստ,– կարճ հրամայեց Տոլյան։

Հանկարծ միանգամից լուսավորվեցին ծառերի կատարները, իսկ հետո լսվեց մեքենաների մոտեցող հռնդյունը։ Իրար ետևից, լուսավորելով սառցապատ ճանապարհը, դանդաղ գալիս էին մի քանի բեռնատար մեքենաներ։ Տղաները նայեցին իրար։

–Պետք չէ,– ցածր, բայց բոլորի համար լսելի արտասաներ Տոլյան։ Տղաներն իրենք էլ գիտեին, որ անիմաստ բան է փոքրաթիվ խմբով հարձակվել շարասյան վրա, և կրկին սկսեցին սպասել մենահայտ մեքենայի։ Խուլ հռնդյունով անցան բոլոր մեքենանրը։ Բորյան հայացքով ուղեկցեց վերջին մեքենան և կրկին սկսեց նայել ճանապարհի կողմը։

–Իսկ եթե հանկարծ բեռնատար լինի ու թափքում պայթանյո՞ւթ,-կամացուկ ասաց Ֆոմինը, ետ շրջվելով դեպի տղաները։ – Այ դա պայթյուն կլինի։

–Ի՞նչ ես հիմար-հիմար դուրս տալիս,– բարկացավ Վասյա Բոնդարևը ։– Ինչ էլ ուզում է լինի, միևնույն է, պետք է շարքից հանել։

–Թող Ֆոմինը դուրս գա ճանապարհ, եթե այդքան հետաքրքրասեր է,– կատակեց Բորյա Գլավանը,– թող տեսնի ի՞նչ կա թափքում, նոր մենք պայթեցնենք մեքենան։

–Դիմկային էլ հետը,– ծիծաղեց Վասյա Բոնդարևը։

Հեռվում, ոլորանից այն կողմ, լույսեր երևացին․ լույսերը մեկ ցատկոտում էին ծառերի կատարներին, մեկ՝ սահում տափաստանի վրայով։

–Բեռնատար է,– ասաց Ֆոմինը, տեղից կիսաբարձրանալով։– Եվ ոնց որ մի հատ է,– գոհունակությամբ ավելացրեց նա։

–Այո, մի հատ է,– հնչեց Վիկտոր Պետրովի ձայնը։ Նա ակամա շոշափեց նռնակը։

–Պատրաստ է,– հրամայեց Անատոլին։

Թափքը բրեզենտով ծածկված բեռնատար մեքենա էր։ Գիշերային երկնքում ճոճելով ցողարձակ լապտերների լույսը, մեքենան մոտենում էր կամրջին, որից քիչ հեռու, թփուտների մեջ, պառկել, սպասում էին տղաները։ Որոշված էր նախապես․ դուրս գալով ոլորանի ետևից, մեքենան կդանդաղեցնի ընթացքը ու նոր կմտնի կամրջի տակ․ ահա հենց այդ պահին Բորյան կնետի նռնակը։ Եթե վրիպեց՝ կնետի Վիկտոր Պետրովը։

Տղաները շունչները պահած, սեղմվեցին գետնին։

Մեքենան հասավ կամրջին, ևս մի քանի վայրկյան, և այն կմտնի կամրջի տակ, Բորյա Գլավանը, արագ ելնելով տեղից, մի երկու քայլ առաջ վազեց և թափով նետեց հակատանկային նռնակը։ Վայրկյանական փայլատակումի հետ միաժամանակ լսվեց խլացուցիչ պայթյուն․ մի պահ այնպես թվաց, թե պայթյունն իրենց ջարդուցրիվ արեց։ Բայց ոչ, ողջ են։ Առաջինը Անատոլին բարձրացրեց գլուխը։ Գերմանական բեռնատարը՝ դունչը խրած ձյան մեջ, անշարժ, կանգնել էր։ «Հետաքրքիր է, թափքում մա՞րդ կա, թե ո՞չ»,– անցավ տղաների մտքով, և ասես որպես պատասխան, լսվեցին օտար հնչյուններ, ինչ-որ մեկը գոռաց, հետո իրար ետևից թափքից սկսեցին ցատկել հիտլերականները։ Հարկավոր էր կրակել։ Բորյան հայացքով հասկացրեց՝ սպասել։ Բայց ինչքա՞ն սպասել, քանի՞ րոպե․․․ Բոլորը սպասում էին հրամանի, և վայրկյանները սահում էին տագնապալից ու դանդաղ․․․ Գերմանացիները մոտ են, նրանք վազում են դեպի ճանապարհը ․․․ Եվ այդ պահին տկտկաց գնդացիրը։ Դա հնչեց որպես հրաման, սկսվեց հրաձգությունը։ Կարճատև, բայց համերաշխ։

Հրաձգությունը դադարեց այն ժամանակ, երբ այլևս ոչ ոք չէր շարժվում մեքենայի մոտ։ Դա ընդամենը տևեց մի քանի վայրկյան։ Իսկ հետո նոր հրաման՝ բոլորը վազեցին կամրջի մոտ, սպանվածների վրայից արագ հանեցին զենքերն ու ռազմամթերքները։

–Վերջացրինք, գնում ենք,– հրամայեց Անատոլի Պոպովը, և առաջինը քայլեց այն կողմ, ուր ձյուների վրա պառկած կրակում էին հիտլերականների վրա։ Տղաները, ետ-ետ նայելով, քայլեցին Տոլյայի ետևից։

–Էյ, սպասեք,– հանկարծ, ասես գետնի տակից, լսվեց մեկի ձայնը։

Տղաները միանգամից կանգ առան՝ չհասկանալով, թե որտեղից եկավ այդ տարօրինակ ձայնը։

–Իսկ ո՞ւր է Դիմկան,– մի տեսակ վախեցած, հարցրեց Վասյա Բոնդարևը։

Տղաները կրկին վազեցին բեռնատարի կողմը, լսվեց մի խուլ կրակոց և մեքենայի թափքից ներքև ցատկեց Դեմյան Ֆոմինը։

–Այնտեղ գերմանացի կար,– շտապելուց շնչահեղձվելով ասաց նա՝ վազելով տղաներին ընդառաջ,– ես նրան վերջին րոպեին նկատեցի․․․ թաքնվել էր․․․

Անատոլին բարեհոգի ժպտաց և արագ մոտեցավ Դեմյան Ֆոմինին, գրկեց նրան։

Գիշերվա կեսն էր։ Սարսափահար ճիչով Մայան նստեց անկողնում՝ դեռևս չհասկանալով՝ երազո՞ւմ է, թե՞ արթմնի։

–Ի՞նչ պատահեց, ի՞նչ պատահեց,– վախեցած տեղից շպրտվեց Աննան և, խփվելով ինչ-որ առարկաների, հասավ աղջկան,– ի՞նչ պատահեց, Մայա,– հևասպառ շշնջաց նա,– ի՞նչ պատահեց քեզ, ասա․․․

–Երազ տեսա, մամ,– դեռևս սարսափահար դողալով ասաց Մայան, սեղմվելով մորը,– շատ վատ երազ տեսա․․․ Իբր ինձ գցել են մի խոր փոսի մեջ․․․ Ինչքան նայում եմ՝ երկինքը չի երևում, և օդ էլ չկա․․․ Եվ հանկարծ տեսա, թե ինչպես երկու օձ սողալով մոտենում են ինձ․․․ Եվ այդտեղ էլ վեր թռա վախից․․․

–Ես էլ ասեմ ինչ է պատահել ,– կեղծ ծիծաղով ասաց Աննան և լուսամուտի գոգից վերցնելով լամպը, դողացող մատներով վառեց։– Դու, պարզվում է, վախկոտ ես․․․

–Ախր, շատ էր սարսափելի, մամ,– փորձեց ժպտալ Մայան։

–Հանգստացիր․․․ Ես էլ ասեմ ինչ է պատահել,– մայրը նույնպես փորձեց ժպտալ, փորձեց անտարբեր երևալ, – Մենք միասին կքնենք, որպեսզի դու այլևս ոչ մի վատ երազ չտեսնես, լա՞վ։

–Լավ,– շշնջաց Մայան, գլուխը դնելով մոր ուսին։

Դա մի քանի օր առաջ էր, բայց Աննա Փեհլիվանովան մոռանալ չէր կարողանում․ նա այդ օրը նույնպես, չգիտես ինչու, անտրամադիր էր, տխուր։ Նա շարունակ մտածում էր դստեր մասին, այն մասին, որ նա գիշերները ուշ է գալիս տուն, իսկ երբեմն էլ մինչև լույս թռուցիկներ է գրում։ Նա վախենում էր, որ Մայան, ինպես և նրա դպրոցական ընկերները կարող են իրենց վրա գրավել գերմանացիների ուշադրությունը։ «Դու զգույշ չես, աղջիկս,– մտովի ասաց Աննա Փեհլիվանովան, գրասեղանի վրայից վերցնելով օրագիրը։– Եթե գերմանացիները կամ էլ նրանց գործակալները հանկարծ գային խուզարկության ու սեղանի վրա գտնեին օրագիրդ, ի՞նչ կանեիր այն ժամանակ ․․․» Մայրը թերթեց աղջկա վերջին գրառումները․ «25 նոյեմբերի 1942 թ․։ Չորեքշաբթի։ Ժամանակ չկա երկար օրագիր գրելու։ Հինգերորդ ամիսն է օկուպացման ենք ենթարկված անիծյալ գերմանացիների կողմից։ Ծանր ժամանակներ են։ Եվ եթե կա մի բան, որ մեզ պահում է այս օրերին, դա պայքարն է՝ ընդդեմ թշնամու, և բարեկամությունը։ Առանց բարեկամության անհնարին է․․․ Անհնարին է առանց Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի, առանց Ուլյայի, առանց Բորյայի ․․․ Մեզ՝ կոմերիտականներիս, ստիպում են ամեն օր ներկայանալ ոստիկանություն։ Ասում են, որ շուտով բոլորիս կքշեն Գերմանիա ․․․ Բայց ոչ, չի լինի դա, չի լինի․․․ Կարդացի «Քաղաք և տափաստան» գիրքը։ Տխուր է։ Իսկ աշխատանքի գնալ պետք է․․․ եթե չես ուզում, որ քեզ քշեն Գերմանիա ․․․ Երեկոյան եկավ Բորյան։ Աղջիկերը գնացել էին ոստիկանություն։ Այնտեղից ուղիղ եկան ինձ մոտ։ Բորյան շուտ գնաց (գործով) ․․․

26 նոյեմբերի 42 թ․։ Հինգշաբթի։ Եղա հիվանդանոցում։ Սերգեյ Նիկոլաևիչը հիվանդության թուղթ տվեց մինչև 30-ը։ Ախ, ի՜նչ դանդաղ է անցնում գերմանական ժամանակը։

Մ․

27 նոյեմբերի 42 թ․։ Ուրբաթ։ Ճաշից հետո եկավ Բորկան։ Ինչ լավ է երկուսով․․․ Բայց ավա՜ղ, նա շուտ գնաց այսօր․․․ Նա պետք է շտապ գնար Նիկոլայ Չեռնյավսկու մոտ․․․

Այսօր մեր տուն եկավ հարևանուհին և ասաց, որ Սորոկինայում շատ գերմանացիներ կան, նրանք նահանջում են դեպի Վորոշիլովգրադ ․․․ Ինչպիսի երջանկություն, աստված իմ․․․ նրանք ամենուր նահանջում են։ Կործանիչները հազվադեպ են երևում, իսկ նրանք ստից հաչում են ինչպես շներ․․․

Մ․

29 նոյեմբերի 42 թ․։ Կիրակի։ Հանկարծակի մեր տուն եկավ հարևանուհին՝ Օլգա Դմիտրիևնան, և ուրախ լուր հաղորդեց․ «Խճուղով նահանջում են գերմանացիները »։ Մայրիկը գլխաշորը գցեց ուսերին, արագ դուրս եկավ։

Ես էլ վազեցի դուրս։ Իրոք, նրանք գնում էին դեպի արևմուտք, դեպի իրենց ձմեռային տաքուկ տները։

Մ․

30 նոյեմբերի 42 թ․։ Երկուշաբթի։ Ուլյայի հետ գնացինք հիվանդանոց։ Վաղը աշխատանքի եմ։ Այնպես չեմ ուզում գնալ աշխատանքի․․․ Երկար սպասեցի Բորյային, իսկ նա չկար ու չկար․․․ Ես արդեն սկսել էի անհանգստալ՝ վախենալով, որ բռնել են նրան, բայց նա շուտով եկավ։ Եվ իսկույն էլ գնաց ․․․ Հետո եկան աղջիկները՝ Լիլիան, Տոնյան, Նինա Գերասիմովան, Նինա Մինաևան, Անգելինան ու, իհարկե, Ալեքսանդրա Եմելյանովնան ․․․ ռումինացի զինվորներն ու իտալացիները չեն ուզում կռվել, նրանց ստիպում են։

Մայա։

8-ին դեկտեմբերի 42 թ․։ Երեքշաբթի։ Երեկոյան եկան Տոլյան, Ուլյան և Բորյան։ Մենք երկար զրուցեցինք։ Լուսնյակ երեկո էր։ Ձյունը, ինչպես արևից, շողում էր լուսնալույսից․․․ Մերոնք գրոհում են, մոտ է հաղթանակը․․․

Մայա։

19 դեկտեմբերի 42 թ․։ Շաբաթ։ Մայրիկը գնացել է շուկա, իսկ ես նստել եմ օրագիր գրելու։ Ինչպես Կրասնոդոնում, այնպես էլ մեզ մոտ՝ Պերվոմայկայում, նահանջող ռումինացի զինվորականները տնից-տուն անցնելով ՝ ուտելիք են խնդրում։ Նրանք այնպես խեղճ տեսք ունեն հիմա։ Սպաները նրանց շատ են ծեծում։

Գնացինք Գորկու անվան ակումբը։ Այստեղ էին Վիկտոր Տ-ն ու Վանյա Զ-ը։ Երկար խոսում էինք։ Ետ դարձի ճանապարհին հիվանդանոցից դեղորայք վերցրինք։ Պետք է գալու։

Մայա ։

Դեկտեմբերի 20-ին, գիշերվա ժամը 11-ին մայրիկը եկավ աշխատանքից և ասաց, որպեսզի ես դուրս գամ պատշգամբ և լսեմ հրանոթների կրակոցները։ Հինգ րոպեի ընթացքում՝ երկու կրակոց։ Ուրախալի է ու միաժամանակ սոսկալի

