Авантуры Вырвіча, Лёдніка і Чорнай Меланхоліі [Людміла Іванаўна Рублеўская] (fb2) читать онлайн
[Настройки текста] [Cбросить фильтры]
[Оглавление]
Людміла Рублеўская АВАНТУРЫ ВЫРВІЧА, ЛЁДНІКА І ЧОРНАЙ МЕЛАНХОЛІІ Раман прыгодніцкі і фантасмагарычны Кніга шостая
ПРАЛОГ
Дзверы не паддаваліся. Трывалі здзекі з дабрадзейнасцю рымскай Лукрэцыі і мужнасцю спартанскага цара Леаніда. Хаця шаноўны пан Франтасій Вырвіч, падкаморы Менскага павета, сумленны шляхціц герба Гіпацэнтаўр, лупіў у тыя дзверы і кулакамі, і нагамі ў саф’янавых чырвоных ботах з падкоўкамі, і булавой, на жаль, не гетманаўскай. У дубовых дошках з’явіліся вышчарбіны, на лбе пана падкаморага — кроплі поту, на тварах прыгожай кабеты і чарнавокай дзяўчынкі, што стаялі побач і назіралі за высілкамі пана суддзі, — расчараванне. Ад гэтага Вырвіч яшчэ больш раз’юшыўся. — Бутрым! Не дуркуй! Адчыняй, бо праз акно залезу! Столь па трэсачках разбяру! Ты мяне ведаеш... Трывалі здзекі з дабрадзейнасцю рымскай Лукрэцыі i мужнасцю спартанскага цара Леаніда. За пабітымі дзвярыма панавала зацятае маўчанне, як на шляхецкай пагулянцы пад раніцу. — Гэх, каб не засовы... Замок я б адамкнуў... Пан суддзя злосна стукнуў на астачу нагой у няшчасныя дзверы. — Ён з серады там замкнуўся, Пранціш... — дрыжачым ад тугі голасам прамовіла жанчына — яна ўсё яшчэ была прыгожай, як антычная багіня, але ў кутках вачэй паглыбіліся зморшчыны, а ў цёмных валасах, што выбіліся з-пад бялюткага каптура, паблісквала сівізна. — Раней хоць Сафійку да сябе пускаў... Вырвіч упёрся ў непрыступныя дзверы спацелым ілбом, да якога прыліп русявы чуб: — Баўтрамей, кiдай свае меланхолii... Патрэбна твая дапамога як доктара... Чуеш? Гайда неадкладна ў Гародню! Пан Жылібер атручаны! Hixто рады не дае... Пранціш не паверыў сваім вушам: з-за дзвярэй пачуўся змрочны смех... Гэткі трохі сабе дэманічны. Доктар Лёднік звар’яцеў, ці што? Колькі памятаў Вырвіч, Бутрым дзеля выратавання хворага не зважаў ні на ўласную стому, ні на бяспеку, лячыў аднолькава старанна і жабрака, і князя, і ворага, які, ацаліўшыся, мог лекару ў пячонку кінжал загнаць... Падымаўся па першым поклічы ўночы, збіраў валізку, маліўся святому Панцеляймону-ацаляльніку... На полі бойкі падаў ля параненых каленямі ў мокры снег і бруд, не зважаў на кулі, што свісталі навакол... У пошасць захінаў твар маскай з вохкімі зёлкамі ў спецыяльнай «дзюбе» і ішоў у дамы з забітымі накрыж шыбамі, дзе паміралі невылечна хворыя — каб хаця палегчыць іх пакуты... А тут, пры вестцы, што добры сябар, паважаны навуковец цяжка хварэе, — смех... — Ён там што, з гарэліцай дыспутуе? — разгублена азірнуўся Пранціш. Піць жа Бутрым і праўда не ўмее. Адразу мазгі адшыбае. Нават Пане Каханку Радзівіл яго чаркацца за сваім сталом даўно не змушаў... — Няма там у таты ні віна, ні гарэліцы, — строга падціснуўшы вусны, адказала Сафійка, танклявая, беласкурая, цемнавокая, у кароне цяжкіх кос — яшчэ амаль падлетак, але ясна ўжо, якая стане... Пранціш, нягледзячы на трагікамічнасць сітуацыі, залюбаваўся. Гэткай маці была ейная, пані Саламея Лёднік... Не фіглі хочацца строіць, жарцікі жартаваць, а забітага цмока пад ногі кінуць, у безнадзейную бойку з ворагамі кінуцца — каб хоць зірнула паблажліва, ля бэль дам санс мерсі... — Хіба што... спірытус ёсць... — разгублена ўспомніла Сафійка. — Татка трымае яго ў кутняй шафе, каб забіваць заразу. I сапраўды, Лёднік, які шмат чым абураў медычных калегаў, быў перакананы, што хваробы ўтвараюцца не ад парушення балансу вадкасцяў у арганізме, як лічылі ўсе пачцівыя дактары, а ад бруду і нябачных мізэрных істотаў, што трапляюць унутр праз раны ці дыханне. Блюзнер, адно слова. Але калі аскетычны Бутрым наважыўся ўжыць спірытус не каб мыць рукі ды ланцэты-скальпелі, а дзеля разгону чорнай жоўці, што выклікае меланхолію... — Ды што з ім такое здарылася? Сафійка і пані Саламея трывожна перазірнуліся. — Тата слова з нас узяў, што мы не будзем пра гэта нікому-нікому казаць. I што без ягонага дазволу да яго не зойдзем, — ганарыста ўскінула галаву дзяўчына, і яе вусны выявілі цвёрдую складку — як ва ўпартага татухны. Вырвіч ледзь не завыў ад адчаю. Дзесьці над Дзвіною, на Сафійскім храме, ударыў звон, і празрыстыя велічныя гукі прасыпаліся праз залатое лісце дрэў на сухую траву, на чарапічныя і гонтавыя дахі Полацка, затрымцелі ў не ачарсцвелых яшчэ сэрцах... — Усё, маё цярпенне скончылася! У голасе пана загучала небяспечная сталь — а што ж, слабога ды рахманенькага не выберуць ганарыстыя шляхцюкі павета на пасаду падкаморага суддзі, ад якога ix зямельныя звады будуць залежаць. — Зараз прышлю мужыкоў з сякерамі... За дзвярыма пачуўся незразумелы скрогат. Нешта ўпала... Потым грукнуў з таго боку засоў. Няшчасныя дзверы з рыпеннем, у якім мроілася палёгка, прыадчыніліся... Вырвіч ірвануўся ў пакой. У паўзмроку непрыемна пахла, як у пакоі цяжкахворага. Яшчэ адчуваўся сапраўды водар спірытусу, дыму свечак ды нейкіх зёлак... Вырвіч падскочыў да акна, тузануў апушчаныя шчыльныя фіранкі і расчыніў шыбы, упусціўшы сонечнае святло i чыстае паветра — хопіць маскарадаў! Гаспадар, які прыгорбіўся ў крэсле, прысунутым да дзвярэй, зараз жа захінуў вочы рукавом... Відаць, сядзеў гэтыя дні ў цемры, як мядзведзь у бярлозе. — Можа, патлумачыш свае бздуры, Бутрыме? Што за затворніцтва? Гаспадар павольна апусціў руку, якой захінаўся ад нахабнага святла. Чорны камзол расшпілены, памятая белая кашуля ўквэцаная немавед у якія рэчывы і таксама расшпіленая на некалькі гузікаў, адкрываючы старыя шнары на грудзях. Худы твар зарос чорнай шчэццю, цёмныя вочы пачырванелі і запалі, валасы, усё яшчэ густыя і чорныя, толькі перавітыя сівізной, звісаюць неахайнымі пасмамі... — Бздуры, кажаш? Голас доктара гучаў змрочна і надтрэснута, быццам пасля доўгага крыку. Лёднік нязграбна схіліўся набок, намацаў рукой на падлозе нейкі кіёк, упёрся тым кійком у падлогу, ухапіўшыся абедзвюма рукамі... Напружыўся, сціснуўшы сківіцы... Крэсла са скрогатам пасунулася наперад. Вырвіч з непаразуменнем заўважыў, што да ножак крэсла сяк-так прыробленыя няроўныя драўляныя кругляшы, каб служылі коламі. Лёднік яшчэ раз рыўком адштурхнуўся сваёй палкай, як лодачнік на пераправе... Дакладней, злавесны пірат. Ягоныя доўгія ногі нязграбна і нерухома абапіраліся аб прыбітую ўнізе да пярэдніх ножак крэсла перакладзіну... Бутрым выпусціў кіёк, і той з грукатам паваліўся