Մայա։

22 դեկտեմբերի 42 թ․։ Երեքշաբթի։ Ինչ լավ է։ Այսօր մեր Պերվոմայկայով նահանջում էին ռումինացի զինվորները։ 84 ձիասայլ անցավ, 6 մեքենա և 1 մոտոցիկլետ։ Դա մեզ մոտ։ Իսկ մյուս խուտորներով ու ստանիցաներով գիշեր ու ցերեկ գնում են հա գնում ․․․ Հիվանդանոցում վիրավորներ կան արդեն ․․․

Մայա։

23, 24 դեկտեմբերի։ Չորեքշաբթի, հինգշաբթի։ Նահանջում են ռումինացիները։ Կան նաև գերմանացիներ։ Դժվար է հաշվել։ Երկու ռումինացի եկան մեր տուն և ուտելու ինչ կար՝ տարան․․․ Ազատարարներիս նայեք․․․ Երեկոյան նրանք բոլորը թողեցին մեր Պերվոմայկան։ Գիշերը ռմբակոծում էին, թռուցիկներ գցեցին․․․ Մերոնք գալիս են, մերոնք գալիս են, մերոնք գալիս են․․․» – Աննա Փեհլիվանովան, ասես ինչ-որ մեկը թաքուն նայում էր նրան, վախեցած փակեց օրագիրը՝ հայացքով փնտրելով, թե որտեղ թաքցնի այն։ «Չէ, զգույշ չես, աղջիկս, ասաց նա ինքն իրեն,– ուզած րոպեին կարող են գալ խուզարկելու․․․»

Դրսում ձայներ լսվեցին։ Աննան մոտեցավ պատուհանին, կամացուկ ետ տարավ պատուհանը ծածկող շալի ծայրը։

Դրսում ոչ ոք չէր երևում, և հանկարծ Աննան լսեց, թե ինչպես մեկն այնտեղ, ցախանոցում ասաց․ «Դե գնա։ Ես կսպասեմ մինչև դու գաս»։ «Իսկ եթե չե՞մ ուզում գնալ»,– ասաց աղջկական ձայնը։ Մայայի ձայնն էր, տղան Բորյան էր։ Բորյա Գլավանը։ Իսկ հետո երևացին նրանք՝ ձեռք – ձեռքի։ Աննն չէր ուզում նայել նրանց կողմը, չէր ուզում, բայց, չգիտես ինչու, նայում էր։

Բորյան ձեռքը բարձրացրեց, քսեց Մայայի դեմքին։ Մատները սահեցին դեմքի վրայով, քսվեցին աղջկա կամակոր, այրող շուրթերին։

–Մայա ,– շշուկով ասաց Բորյան՝ աշխարհի ամենաքնքուշ խոսքերը փնտրելով նրա համար։

Մայան նայում էր նրան իր խոշոր, սև աչքերով։

–Մայա, սիրելիս,– նորից շշուկով ասաց Բորյան, և նա ինքն էլ չհասկացավ, թե ինչպես շուրթերը հպվեցին Մայայի շուրթերին։ Մայան հանկարծակի ետ քաշվեց, նայեց Բորյային։ Թվաց շուրթերը այրվեցին նրա ամուր համբույրից։

–Պետք չէ,– արտաբերեց Մայան, դողդոջուն շշուկով։– Հետո, ամեն ինչ հետո ․․․ Իսկ հիմա բարի գիշեր ,– նա առանց ետ նայելու գնաց բակի միջով, վազելով բարձրացավ տան փայտե աստիճաններով։

Քիչ անց, երբ Աննան անցավ պատշգամբ, Մայան կանգնած էր հայելու առաջ․ նրա դեմքը շառագունել, վառվում էր։ Նա ետ շրջվեց և, տեսնելով մորը, շփոթված ասաց․

–Դու այդ որտե՞ղ էիր, մամ,– հարցրեց նա։

–Քնած էի,– ինչքան կարելի է հանգիստ ձայնով պատասխանեց մայրը։– Նոր էի քնել,– իբր անտարբեր՝ ավելացրեց նա։

–Վաղը ինձ շուտ վերկկացնես, լա՞վ, մամա,– ամբողջ իրանով շրջվելով մոր կողմը, ասաց Մայան։

–Ի՞նչ է պատահել։

–Վերկկացնես՝ կասեմ,– խորհրդավոր ժպիտով ասաց Մայան և, մի թեթև ընթրելով, գնաց քնելու։

Եվ, իրոք, մայրը նրան շուտ արթնացրեց։ Արևը նոր-նոր ելնում էր Դոնեցի այն կողմից։

–Կախե՞լ են,– տեղից արագ ելնելով հարցրեց Մայան։

–Ի՞նչը,– չհասկացավ մայրը։

–Դրոշները։ Կարմիր դրոշները կախե՞լ են։

–Ոչ,– ուշացումով, կամացուկ արտասանեց Աննան ուշադիր նայելով աղջկան։

–Չի կարող պատահել,– ներքնաշորով վազելով դեպի լուսամուտը, վճռական ասաց Մայան։– Չի կարող պատահել,– արդեն զրնգուն ձայնով ասաց Մայան, գրկելով մոր ուսերն ու նրան մոտեցնելով լուսամուտին․ Գորկու անվան ակումբի վրա բարձր փողփողում էր սովետական դրոշը։

Մայայի աչքերը վառվում էին ուրախությունից։

–Բորյան ու Տոլիկն են կախել,– հպարտությամբ շշնջաց նա, կրկին սեղմվելով մորը։– Դե թող ֆաշիստները պայթեն։ Կրասնոդոնում էլ հիմա փողփողում են մեր դրոշները։ Ամենաբարձր շենքերի վրա։ Իսկ Դիմկա Ֆոմինի խումբը, գիտե՞ս, մամ, որտեղ է որոշել ամրացնել դրոշը․ ոստիկանության շենքի վրա։ Ուխ, մամ, չես կարող պատկերացնել, պայթելու են ֆրիցները։

Աննան լուռ էր։ Հպարտությունից ուռչում էր նրա կուրծքը, սակայն, մտածելով այն մասին, որ Մայան ու իր ընկերները կարող են ընկել գերմանացիների ձեռքը, նա ասես քարանում էր։ Ուզում էր հեռու վանել իրենից տխուր մտքերը, չէր ստացվում։ Նա ինքն իրեն շշնջում էր․ «Միայն շուտ գային մերոնք․․․ Շուտ գային, քանի փորձանք չի եկել նրանց գլխին․․․»

Անհանգիստ էր մոր սիրտը։

Այդ օրը Պերվոմայկայում մարդիկ թաքուն շնորհավորում էին իրար․ բոլորի խոսակցության նյութը պարտիզաններն էին։ Ասում էին, որ գիշերվա կեսին պարտիզանները եկել, կարմիր դրոշներ են ամրացրել բարձր շենքերի վրա, հեռացել։ Մարդկանց տրամադությունը արտակարգ բարձր էր։ Մինչև ուշ երեկո Գորկու անվան ակումբի վրա փողփողում էր դրոշը։ Վախենում էին հանել, դրոշի տակ Բորյան գրել էր․ «Զգույշ, ականապատված է»։

Աղջիկներն ու տղաները արդեն ոչինչ չէին թաքցնում Աննա Փեհլիվանովայից․ գիտեին, որ նա ամեն ինչ գիտի․ վստահում էին։

–Շուտով մեծ նորություն է լինելու,– ցրտաշունչ մի իրիկուն ասաց Ուլյա Գրոմովան, և աղջիկները ժպտադեմ նայեցին Աննա Փեհլիվանովային ։– Մեծ, վիթխարի նորություն ,– ավելացրեց Ուլյան ։– Հրդեհ այսինքն․․․

–Ի՞նչ հրդեհ,– ուսերը թոթվեց Աննան։

–Հազար հինգ հարյուր աղջիկ ու տղա, դա գիտե՞ք ինչ է նշանակում,– ասաց Ուլյան՝ սպասողական նայելով Աննա Փեհլիվանովային․ Աննան ոչինչ չէր հասկանում։

–Բոլորին բժշկական ստուգման էին ենթարկել,– բացատրեց Մայան, նայելով մորը։– Բոլոր փաստաթղթերը պատրաստել էին։ Պետք է քշեին Գերմանիա՝ տաժնակիր աշխատանքի։

–Դա սարսափելի է,– մտահոգ ասաց Աննան։– Սարսափելի է։

–Կքշեն ,– բազմախորհուրդ նետեց Ուլյան, հետո քմծիծաղով ավելացրեց,– որ կարողանան՝ կքշեն․․․

–Ինչպես կովերը քշեցին,– ասաց Շուրա Բոնդարևան։

–Ի՞նչ կովեր,– կրկին ոչինչ չհասկացավ Աննան։

–Գերմանացիները հինգ հարյուր կով էին հավաքել մոտակա գյուղերի բնակչությունից և տանում էին Գերմանիա ,– ասաց Մայան ։– Տղաները Դոլժանկա կայարանի մոտ սպանեցին գերմանացիների պահակներին և անասունները քշեցին գյուղերը։

–Իսկ ցորենի դեզե՞րը, որ այրեցինք, կամո՞ւրջը,– ոգևորված ավելացրեց Ուլյան։

–Կամուրջ էլ ենք պայթեցրել ,– հպարտությամբ նայելով մորը, ասաց Մայան։– Գերմանական օբեր լեյտենանտի հետ․․․ Գերմանացիները ուղղակի շշմել էին ․․․ Նրանք, իհարկե, չգիտեին, որ այդ բոլորը մենք ենք անում՝ «Երիտասարդ գվարդիա» ընդհատակյա կազմակերպության անդամները․․․ գերմանացիներին թվում է, թե պարտիզաններն են գիշերները գալիս․․․

–Իսկ գիտե՞ք, որ Մաշկովը մեր տղաների հետ այս գիշեր Վոլչանսկի խուտորի մոտ գտնվող ռազմագերիների ճամբարից յոթանասուն գերի է ազատել,– ուրախությունից փայլող աչքերը շողացնելով, ասաց Մայան։– Ուղղակի հրաշք տղա է այդ Մաշկովը։ Եվ քաջ, և խելոք։

–Դրա համար էլ կուսակցությունը նրան թողել է ընդհատակում։ Այլապես չէր թողնի,– արագ վրա բերեց Ուլյան և ավելացրեց ․– Իսկ դու որտեղի՞ց իմացար այդ գերիների մասին։

–Բորկան պատմեց,– երկչոտ ասաց Մայան և նայեց մորը։

–Ի՞նչ ես ծածկում, ժպտաց Ուլյան։– Ամբողջ աշխարհը գիտի քո և Բորկայի մասին։

Աննան ժպտաց։

Նրանք աշխույժ զրուցում էին, երբ լաց լինելով ներս մտավ Վերա Պոկրովինան։

–Ի՞նչ է պատահել,– համարյա միասին հարցրին աղջիկները ։

–Եղբայրս սպանվել է,– լացի միջից ասաց Վերան և ընկավ Մայայի գիրկը։– Վերջին նամակում քեզնից էր հարցնում, Մայա․․․ Եղբայրս, եղբայրս չկա, Մայա․․․

Մայայի աչքերը լցվեցին։ Բոլորը լուռ էին։ Մայան հազիվ էր զսպում իրեն, որ լաց չլինի։ Իսկ երբ աղջիկները գնացին, Մայան, այլևս անուժ իրեն զսպելու, նստեց թախտին և երկար ժամանակ նրա այտերն ի վար հոսում էին արցունքները։

Մայան անհանգիստ քայլում էր սեյակում, ստեպ-ստեպ նայում լուսամուտից։ Եվ հանկարծ այնտեղ, Կրասնոդոնի վրա, երկինքը միանգամից կարմրեց։ Հրդեհի ցոլքերից երկինքը մեկ մուգ գույն էր ստանում, մեկ՝ իջնում էր կրակը և երկինքը մի քանի վայրկյան մթնում էր։

Փողոցից ձայներ լսվեցին։

–Հրդեհ է։

–Ինչ-որ բան է վառվում այնտեղ։

–Երևի դա էլ պարտիզանների գործն է։

Մայան արագ ելավ փողոց։ Եվ այդ պահին էր հենց, կանացի մի ձայն ասաց ․

–Դոնէներգոյի շենքն է վառվում։

–Ոչ, բորսան է,– հաստատուն ասաց Մայան։

Մի քանիսը նայեցին Մայայի կողմը։

–Ինչո՞ւ ես կարծում, որ բորսան է, -հարցրեց հարևաններից մեկը։

Մայան իսկույն ճանաչեց Զինա Վերիկովայի մոր ձայնը։

–Ուրիշ ի՞նչ կարող է վառվել, եթե ոչ բորսան ,– խուսափողաբար ասաց նա։

Իսկ տանը, ուրախությունից փայլող աչքերով, մորն ասաց․

–Դե թող հիմա տղաներին ու աղջիկներին տանեն Գերմանիա։ Բոլոր փաստաթղթերը վառվեցին․․․

-Այդ ո՞ւր ես գնում, Մայա,– հանկարծակի հարցրեց մայրը։– Մութն ընկել է։

–Տեղ եմ գնում, մամ,– դռների մոտ շրջվելով, ասաց Մայան։

–Եվ ինձ չե՞ս ասում․․․ գլուխն օրորեց մայրը։

Մայան լուռ էր։

–Մեզ կարևոր առաջադրանք են տվել,– վերջապես ասաց նա։– Այդպիսի հանձնարարությունը բոլորին չէ, որ տալիս են, մամ։ Նշանակում է այնտեղ, վերևում մեզ հավատում են։ Եվ մենք պետք է արդարացնենք նրանց վստահությունը։ Այսօր ուշ կգամ տուն, չհանգստանաս։

–Լավ, գնա,– տխրությամբ ասաց Աննան, հայացքը գետնին։– Զգույշ եղեք․․․

Մինչև լույս դրսում աղմկում էր բքաշունչ քամին, խավարի մեջ շարունակ օրորվում էին ծառերը։ Ասես մարդիկ էին՝ ծածուկ մոտենում էին լուսամուտներին, ետ քաշվում։

Առավոտյան դեմ հանդարտեց բուքը․ խաղաղ, ցրտաշունչ առավոտ էր։ Արեգակի ցածր ու ճերմակ սկավառակը ծանր կախվել էր Պերվոմայկայի վրա, և ամենուր՝ փողոցներում, ծառերի, տների տանիքների ու հեռու, կոնաձև տերրիկոնների վրա կուրացնելու աստիճան սուր շողարձակում էր ձյունը։

Բորյան քայլում էր ձյան միջով․ գնում էր Մաշկովի մոտ՝ ակումբ։ Մտքերը հանգիստ չէին տալիս նրան։ Գերմանական դիրեկցիոնը պայթեցնելու առաջադրանքը չէր կատարվել։ Չեր կատարվել ոչ թե իրենց մեղքով, այլ որովհետև հրաման եկավ շտաբից՝ պայթեցումը հետաձգելու մասին։

Ամեն ինչ պատրաստ էր, բոլորը ուրախ էին, որ այդպիսի կարևոր գործը իրենց՝ պերվոմայցիներին են հանձնարարել, և հանկարծ՝ պայթեցումը հետաձգվում է։ Ինչո՞ւ։ Ի՞նչ է պատահել։ Ոչ ոք ոչինչ չգիտի։

Բորյան հասավ դեպի Գորկու անվան ակումբ գնացող լայն, արդեն տոփանված ճանապարհին, սակայն այդ ճանապարհով չգնաց, եկեղեցու մոտ թեքվելով ձախ՝ նա գնաց բլրակի վրայով։ Այդպես ճանապարհը կարճ էր։ Բորյան գնում էր արագ, երբեմնակի վազելով։ Սիրտը, չգիտես ինչու, անհանգիստ էր, տագնապալից խփում էր։

Եվ այստեղից , բլրի վրայից նա հանկարծ տեսվ Դեմյան Ֆոմինին։ Դեմյանը կանգնել էր ներքևում, հանքահորի մոտ, ձեռքերը գրպաններում, և իբր անտարբեր՝ նայում էր ճանապարհի երկարությամբ։

–Դիմա,– կամացուկ ձայնեց Բորյան։

Դեմյանը արագ ետ շրջվեց և, տեսնելով Բորյային, ձեռքով շտապ մոտ կանչեց, միաժամանակ հասկացնելով՝ չգնալ դեպի ակումբ։

Բորյան արագ, գայթելով իջավ բլրալանջով։ Դեմյանը ընդառաջ գնաց։

–Ի՞նչ է պատահել,– հարցրեց Բորյան՝ ձյան այրող փայլից կկոցելով աչքերը։

–Վիկտոր Տրետյակևիչին բռնել են,– արտասանեց Դեմյանը հազիվ լսելի։

–Ինչպե՞ս,– դեռևս չըմբռնելով լսածը, հարցրեց Բորյան, շնչահատվելով սառը օդից։– Ո՞վ է բռնել։

–Ո՞վ պետք է բռնի, պարզ է, թե ով,– ջղագրգիռ վրա բերեց Դիման՝ սև ու թավ հոնքերի տակից նայելով նրան։ Ակումբ գնալ չի կարելի։ Հարկավոր է բոլորին զգուշացնել։

–Էլ ո՞վ գիտի։

–Վասյա Բոնդարևին ու Վիկտոր Պետրովին նույնպես հաղորդվել է արդեն ։ Իսկ ինձ կանգնեցրին այստեղ․ որպեսզի մերոնցից ոչ ոքի չթողնեմ մոտենա ակումբին, այնտեղ գերմանացիներ կան։

–Դե լավ,– ասաց Բորյան արագ շնչելով։ Դու կանգնիր այստեղ։ Գենկա Պոչեպցովը՝ իմ հնգյակից, այստեղ մոտ է ապրում․ ես վազելով գնամ նրա մոտ։ Մենք նրա հետ բոլորին կհայտնենք։ Հարկավոր է կրասնոդոնցիներին նույնպես զգուշացնել։ Դե ես գնամ,– արտասանեց Բորյան և վազեց ձյունածածկ փողոցով։

«Գուցե մատնե՞լ են,– մտածում էր նա։– Եթե մատնել են, ուրեմն վերջ։ Ուրեմն փրկություն չկա։ Իսկ ո՞վ կարող էր մատնել։ Ո՞վ էր մատնել»։

Բորյան արագընթաց կտրեց անցավ Բազարնայա հրապարակը, ուզում էր թեքվել աջ՝ դեպի նեղ ու անանուն մի փողոց, ուր ապրում էր Գենադի Պոչեպցովը, բայց ակամա կանգ առավ․ դիմացից, փողոցի մյուս կողմից, ձիերի ոտնաձայներ լսվեցին տոփանված ճանապարհի վրա, հետո դուրս եկավ սահնակով տրոյկան՝ մեջը Եվգենի Մաշկովը , մի գեստապոյական ու մի ոստիկան։ Բորյան Մաշկովին ճանաչեց դեռ հեռվից ու սիրտը սկսեց արագ խփել։ «Մատնել են,– շշնջաց նա։– Դա արդեն հաստատ է․ մատնել են»։ Սահնակը արագընթաց մոտենում էր։ Եվգենին՝ աներևակայելիորեն գունաթափ՝ նստել էր սահնակի մեջ, առանց գլխարկի, ձեռքերը ետևից կապկպած։ Նա տեսավ Բորյային, սակայն ձևացրեց, թե չի տեսնում։ Եվ իբր անտարբեր՝ նայում էր առջևը, ճանապարհին։

Բորյան կծում էր շուրթերը աշխատելով չնայել Մաշկովին։ Նա դանդաղ քայլեց նեղլիկ փողոցն ի վար՝ ինքն էլ չիմանալով դեպի ուր։ Ձիերի ոտնաձայներն արդեն չէին հասնում նրան․ տրոյկան անցել էր, սակայն նա դեռևս չէր համարձակվում ետ նայել․ թվում էր ետևից նայում են իրեն։ «Մի՞թե մատնել են, ինքն իրեն մտծում էր Բորյան։ Ո՞վ կարող էր մատնել։ Իսկ եթե արդեն գիտե՞ն կազմակերպության մասին․․․ Հարկավոր է հեռանալ։ Հենց այսօր պետք է թողնել Կրասնոդոնն ու Պերվոմայկան ու գնալ պարտիզանների մոտ։ Հարկավոր է շտապ զգուշացնել բոլորին․․․»։

Բորյան բարձրացրեց աչքերը , շվարուն նայեց շուրջը․ հասել էր Պոչեպցովենց դարպասին․ «Տա՞նն է, տեսնես»,– մտածեց նա, ծեծեց դարպասը։

Բորյան նորից ծեծեց դարպասը։

Ծխնելույզից կապույտ ծուխ էր ելնում, օրորվում ձյունածածկ տանիքի վրա։ «Տանը մարդ կա, ուրեմն»,– մտածեց Բորյան՝ սպասելով պատասխանի։

Սպասման րոպեները անցան ծանր, վերջապես ետ գնաց պատշգամբի դուռը և այնտեղ, դռների մեջ երևաց Վասիլի Միխայլովիչ Գրոմովը՝ Գենայի խորթ հայրը՝ տաքից ու գինարբուքից կարմրած դեմքով։

–Բարև ձեզ,– անհամարձակ ասաց Բորյան։ Տա՞նն է Գենադին։

–Ոչ,– ասաց Գրոմովը։-Տանը չէ։ Իսկ ինչ էիր ուզում ասել։

Բորյան անթարթ նայեց նրան։

–Շտապ պետք է,– հանգիստ ասաց նա։

– Տանը չէ,– կրկնեց Գրոմովը ։– Ի՞նչ հաղորդեմ, որ գա։

–Ոչինչ։ Ես հետո կանցնեմ,-արագ ասաց Բորյան և շրջվելով , ձյուների միջով քայլեց ետ։

Պոչեպցովը տանն էր։ Նա ներսից, վարագույրների ետևից գողունի նայում էր Բորյային։ Սպասեց մինչև Բորյան գնաց, ծածկվեց տների ետևում և նոր միայն կրկին նստեց բազմոցի ծայրին, նախկին դիրքում․ «Եթե ծեծեն, ես չեմ դիմանա,– մտածում էր նա։– Ես չեմ կարող։ Իսկ այնտեղ, երևի, խոշտանգում են․․․»։

Գրոմովը ծածկեց դուռը, քթի տակ ժպտալով եկավ, նստեց սեղանի մոտ, կրկին օղի լցրեց։

–Արի մի բաժակ խմիր ինձ հետ ,– ասաց նա ։– Ի՞նչ ես հոնքերդ կիտել։ Հո աշխարհի վե՞րջը չի։

«Չէ, հավանաբար մի բան կա, մտքում ասաց նա։– Գրոմովը երեկվա երեխան չի՝ հասկանում է։ Պատմիր, բալիկս, պատմիր»,– խնդմնդաց նա և, ժպիտը դեմքից հավաքելով, ասաց ․

–Արի, արի մի բաժակ խմիր։

Պոչեպցովը չէր պատասխանում։ Նա անթարթափ նայում էր հատակին, ինչ-որ կետի։

Քիչ առաջ, երբ Գրոմովը տուն եկավ և ասաց, որ Տրետյակևիչին բռնել են, Գենյան՝ սարսափից կլորացած աչքերով, հանկարծակի նայեց նրան ու ոչինչ չկարողացավ արտասանել։ Գրոմովը դա զգաց։ Բայց ձևացրեց, թե ոչինչ չնկատեց։ Նա մրգօղի դրեց սեղանին։ Աղ դրած վարունգ բերեց։ Եվ շարունակ մտածում էր․․․ «Այստեղ մի բան կա։ Ինչ որ բան կա՝ չեմ հասկանում»։ Որոշեց չխոսել, չմատնել իրեն։ Լուռ կտրտեց վարունգը, օղի լցրեց բաժակը, խմեց։

Գենյան անշարժ նստել էր բազմոցի ծայրին ու մտացրիվ նայում էր գետնին։

«Միևնույն է, պատմելու ես, պատմիր,– մտքում ասաց Գրոմովը ներքուստ ուրախանալով։– Թե մի բան չկա, ինչո՞ւ էնպես վախեցար»։ Նորից օղի լցրեց, խմեց և հենց այդ պահին էր, որ Բորյան ծեծեց դարպասը։ Նա Բորյային տեսավ լուսամուտից։ «Կասեմ տանը չես,– ասաց Գրոմովը և գնաց դուռը բացելու։– Գործ չունես դրանց հետ։ Նստիր տանը»։

«Տեսնես ի՞նչ էր ասում,– մտածեց Գենյան, տեղից ելնելով։– Էլ ո՞ւմ են բռնել տեսնես․․․ Ի՞նչ է լինելու, տեր աստված»։ Նա կրկին մոտեցավ լուսամուտին, դեմքը հպեց սառը ապակուն։ «Եթե ծեծեն, չեմ դիմանա,– դարձյալ մտածեց նա։– Ասում են մարդկանց եղունգների տակ ասեղներ են խրում․ մի՞թե ճիշտ է»։

Դրսում քամի էր բարձրացել։ Արևն անցել էր ամպերի ետևը։ Օրը միանգամից մթնեց։

–Իսկ հետաքրքիր է, շ՞ատ են ծեծում բանտում,– վերջապես խոսեց Պոչեպցովը՝ աշխատելով ինչքան կարելի է հանգիստ երևալ։ Նույնիսկ փորձ արեց ժպտալ։

«Չէ, պաչում են, դնում ճակատներին»,– մտքում ծիծաղեց Գրոմովը և, աչքերը դանդաղ կտրելով սեղանից, ասաց․

–Ե՛վ ծեծում էլ են, և՛ չեն էլ ծեծում՝ նայած։ Պատահում է՝ ծեծելով սպանում են։

Պոչեպցովը վախեցած նայեց նրան։

–Գլխիվայր կախում են ու խփում,– ավելացրեց Գրոմովը՝ ուշադիր նայելով նրան։– Շիկացած երկաթներով դաղում են։ Մի ծանոթ ոստիկան կա, նա էր պատմում։

Ոչ ոք՝ ոչ տանը, ոչ էլ հարևաններից, չգիտեին, որ Գրոմովը, (իսկական ազգանունը Նուժդին) դենիկինյան բանակի նախկին սպա է, քաղաքացիական կռիվների ժամանակ կռվել է սովետական իշխանության դեմ։ Ոչ ոք չգիտեր, որ մեր բանակի համար այնքան ծանր օրերին՝ նահանջի ժամանակ, նա թաքնվել է թիկունքում։ Եվ որ հիմա գաղտնի գործակալ է՝ կապված գեստապոյի հետ։

–Տրետյակևիչին նույնպես կծեծեն երևի,– ուզեց խոսք գցել Պոչեպցովը։

«Լակոտ»– մտքում ծիծաղեց Գրոմովը՝ հասկանալով նրան։ Դեն հրեց օղու շիշը։

–Եթե միայն ծեծելով վերջանար․․․ բազմախորհուրդ ասաց նա, մոտեցավ լուսամուտին։– Նրանք բոլորը գիտեն,– ավելացրեց Գրոմովը, առանց Գենյայի կողմը շրջվելու։

–Ի՞նչ գիտեն,– մարող շշուկով հարցրեց Պոչեպցովը։

–Ինչ կա՝ բոլորը գիտեն։ Մի՞թե կարծում ես, թե չգիտեն։

Գենյան չարձագանքեց։

–Դու մո՞տ էիր այդ Տրետյակևիչին ,– նորից խոսեց Գրոմովը, կանգնելով Գենյայի դիմաց։

–Ճանաչում էի,– կամացուկ արտասանեց Գենյան ։

Գրոմովը լուռ էր։

–Այսինքն մոտ էինք,– դարձյալ կամացուկ ավելացրեց Պոչեպցովը՝ նայելով խորթ հորը։

–Դու գիտես, որ ես հարազատ որդու պես սիրում եմ քեզ,– վերջապես ասաց Գրոմովը ։– Սիրում եմ, դրա համար էլ իմ պարտքն եմ համարում հայտնել քեզ, որ այդ Տրետյակևիչը ամեն ինչ մատնել է։ Քիչ առաջ տուն գալիս պատահեց իմ ծանոթ ոստիկանը․ գնում էին Գորկու անվան ակումբ՝ Եվգենի Մաշկովի ետևից։