на падлогу, Пранціш аж уздрыгнуў. Доктар развёў рукамі і нахіліўся ў п’яным блазенскім паклоне. — Ну вось, пабачыў? Задаволены? Шмат цяпер дапамогі ад доктара Лёдніка можаш займець? Вырвіч выцер успацелы лоб. — Чакай, ты што... Захварэў? Ногі адняло? Лёднік тэатральна папляскаў у ладкі. — Выдатная назіральнасць! Пранціш ажно ўспомніў часы, калі ў Віленскай акадэміі не мог здаць злому прафесару Баўтрамею іспыт. — А... даўно? Лёднік раздражнёна тузануў кутком рота, апусціў вочы. — Пасля Вялікадня. Вырвіч адчуў, як шчокі запалалі ад сораму. Ён з вясны не адведваў старэйшага сябра, свайго былога выпадковага слугу, набытага за шэлег, суровага настаўніка і заўсёднага выратаваўцу. — Прабач... У мяне клопатаў было... Зямельная звада між панамі Замойскімі ды Друцкімі... Яшчэ адзін суд з-за мяжы, што пан Антоній Тызенгаўз праклаў дзеля новай дарогі... Не змог прыехаць... Чорны Доктар саркастычна перарваў вінаватыя мармытанні Пранціша: — I што б ты зрабіў, каб прыехаў? Калі ўжо я нічога не здолеў... Лёднік раздражнёна абвёў рукой пакой... Пранціш азірнуўся: сталы застаўленыя колбамі з нейкімі рэчывамі, у місах — тоўчаныя зёлкі, у слоіках — напалову скарыстаныя мазі, пагаслая гарэлка, закарэлая ад нейкай гадасці... Відавочна, доктар эксперыментаваў зацята. — Толькі не кажы, што лекаў ад сваёй хваробы не вынайшаў! — вырвалася недаверлівае ў Вырвіча. Калісьці іх з Бутрымам па загадзе ўсёмагутнага падскарбія Тызенгаўза замкнулі ў падводным чаўне і апусцілі ў ваду, і доктар мусіў, каб яны з Пранцішам не задыхнуліся, неадкладна вынайсці складанае рэчыва для ачышчэння паветра... Метад падскарбія прыспешыць думку вынаходніка аказаўся дзейсным, не задыхнуліся. Напэўна, Лёднік вырашыў паўтарыць сітуацыю — замкнуцца і не выходзіць з пакоя, пакуль не вынайдзе сабе лекі... — Ды што з табой? Раматуз? Бутрым панурыўся, сціснуў тонкія доўгія пальцы ў плямах ад хімікалій. — Памятаеш, мяне ў студню ў Ашмянскім замку пасадзілі? Яшчэ б не памятаць! Тады ўладальнік Ашмянаў пан Брастоўскі ледзь не закатаваў Лёдніка, якога абвінавачвалі ў забойстве асістэнткі, збеглай паненкі Брастоўскай. Бутрым пяць дзён прасядзеў у сутарэннях, у студні з халоднай цвілой вадой. Вырвіча дасюль перасмыкала ад успаміну, як Лёдніка трасучка трэсла, калі яго выцягнулі. — Ну вось, відаць, там і зарабіў запаленне суставаў... Напачатку нічога, пару гадоў не зважаў... Калі летась у пана Радзівіла феерверкі з паветранымі ліхтарамі зладжваў, ужо абязбольваючыя піў... Яшчэ ўвесну мог перасоўвацца хаця б з кіёчкам. Потым мыліцы зрабіў. А тыдзень таму і з мыліцамі стаяць не здолеў... Лёднік сярдзіта кіўнуў на драўляныя прыстасаванні, якія валяліся ў куце, відавочна шпурнутыя туды з усёй дурной злосцю. — I што, гэта падстава не пускаць да сябе жонку i дачку? Умарыць сябе вырашыў? Вочы Чорнага Доктара сярдзіта зыркнулі. — Не варта ім бачыць мяне... такім... — Няхай лепей пераймаюцца ды плачуць, пакуль ты зусім не загнешся ды хату не засмуродзіш? — Пранціша пачала злаваць зацятасць полацкага алхіміка. — Хіба мала ты пацыентаў на ногі паставіў? Паставіш i сябе... Рана ці позна. У адной з колбаў булькатнула штосьці мутнае ў такт з горкім смяшком Лёдніка. — А пакуль тое «рана ці позна», маёй рэпутацыі як доктара прыйдзе канец. Хто захоча лячыцца ў калекі? Вырвіч злосна пхнуў наском бота падазроную пустую бутэлечку з зялёнага шкла, тая адляцела да пісьмовага стала i стукнулася аб ножку ў выглядзе львінай лапы. — Дык усё ад ганарыстасці? Спірытусам навуковую канфузію запіваеш? Лёднік памкнуўся зноў сказаць штосьці з’едлівае, але Пранціш не даў. — Слухаць не хачу. Зараз паклічам Саламею і Сафійку, ты памыешся, пераапранешся, працверазееш, паясі, а то, даруй божа, не прафесар, а апівок карчомны... А потым распавяду, навошта прыехаў. Ты ж сам заўсёды мяне вучыў, што лепшы сродак ад уласнага адчаю — заняцца вырашэннем чужых праблем. Вось і зоймешся... Мяркуючы па тым, што Чорны Доктар перахрысціўся, вінавата замармытаў малітвы і пачаў зашпіляць гузікі і распростваць скамечаныя манжэты кашулі, падкаморы свайго былога прафесара перамог. — Пані Саламея, ваш сужэнец пачціва і нецярпліва чакае на вас!Раздзел першы ЯК ВЫРВІЧ ДОКТАРА Ў ГАРОДНЮ ПАВЁЗ
Калі ружу спаліць, у кожнай крупачцы солі, вылучанай з попелу, будуць утрымлівацца ўсе рэчывы царыцы кветак... I калі тую соль у герметычнай колбе патрымаць над агнём — элементы вызваляцца і метадам сімпатыі з’яднаюцца ў ружу... Прынамсі, так сцвярджаў камергер ангельскага караля Карла I сэр Дыгбі, якому французскі доктар Кверцэтан распавёў, што бачыў эксперымент аднаго польскага алхіміка, а гэта, як вы разумееце, дужа надзейнае сведчанне. Вось толькі ў выніку атрымліваецца не сапраўдная кветка — а толькі фантом. Неспрыяльны павеў ветрыку — і адноўленая з попелу ружа развейваецца як лёгкі дымок. Пранціш глядзеў на людзей, якія сядзелі за накрытым сталом у доме, што калісьці належаў полацкаму кнігару Рэнічу, бацьку пані Саламеі Лёднік, і яму здавалася, што ён бачыць фантомы... Пані Саламея... Стамлёная, з незнаёмымі складкамі ў куточках дасканалых вуснаў — а калісьці яе князь Геранім Радзівіл выдаваў за Сільфіду, злоўленага ім духа паветра... I ніхто не сумняваўся, бо пры поглядзе на панну Саламею Рэніч думалася: не можа гэткая прыгажосць быць грубага зямнога паходжання! Лёднік... Геніяльны Чорны Доктар, вынаходнік, непераможны фехтавальшчык, які ўмеў скакаць па сценах i рухаць поглядам предметы, стаў чэмпіёнам лонданскага байцоўскага клуба і затрымаў цэлы атрад жаўнераў, якія прыйшлі арыштоўваць студэнтаў Віленскай акадэміі... Сядзіць на чале стала, працверазелы, наголены, апрануты ў бялюткую кашулю і чорны камзол, чорна-сівыя валасы акуратна сцягнутыя стужкай на патыліцы... Але твар такі худы і змрочны, быццам у валацугі беспрытульнага... I да стала прысунуты кіёчак... Вырвіч і сам сабе падаваўся фантомам таго былога шкаляра, студыёзуса ды драгуна, які лазіў у вокны да дзевак, распяваў у карчомках ды пераплываў у бочцы Вяллю... Пранціш кінуў зайздрослівы погляд на Бутрыма, які ўсё такі ж худы ды жылісты, як і дваццаць год таму. Цішком пагладзіў сябе па жываце: хоць шляхецкае майстэрства фехтавання ды палявання не давала ператварыцца ў цэбар, але старую сваю скураную дзягу Вырвіч ужо на тую самую даўжыню не зацягнуў бы... Не, не растаўсцеў, па-ранейшаму ладны — але... памужнеў. А што ж — самавіты шляхцюк, дзетны бацька — двое сыночкаў, Яначка ды Паўлючок. Хвэлька, прыслужнік... Зусім атлусцеў, аблысеў, толькі над вушамі сівыя выспачкі валасоў. Нос як сліва — відаць, пакуль строгі гаспадар сабой заняты, дарваўся да вінца, нягледзячы на хворую пячонку... I буркоча, буркоча сабе пад нос вечныя скаргі, як несупакоеная здань... Адна Сафійка — стварэнне дакладна з гэтага часу, знітаванае з прасторай не ўспамінамі, а надзеямі, не стомай, а прагай жыцця. — Даруй, Госпадзе... Распуста ўсё і рэзрух духоўны. За адным сталом з бабамі сядзець. Стодаў размаляваных панавешалі... Пранціш ажно заперхаўся. Ён ужо быў прыкмеціў новага слугу, які амаль не паказваў нос з варыўні. Хлопец гадоў шаснаццаці, яшчэ па-падлеткаваму нязграбны, але ўжо з ладнымі плячыма, бялявы, з густымі бровамі, а выгляд — нібыта толькі што пабудзілі. Малец увесь час упэўнена мармытаў нейкія жудасныя прароцтвы. — Геена вогненная ды цыпрун надыдзе... Хлопец плюхнуў на стол давераную яму талерку з мочанымі яблыкамі. — Карусь, даражэнькі, хто такі «цыпрун»? — ласкава пацікавілася Сафійка. Юнак толькі зыркнуў спадылба, пачырванеў і адвярнуўся. — А вось грэшнікі і даведаюцца... А бабы не мусяць нічога пытацца ў мужыкоў... Пранціш у разгубленасці абвёў вачыма кампанію. Сафійка хіхікнула — відаць, не першы раз дражніць гэтага цельпука. А Саламея толькі цяжка ўздыхнула: — Ну што з табой рабіць, дзікун ты наш... За стол з намі не сядзеш? Хлопец паматаў галавой: — Няможна нам з панамі за адзін стол сядаць. I з бабамі няможна. Геена вогненная... — Ну ідзі, Хвэлька на варыўні цябе пакорміць... Калі персанаж сышоў, Пранціш не вытрымаў і трохі нервова зарагатаў. Саламея дакорліва нахмурылася. — Ніхто не вінаваты ў тым, што нарадзіўся там, дзе нарадзіўся... Карусь рос у таемным пушчанскім паселішчы — паўцякалі мужыкі ад благога пана. Ну і прарок сярод іх знайшоўся... З багамілаў, падобна, але не дужа вучоны. За трыццаць год людзі зусім здзічэлі з такім пастырам. Так што хлопец бедны ўсяго баіцца. Пранціш толькі плячыма пацепнуў. Каго толькі на яго памяці ні прыкормлівалі ў сваім доме Лёднікі... Нават параненае зубраня на стайні былі пасялілі. — Здаецца, я трохі... захапіўся эксперыментамі. Доктар выціснуў з сябе фразу нібыта нейтральную, але ў ягоных вуснах гэта была выразная просьба аб выбачэнні. Ну не любіў Чорны Доктар выбачацца. — Калі нядзельную літургію прапусціў... то захапіўся, — холадна прамовіла пані Саламея, усё яшчэ ўгневаная. Лёднік, на шчасце, не пачаў звягаць пра сваё калецтва, якое нават у храме паказваць не хоча. Перахрысціўся вінавата... Вырвіч паспяшаўся перавесці размову. — А як там Алесь Баўтрамееў Лёднік? Даўно пісаў? Лёднік калупнуў лыжкай рубцы з анісам — пані Саламея выстаралася на ўлюбёную страву мужа, — стрымаў уздых. Адзіны сын з’ехаў у Венскі ўніверсітэт не ў самых добрых настроях. — Месяц таму ліст даслаў. З вучобы сышоў... Прыбіўся да Вольфганга фон Кемпелена, які не заалогіяй займаецца, а механікай. За нейкі праект разам з ім узяўся. Спадзяюся, не за чарговага механічнага шахматыста... Лёднік зірнуў на Пранціша, які відавочна не ведаў, пра што гаворка, і зрабіў ласку патлумачыць. — Кемпелен пяць год таму зрабіў аўтамат, які гуляе ў шахматы — васковы турак у багатым адзенні сядзіць за сталом з шахматнымі фігуркамі, якія можа перасоўваць... I абыгрывае ўсіх прыдворных Марыі Тэрэзіі. Забаўка для багацеяў... Твар доктара перакрывіўся пагардай — з лялькамі-аўтаматамі ў яго былі не самыя лепшыя адносіны... Адладзіў быў на сваю галаву адну такую па імені Пандора — ледзь выжылі ўсёй кампаніяй праз ейныя таямніцы. — А я ж прапаноўваў яму пратэкцыю, мой стары сябар, выдатны натураліст, узяў бы яго на кафедру... Адмовіўся. Сказаў, хоча дамагчыся ўсяго сам. Спадзяюся, усё-ткі знойдзе варты занятак сваім здольнасцям... на радзіме. У апошніх словах не было ўпэўненасці. Вырвіч скасавурыўся запытальна на пані Саламею. — На сэрцы раны зацягваюцца доўга... А часам і ніколі... — Ціха адказала на непрамоўленае пытанне гаспадыня дома. Лёднік панурыўся... А Пранціш не наважыўся ўдакладняць. Алесь з’ехаў у Вену пасля таго, як загінула ягоная нявеста, панна Праксэда з Брастоўскіх. I Бутрыму гэта — нож у сэрца... Бо Праксэда была ягонай асістэнткай, кахала свайго настаўніка без памяці, не спадзеючыся на ўзаемнасць... Як яе самую — Алесь. Дзіва што бацька з сынам разышліся. А яшчэ, відаць, сын удаўся гэткі ж ганарлівец, як бацька, i не хоча, каб яго ўспрымалі як сваяка славутага навукоўца. Дзесь за акном, па полацкай вуліцы, працокалі падковы коніка, загрукаталі колы... Можа, везлі дровы, можа — труны, можа — чужое шчасце альбо свойскую смерць. А вэнджаныя вугры нішто сабе... I блакітны ліквор, на крываўніку настоены, што адмыслова дзеля госця падрыхтаваны непітушчымі гаспадарамі, файны... Некаторыя падфарбоўваюць такі ліквор берлінскім лазуркам, але Лёднікі нізавошта не сталі б шкодную для здароўя фарбу ўжываць. Таму Вырвіч быў пэўны, што зёлка з белымі кветачкамі сабраная ў самы спрыяльны час, і спірытус выгнаны чысцюткі, i цукру самае то, каб не ператварыўся цудоўны блакіт у брудную зеляніну... Шкада, малавата падліваюць, чарачка з налібоцкага зялёнага шкла ледзь з мезенец... — Дык што там з Жанам Жыліберам? — Лёднік усё-ткі быў устрывожаны і вінаваты. — Наўрад штось тэрміновае... Не паехаў бы пан Вырвіч па дапамогу за свет. Жан — сам выдатны дыягност і хімік, цяжка ўявіць рэчыва, якое ён не пазнае. Пранціш ускалмаціў русявы чуб... Гісторыя магла натхніць на напісанне камічнага рамана. Пачалося з таго, што падкамораму Менскага павета давялося асабіста выпраўляцца ў Гародню, на сустрэчу з падскарбіем Антоніем Тызенгаўзам. Іначай справа па гвалтоўным адразанні шляхецкіх зямель на карысць каралеўскіх дарог пагражала перарасці ў шляхецкі рокаш. Усёмагутны Тызенгаўз, «кашалёк» Цялка (як празвалі Станіслава Панятоўскага), ужо не быў такім непахісным. Асабліва пасля таго, як прамовіў: «У караля няма родзічаў», — і паспрабаваў адціснуць ад казны прагных сваячкоў уладара. Брат Станіслава Аўгуста Казімір, які праславіўся тым, што спрабаваў засяліць свае шыкоўныя сады ў Варшаве малпамі, і сястра караля Браніцкая па мянушцы Кракаўская метрэса пакляліся знішчыць наравістага падскарбія і не стамляліся сварыць яго з Панятоўскім. Каралеўскую радню падтрымлівала шляхта, якой абрыдлі наезды «дзікіх баснійцаў» з гвардыі