–Չի կարող պատահել,– տեղից ընդոստ ելնելով, ասաց Պոչեպցովը ։

–Նստիր, նստիր,– ձեռքը Գենյայի ուսին դնելով հանգիստ ասաց Գրոմովը՝ ներքուստ ուրախանալով։– Հանգամանորեն պատմիր տեսնենք ինչ կարելի է անել։ Գերմանացիների հետ կատակել չի կարելի․ ես դրանց էն կռվից գիտեմ դեռ։ Հանգիստ պատմիր ։

Պոչեպցովը ծանր շնչում էր։ «Պարզ է, մատնել են»։ Օդը չէր հերիքում։ «Ի՞նչ անել։ Ի՞նչ անել։ Ես չեմ դիմանա, ես դա գիտեմ» ։ Կրկին բարձրացավ տեղից, նստեց նորից։ «Ավելի լավ է չընկնել նրանց ձեռքը։ Խոստովանել ու վերջ։ Թե չէ խելագարվել կարելի է»։

–Ես նրանց հետ ոչ մի կապ չունեի, ոչ մի բանի չէի խառնվում,– միանգամից ասաց Պոչեպցովը ։– Ես ուշ եմ մտել կազմակերպության մեջ և ինչ էլ արել եմ՝ նրանց հանձնարարությամբ։ Ես մեղավոր չեմ,– հանկարծ լաց եղավ նա՝ արտասվաթոր աչքերով նայելով Գրոմովին։

–Դե, դե, երեխա չես,– ծիծաղեց Գրոմովը։ Մի վախենա։ Մի բան կմտածենք։ Ուրեմն ուշ ես մտել կազմակերպության մեջ։ Իսկ կազմակերպությունը վաղո՞ւց էր գործում։

–Այո։ Ընդհատակյա կազմակերպություն էր՝ կոմերիտականներից։

–Եվ քանի՞ հոգի էին։ Շա՞տ էին։

–Հարյուրից ավելի։ Այսինքն՝ սկզբում քիչ էին․․․

–Հետաքրքիր է,– հանգիստ արտասանեց Գրոմովը։ – Մեր քթի տակ ինչեր են կատարվում, իսկ մենք, ինչպես ասում են՝ ուղտի ականջում քնած։

Նա մռայլ ու մտահոգ դեմք ընդունեց։ Ձեռքերը ետևին, դանդաղ առաջ ու ետ էր քայլում սենյակում։

–Իսկ հատկապես ի՞նչ էին անում։ Թռուցիկնե՞ր էին տարածում։

–Այո,– ուշացումով պատասխանեց Գենյան։– Թռուցիկներ էին տարածում, մեքենաներ էին պայթեցնում, դաշտերում վառում էին ցորենի արտերը․․․– Նա լռեց, նայեց Գրոմովին։ Նրա աչքերը օգնություն էին աղերսում։

–Հետո՞,– սառը հարցրեց հայրը։

–Բարձր շենքերի վրա դրոշներ էին ամրացնում, տոն օրերին,– շարունակեց՝ առանց հայացքը կտրելու Գրոմովից։– Աշխատանքայի բորսան վառեցին․․․

–Հետաքրքիր է,– գլուխն օրորեց Գրոմովը։

–Բայց ինքս անձամբ ոչինչ չեմ արել ,– արագ ասաց Պոչեպցովը ։– Ես մասնակցել եմ այդ գործողություններին, ճիշտ է, բայց ոչինչ չեմ արել։

–Այդ լավ է,– հուսադրեց Գրոմովը ։– Դա քո օգտին է։ Բայց չեն հավատա։ Հարկավոր է այնպես անել, որ հավատան։ Որպեսզի չծեծեն, չտանջեն քեզ։

–Ինչպե՞ս անել։

–Գրել բոլորի անունները և հանձնել ոստիկանություն։

Պոչեպցովը սոսկումնալից նայեց նրան։

–Ուրիշ ելք չկա,– Գրոմովը դանդաղ օրորեց գլուխը,– փրկության ոչ մի ելք չկա։

–Ես բոլորին չգիտեմ,– փորձեց խուսափել Պոչեպցովը։– Դա հնարավոր էլ չէ։ Պերվոմայցիներին գիտեմ։ Իսկ մյուսներին՝ ոչ։ Մի քանի հոգու եմ միայն ճանաչում։

–Ոչինչ, դու գրիր նրանց անունները, որոնց ճանաչում ես։ Ուրիշների հետ գործ չունես։

–Չեմ կարող,– աղերսաձայն ասաց նա։

–Քո գործն է, Գենյա։ Ես քեզ չեմ ստիպում ,– հանգիստ խոսեց Գրոմովը։– Բայց լավ իմացիր, որ մահ է սպասում քեզ։ Դու փոքր ես դեռ․ դու գերմանացիներին չգիտես։ Նրանց հետ պետք է խելամիտ լինել, զգույշ լինել։ Սա լավիմացիր։ Հետո էլ։– Գրոմովը քիչ լռեց և միանգամից ասաց․– Սովետները գնացին ու էլ նրանց վերադարձ չկա։ Մարդ պետք է հեռատես լինի․ հասկանո՞ւմ ես ինչ եմ ասում։

–Այո,– մեքենաբար արտասանեց Գենյան։

–Գրիր բոլորի անունները։ Ոչ ոք չի իմանա, որ դու ես մատնել։ Գրիր ու գնա գյուղ, մերոնց մոտ։ Հետո ամեն ինչ կանցնի՝ կգաս։ Գրիր։

Պոչեպցովը լուռ էր։

–Ընդ որում, պետք է գրել ետին ամսաթվով,– նորից խոսեց Գրոմովը ։– Հիշո՞ւմ ես անցյալ տարի, երբ տոմսդ այրեցիր, դարձյալ այդպես գրեցինք։ Եվ տեսա՞ր, որ հավատացին․ գրիր ետին թվով․ իբր շուտ ես գրել, մինչև նրանց բանտարկությունը։ Դու լսիր ինձ ու չես փոշմանի։ Քիչ հետո մայրիկդ կգա, շուկա է գնացել և կտեսնես, որ նա էլ նույնն է ասում։ Որովհետև մենք քո լավն ենք ուզում։ Ուրիշի համար ինչի՞ պիտի ցավենք։ Ինքդ մտածիր։ Նշանակում է ուրիշ չես դու ինձ համար, իմ հարազատն ես․․․

Դարպասը ծեծեցին։

Գրոմովը մի փոքր ետ տարավ վարագույրը։

–Էլի էն տղան է, մոլդովացին։ Դուրս եկ, տես ինչ է ասում։

Պոչեպցովը դանդաղ ելավ տեղից, գնաց դուռը բացելու։ Ծնկները դողում էին։ Նրան թվում էր՝ Բորյան ամեն ինչ գիտի։ Կամ էլ գլխի կընկնի իսկույն։ Բաց արեց դուռը, դուրս եկավ։ Ուժեղ քամի էր։ Ծառերը օրորվում, սրթսրթում էին ցրտի մեջ։

Բորյան կանգնել էր դարպասի մոտ, մի ոտից մյուսն էր փոխվում։ Ձյունախառն քամին անխնա խփում էր նրա դեմքին։ Պոչեպցովը իջավ բակ, ուսերին գցած վերարկուի մեջ կուչ եկած դանդաղ մոտեցավ դարպասին։

–Տղաներին բռնել են,– հապշտապ ասաց Բորյան։– Հարկավոր է հայտնել բոլորին։

–Ինչպե՞ս,– իբր առաջին անգամ էր լսում՝ զարմացած հարցրեց Գենյան՝ ետ-ետ գնալով։

–Չգիտեմ։ Բռնել են արդեն,– ջղագրգիռ ասաց Բորյան։– Վիկտոր Տրետյակևիչին ու Մաշկովին բռնել են։ Վանյա Զեմնուխովը գնացել է ոստիկանություն՝ իմանալու ի՞նչ է պատահել, նրան նույնպես բանտարկել են։ Ես մի քանիսին ասել եմ արդեն։ Հարկավոր է մյուսներին նույնպես հայտնել։ Շուտ հագնվիր գնանք։ Ժամանակ չկա։

–Ես չեմ կարող, Բորյա ,– շնչակտուր շշուկով արտասանեց Գենադին՝ աչքերը փախցնելով Բորյայից։– Ես ինձ շատ վատ եմ զգում․ գլուխս ուժեղ պտտվում է, աչքերս մշուշվում են։ Հիվանդ եմ։

Բորյան մի պահ նայեց նրան։

–Դե լավ, ես գնամ,– ասաց նա։– Գուցե հետո նորից կարողանամ անցնել։ Ցտեսություն։

–Ցտեսություն,– պատասխանեց Գենյան հազիվ լսելի և դանդաղ գնաց դեպի տուն։

«Կգնամ գյուղ,– ինքն իրեն սիրտ էր տալիս նա։– Հետո, երբ ամեն ինչ կանցնի, կվերադառնամ»։ Պատշգամբում թափ տվեց ոտքերի ձյունը, ներս մտավ։

–Ի՞նչ էր ասում,– հարցրեց Գրոմովը։

–Իվան Զեմնուխովին նույնպես բռնել են,– բութ հայացքը հառած Գրոմովին՝ դանդաղ արտասանեց Պոչեպցովը։– Մեր ընկերներից է։

–Տեսնու՞մ ես, – արագ վրա բերեց Գրոմովը, նրա աչքերը վազվզեցին: – Մտածիր քո մասին, Գենկա, ախր չի կարելի այդպես: Մեկ էլ տեսար եկան ետևիցդ: Նստիր գրիր, ես ինքս կտանեմ ոստիկանություն, դու գործ չունես: Գրիր:

Վիկտոր Տրետյակևիչի, Զեմնուխովի և Ժենյա Մաշկովի ձերբակալության լուրը Մայան լսեց Տոնյա Իվանիխինայից: Նա դուրս էր եկել Ալեքսանդրա Եմելյանովնային ուղեկցելու, խոր ձյան միջով ընկած կածանով ետ գնում էր տուն;

Մտասույզ ու անտրամադիր նա թեքվեց իրենց դարպասի կողմը և հանկարծ ետևից լսեց Տոնյայի ձայնը:

–Մայա, սպասիր մի րոպե:

Ձյան մեջ խրվելով, վազելով գալիս էր Տոնյան՝ երբեմն գայթելով ու նորից ելնելով, և նրա երեսին գույն չկար: Սիրտը վատ բան գուշակեց: Ընդառաջ գնաց Տոնյային: «Ինչ է պատահել» աչքերով վախեցած ու անհանգիստ հարցրեց նա՝ ակամայից կանգ առնելով:

Երբ Տոնյան հաղորդեց սարսափելի լուրը, Մայային մի պահ թվաց, թե գետինը գնում է ոտքի տակ և հիշեց իր երազը՝ կապված մութ հանքահորի հետ, և սառնաշունչ մի դող վազեց մարմնով :

–Ե՞րբ, – թուլացող սրտով հարցրեց նա՝ հուզմունքից կծելով շութրերը: – Քեզ ո՞վ հաղորդեց:

–Բորյան հաղորդեց: Նա գալիս էր այս կողմը, քեզ մոտ էր գալիս, երևի, բայց ես նրան ասացի ինքս կգամ: Նա գնաց մյուսներին հաղորդելու: Իսկ ես իսկույն չեկա, – ասաց Տոնյան արագ ու խորը շնչելով: – Ես ետ դառա ճանապարհից, վազելով գնացի Կրասնոդոն: Գտա Օլեգ Կոշևոյին ու Վանյաա Տուրկենիչին…

–Եվ որտե՞ղ են նրանք հիմա,– ընդհատեց Մայան :

–Նրանք շուտով կգան,– արագ ասաց Տոնյան ,– հարկավոր է Ուլյային նույնպես հաղորդել: Կհավաքվենք Տոլյա Պոպովի մոտ: Նրանց տունը ավանի ծայրին է: Նրանց մոտ հարմար է…

–Այո , իհարկե,– գլխով արեց Մայան դեռևս այլայլված ու սարսափահար:

Նրանք կանգնել էին տեղացող ձյան տակ: Ձյունը նստում էր նրանց թարթիչներին ու մազերին:

–Գնանք Ուլայի մոտ, – ասաց Տոնյան:

Մայան ասես չլսեց նրան:

–Տղաներից ոչ ոք չի մատնի, ես համոզված եմ ,– ասաց նա դանդաղ : – Ոչինչ չեն ասի՝ ինչ էլ ուզում են անեն: Բայց և այնպես հաչկավոր է որոշել, թե ինչ անենք այսուհետև: Գուցե հարձակվենք բանտի վրա, ազատենք նրանց: Մի խոսքով, ճիշտ ես արել, որ գնացել ես Կրասնոդոն՝ տղաների ետևից:

–Նրանք շուտով կգան,– կրկնեց Տոնյան,– գնանք Ուլյայի ետևից, Ալեքսանդրա Եմելյանովնային էլ պետք է ասել:

–Մայրիկին ասեմ՝ գնանք:

Նրանք վազեվազ անցան բակի միջով և պատշգամբի դռների մոտ ուղակի աստիճանների վրա, դեմ առ դեմ հանդիպեցին Աննա Փեհլիվանովային: Նա արդել հանգնված ինչ-որ տեղ էր գնում:

–Ի՞նչ է պատահել,– նայելով աղջիկներին ու ինչ-որ վատ բան կռահելով , հարցրեց նա:

–Ոչինչ,– խուսափողաբար ասաց Մայան, – Իսկ դու այդ ու՞ր ես գնում:

–Շուկա,– պատասխանեց Աննան, շարունակելով ակնդետ նայել նրանց: -Ախր, տեսնում եմ՝ ինչ-որ բան է պատահել, ինձնից ինչո՞ւ եք թաքցնում :

–Մայրիկ, – ասաց Մայան և նրա ձայնը թրթռաց, – Մեր տղաներից երեք հոգու բռնել են:

–Ինչպե՞ս, – թուլացող սրտով արտաբերեց Աննա Փեհլիվանովան հազիվ լսելի:

– Հեռացեք, հեռացեք, Մայա,– արագ ու սարսափահար ասաց նա: – Հենց այսօր հեռացեք… Նրանք ամեն րոպե կարող են գալ ձեր ետևից:

–Ու՞ր գնանք … բանակը հեռու է դեռ…

–Չգիտեմ, գնացեք՝ հիմա ի՞նչ պիտի լինի,– վախեցած հարցրեց Աննան:

–Մենք էլ չգիտենք,– ուսերը թոթվեց Մայան,– գնա շուկա տես ինչ են խոսում մարդիկ… Գուցե և կարողանանք օգնել նրանց, – արտասանեց Մայան մտախոհ,– մի՞թե ամեն ինչ կորած է… չի կարող պատահել…