Тызенгаўза. Усім было ясна, што дні пана Антонія на пасадзе падскарбія палічаныя. Таму і асмельваліся адзін перад адным прад’яўляць яму прэтэнзіі... Над мёртвым арлом і варона з калом. Вось і Вырвіч адправіўся ў Гародню з петыцыяй менскай шляхты, якая не жадала, каб дзеля каралеўскіх дарогаў адбіралі яе валокі. Думаў і Лёдніка там застаць, які працаваў у медычнай акадэміі, створанай Жыліберам, і самога Жана, старога сябра, наведаць. Лёднікаў, аднак, не заспеў — аказалася, вярнуліся ў Полацак. А пан Антоній Тызенгаўз заявіў: разглядаць інскрыпцыі менскай шляхты не стане, пакуль іх падкаморы не прывязе ў Гародню доктара Лёдніка. Падстава пачэсная: трэба вылечыць вельмі карыснага для дзяржавы Жылібера. А доктар занурыўся ў нейкую чорную меланхолію ды ігнаруе ўсе заклікі. Зразумела, Вырвіч пагадзіўся... Тым больш калі наведаў Жылібераў. Прычынай вэрхалу аказалася кабета. У свой час Лёднік і Пранціш ледзь веры далі, калі даведаліся, што да Жылібера прыязджае жонка. Аказваецца, суровы масон перад ад’ездам у дзікую Літву разважыў, што яму час завесці сям’ю, і знаёмы лекар падсунуў яму баявітую сімпатычную сваячку, мадэмуазэль Жанну Будо. Жылібер, спадар практычны, адразу ж ажаніўся... I з’ехаў. Час ішоў. У Гародні высілкамі француза паўстала медычная акадэмія, распачаўся батанічны сад. Нарэшце спадар натураліст вырашыў, што можна выклікаць да сябе сваю малазнаёмую палавіну. Мадам Жанна з камерысткай, абедзве ў мужчынскім адзенні, год да Гародні дабіраліся. Пані не надта спадабаўся аскетычны лад жыцця сужонца... Адзінае, што радавала — у доме заўсёды людна. То студэнты, то калегі... А Жылібер яшчэ ўвесь час клікаў знаёмых навукоўцаў у Беларусь. Самымі лёгкімі да пераезду былі ўсялякія фармазоны, што ўцякалі ад пераследу... Мадам Жанна апекавалася небаракамі, пакутнікамі за сусветную справядлівасць. Вось адзін такі, нібыта таленавіты хімік, атрымаўшы ад гожанькай Жылібершы авансы, а ейнага суровага мужа пабойваючыся, вырашыў, што на свеце і так зашмат батанікаў, а легкадумных удавіцаў не хапае... Якую гадасць спажыў у сяброўскай кампаніі Жылібер, невядома, але скруціла знакамітага анатама канкрэтна. Зжаўцеў як шафран. Але не памёр, а гвалт падняў. Верагодны атручвальнік знік бясследна, мадам Жанна верашчала пра сваю недатычнасць да злачынства, спасылалася на тое, што цяжарная, не да інтрыгаў ёй, і валіла ўсё на езуітаў — помсцяць, што навучальныя ўстановы ў іх пазабіралі... Між тым скура батаніка не страчвала інтэнсіўнага жоўтага колеру, цягліцы скручвалі сутаргі, характар... Ну, лыжка перцу да шклянкі перцу смак не зменіць. — А што сам Жан гаворыць? — змрочна папытаўся полацкі Фаўст. Пранціш трохі сумеўся. — Ды ён, як ты, ад хваробы звярэе... Гаварыць са мной не захацеў, цераз губу прасіпеў, каб ты не ўздумаў прыязджаць. Чорны Доктар кінуў лыжку на стол, запэцкаўшы льняны абрус падлівай. — А я думаў, што больш туды не вярнуся. Сінія вочы Саламеі былі сумныя, як восеньскае неба. — Ведаеш, чаму мы з Гародні з’ехалі? Бутрым запатрабаваў змяніць умовы для людзей на мануфактуры ў Ласосне... Фарбы атрутныя, рабочыя жыўцом гніюць, а іх нават на вуліцу не пускаюць. Каруся адтуль Бутрым выкупіў. Хлопец туды патрапіў, калі іхняе пушчанскае паселішча жаўнеры знішчылі. Першы раз у жыцці пабачыў люстэркі, ліхтары, вялікія дамы, паноў, якія паляць люлькі, д’ябальскія механізмы і ўвогуле спрэс чарадзейства ды нячыстую сілу... Тое рабіць яму грэх, гэтае — грэх... А ўпарты ж... Ледзь не замучылі там яго. — I што пан Антоній? Прыслухаўся да парадаў? — скептычна папытаўся Вырвіч. — Угневаўся. А Баўтрамей сказаў — на бяздушных дэспатаў працаваць не стане. Ого... Такое не даруюць. Сафійка ціхенька патлумачыла: — Татка пасля той інспекцыі і расхварэўся зусім. Вымак увесь. Холадна было... Вецер... Лёднік сярдзіта зыркнуў на дачку — не любіць, бачыш, згадкі пра свае слабасці. — Мяне спрабавалі вярнуць у Гародню. Некалькі разоў. I вельмі настойліва. У хваробу не паверылі. Жан пісаў, ворагі падскарбія ахвотна скарысталіся шумам, які я падняў, мануфактуры ягоныя пазачынялі... Можна падумаць, пашкадавалі няшчасных рабоў. Проста кароль хоча выглядаць гэткім... прагрэсістам, каб Жан Жак Русо ў ім дарэшты не расчараваўся. Пранціш ледзь не задушыўся кавалкам мяса, асэнсаваўшы памер падзеяў. — Як цябе толькі за такое не прыбілі? Лёднік скрывіў вусны. — Маглі... Каб трохі раней, Тызенгаўз загадаў бы паціху прыкончыць, дый і ўсё... А цяпер, хоць невялікая я купіна на ягонай дарозе, мусіць абысці. Вось і зазываў мяне, дакляруючы, што для рабочых забяспечыў проста рай на працоўных месцах, які я i мушу засведчыць. А Чартарыйскія мне ўжо авансы рабілі, каб даклад падрыхтаваў пра злачынствы падскарбія. Аблічча доктара скрывілася ад агіды — не любіў палітычных інтрыгаў. — I вось прыязджаеш ты, і якраз з вельмі важкай падставай вярнуцца. Відаць, падскарбій паабяцаў паспрыяць у тваёй справе, калі мяне прывязеш? Вырвіч з няёмкасцю панурыўся, бо так i было, — Мяне яшчэ і Жыліберыха прасіла... Пераляканая надта. Ясна — калі з мужам што здарыцца, прыціснуць як вужаку да патэльні... Аркушык для цябе сунула — я табе пасля аддаць хацеў. — Давай цяпер... — апёк цёмным поглядам доктар. Пранціш паклікаў свайго гайдука, плячыстага чарнявага Сцяцка, з якім прыехаў з Капаніч, паслаў па сумку... I вось Бутрым разгортвае падазроную паперку, быццам пялёстак пазасветнай асфадэлі. Пранціш, пакуль ехаў, прызнацца, пасланне i на святло праглядаў, i над свечкай трымаў, спрабуючы выявіць яшчэ штось, акрамя некалькіх незразумелых літарак ды лічбачак. Але Чорнаму Доктару, відавочна, дастаткова было зірнуць на крамзолі, каб нешта ўцяміць. I дужа непрыемнае. Бутрым скамечыў пасланне ў кулаку, нейкі час моўчкі сядзеў, утаропіўшыся позіркам у талерку з недаедзеным рубцом, потым рэзка адкінуўся ў крэсле. — Едзем у Гародню неадкладна. Кіёчак упёрся ў падлогу, і доктар, як ніколі нагадваючы дзюбаносага пахмурага Харона, пасунуў сваё крэсла рэзкімі штуршкамі ад стала. Крэсла агідна рыпела, нібыта падсмейвалася над нямоглым выбітным фехтавальшчыкам. Патлумачыцца доктар згадзіўся толькі сам-насам з Вырвічам, зірнуў вінавата на жонку: маўляў, не распытвай. Саламея пакрыўджана сышла збіраць рэчы. Заявіла толькі, што будзе суправаджаць мужа, хоча ён ці не. А то мае ўласцівасць з усіх лужынаў на дарозе выбіраць менавіта тую, дзе можна патануць. Стамлёная муха