Զինա Վիրիկովան հայելու առջև նստած սանրում էր մազերը, երբ հանկարծ, ասես հետապնդումից՝ սարսափահար ներս ընկավ մայրը՝ Ռաիսա Վիրիկովան՝ մեջքով ամուր ծածկելով դուռը:

–Ի՞նչ է պատահել,– Զինան, առանց տեղից ելնելու շրջվեց մեր կողմը՝ շարունակելով սանրել մազերը: – Որևէ բա՞ն է պատահել:

–Ջահելներին բռնում են, -սասց Ռաիսան և նրա շուրթերը դողացին:

–Հետո ի՞նչ, -հանգիստ ասաց աղջիկը, – թող բռնեն:

–Դու, ինչ է, ջահե՞լ չես:

–Ասենք թե:

–Դու նրանց հետ կապված էիր, Զինա,– աղերսագին ասաց մայրը: -Ես վախենում եմ քեզ համար:

–Մի վախենա, – ասաց Զինան՝ գլխի շարժումով մազերը ճակատից ետ գցելով: – Ինձ ոչինչ էլ չի լինի: Որովհետև ես ոչինչ չեմ արել: Իսկ ով արել է ՝ թող պատասխան տա: Ես ոչինչ չեմ արել:

–Մենք մինչև պատերազմն էլ լավ ենք ապրել, – սկսեց Ռաիսան՝ ձայնը հանկարծակի ցածրացնելով: -Հիմա էլ վատ չենք ապրում:

–Ինձ համար մի անհանգստանա, մայրիկ, – ասաց Զինան, պատուհանից նայելով դուրս: -Ես գիտեմ ինչպես պետք է ապրել: Ոստիկանությունից կանչեցին թե չէ՝ կգնամ ու բոլորը կպատմեմ:

–Իսկ դու մի էլ սպասիր, որ կանչեն: Ինքդ գնա, – խորհուրդ տվեց մայրը: – Ինքդ էիր պատմում, թե ինչպես էին կոմերիտական ժողովումտոմսիդ համար թափվել վրադ. հիշու՞մ ես:

–Հիշում եմ, – ասաց Զինան քմծիծաղելով: – Մի՞թե կմոռանամ:

Ռաիսան նայեց աղջկան, հանգիստ շունչ քաշեց:

Մայան ու Տոնյա Իվանիխինան Պոպովների մոտ եկան ժամանակին. բոլորն արդեն հավաքվել էին, բայց նիստը չէր սկսվել դեռ: Սերգեյ Տյուլենինը, Դեմյան Ֆոմինն ու Վասյա Բոնդարևը հսկում էին դրսում:

Հիմնականում հավաքվել էին «Երիտասարդ գվարդիայի» շտաբի անդամներն ու նրանք, ովքեր առավել մոտ էին շտաբին:

Օլեգ Կոշեվոյը դանդաղ ելավ տեղից՝ ձեռքերով հենվելով սեղանին, մի պահ նայեց բոլորին:

–Ընկերներ,– վերջապես ասաց նա՝ հայացքը սեղանին, ինչ-որ կետի: -Գուցե սա մեր վերջին նիստն է: գուցե այլևս չհավաքվենք… Մենք պայքարեցինք անարգ թշնամու դեմ, պայքարեցինք ազնվաբար, արեցինք ինչ կարողացանք, ինչ հնարավոր էր… Իսկ հիմա եկել է ժամը բաժանվելու: – Նրա ձայնը դողաց: – Մենք պետք է բաժանվենք: Մեր լավագույն ընկերներից երեքը հիմա բանտում են… Ամենայն հավանականությամբ, նրանց վերցրել են ընծաների համար: Այն ընծաների, որ տղաները հափշտակեցին գերմանական ավտոմեքենայից… Այդ ընծաները գտնվել են ակումբի նկուղում… Դ-դրա համար էլ բանտարկել են ակումբի ղեկավարությանը, – Օլեգը լռեց, խորը շնչեց և շարունակեց: – Դ-դա դեռևս կազմակերպության խորտակում չէ, ես այդպես եմ կարծում, բայց, ով գիտի… Մեր լավագույն ընկերներից երեքը բանտում են, – կրկնեց նա, կծելով շուրթերը, – այդ նույնը սպասում է նաև մյուսներին: – Դ-դր համար էլ պետք է հեռանալ: Սա է շտաբի որոշումը:

–Բոլորին պետք է հաղորդել,– ասաց Իվան Տուրկենիչը, որ մինչ այդ լուռ էր: – Այսօր ևեթ պետք է ողնել Պերվոմայկան ու Կրասնոդոնը: Պետք է հեռանալ:

–Ինձ թվում է, պերվոմայցիները կարող են մնալ, – խոսեց Տոլյա Պոպովը: – Մենք առանձին էինք գործում: Գուցե նույնիսկ չդիպչեն մեզ:

–Իրոք, մենք հեռու էինք շտաբից, – ասաց Ուլյան՝ նայելով մեկ Օլեգին, մեկ՝ Լյուբա Շվեցովային, մեկ՝ Իվան Տուրկենիչին: – Գուցե մնա՞նք մենք:

–Դու ի՞նչ կարծիքի ես, Մայա, – հանկարծ հարցրեց Օլեգը, անթարթ նայելով Մայային:

Օլեգի սևեռուն հայացքից Մայան նույնիսկ շփոթվեց:

–Պետք է հեռանալ, որովհետև ուրիշ ելք չկա, – ասաց Մայան, անօգնական նայելով շուրջը: – Մենք լուրը լսելուն պես, Դեմյան Ֆոմինին ու Վասյա Բոնդարևին ուղարկեցինք Նիկոլայ Չեռնյավսկու մոտ, Շիրոկոյե խուտոր՝ հուսալով նրա միջոցով կապվել պարտիզանների հետ: Քիչ առաջ եկան տղաները: Նա մեզ օգնել չի կարող, ոստիկանությունը փնտրում է նրան. Մայրն էր հաղորդել: Հարկավոր է հեռանալ, – վճռական ձայնով ասաց Մայան: -Գուցե վաղը կամ մյուս օրը, բայց պետք է հեռանալ, – ասաց նա: -Եթե մատնել են՝ բոլորին կտանեն: Կազմակերպությունից ոչ ոք չպետք է մնա: Սա է իմ կարծիքը:

–Ուրիշ կարծիքներ չկա՞ն, – հարցրեց Օլեգը: -Նա լուռ սպասեց մի պահ: – Որոշված է՝ բոլորս հեռանում ենք այսօր: Վաղը կհեռանան նաև պերվոմայցիները: Շնորհակալություն բ-բոլորին, – Օլեգի ձայնը դողդոջաց: – Ես ձեզ երբեք չեմ մոռանա:

Աղջիկները լուռ արտասվում էին:

Ալեքսանդրա Եմելյանովնան այդ գիշեր մնաց Մայայի մոտ:

Դրսում դանդաղ ձյուն էր տեղում: Ոչ Մայան, և ոչ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան քնել չէին կարողանում:

Գիշեր։ Լուսամուտից այն կողմ, այգում, ոռնում է քամին, ծեծում ապակիները: Մայան, իր վրա զգալով մոր հայացքը, բաց արեց աչքերը;

–Ինչո՞ւ ես այդպես նայում, մայրիկ, – ձգտելով անհոգ երևալ, հարցրեց Մայան, արմունկով հենվելով բարձին:

–Անհանգիստ է սիրռս, – մայրը ոտքերն իջեցրեց մահճակալից, – գուցե թաքնվեիք որևէ տեղ:

–Իսկ ի՞նչ պիտի լինի, – հուսադրեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, – հանգիստ քնեցեք…

–Ախր տղաներին, ես գիտեմ, բանտում սարսափելի տանջում են. որևէ մեկը կարող է չդիմանալ և ամեն ինչ պատմել…

–Մեր ընկերներից ոչ մեկը չի մատնի, – համոզված ասաց Մայան: – Ես ինքս էլ օրինակ, ոչ մի դեպքում որևէ բան չէի պատմի…

–Մայան ճիշտ է ասում, – իր հերթին ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, – մեր տղաներից ոչ ոք չի մատնի:

Փողոցում ձայներ լսվեցին: Ինչ –որ մեկն այնտեղ բարձր հայհոյեց, հետո ծանր կոշիկների դոփյուն լսվեց արտասանդուղքի վրա: Դուռը ուժգին թակեցին:

–Բաց արա…

Աննան անկարող որևէ բան ասելու, սարսափահար նայեց աղջիկներին։

–Բաց արա․․․

Թվում էր, թե ուր որ դուռը կփլվի հարվածներից:

Աննան ներքնաշորով վազեց այս ու այն կողմ՝ չհասկանալով, թե ինչ կարելի է անել. նա բոլորովին կորցրել էր իրեն:

Մայան ու Ալեքսանդրա Եմելյանովնան սկսեցին արագ հագնվել:

–Ո՞վ է ,– վերջապես ներսից ասաց Աննա Փեհլիվանովան, մոտենալով դռանը:

–Ոստիկանությունից է, բաց արա:

Դրսում մոլեգնում էր բուքը:

–Մամ, բաց արա, – խոսեց Մայան խզված ձայնով,– Միևնույն է, կոտրելու են դուռը:

Աննա Փեհլիվանովան սարսափից դողալով մոտեցավ դռանը:

–Հիմա, հիմա… – Աննան դողացող ձեռքերով ետ տարավ ծանր սողնակը:

Սենյակ մտան Կրասնոդոնի ոստիկանության պետ Սոլիկովսկին, Պերվոմայկայի ոստիկանության տեղամասի պետ Զախարովը և ունտեր Ֆենբոնգը՝ հրացանավոր զինվորի ուղեկցությամբ:

–Ո՞վ է Մայան, – հարցրեց Սոլիկովսկին՝ հայցքը նետելով Մայայի վայելուչ կազմվածքին:

–Ես եմ, – ասաց Մայան, տեղից կիսաբարձրանալով:

–Շուտ հագնվիր, – ասաց Զախարովը: – Գնում ենք ավանային ոստիկանություն:

–Իսկ ի՞նչ է պատահել, – անկարող զսպելու արցունքները, ասաց Աննան առաջ գալով:

–Այնտեղ կասեն, – նետեց Զախարովը:

Մայան առանց շտապելու ելավ տեղից, առանց շտապելու հագավ վերարկուն, գլխաշորը գցեց գլխին, հացը մակճակալի տակ էր, փայտե փոքրիկ տաշտի մեջ, թեքվեց, մի կտոր չոր հաց կտրեց, դրեց գրպանը, մոտեցավ, ամուր համբուրեց մորը, Ալեքսանդրա Եմելյանովնային, հետո քնքուշ հայացքով, արցունքով լի աչքերով նայեց մորը, իր մակճակալին, գրասեղանին, գրքերին, ապա ուղղվեց, ասաց.

–Ես պատրաստ եմ:

Աննա Փեհլիվանովնան ընկավ մահճակալին, դառը հեկեկաց.

–Մայրիկ, մի լա, – դռների մոտ շրջվելով ասաց Մայան: Նա Ժպտաց: -Մի լա, քո աղջիկը այնպիսի բան չի անի, որ դու նրա համար ամաչես…

Ալեքսանդրա Եմելյանովնան կանգնել էր պատի մոտ, նայում էր Մայաին և նրա աչքերից անդադար հոսում էին արցունքները:

Դրսում բուքը սաստկացել էր, կատաղորեն ծեծում էր դուռ ու պատուհան:

Ուլյան դեռ առավոտվանից հավաքեց սենյակը, լվաց հատակը։ Հետո դույլի մեջ ջուր դրեց կրակին։ «Մի քիչ լվացք կա, անեմ»,– ասաց նա։ Առաջ ու ետ էր քայլում սենյակում։ Նստում էր պատուհանի առջև, քիչ մնում էր այդպես, հետո նորից ելնում, անհանգիստ քայլում էր սենյակում։

Մայրը՝ Մատրյոնա Սավելևնան, նույնպես անհանգիստ էր։ Նա գիտեր աղջկա գործունեության մասին։ Գիտեր նաև, որ շատերին բանտարկել են արդեն։ Վախեցած նայում էր Ուլյային, և նրա աչքերից շարունակ հոսում էին արցունքները։

–Գնա, Ուլյաշա, հեռացիր տնից,– ասաց նա։– Ախր շատերին արդեն տարել են, քեզ էլ կբռնեն։

Ուլյան տխրությամբ նայեց մորը։

–Լաց մի լինի, մամա։ Մենք չենք վախենում։ Փրկության հույսը չի մարել դեռ,– ինքն անգամ չհավատալով իր խոսքերին, արտաբերեց Ուլյան։ Նա արագ հագավ վերարկուն, գցեց գլխաշորը, դուրս եկավ։

–Ես հիմա կգամ, մայրիկ,– ասաց նա։ Բայց եկավ ուշ։

–Դու այս ի՞նչ է, Ուլյաշա, ջուրը դրել ես կրակին, ինքդ գնացել,– ասաց մայրը, թեպետ բոլորովին ուրիշ բանի մասին էր մտածում։

–Ոչինչ, մամա,– պատասխանեց Ուլյան մտազբաղ։– Մի ուրիշ անգամ կլվանամ։

Եվ նա դեռ չէր ավարտել խոսքը, դուռը ծեծեցին։ Երկու հոգի՝ տեղական ոստիկաններից, մտան ներս՝ դուռը թողնելով բաց․

–Դո՞ւ ես Գրոմովան,– հարցրեց ոստիկաններից մեկը։

–Այո, ես եմ․․․

–Շուտ հագնվիր։ Գնում ենք ոստիկանություն։

–Ո՞ւր,– իբր չլսեց Ուլյան։

–Ոստիկանություն։

–Մի գոռացեք, հանգիստ ասաց Ուլյան՝ հագնելով վերարկուն։

Մատրյոնա Սավելևնայի ծնկերը թուլացան և նա, առանց մի բառ անգամ արտասանելու, անզգա ընկավ գետնին։

Այնտեղ, ուր այժմ Պերվոմայկայի ոստիկանական կետն էր, նախկինում ավանային սովետն էր տեղավորված։ Մայան առաջներում, մինչև պատերազմն էլ, եղել էր այնտեղ, բայց ոչ այսպես ուշ և ոչ էլ այնպիսի տրամադրությամբ, ինչպես հիմա։

Ոստիկաններից մեկը բաց արեց դուռը և նրան ներս հրեցին։ Սենյակում մի քանի մարդ կար՝ գերմանական համազգեստով ու առանց համազգեստի։ Կենտրոնում, սեղանի ետևը, նստած էր Կրասնոդոն քաղաքի պարետ Գեդեմանը, ոստիկանության պետ Սոլիկովսկին, քննիչ Ֆենբոնգը և ուրիշներ։ Մայան նրանցից դեմքով գիտեր միայն Սոլիկովսկուն ու Ֆենբոնգին։ Նա անվստահ ու վախեցած առաջ եկավ, կանգնեց։

Գեդեմանը բարձրացրեց աչքերը, նայեց։

–Առաջ եկ,– հրամայեց Սոլիկովսկին։

Մայան մի քայլ ևս առաջացավ, դարձյալ կանգնեց։ Նա իր վրա զգում էր այդ մարդկանց հայացքները, աշխատում էր հանգիստ երևալ, չմատնել իրեն։

–Ուրեմն այսպես,– խոսեց Սոլիկովսկին հանգիստ, խաղաղ ձայնով։– Քո մասին ամեն ինչ հայտնի է պարոն մայորին։ Բայց հիմա նրան, ինչպես և մեզ, ուրիշ բան է հետաքրքրում՝ ովքե՞ր էին ձեզ ղեկավարում, նրանց հասցեները։

–Ես չեմ հասկանում , թե ինչի մասին է խոսքը,– թոթվելով ուսերը, կամացուկ ասաց Մայան։– Ի՞նչ ղեկավարի մասին եք հարցնում։ Ես ոչինչ չեմ հասկանում։

Սոլիկովսկին նայեց դռների կողմը։ Մի պահ բոլորը լուռ էին։ Դուռը կիսաբացվեց, և մանրաքայլ ներս եկավ Զախարովը, իսկ նրա ետևից Գենադի Պոչեպցովը ։

–Ճանաչո՞ւմ ես սրան,– հարցրեց Գեդեմանը, նայելով Պոչեպցովին ու դանդաղ ելնելով տեղից։

–Այո,– քմծիծաղեց Գենյան ։– Ղեկավարներից է։

–Լսո՞ւմ ես,– ասաց Սոլիկովսկին նույնպես քմծիծաղելով։– Քո մասին է խոսում։

–Նա ստում է,– արագ ասաց Մայան, նայելով ոչ թե Սոլիկովսկուն , այլ մայոր Գեդեմանին, որը դանդաղ քայլում էր սենյակում։– Նա․․․ նա անտարբեր չէր իմ հանդեպ․․․ իսկ ես․․․ ես նրան չէի սիրում։ Ես նրան միշտ էլ արհամարհել եմ․ և ահա, նա վրեժ է լուծում։

–Խոսիր,– նետեց Սոլիկովսկին՝ դիմելով Պոչեպցովին։– Էլ ի՞նչ կարող ես ասել։

–Մի քանի անգամ թռուցիկներ է տվել, որ տարածեմ․․․– Հայացքը գետնին, ասաց Պոչեպցովը։

–Հակապետական թռուցիկներ է տվել, որ տարածես․․․ Հետո՞։

–Այո․․․ Իսկ ես չեմ տարածել, վառել եմ։

–Նա ստում է, պարոն մայոր,– ասաց Մայան ։– Նա զրպարտում է։ Ես նույնիսկ մի տարի է, չեմ տեսնում նրան։ Նա ստում է, նա վրեժ է լուծում։ Որովհետև արհամարհել եմ միշտ․․․

Սոլիկովսկին նայեց ոստիկանների կողմը։ Դուռը նորից կիսաբացվեց, Պոչեպցովը աննկատ դուրս եկավ։

–Դե հիմա պատմիր,– ասաց Սոլիկովսկին ։– Մեզ հետաքրքրում է, թե ովքե՞ր էին ղեկավարում ձեզ։ Նրանց հասցեները։ Միայն այդքանը։ Իսկ հետո մենք ձեզ, պարզ է, բաց կթողնենք։

–Ես ասացի, ախր։ Նա վրեժ է լուծում ։

–Լռիր, հանկարծ գոռաց Զախարովը ։– Ի՞նչ ես հիմարի տեղ դրել քեզ։ Պատմիր։ Շուտ։

–Ես ոչինչ չգիտեմ,– պատասխանեց Մայան սրտապնդվելով։ «Խիզախությունը ծնվում է պայքարի մեջ», -հիշեց Նիկոլայ Չեռնյավսկու խոսքերը։ «Դուք ինձնից ոչինչ չեք լսի», մտքում ասաց նա, նայեց բոլորին։– Ես ոչ ոքի չեմ ճանաչում։ Ես չգիտեմ նույնիսկ, թե ում մասին է խոսքը։ Նա ինձնից վրեժ է ուզում լուծել․․․

–Պարոն մայոր,– ասաց Սոլիկովսկին, նայելով Գեդեմանի կողմը։– Բարի եղեք, խնդրում եմ, մի քանի րոպեով մենակ թողեք մեզ։

–Իրոք, պարոն մայոր, ճիշտ է ասում,– խառնվեց Զախարովը։– Լավ կլիներ․ ինքներդ եք տեսնում, ոինչ չի ուզում հասկանալ․․․

Գեդեմանը ժպտաց, գնաց դեպի դռները։ Զախարովը մոտեցավ պատուհանին, վառարանի մոտից փայտի մի կտոր վերցրեց։

–Վրեժը ու սիրո մասին կատակները հասկացանք,– ասաց Զախարովը, երբ մայորի ետևից ծածկվեց դուռը։– Բայց սերը մի կողմ, սիրո մասին հետո։ Պատասխանիր իմ հարցին․ Կոմունիստներից ո՞վ էր ղեկավարում, ո՞ւմ ես ճանաչում։ Անունը և հասցեն, միայն արագ։

–Ես ոչ ոքի չգիտեմ։ Ես ոչինչ չգիտեմ։

Զախարովը թափով խփեց Մայայի գոտկատեղին։ Ուժեղ ու սուր ցավից Մայան չկարողացավ անգամ հառաչել, նա կծկվեց, ծնկները ծալվեցին և որպեսզի չընկնի, ձեռքերով հենվեց հատակին։

–Անունը և հասցեն․․․

Դա նույն Զախարովի կատաղի ձայնն էր։ Մայան հասկացավ դա։ Փայտի հարվածը իջավ մեջքին։ Ակամա շրջվեց։ Սոլիկովսկու բռունցքը իջավ դեմքին։

–Ո՞վ էր ղեկավարում, հասցեն։

Հարվածները իջնում էին դեմքին, մեջքին։ «Դուք ոչինչ չեք լսի ինձնից, սողուններ» ,– ընկնելով գետնին, Մայան ծնկների վրա ձգեց, ուղղեց շրջազգեստը։

–Հասցեն։

–Անունը։

–Հասցեն։

–Անունը։

–Հասցեն։

Մի դույլ սառը ջուր լցրին վրան։ Մայան բացեց աչքերը։

–Անունը,– նրա ականջի տակ գոռաց Սոլիկովսկին ։– Ինչպե՞ս էր անունը։ Ո՞վ էր ղեկավարում ։

Մայան լուռ էր։

–Բավական է,– ասաց Զախարովը ։– Նա հևում էր։– Ոչինչ, քիչ հետո կխոսես, ասաց Զախարովը, ձեռքի փայտը նետելով վառարանի մոտ ։– Խուզարկել տունը,– հրամայեց նա և, հագնելով վերարկուն, երկու ոստիկանի ուղեկցությամբ դուրս եկավ փողոց։

–Տանել սրան ,– հրամայեց Սոլիկովսկին։

Մայային տարան բանտախուց։

Ալեքսանդրա Եմելյանովնան նախատում էր ինքն իրեն։ Ինչո՞ւ լսեց Աննա Վասիլևնային, ինչո՞ւ լսեց, ախր․․․ Հարկավոր էր գնալ Մայայի հետ։ Բայց ոչ, ավելի լավ է ուտելու որևէ բան տանել նրա համար։ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, դեռևս չհասած իրենց տանը, հետ դառավ։ Լուսնյակ, ցուրտ գիշեր էր։ Նա քայլում էր արագ, ուշադրություն չդարձնելով ցրտին ու քամուն։

–Աննա Վասիլևնա,– բակից կանչեց նա և, առանց պատասխանի սպասելու, արագ բարձրացավ տուն։ Աննան նստած էր պատշգամբում, սեղանի մոտ, քարացած հայացքով նայում էր փողոցին․ նա հեռվից էր տեսել Ալեքսանդրա Եմելյանովային ։

–Ես նորից եկա,– ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, նստելով աթոռակին։– Որտեղ Մայան՝ այնտեղ էլ ես։

–Դու զուր ես եկել,– հոգնած ձայնով խոսեց Աննա Փեհլիվանովան, առանց հայացքը փողոցից կտրելու։– Հարկավոր է թաքնվել, նրանք կարող են այս րոպեին գալ քո ետևից։

–Ես ոչ մի տեղ չեմ գնա,– գլխի թեթև շարժումով կրծքի վրայից մազերը նետելով ուսերին, կամացուկ ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան ։-Առանց նրան մի օր անգամ չեմ ապրի։ Գնում եմ բանտ, Մայայի մոտ, ուտելիք տվեք, տանեմ․

Աննան դանդաղ ելավ տեղից, գնաց խոհանոց՝ կարտոֆիլ բերելու։

Բակում դարձյալ ձայներ լսվեցին։ Եվ մինչև Աննա Փեհլիվանովան խոհանոցից կվերադառնար, երկու ոստիկանի ուղեկցությամբ սենյակ մտավ Զախարովը։

–Խուզարկել,– առանց Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի վրա ուշադրություն դարձնելու, հրամայեց նա։

Խոհանոցից ներս մտավ Աննա Փեհլիվանովան և, տեսնելով Զախարովին ու երկու ոստիկաններին, մնաց սառած։

–Արի, արի,– չարախինդ ծիծաղով ասաց Զախարովը ։– Կոմերիտուհի ես մեծացրել, հա՞․․․

–Չէ՞ որ ինքդ էլ կուսակցական էիր, անամոթ,– չհամբերեց Աննա Փեհլիվանովան։

–Ահա թե ինչ,– ծոր տվեց Զախարովը։– Ես քեզ ցույց կտամ, ստալինյան ստոր արարած․․․ Գնացինք,– ասաց նա ոստիկաններին։– Սրան նույնպես վերցրեք․․․

Ոստիկաններից մեկը, Աննայի ձեռքից վերցնելով կարտոֆիլները, դրեց սեղանին, նրան հրեց դեպի դուռը։

–Գնա։

․․․Լուսանում էր արդեն, երբ նրանք հասան ավանային ոստիկանություն։ Այնտեղ էին Սոլիկովսկին ու մի քանի ոստիկաններ։

–Հը, սրան ինչի՞ եք բերել,– հարցրեց Սոլիկովսկին խիտ հոնքերի տակից նայելով Զախարովին։

–Նոր կարգերը դուր չեն գալիս սրան,– չարախինդ ծիծաղով ասաց Զախարովը։ – Շուտ հանիր շորերդ,– անսպասելի գոռաց նա, մոտենալով Աննային։– Օգնեցեք սրան,– հրամայեց նա ոստիկաններին։

Ոստիկանները մոտեցան Աննա Փահլիվանովային և, մինչև նա կհասկանար, թե ինչ է կատարվում, վայրկենապես պոկեցին նրանից շալը, շրջազգեստը և նրան նետեցին նստարանին։ Ինչ-որ մեկը սեղմեց նրա ոտքերը, ինչ-որ մեկը շորով ծածկեց գլուխը և տեղացին հարվածները։ Զախարովը խփում էր մատնաչափ հաստություն ունեցող մտրակով։

–Դե հիմա կեր, ստալինյան ստոր արարած ,– յուրաքանչյուր հարվածի հետ ասում էր Զախարովը ։– Դե հիմա կեր։

–Բավական է,– մտրակը նետելով նստարանին ասաց Զախարովը գոհունակությամբ ժպտալով ։– Թող մի քիչ խելքի գա։

Աննա Փեհլիվանովան ընկած էր անշարժ։ Ձեռքերը թույլ կախվել էին նստարանից։ Ոստիկանները նայում էին նրան, ինչ-որ բաներ էին պատմում, քրքջում։

–Պարոն Գեդեմանն է գալիս,– ներս վազելով ասաց ոստիկաններից մեկը, և բոլորն իսկույն զգաստացան։ Ներս մտավ Գեդեմանը, թռուցիկ հայացք ձգելով Աննա Փեհլիվանովայի վրա։

–Մայա Փեհլիվանովայի մայրն է,– բացատրեց Զախարովը ։

–Բերեք աղջկան ,– կարճ հրամայեց Գեդեմանը։

Ներս բերեցին Մայային։ Նա լիովին փոխված էր, բերանի անկյուններում չորացած արյան հետքեր կային, հագուստը պատառոտված էր։ Նա հազիվ էր ոտքի վրա կանգնում։

–Ովքե՞ր էին ղեկավարում ,– վերցնելով մտրակն ու առաջ գալով, ասաց Սոլիկովսկին ։– Ղեկավարի անունն ու հասցեն։

Մայան չլսեց Սոլիկովսկու խոսքերը։ Այն պահից , երբ նկատեց մորը, նա անզգայացավ ասես, և հիմա, լայնացած աչքերով նայում էր մորը․ և նրա բերանից ոչ մի շշուկ չէր լսվում․ միայն զգում էր, որ օդը չի հերիքում։

Եվ մտրակի հարվածի՞ց էր, թե անհուն վշտից, Մայան ճչաց աղեկտուր։

Աննա Փեհլիվանովան ուշքի եկավ դստեր ձայնից։

–Աղջիկս, աղջիկս, Մայա ,– փորձելով ելնել տեղից, կամացուկ, անօգնկան արտասանեց նա։

–Ո՞վ էր գալիս աղջկադ մոտ,– բղավեց Զախարովը, մոտենալով Աննա Փեհլիվանովային ։– Ասա, ո՞վ էր գալիս։

–Ես ոչինչ չգիտեմ,– դարձյալ կամացուկ արտասանեց Աննա Փեհլիվանովան։

–Ախ, չգիտես,– քրքջաց Զախարովը ։– Հիմա կիմանաս։– Նա արագ մոտեցավ Մայային և նրան քարշ տվեց դռան մոտ։– Միացրեք պատեֆոնը։