лена дзумкала над місай з падвялымі жоўтымі яблыкамі. Святы Цыпрыян змрочна паглядаў з абраза на раскаянага алхіміка і колбы з рознакаляровымі вадкасцямі. Недзе праціраў шэрай вяхоткай лаўкі свайго чаўна сапраўдны Харон, чакаючы чарговых пасажыраў. — Ну, што за таямніцы? — нецярпліва спытаў падкаморы, адкусваючы ад аднаго з жаўтабокіх яблыкаў. — Гэта мая распрацоўка... — выціснуў Чорны Доктар, гледзячы на скамечаную паперку ў сваіх пальцах. — Ты вынайшаў атруту? — Вырвіч паклаў недаедзены яблык на стол. — Гэта мусілі быць лекі... — голас Лёдніка гучаў глуха. — Памятаеш, у Манпелье я трапіў у палон да графа дэ Варда? Яшчэ б не памятаць! Тады Лёднік, спакушаны ў чарговы раз навуковымі таямніцамі, звязаўся з падазроным таварыствам прагрэсіўных медыкусаў. А калі паспрабаваў з імі развязацца, не жадаючы калечыць людзей падчас жудасных эксперыментаў, давялося расплаціцца дарагой цаной. А менавіта — ўласнай свабодай. Год у рабстве, пра які Лёднік не жадаў нічога распавядаць. — Яны патрабавалі ад мяне ўсё новых і новых вынаходак, каб прыўлашчваць... — словы цяклі марудна, бы кроплі па шкле. — Я прыдумаў цікавую формулу... Мікстура мусіла лекаваць пячонку. Але, пакуль я дадумваў, як яе ўдасканаліць (а ўдалося мне гэта не хутка), доктар Бяскоўскі... сорамна называць такую поскудзь калегам... выпрабаваў маю напрацоўку на людзях у сутарэннях. У сутарэннях дома дэ Варда сядзелі ў клетках няшчасныя паддоследныя, у асноўным скрадзеныя з вуліц беднякі. — Вынік атрымаўся страшным... — Бутрым апусціў вочы. — Цэлы месяц маруднага згасання. Пячонка тых, каго напаілі маім зеллем, паступова разбуралася... Маім гаспадарам дужа спадабалася такая моцная атрута з адцягненым дзеяннем. Я шукаў супрацьяддзе як апантаны. Спазніўся... Двое няшчасных на маім сумленні. Трэцяга адратаваў... Доктар перахрысціўся, прамармытаў словы малітвы. — Я не змог зрабіць трывалы склад, рыхтаваць трэба на месцы і адразу прымаць. Так што мадам Жанна ведала, што робіць, калі сунула табе паперку. Яе заляцаннік (а можа, і яна сама), напэўна, знаёмы з прагрэсіўнымі дактарамі... Вырвіча таксама перасмыкнула: ён бачыў тыя сутарэнні і пабываў у лапах прагрэсіўных дактароў, якія яму ледзь чэрап не прадзяўблі... Але ў такім выпадку прычынай злачынства маглі быць не сумніўныя чары Жыліберыхі, а помста за тое, што Жылібер дапамог выратаваць Лёдніка і дабіўся, каб хеўру на чале з дэ Вардам разагналі! — Слухай, Бутрым, тады, можа, і не варта табе ў Гародню... Напішаш падрабязны рэцэпт, няўжо ніхто не накалбоціць? Вунь Давыда Ляйбовіча папрасі... — Я стварыў гэтую атруту, мне і адказваць. I Жана ў бядзе не пакіну. Каб... не мой асаблівы стан, мяне і без цябе залучылі б. Ага, цяпер запой і дэпрэсія завуцца «асаблівым станам», трэба запомніць. Лёднік падсунуў сваё крэсла да стала і пачаў засяроджана перабіраць шкляніцы ды колбы. Выціснуў толькі: — Вырвіч, прашу... Не расказвай пра гэта Саламеі... На мне і так грахоў... Не, каб з разумнай жоначкай параіцца. Вось Пранціш зараз бы абавязкова абмеркаваў са сваёй Дамінікай, як лепей учыняць! Хаця не, не стаў бы хваляваць разумніцу: зноў, здаецца, дзіцятка Бог Вырвічам пасылае... Затое ў гэтым доме былі персоны, якім i Чорны Доктар — не аўтарытэт. — А хто цябе, пан, ад Сатанііла адмольваць будзе дарогай? — надзьмуты Карусь стаяў перад доктарам, прыціскаючы да сябе ванзэлку. — Еду з табой. За фурмана магу быць. Дый цягаць цябе трэба. Бабы, ці што, цягаць цябе будуць? Карусь скасавурыўся на Сафійку ды мімаволі зачырванеўся, ажно рабацінкі са скурай зліліся. Вось і Яначка, Вырвічаў старэйшы сынок, так на Сафійку Лёднічанку паглядае. Вой, паразбівае сэрцы дзеўка вучоная... — Тата, няможна ехаць з гэтым дзікуном! Сафійка сярдзіта закапыліла гожанькія вусны. Куртуазны кавалер зараз жа замітусіўся б, шукаючы, як вярнуць літасць чароўнай дамы... Але пушчанскі Карусь не быў куртуазным кавалерам. — Дзікун — хто Слова Божага не ведае. А я ведаю. Нават чытаю. А пан доктар слабы цяпер. Бараніць яго трэба. А я летась яшчэ мядзведзя заваліў. Не адзін, праўда, з бацькам. Карусь мімаволі ўздыхнуў, успомніўшы, відаць, забітую жаўнерамі радзіну, і зараз жа зноў самавіта насупіўся. А малец і цяпер не слабы! Падрасце — можа, i мацака Сцяцко адужае. А галоўнае — Вырвіч гэта вельмі ясна зразумеў — такія, як гэты пушчанскі хлопец, верныя да апошняга. I будзе ён зацята бараніць свайго выратаваўцу Лёдніка, i жонку яго, i дачку яго шкадлівую, нягледзячы на буркатанне ды папіканне. I лепш такому светлавокаму, санліваму з выгляду беларускаму хлапцу дарогі не заступаць.***
У дарожны рыдван Лёдніка, да ягонай бяссілай злосці, занеслі на руках Карусь i Сцяцко, які мусіў ехаць за фурмана. Чорны Доктар толькі кусаў вусны ад болю і прыніжэння. А адкінуўшыся на сядзенні, як дасць кулаком у сцяну экіпажа... Аж загуло. Нібыта спадзяваўся прабіць. Вырвіч мімаволі зірнуў на тое месца, куды стукнуў доктар. — Карусь, нясі якую-небудзь дошку ды цвікі... Трэба дзірку залатаць. Вось табе хворы ды схуднелы. Рыдван быў нішто сабе, хоць і непаглядны, без аздобаў, чатыры чалавекі якраз вольна змесцяцца. Калі Саламея села насупраць мужа, сумная, бледная, з незнаёмай складкай між чорных броваў, доктар нахіліўся, моўчкі ўзяў яе вузкія далоні і схаваў у іх свой твар. Сафійка толькі ўздыхнула і ўткнулася ў кнігу. На лаціне, даруй божа. Так і рушылі... Чуваць было толькі, як Сцяцко напявае вольныя ўкраінскія песні, а Карусь час ад часу пакрыквае на коней, на Сцяцко ды на свет грэшны, недасканалы. Да Гародні было пяць дзён шляху. Калі пашанцуе. Ага, так ім і пашанцавала... Мала таго што намучыліся з Бутрымавай чорнай меланхоліяй — Чорны Доктар страшэнна баяўся паказваць на людзі сваё калецтва, злаваўся ад уласнай бездапаможнасці, чытаў пакаянныя пацеры, выпраменьваў тугу тужлівую, — дык яшчэ фурманы, Карусь са Сцяцко, слоўныя двубоі ўчынялі, высвятляючы, дзе мядзведзі ікласцей, а парубкі баявіцей — у Карпатах ці Белавежскай пушчы. Сцяцко рэкнуў пра магутных карпацкіх ведзьмакоў, мальфараў, якія разганяюць хмары ці насылаюць дождж, Карусь давай пра Сатанііла i грэх чарадзейства... Вунь пан іхні, доктар вучоны, не калбаціў бы зеллі падазроныя, з якіх нячысцікі рознакаляровым дымам вылятаюць — ногі б не адняліся. Саламеі некалькі разоў давялося высунуцца ў акенца карэты, каб прыкрыкнуць на дыспутантаў, пакуль рыдван не перакулілі. Хаця і ў