Հնչեց երաժշտությունը։ Զախարովի օգնությամբ, ոստիկանները Մայայի մատները դրեցին դռան արանքում, Զաարովը ամուր խփեց դուռը։

Լսվեց մի ճիչ, և Մայան կախվեց դռան մոտ․ նրա մատներից հոսեց արյունը։

–Աղջիկս, աղջիկս ,– շշնջաց Աննա Փեհլիվանովան և կորցրեց գիտակցությունը։

Նա ուշքի եկավ բանտախցում։ Մի պահ չգիտեր, թե որտեղ է գտնվում։

–Լաց մի լինեք, Աննա Վասիլևնա ,– շշնջաց Ուլյան։– Լսո՞ւմ եք հրետանային որոտները, այդ մերոնք են գալիս։ Շուտով նրանք կգան։ Նրանք մեր վրեժը կառնեն արյունարբու ֆաշիստներից։

–Իսկ ո՞ւր է Մայան,– հազիվ շարժելով շուրթերը, շշուկով ասաց Աննա Փեհլիվանովան ։

–Նրան տարան Կրասնոդոն ․․․ Այստեղ տեղ չկա արդեն ․․․ Քիչ հետո կգան նաև մեր ետևից։ Իսկ ձեզ բաց կթողնեն,– ասաց Ուլյան և նրա արցունքները հոսեցին այտերով։– Հաղորդեցեք մայրիկիս, որ ես հոգով առույգ էի․․․ Եվ թող լաց չլինի ինձ համար․․․

Նրանք բոլորն էլ նստած էին Կրասնոդոնի բանտում՝ «Երիտասարդ գվարդիա» կազմակերպության մյուս անդամների հետ։ Պերվոմայկայի բոլոր տղաներն ու աղջիկներն այնտեղ էին, բացի Ալեքսանդրա Եմելյանովնայից։ Աղջիկները զրուցում էին, երբ բանտախցի դուռը բացվեց և Ալեքսանդրա Եմելյանովնային հրեցին ներս։

–Սաշենկա ,– Մայան, չկարողանալով տեղից ելնել, առաջ մղվեց։

Ալեքսանդրա Եմելյանովնան չոքեց նրա մոտ, գրկեց նրան, լաց եղավ։

–Քեզ համար ուտելիք եմ բերել ,– մի բան ասած լինելու համար ասաց Ալեքսանդրան, ձեռքի ցանցազամբյուղը դնելով գետնին։– Ինձ թողել դրսում, դուք եկել, նստել եք այստեղ։ Մի՞թե դա արդարություն է։

Աղջիկները ժպտացին, տեղ արեցին նրա համար։

Մյուս բանտախցից կամացուկ ծեծեցին պատը։

–Ո՞ւմ են բերել,– հարցրին այն կողմից։

–Ալեքսանդրա Եմելյանովնային,– պատասխանեց Ուլյան։– Դուբրովինային։

–Որ մեռնեմ էլ՝ ոչինչ չեմ ասի,– խոսեց Տոնյան ։– Բայց վախենում եմ տանջելուց։ Ես դրանց լավ գիտեմ, այդ հրեշներին, գիտեմ, թե ինչպես են տանջում։

–Ոչինչ, մի վախենա,– ժպտաց Լյուբա Շևցովան։– Պատեֆոնի նվագի տակ են ծեծում, բոլորովին չի ազդում։

–Որտե՞ղ են տղաները,– ցածր հարցրեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։

–Կողքի խցում։ Մեր բոլոր տղաները այնտեղ են՝ Բորյան, Անատոլին, Վիկտոր Պոպովը, Դիմկան, Վասյան, Գենա Լուկաշևը, Ռագոզինը , Նիկոլայ Ժուկովը , Տոլյա Նիկոլաևը, բոլորին բերել են։

Միջանցքում ոտնաձայներ լսվեցին , հետո կողքի բանտախցի դուռը բացվեց։ Ինչ-որ մեկին կանչեցին։ Ուլյան ծեծեց պատը, հետո մի դատարկ բանկա վերցնելով, դրեց պատին։

–Բորյային տարան,– ասացին պատի մյուս կողմից։

–Ո՞ւմ,– իբր չլսեց Ուլյան ։

–Ո՞ւմ տարան ,– հարցրեց Մայան՝ կիսաբարձրանալով տեղից։

–Չհասկացա,– ստեց Ուլյան և, ուժով պահելով իրեն, որ չփղցկա, ասաց ,– Ուզո՞ւմ եք բանաստեղծություն լսել․

Ալեքսանդրա Եմելյանովնան իսկույն հասկացավ, թե Ուլյան ինչու է ուզում բանաստեղծություն արտասանել, ասաց․

–Արտասանիր, Ուլյաշա։ Արտասանիր «Դևը»։

Ուլյան պառկած էր դեմքը դեպի առաստաղը։ Բոլորը լռեցին։ Եվ լռության մեջ հնչեց Ուլյայի բարձր ձայնը։

Արտաքսման ոգին, վշտալի Դևը,

Թռչում էր մեղսոտ երկրի վրա,

Եվ նրա մտքից խուռն անցնում էին

Հրեշտակները անուշ օրերի․․․

Ոստիկանապետ Սոլիկովսկու սենյակում նվագեցին պատեֆոնը։ Եվ հենց այդ պահին աղեկտուր մի ձայն եկավ այնտեղից։

–Սկսվեց ,– ասաց Ուլյան։ Նրա մատները ակամայից սահեցին Մայայի դեմքի վրայով։ Մայան աչքերը փակ լաց էր լինում։ Ուլյան մատների երեսով սրբեց նրա արցունքները։

–Դե, Մայա ,– լացակումաց ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, ինքն էլ չկարողանալով պահել արցունքները։

Սլավոնների որդիք,

Որդիք ձյուների,

Ինչո՞ւ շարքերը ձեր երեր են։

-Պետք չէ խաբել, զսպված լացի միջից շշնջաց Մայան ։– Բորյային են ծեծում․ ես դա գիտեմ։

Հայրիկ իմ, հայրիկ, թող սպառնալիքները,

Քո Թամարային դու մի նախատիր,

Ես լալիս եմ, տեսնո՞ւմ ես իմ արցունքներս,

Առաջին արցունքները չեն սրանք,-

շարունակեց Ուլյան, և բոլորը զգացին, որ մթան մեջ լաց է լինում նա։

Ձեր բռնակալ արքան կլինի,

Ինչպես բոլոր դաժան տերերը․․․

Սոլիկովսկու սենյակում շարունակում էր նվագը, այնտեղ դեռ ծեծում, խոշտանգում էին ինչ-որ մեկին։

–Ես հիմա իմ եղբոր համար կերգեմ նրա սիրած երգը՝ «Սուլիկոն»,– խոսակցությունը փորձեց փոխել Շուրա Բոնդարևան։ Նա մոտեցավ, այտը սեղմեց ցուրտ պատին։– Վասյա,– կամացուկ կանչեց նա։– Վասենկա,– հետո տխրությամբ ասաց աղջիկներին ․– Գուցե եղբայրս վերջին անգամ է լսում ինձ։

–Դե, լավ, ինչե՞ր ես ասում,– այս ու այն կողմից ասացին աղջիկները։

Շուրան սկսեց երգել։ Նրա բառերը կորչում էին զսպված փղձկոցների մեջ, և պարզորոշ ոչինչ չէր լսվում։ Նա վերջացրեց երգը և սրբելով աչքերը, ասաց․

–Մերոնք այստեղ կլինեն շուտով․ լսում եք ինչպե՞ս են որոտում հրանոթները։

Բանտախցի դուռը կրնկի վրա բացվեց։ Միջանցքից կանչեցին ․

–Փեհլիվանովա Մայա․․․

Մի պաղ սարսուռ անցավ Մայայի մարմնով։ Ալքսանդրա Եմելյանովնան սեղմվեց նրան, լաց եղավ։

Մայան դանդաղ ելավ տեղից, գնաց դեպի միջանցք և այնտեղ, միջանցքում, տեսավ Բորյա Գլավանին․ նրան տանում էին արյան մեջ կորած, առանց շապիկի, ձեռքերը մինչև գետին կախ։ Մայան քիչ մնաց ճչար, բայց նրան առաջ հրեցին բաց դռնից։

Առաջինը նա տեսավ Սոլիկովսկուն՝ հաղթանդամ, երկար ձեռքերը դրած սեղանի վրա։ Նրա կողքին նստել էր Զախարովը։ Ուրիշներ էլ կային՝ տեղական ոստիկաններ ու տարբերանշաններով գերմանացիներ։ Ու Մայան նոր միայն նկատեց Վիկտոր Տրետյակևիչին։ Վիկտորը կանգնած էր առանձնասենյակի մի անկյունում, բազմոցի մոտ։ Հատակին ընկած էր նրա վերարկուն։ Իսկ դեմքը ամբողջովին կորած էր արյան մեջ։

–Պատմիր,– իր նեղ աչքերը հառելով Մայայի վրա, հրամայեց Սոլիկովսկին։

–Ես ոչինչ չգիտեմ։

–Կոմերիտկազմակերպության քարտուղար է եղել, կոմերիտշրջկոմի անդամ, Պերվոմայկայում հակապետական խումբ է կազմել ու ոչինչ չգիտի։ Պատմիր,– բղավեց նա։– Պատմիր, թե ինչպես ես ուսուցչուհուդ ներգրավել հակապետական կազմակերպության մեջ։ Երկուսիդ էլ միևնույն սյունից ենք կախելու կամ նետելու ենք միևնույն հանքահորի մեջ․․․ Պարզ է, որ ողջ-ողջ, պատմիր․․․

–Ես ոչինչ չգիտեմ ,– հանգիստ ասաց Մայան ։– Ես ոչինչ չեմ պատմի։

–Իսկ սրան ճանաչո՞ւմ ես,– ցույց տալով Վիկտորին, զայրալից ասաց նա։

–Ոչ։

–Իսկ դո՞ւ,– մոտենալով Տրետյակևիչին, գոռաց Զախարովը ։– Ո՞ւր են նռնակները։ Եվ մենք ուզում էինք սրանց արձակել․․․

–Չգիտեմ ինչ նռնակների մասին է խոսքը,– հոգնած, հազիվ լսելի ասաց Տրետյակևիչը։

Սոլիկովսկին ուժեղ հարվածեց Վիկտորի քունքին։ Վիկտորը երերաց, ընկավ։ -Տարեք։

Սոլիկովսկին մոտեցավ Մայային։

–Տեսնում եմ՝ դու խելքի եկողը չես,– հատ-հատ ասաց նա։– Բայց կարծում եմ, որոշ բան հասկացել ես։ Այո, ուզում էինք արձակել։ Պիտի ծիծաղեիք, չէ՞, մեզ վրա։ Բայց չազատվեցիք, ինչպես տեսնում եմ։ Լավ է, որ ձեր մեջ գտնվեցին ազնիվ մարդիկ և խոստովանեցին ամեն ինչ։ Թե չէ պիտի ծիծաղեիք մեզ վրա։ Պատմիր,– գոռաց Սոլիկովսկին ։– Որտե՞ղ է գտնվում շտաբը։ Ովքե՞ր էին ղեկավարում այն։ Պատմիր։

–Ես ասել եմ արդեն, ես ոչինչ չգիտեմ ։

–Ի՞նչ ես գլուխ ցավեցնում դրա հետ,– տեղից արագ ելնելով ասաց Զախարովը։– Հանեք սրա շորերը։

Մի կիսավայրկյանում ոստիկանները սովոր շարժումներով պոկեցին նրանից շորերը, և Զախարովը, անթիվ մտրակներից ընտրելով մեկը, փորձեց օդում (մտրակը օձի պես սուլեց) և սկսեց խփել Մայային։ Նա խփում էր աղջկա ձեռքերին, գլխին, դեմքին։

–Միևնույն է, ոչինչ չեմ ասի, խփեք ինչքան ուզում եք,– արյունած շուրթերը կծելով ասում էր Մայան ։– Միևնույն է, դուք ինձնով չեք ծածկի արևի դեմքը։ Ազատության արևը կշողա դեռ Դոնբասի վրա։

–Ջուր լցրեք,– հոգնած ասաց Զախարովը՝ մտրակը ձգելով մի կողմ։– Հիմա խելքի կգա։

Մի դույլ սառը ջուր լցրին Մայայի վրա։ Նա ուշքի եկավ։ Ոստիկանները օգնեցին նրան նստել։ Մայան մեջքով զգում էր ցուրտ պատը։

–Փեհլիվանովա, պատմիր,– ցածր ու սառը ասաց Սոլիկովսկին ։– Պատմիր ,– հանկարծ գոռաց նա, խոնարհվելով աղջկա վրա։– Պատմիր, թե չէ ոսկորներդ կջարդեմ․․․

–Ես ոչինչ չգիտեմ,– դողացող ձայնով ասաց Մայան, և դեռ չէր ավարտել խոսքը, Սոլիկովսկին բռունցքով խփեց նրա երեսին։

Ամեն կողմից սկսեցին կրկին խփել Մայային։ Զախարովը հրացանից հանած փոկով սկսեց խփել Մայային։ Մայան սկզբում ձեռքերով պաշտպանում էր իրեն, բայց դա երկար չտևեց։ Արյունը ցայտեց նրա դեմքից։

–Սպանիր,– գոռում էր Սոլիկովսկին ։– Սպանիր, թող խելքի գա։

Երբ Մայային նորից բանտախուց բերեցին, նա դարձյալ ուշքը կորցրել էր։ Նրան ներս հրեցին ցուրտ խցիկ և կանչեցին․

–Ուլյանա Գրոմովա․․․

Ուլյան ելավ տեղից, ետ-ետ նայելով գնաց դռների կողմը։

Անցավ երկու օր։ Երկու ծանր, տանջալից օր։ Մայան աչքերը չէր բացում, ծանր տնքում էր, զառանցանքի մեջ կանչում էր մորը, Ալեքսանդրա Եմելյանովնային, Ուլյային, Բորյային, զառանցանքի մեջ ծիծաղում էր։

Չորրորդ օրը ուշքի եկավ, աղջիկների օգնությամբ մի կերպ նստեց։

–Ոնց որ երազի մեջ լինեմ,– ընկճված ձայնով ասաց նա, հետո քիչ լռեց, ասաց ․– Ինչպե՞ս եք։

–Լավ ենք,– ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։ Նրան նույնպես ծեծել էին։ Երեսը ամբողջովին կապտած էր, աչքատակերին ուռուցքներ կային, իսկ Ուլյայի մատները շիկացած երկաթով դաղել էին։ Անշարժ պառկած էր Լյուբա Շևցովան։ Նրան մերկացրել, մեջքի վրա գցել էին վառարանի վրա և ահա երրորդ օրն էր, չէր կարողանում շարժվել։

–Հրեշներ,– տնքում էր Լյուբան։– Մերոնք գալիս են արդեն ․․․ Դրա համար են կատաղել։ Ինձ հարցաքննելիս երկնքով մի ինքնաթիռ անցավ։ – Լյուբան դժվարությամբ էր խոսում։– Նրանք գույները գցեցին։ Ես ծիծաղում էի, իսկ նրանք իրենք իրենց ուտում էին։ Իսկ Պոչեպցովն ու այդ Զինա Վիրիկովան՝ այդ սողունները, կուչ էին եկել․․․

Իրիկնադեմին Մայային նորից կանչեցին հարցաքննության։

–Կարծում եմ, որ խելքի ես եկել,– հատ-հատ արտասանեց Սոլիկովսկին ։– Պատմիր տեսնենք։ Միայն շուտ, ժամանակ չունենք․․․

–Ինչո՞ւ ժամանակ չունեք․ փախչո՞ւմ եք արդեն․․․– անվեհեր նետեց Մայան։

–Միացրու պատեֆոնը ,– հրամայեց Զախարովը ինչ-որ մեկին։

Մայային ամբողջ մի ժամ ծեծում էին, դույլով սառը ջուր էին լցնում նրա վրա ու նորից ծեծում։ Խփում էին ոտքերով, մտրակներով, երկաթալարերով։ Ինչով պատահեր։ Հետո ասեղներ խրեցին նրա եղունգների տակ, նրա ձեռքերը պահեցին դռան տակ ու ծածկեցին դուռը։ Գլխիվայր կախեցին առաստաղից։

–Պատմիր ,– գոռում էր Սոլիկովսկին ։– Պատմիր, ստալինյան վիժվածք։

Նրան կրկին բանտախուց տարան։ Մարմինը դողում էր։

–Մեջքս այրվում է,– ծանր արտաբերեց Մայան ։– Բարձրացրեք կոֆտաս։

Աղջիկները զգուշությամբ բարձրացրին նրա բլուզը։

–Ուհ, հրեշներ,– փղձկաց Ուլյան , իսկ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան մի կողմ քաշվեց և հանկարծակի խուլ հեկեկաց։ Մայայի մեջքին, մի քանի տեղ, հնգաթև աստղեր էին նկարել, և արյունը հոսում էր նրա մեջքով։

–Միևնույն է, ոչինչ չեմ ասի․– շշնջում էր Մայան;– Որ սպանեն էլ՝ ոչինչ չեմ ասի․․․ Ոչ մի բան չեմ ասի․․․

Օդը հանկարծակի լցվեց հեռավոր հռնդյունով։ Այստեղ – այնտեղ պայթյուններ լսվեցին։

–Լսո՞ւմ եք, աղջիկներ,– ասաց Ուլյան, նստելով տեղում։– Մերոնք գալիս են․․․ Լսո՞ւմ եք, ռումբերը շատ մոտիկ են պայթում․․․ Ինքնաթիռների ձայները լսո՞ւմ եք, մեր վրեժը առնելու են դահիճներից․․․

Բանտախցի դռները բացվեցին միանգամից․

–Դուրս․․․ միջանցք ․․․– հրամայեցին բոլորին։

–Ի՞նչ վերցնեմ հետս,– շփոթված կմկմաց Անգելինա Սամոշինան դողացող շուրթերով։

–Ի՞նչ պիտի վերցնես,– հառաչանքով ասաց Ուլյան ։– Դու գիտես, թե ուր ես գնում։

Դրսում, բանտի ընդարձակ բակում, ազդանշաններ էին տալիս մեքենաները։

Շատերը չէին կարողանում քայլել։ Հանված էին Դեմյան Ֆոմինի աչքերը, փշրված էր Վիկտոր Պետրովի ձախ ձեռքը, Անատոլի Պոպովի ներբանը կտրված-պոկված էր, չէր կարողանում ոտքը դնել գետնին․ նրանց օգնում էին Եվգենի Շեպելյովն ու Վլադիմիր Ռագոզինը։ Այդ օրը Տոլյա Պոպովի ծննդյան օրն էր, լրացել էր նրա տասնութ տարին։

Չէր կարողանում շարժվել նաև Վասյա Բոնդարևը․ նրան օգնում էին Անատոլի Նիկոլաևն ու Նիկոլայ Ժուկովը։ Նրանց տանում էին գնդակահարության։ Բոլորը գիտեին այդ։ Եվ ոչ ոք չէր լալիս։ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան օգնեց Մայային, որ հագնի վերարկուն։ Հետո երկու ընկերուհիները իրար գրկած դուրս եկան։

Խոր ու ցուրտ գիշեր էր։ Աստղավառ գիշեր։

Բորյան ցանկացավ մոտենալ Մայային, հրացանի կոթով հրեցին նրան։

–Չի կարելի։

Նրանց սկսեցին գլխավոր մուտքով քշել բակ, դեպի այնտեղ կանգնած մեքենանրը։

–Շնելլեր, շնելլեր,– հրացանի կոթով հրում էին հարբաց գերմանացիները։

Տանջահար, քաղցած ու ծարավ, ուժասպառ՝ նրանք մի կերպ գնացին դեպի մեքենաները, իրար օգնելով՝ բարձրացան կիսածածկ թափքերը։ Հետո մեքենաները դանդաղ, մարած լույսերով դուրս եկան, գնացին մութ փողոցով։

–Երգենք,– հանկարծ ասաց Ուլյան ։– Հպարտ ենք ապրել, պետք է հպարտ էլ մեռնենք․․․ Ոչինչ, որ մեռնում ենք, ինչ-որ բան արել ենք մեր հայրենիքի համար։ Ափսոս, քիչ ենք արել, չհասցրինք շատ անել․․․ Մեր փոխարեն կարմիր բանակը կանի։ Կարմիր բանակը շուտով այստեղ կլինի։

Եվ մութ գիշերվա խավարի մեջ հնչեց նրանց վերջին երգը․

Խոշտանգված գերությամբ ծանրակիր,

Դու մահով փառավոր՝ ննջեցիր․․․

Ետևից սահնակներով գալիս էին հարբած դահիճները։

Վեր կելնի ահեղ վրիժառուն,

Կլինի մեզանից նա ուժեղ,-

Երգում էին տղաներն ու աղջիկները։

Արդեն դուրս էին եկել քաղաքից, գնում էին ամայի տափաստանի միջով, իսկ շուրջը ձյուն էր, սառամանիք, քամին ոռնում էր, կաղկանձում։

Մայան ետ նայեց․ հեռվում երևում էին Պերվոմայկայի աղոտ լույսերը։ «Ներիր, մայրիկ, ու մնաս բարով, մենք այլևս չենք հանդիպի»,– նա չկարողացավ պահել իրեն, դեմքը սեղմեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի կրծքին, արցունքներից խեղդվելով շշնջաց․

–Ներիր և դու, Սաշենկա, ներիր․․․ Դու ինձ համար եկար բանտ․ ես դա գիտեմ․․․

Եվ էլ ոչինչ չկարողացավ արտասանել։

–Ես երջանիկ եմ, որ քեզ հետ եմ վերջին պահին,– շշնջաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան՝ սեղմվելով ընկերուհուն։

Մեքենանրը կանգ առան մի լքված հանքահորի մոտ, տափաստանում։ Երիտասարդ գվարդիականներին սկսեցին ցած հրել թափքերից, շարք կանգնեցնել։ Բորյան մոտեցավ Մայային, բռնեց նրա ձեռքը։ Մայան նայեց նրան, օրորեց գլուխը՝ «պետք չէ»։

–Կեցցե սովետական կարմիր բանակը,– հանկարծ լսվեց Եվգենի Մաշկովի ձայնը ։– Կեցցե մեր մեծ հայրենիքը։ Մա՛հ ֆաշիստներին։

–Ռուհե,– գոռաց Գեդեմանը՝ վազելով Մաշկովի կողմը։– Լռել, լռել․․․

Մաշկովին հրելով տարան դեպի հանքահորը։

–Դու կլինես ութսունմեկերորդը,– մռլտաց Գեդեմանը և լարերով կապկպված Մաշկովին կենդանի հրեց մութ հանքահորի մեջ։

–Հաջորդը,– ոստիկանների վրա գոռաց Զախարովը։

Սկսեցին խումբ-խումբ մոտեցնել։ Նրանց գնդակահարում կամ կենդանի հրում էին ներքև։

Քարշ տալով մոտեցրին Վիկտոր Տրետյակևիչին, սակայն նա հանքահորի մոտ ազատեց կապկպած ձեռքերը և անսպասելի բռնելով Զախարովին՝ քաշեց դեպի հորը։ Սոլիկովսկին ավտոմատի կոթով խփեց Տրետյակևիչի գլխին։ Վիկտորը միանգամից փլվեց գետնին։ Ոստիկանները նրան կենդանի հրեցին հանքահորի մեջ։

–Սրիկա ,– սարսափահար հևում էր Զախարովը ։– Քիչ մնաց տաներ հետը։ Շնորհակալություն, Սոլիկովսկի։ Լավությունդ չեմ մոռանա․․․

Հետո առաջ հրեցին Վանյա Զեմնուխովին, Տոլյա Պոպովին, Ուլյային, Ալեքսանդրա Եմելյանովնային․․․ Մայային ու Բորյային տարան միասին։ Բորյան վերջին պահին շրջվեց, Մայային սեղմեց կրծքին։ «Շնորհակալություն,– մարող շշուկով ասաց նա։– Շնորհակալություն, որ դու եղել ես, և որ դու․․․» Նրան չթողեցին ավարտել խոսքը, Սոլիկովսկին հրեց նրանց մութ հանքահորի մեջ․․․

Իսկ հետո դահիճները հանքահոր նետեցին երկաթի ծանր կտորներ, քարեր, մի քանի վագոնետներ։

Երիտասարդ գվարդիականների հառաչանքներից ու տնքոցներից երերում էր հողը։

Իսկ հետո եղավ լռություն։

Իսկ հետո ձյուն տեղաց․ երկինքը երկար արտասվեց ճերմակ փաթիլ-արցունքներով։

Հետո լուսինն անցավ ամպերի ետևը։ Երկինքը պատվեց խավարով։

Խավարի մեջ անընդհատ խշշում, օրորվում էին բարդիները։

Տխուր օրորվում էին բարդիները։

Վ Ե Ր Ջ Ա Բ Ա Ն Ի Փ Ո Խ Ա Ր Ե Ն

Իսկ հետո՞… Հետո՝ ոչինչ. գալիս են նորերը, սիրում են, գողունի համբուրվում են խշշուն բարդիների տակ:       Երևի հիշում կամ չեն հիշում նրանց, ովքեր չկան արդեն:       Եվ քեզ են հիշում, Մայա, կամ գուցե և չեն հիշում. չէ-որ երկար տարիներ են անցել…

Ես եկա հեռավոր Կրասնոդոն, Պերվոմայկայում գտա ձեր տունը:      Ես խոսել էի քո ուսուցիչների հետ, ովքեր անհուն կարոտով էին հիշում քեզ, հանդիպել էի ողջ մնացած ընկերներիդ, որոնց հետ խնդուն օրեր եք ապրել ոչ այնքան հեռու մանկութ տարիներին, միասին ծիծաղել ու վշտացել՝ տարված անհոգ խաղերով:

Ես ուզում էի տեսնել այն բոլոր իրերը, ինչին ձեռք ես տվել, ուզում էի տեսնել քո գրասեղանը, քո մահճակալը, քո գրքերը, այն ամենը, ինչ կապված էր քեզ հետ:

Ես այնպես կուզենայի, որ դու հիմա նստած լինեիր իմ դիմաց:

Ես ուզում էի տեսնել մորդ, նրա հետ զրուցել քո մասին, սակայն դա հնարավոր չէր:       Մայրդ հիվանդ էր, նրան չէր կարելի անհանգստացնել:      Մորդ բազում թախանձանքներին, որ իր դուստրը Կրասնոդոնի կոմերիտշրջկոմի անդամ է եղել, դպրոցի կոմերիտկազմակերպության քարտուղար, որ նա, հատկապես նա է կազմակերպել ու գլխավորել Պերվոմայկայի ընդհատակյա կազմակերպությունը, նա է արժանի հերոսի կոչման և ոչ բնավ իներորդ դասանանի աշակերտուհի Ուլյանա Գրոմովան, վերևներում լրբորեն պատասխանել էին, որ Գրոմովայի ռուսական ազգանունն ավելի հնչեղ է:      ,,Այդ օրվանից վեր չի կենում անկողնուց, տանջվում, Մայայի անունն է տալիս շարունակ, արտասվում է…-դառնակսկիծ ասաց մորաքույր,– մի երկու օրից եկեք, գուցե հաջողվի զրուցել հետը…,,:

Երկու օր հետո մայրդ չկար արդեն:      Վերջին վայրկյանին նա խնդրել էր քո նկարը , սեղմել էր կրծքին ու մարել:

Երկինքը մանր անձրև էր մաղում: Ես կանգնել էը ձեր տան մոտ, անձրևի տակ, երկար ժամանակ չէի կարողանում հեռանալ:       Հետո հեռվից նորից ետ նայեցի, իրիկնային աղջամուղջի մեջ, բլրի վրա միայնակ կանգնած էր ձեր տունը՝ լքյալ ու անտերունչ…

================

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ ՈՒ Թ Յ ՈՒ Ն

ԷՆ ԼՈՌՈՒ ՁՈՐՆ Է

ՓՈՐՁԱՐԿՈՒՄ

ԴԵՂՁԱՆԻԿԸ ԳԵՂ-ԳԵՂ ԵՐԳԵՑ ԳԵՏԻՑ ԱՅՍ ԿՈՂՄ

ԿՈՐՍՎԱԾ ԲԱՐԴԻՆԵՐ

УТЕРЯННЫЕ ТОПОЛЯ

(Эссе. Две повести. Роман.)

На армянском языке