экіпажы дыспуты курэлі, як вогнішча з сырога сена. Пранціш зласліва радаваўся — канец хутка «літоўскаму д’яблу» Тызенгаўзу! Бутрым, да здзіўлення, пярэчыў. Так, рэформы пан Антоній свае праводзіць, быццам кандэлябрам цвікі забівае. Людзей губіць, пралічваць наперад не ўмее. Пабачыў дзесь прыгожую парцаляну — неадкладна такую ж вырабляць! Заўважыў на ангельскім лордзе адмысловыя пальчаткі — няхай у Гародні такія ж зробяць, хоць галавой накладуць! Дэспат і самадур. Але пагоняць яго сваячкі Панятоўскага — хіба край моцна выйграе? Высакародных паэтаў-філосафаў, што сёння пра здзекі над простым народам гарлаюць, нацкоўваюць на Тызенгаўза яшчэ горшыя дэспаты... Якія зусім не пра народ думаюць. Зачыняць медычную акадэмію, загінуць фабрыкі, мануфактуры i крамы... Колы рыдвана падскоквалі на каранях, што змяіліся пад лясной дарогай. Сосны абыякава прапускалі між бурштынавых ствалоў экіпаж, а каб маглі — ссунуліся б ды расціснулі між цвёрдых целaў чужацкае, варожае, рухомае... Але ніколі ім не скрануцца з месца. — Уладар можа быць самым сардэчным чалавекам з самымі добрымі намерамі, — змрочна вяшчаў Лёднік. — Калі ў яго няма сапраўднай моцы i розуму — прыбліжаныя i яго з’ядуць, і ўсё ім задуманае вычвараць, перакруцяць, і замест паляпшэнняў давядуць народ да скрайняй галечы i бунту. Вунь, гляньце на Францыю — малады Людовік XVI як загарэўся зрабіць справядлівую дзяржаву... Бацькаву каханку Дзюбары з ейнай кодлай пагнаў, міністрам прызначыў рэфарматара Цюрго, давай падаткі змяншаць ды свабоду сумлення аб’яўляць... I чым скончылася? Каралева Марыя-Антуанета заістэрыла, што на сукенкі не хопіць, узвылі каралеўскія цёткі, браты, парламент... Кароль трохі патузаўся, але паддаўся. Так што не толькі Цюрго з ягонымі рэформамі прыбралі, але яшчэ больш народ даціснулі... — Хопіць ужо арыстакратыю ва ўсім вінаваціць, — абурыўся і Пранціш. — Шляхта — ваярскае саслоўе, без нашых шабляў гэтую зямлю даўно б чужынцы стапталі! — А без вашае пыхі і дурных звадаў у яе быў бы шанец выжыць! Вырвіч мімаволі пацягнуўся па шаблю. Свята Яна Галавасека, на якое нельга ўжываць круглыя плады, што падобныя да галавы, і датыкацца да вострай зброі, прамінула... Так што шабелька тут, сама ў рукі ўскоквае ад абразы... — Сатаніілу служыце! — данёсся з козлаў экіпажа абураны вокліч Каруся, адрасаваны напарніку. — Сціхніце, дыспутанты! — Саламея гнеўна бліснула валошкавымі вачыма, і мужчыны прысаромлена панурыліся. — Мяне тут адна пацыентка-маскавітка пыталася, чым жа беларусы адрозніваюцца ад рускіх, мазураў ды ўкраінцаў... А вось чым: бачыш, як свае зацята між сабой за чужыя інтарэсы грызуцца, на адной лаўцы седзячы, — дакладна ліцвіны. Заедзем да Давыда — папрашу, каб адвару львінай травы для ўсіх нарыхтаваў. А то не рыдван — а перасоўны байцоўскі клуб. Сафійка на хвілю адарвалася ад лацінскіх радкоў, кінула скептычны позірк цёмных вачэй на бацьку ды дзядзьку, хмыкнула і зноў занурылася ў антычную мудрасць. Спадарожнікі замаўчалі. Загаварыў дождж. Ды не тое каб проста загаварыў, а нібы заліўся празрыстым рогатам. Карусь і Сцяцко захуталіся ў плашчы з башлыкамі, Бутрым стараўся як мага непрыкметней размінаць калені і не моршчыцца — пэўна, ад макрыні суставы балелі яшчэ больш. За акенцам карэты цягнуліся палі, шэрыя і шурпатыя, як вывернуты кажух. Заначаваць вырашылі ў бліжэйшым жа мястэчку, на паўдарозе да Глыбокага. Доктар касавурыўся на сваю доктарскую валізку — але Саламея папярэдзіла Вырвіча пільнаваць, каб ганарысты муж не спакусіўся ўжыць свае адмысловыя лекі. Былі такія ў Бутрыма, што маглі на нейкі час паставіць на ногі нават смяротна хворага, змусіць забыцца на боль і вярнуць ранейшыя сілы. Але Вырвіч бачыў гэтыя лекі ў дзеянні — праз пару гадзінаў боль і знясіленне вярталіся шматкроць, ды яшчэ і сэрца магло не вытрымаць... А Лёднік зараз страшэнна не хоча, каб яго на руках з рыдвана выносілi на вачах незнаёмых людзей. Каб менш было гонару дурнога — меней шнараў на спіне меў бы. Але калі спыніліся ля дома з дзвюма драўлянымі калонамі на ганку, дзе падарожным паабяцалі начлег, у прыцемку ды дажджы не было каму назіраць за недастаткова трыумфальным з’яўленнем Чорнага Доктара. Дзякуй богу, хоць прытулак знайшлі пасля некалькіх няўдалых спробаў. Месціч у нацягнутай на вушы шапцы-магерцы падазрона радасна параіў папрасіцца да пана вознага Міхасюка. Той нізавошта не адмовіцца ад магчымасці займець лішнюю капейчыну. Бо за шэлег блыху прутком пагоніць да Смаргоні. За начлег гаспадар, шчуплы, тонкагалосы і вастраносы, як згаладалая мыш з чорнымі вусамі, заламіў як за гасцяванне ў палацы. Але выбіраць не выпадала... Да таго ж суцяшала ўрачыстае «пярыну пуховую дам!» Сцяцко згрузіў прымацаванае разам з куфрамі крэсла на колах, якое перад ад’ездам удасканалілі як маглі, Бутрым быў туды ўсаджаны, насунуў на вочы капялюш, ухапіўся за шаблю... — Фурманаў хіба на гарышча... А хворага пана з сям’ёй у кутні пакой, там ложак зручны, — абыякавы голас прыслугі, таксама худой як жэрдка цётухны, змусіў Баўтрамея сціснуць вусны... Звык на людзей страх наганяць, а не шкадобу выклікаць «хворы пан». Свечкі неахвотна разганялі цемру. Пранціш ішоў праз сенцы і вузкі пусты калідор за Карусём, які цягнуў куфар. Пахла сухімі яблыкамі, падгарэлым тлушчам i палыном. Дом небагаты, але i не мужыцкі. Вунь у вылучаным менскаму падкамораму пакоі паблісквае на століку масянжовая чарніліца з засохлым атрамантам, валяюцца два абгрызеныя гусіныя пяры і пашарпаная кніга... Вырвіч нават з цікавасці разгарнуў: рымскае права. Нудоцце. На вячэру разлічваць не выпадала, госці абышліся ўласнымі прыпасамі. Галоўнае, каб крывасмокаў у ложку выявілася не зашмат... Пранціш не паленаваўся ўласнаручна шчодра пасыпаць абяцаную пуховую пярыну персідскім парашком вытворчасці Лёдніка. Ад пярыны патыхала гніллю. Падкаморы дзьмухнуў на свечку. Шкрэбліся мышы, завіхаўся дождж, мроіліся нечыя здушаныя стогны. Маленькае беларускае мястэчка, назвы якога Вырвіч нават не запомніў (Нача, здаецца) паглыблялася ў лянівыя і халодныя восеньскія сны... Але самому заглыбіцца ў той сон не атрымалася. Жанчына крычала так, нібыта яе катавалі. Змучана, безнадзейна, хрыпата... Пранціш высунуўся са свайго пакоя. Саламея размаўляла з гаспадаром, чыя лысая галава нагадвала востры канец яйка, а чорныя вусы звісалі панылымі шнуркамі. Свечка ў руцэ пана вознага трэслася, і здавалася, што разам з ценямі гайдаецца ўвесь калідор. — Выбачаюся, панове. Божая воля. У сужонкі роды пачаліся. У голасе спадара гучала разгубленасць і нейкае раздражненне, нават страх. — На Зімовага Міколу мусіла нараджаць. Але... захварэла. I вось... Паслаў жа Гасподзь выпрабаванне. Немаладыя мы ўжо, старэйшыя дзеці самі сем’і маюць, злезлі з бацькоўскіх шыяў... Нязручнасці шаноўным гасцям, выбачайце. Вы не бойцеся, Магда ў прыбудове, там уваход асобны... Саламея зараз жа запатрабавала правесці яе да парадзіхі — яна ж у Медычнай акадэміі выкладала на курсе для павітух. I платы не трэба... Пры звестцы пра бясплатную паслугу твар пана Miхасюка прасвятлеў. Але возны вагаўся. — З ёю дзве кабеты. Справяцца... — Заўчасныя роды, парадзіха ва ўзросце... I вы казалі, яна хворая. Як без лекарскай дапамогі? — абурылася Саламея. — Дарэчы, што за хвароба? Гаспадар адвёў вочы. — Ліхаманка нейкая... Пані Саламея заскочыла за мужнінай валізкай з лекамі і доктарскім інструментарыем. Прыкрыкнула на дачку, што высунулася за ёй следам, — бацьку, маўляў, глядзі — і бегма туды, дзе чуліся крыкі. Прыцемак хаваў зморшчынкі, сляды стомы і сівізну, і пані Лёднік, вялікавокая, беласкурая, станістая, зацягнутая ў цёмную сціплую сукенку, здавалася ўсё гэткай жа прыўкраснай Сільфідай. Пранціш палічыў патрэбным зайсці да Баўтрамея. Адзіная свечка ганарыста ўздымала на чорным кноце трапяткі сцяжок святла. Сафійка, захутаная ў шэрую ваўняную хустку, тупала па пакоі, большым, чым Вырвічаў, ды наракала, што яна дарослая, а пані-маці не дапускае яе да акушэрскай практыкі. А Чорны Доктар сядзеў на нізкім і шырокім ложку з сеннікам змрочны, як груган, тым больш і нос у яго быў як дзюба. — Халера... Не падабаецца мне, як тая кабета крычыць. Самому б глянуць... Гэх, валізку з лекамі Залфейка забрала... Не паспеў... Відаць, гатовы быў сваю атруту выпіць, каб сіл хапіла дапамагчы. Вырвіч пазяхнуў. — Кінь, Бутрым, нават каб на нагах быў — яшчэ ўгаворваць, каб мужыка пусцілі ў жаночую справу сунуцца? Першы раз, ці што? Дасць рады Саламея. Лёднік упарта ссунуў бровы. — Дапамажы сесці ў крэсла гэтае клятае. Вырвіч ведаў, калі з доктарам бескарысна спрачацца. Праз нейкі час ён з грукатам штурхаў крэсла з эскулапам па калідоры, крыкі рабіліся ўсё больш хрыплымі, задыхлівымі... I раптам — цішыня. Страшная цішыня. Сафійка, якая трымала свечку, перарывіста ўздыхнула. Лёднік ухапіўся за крэсла. Ціха. Вось рыпнулі дзверы справа, высунуўся лысы гаспадар, выцер рукавом халата спацелы лоб... Вочы мітусяцца, хрысціцца, пераступае нагамі ў турэцкіх хатніх пантофлях, відаць, не наважваючыся ісці па навіны... Бо ясна — кепскія навіны. А з імі, як вядома, не размінешся нават на шырокім тракце. Саламея вярталася ўпэўненай хадой, выпрастаная, са спакойным тварам, несучы цяжкую валізку. Але было ў яе вялікіх вачах нешта такое... — На ўсё воля Божая... У пана вознага з горла нават нейкі гук дзіўны вырваўся, нібыта сапраўды мыш віскнула... Лекарка перахрысцілася тонкай рукой. — Запозна. Каб тыдзень таму... Возны сціснуў сківіцы, памаўчаў. — А дзіця? Саламея апусціла вочы. — Яно ўжо даўно мёртвае. Словы спачування, суцяшэння і апраўдання паляцелі ў спіну гаспадара непатрэбным сухім лісцем. Пранцішу страшэнна не падабалася сітуацыя, у якой яны апынуліся. Собіла ж гаспадыні кінуць у мора залатыя ключыкі менавіта ў прысутнасці падазронай госці. Мяркуючы па ўсім, Лёдніку таксама прыходзілі ў галаву падобныя думкі, ён кусаў вусны, насцярожана паглядаў у цемру за акном і нават не перабіваў пытаннямі жонку, якая, намагаючыся захоўваць спакой і навуковую тэрміналогію, распавядала пра прэцэдэнт. Магчыма, усё было б іначай, каб не жмінда-гаспадар. Траціць грошы на дактароў для цяжарнай жонкі не жадаў. А тыя дзве бабы,прыслуга хатняя, — нават не падышлі да няшчаснай, стаялі па кутах, малітвы бубнелі ды зёлкі палілі. Пранцішу падалося, што Саламея нешта не дагаворвае. I трымаецца неяк... не так, як звычайна. — Я пераапрануся, выбачайце... Вырвіч толькі цяпер, прыгледзеўшыся, заўважыў на цёмнай сукенцы плямы. I рукі пані хавае. Што ж, лекарская справа — яна брудная і крывавая... Лёднік усё-ткі злаўчыўся схапіць жонку за руку, калі тая праходзіла побач. Паднёс яе выпацканую ў цёмным даланю да вачэй. — Што за парэз? Саламея вырвалася. — Лухта... Падрапалася. — Пахне гноем. Апрацуй спірытусам. Пані буркатнула нешта наконт таго, што варта давяраць майстэрству іншых лекараў, нават калі тыя — жанчыны. Пранціш сышоў у свой пакой. Сну ні ў краі вока. Вось, здаецца, нечыя крокі... А гэта дзверы рыпнулі, ці падалося? Дождж ператвараўся ў залеву. Дрэвы за акном усплёсквалі лістамі і стукаліся голлем, нібы плакальшчыцы, якім добра заплацілі. Падкаморы ўсё-ткі прыдрамаў, бо стукат галінаў раптоўна ператварыўся ў лязгат шабляў, ворагі чамусьці былі з ваўчынымі галовамі, але ў нямецкіх капелюхах з пёрамі, і іх было шмат, дужа шмат, Вырвіч ажно стаміўся адмахвацца шабляй... A і не шабля гэта зусім, а кіёчак, здаецца, той самы, якім Лёднік штурхаў сваё крэсла... — Пан, пан, прачынайся! Вырвіч па старой ваярскай звычцы першым чынам намацаў шаблю, а тады ўжо канчаткова прачнуўся. Цемра за акном яшчэ не перацякла нават у прыцемак. — Карусь? Што такое? — Уцякаць трэба. Мы падслухалі... Возны па людзей паслаў... Стрыгу будуць супакойваць. Вырвіч ажно галавой натрое. — Што ты мелеш? Якая стрыга-латрыга? — Нябожчыца... Што ўночы мёртвае дзіця нарадзіла... Нават круглы твар Каруся ў цемры здаваўся злавесным. — Сцяцко патлумачыў... У іх у Карпатах звычайная справа. Парадзіха на чорную немач хварэла. I дзіця чорнае ўсё было. Калі галаву абаім не адрэзаць — па начах уставаць будуць, кроў піць. — Блёкат нейкі... — раззлаваўся пан падкаморы. — А мы тут якім бокам? — Пані Саламея дзіця стрыгі на свет дастала. У кроў ейную рукі мачала... От жа ж паляндра чарговая ўчамярылася... Пранціш ліхаманкава апранаўся, успамінаючы, колькі набояў для пісталета прыхапіў. У суседнім пакоі таксама нешта пагруквала. Калі Пранціш выскачыў у калідор, Саламея і Сафійка ўжо выцягвалі са свайго пакоя крэсла з Лёднікам, а пані лекарка злосна шыпела: — Не дам тваёй забойчай мікстуры. Усё адно не паспее падзейнічаць. У сенцах гасцей пераняў змрочны пан возны. — Што ж не па-людску паны сыходзяць? Такую бяду ў мой дом прынеслі... — Мая жонка ніякай шкоды не ўчыніла. Я — дыпламаваны доктар, магу засведчыць, — Лёднік усё-ткі ўхітрыўся нагнаць на сябе дастаткова важнасці. Гаспадар нервова пакруціў тонкі вус. — Не абвяргаю словы вашае мосці, але адбылося жахлівае. Памерла мая верная сужонка і нованароджанае дзіця. Ваша пані пры гэтым прысутнічала. Грамада захоча пачуць, як усё было... Дачакайцеся світання, панове. — Нам тэрмінова трэба ехаць па запрашэнні ягонай мосці падскарбія Антонія Тызенгаўза, — раўнуў Вырвіч. — Мы выконваем загад яго мосці падскарбія. Вы насмеліцеся перашкаджаць волі пана Антонія? Возны змізарнеў, гучна пракаўтнуў сліну, але не саступіў дарогі. — Мы так высока не лётаем, панства, мы — шляхта небагатая. Не вяльможная. Але ў нас свой гонар, свой герб i права захаваць сваю маёмасць. А мне зараз трэба выдаткоўвацца на годнае пахаванне... Жмінда і ў пекле са смалы грошай наробіць. — Мы гатовыя ахвяраваць пану на жалобныя выдаткі, — перабіў Вырвіч, якому надакучылі гэтыя начныя вупырскія гульні. — Дваццаць дукатаў дапамогуць пану? У маленькіх цёмных вачах вознага, што яшчэ больш прыпадабнялі яго да мышы, загарэўся прагны інтарэс. — Нябожчыкі два... — Значыць, сорак дукатаў, — рашуча заявіў падкаморы. На твары доктара застыла грэблівасць. Саламея прыгнечана маўчала. Калі манеты былі адлічаныя і адцягнулі кішэню ўдаўца, госці нарэшце атрымалі магчымасць дабрацца да свайго рыдвана, куды Сцяцко ўжо загрузіў куфры. — Дзе бабы кнігі чытаюць, там людзі мруць... — падвёў вынік дзікай ночцы не менш дзікай высновай Карусь. Дождж, на шчасце, суняўся. Затое падымаўся такі туман, быццам цэлы легіён зайцоў узяўся варыць піва для хаўтураў. Каламутнае сівое паветра віхурыла, як сапраўдны дым, і ў ім можна было ўгледзець фантомы і стрыгаў, і стрыгавых дзетах, і спадароў інквізітараў... А вось і яны... Інквізітары местачковыя, паляўнічыя на вупыроў. Варта было экіпажу выехаць з двара, на нябачным храме ўдарыў звон, тужліва-пагрозна, і далёкія галасы заспявалі малітву. Сцяцко сцебануў коней, і клятае мястэчка засталося ззаду разам з туманам, смерцю і вупырамі. Пранціш уявіў, чым зараз будуць тут займацца сучаснікі Жылібера і Жана Жака Русо, перахрысціўся і выдыхнуў з палёгкай. Скасавурыўся на збляднелую Саламею, што зашылася ў кут карэты, захутаўшыся ў дарожны плашч, на Лёдніка, які, унурыўшыся, паціраў калені, на Сафійку, якая проста спала, падкурчыўшы ногі... Што ж іх усіх чакае ў гэтым падарожжы, якое толькі пачалося, а ўжо далося ў знакі?Раздзел другі ЯК ЛЁДНІКІ 3 ГРАФАМ МАНУЦЫ ПАЗНАЁМІЛІСЯ
Як сведчаць летапісы, у лета шэсць тысяч шасцісотае ад стварэння свету было на Полацак нашэсце наўяў. Гойсалі мерцвякі па вуліцах, саміх не відаць было, а вось сляды капытоў іхніх коней палачане бачылі выразна. Можа, прывідныя коні проста занадта хутка несліся для вока чалавечага, як умеюць гарцукі, чорныя духі, якія возяць па небе агромністы вогненны жоран з паганскім Перуном? Чацвёрка сытых чорных коней пёрла па старажытнай Альгердавай дарозе між Полацкам і Вільняй шыкоўную карэту, пазалочаную, з гербамі, так імкліва, нібыта ў ёй выправіліся на зладзейскую справу наўцы альбо хтосьці зацугляў перуновых гарцукоў. Лужыны ператвараліся ў феерверкі бруду, гасцінец ажно дрыжэў... Ніхто не прытрымаў чорных коней, нават бачачы, што наперадзе валюхаецца грувасткі рыдван. Дарэмна два фурманы, што кіравалі ім, чарнявы дзяцюк з квадратнымі плячыма і бялявы хлапец-мацак, спрабавалі адвесці свой экіпаж убок... Шалёная залачоная карэта дагнала рыдван якраз у самым нязручным месцы дарогі, калі з аднаго боку было густое кустоўе, а з другога — узгорак, на які ўскараскваліся танклявыя бярозкі. Хрась!.. Залаты бок карэты ледзь не прыхіліўся да чорнай сценкі рыдвана, заднія колы экіпажаў сутыкнуліся, быццам няўважліваму шкаляру аднакласнік спрытна падставіў нагу... Вось і прыехалі. Без кола засталіся. А да Гародні ўсяго два пераезды! Красамоўства фурманаў абедзвюх павозак змусіла б вядомага грэка Дэмасфена тэрмінова набраць у рот каменьчыкаў і зноў бегчы на бераг мора, трэніравацца ў вымаўленні складаных сінтаксічных фігур, няхай не дужа прыстойных. Сітуацыю маглі ўладзіць толькі гаспадары. Пакуль Саламея супакойвала раз’юшанага Лёдніка, які ад штуршка ледзь не паляцеў на падлогу, Пранціш самавіта выйшаў з пахіленага рыдвана, паклаўшы руку на дзяржальна Гіпацэнтаўра. Гаспадар залачонай карэты не зрабіў ласку выйсці, але ягоны слуга ў венгерцы з залатымі галунамі расчыніў дзверцы, каб пан мог высунуцца вонкі і пакараць дзёрзкі сусвет. Пан быў даволі гожы гэткай саладжавай пекнатой, якую цэняць у куртуазных свецкіх салонах: чорныя выразныя вочы, акуратны нос, не кірпаты і не дзюбаты, румяныя шчокі, невялікі капрызны рот. Парыс, каб яго цапамі малацілі. Праўда, цяпер гожае аблічча псавала злосць. — Вашыя фурманы мусілі збочыць. Ружовыя вусны ўладальніка залачонай карэты ганарыста крывіліся, пальцы правай рукі, унізаныя пярсцёнкамі паўзверх тонкай шаўковай пальчаткі, барабанілі па сценцы. А камзол парчовы, карункі галандскія, панчохі белыя, чаравікі на чырвоных абцасах з дыяментавымі спражкамі, парычок пудраны з акуратнымі буклямі, мушка на правай шчацэ... Лыткі, мусіць, накладныя, як цяпер модна. Нібыта не ў дарогу выправіўся, а на баль. Што за фацэт? Вырвіч зірнуў на герб на баку карэты: залаты леў, вельмі падобны да венецыянскага, вежа, якар, рука з трыма ружамі... Падобна, гэткі стракаты герб нядаўна зацвердзілі. I ўладальнік нетутэйшы, з акцэнтам гаворыць і звычаяў сармацкіх не ведае — не прадставіўся пану-брату. Пранціш паклаў руку на дзяржальна Гіпацэнтаўра, другой рукой паправіў шапку сабаліную з дыяментавым гузам, выпрастаўся, каб аксамітная дылея лягла прыгожымі складкамі паўзверх жупана. — Франтасій Вырвіч з Падняводдзя, герба Гіпацэнтаўр, старэйшая лінія роду, падкаморы Менскага павета. З кім маю гонар размаўляць? Фацэт падумаў, неахвотна выйшаў з карэты, грэбліва пераступіўшы па беларускай гразі, якая адразу засмактала ягоныя чырвоныя абцасы. — Граф Нікола Антоній Мануцы, староста Опсаўскі. А Бож-жачкі, гонару колькі ў італьянчыка, як блохаў у бадзяжнага сабакі... Вырвіч ветліва схіліў галаву, стрымліваючы паблажлівую ўсмешку. Дык вось ён які, Мануцы, самазваны графчык! Прыехаў у Польшчу з Венецыі некалькі год таму, укруціўся ў давер да Панятоўскага, выконваючы самыя слізкія даручэнні... Дапамагчы з упадабанай красунькай сустрэцца, таго, хто перашкаджае, настрашыць, скалечыць ці са свету прыбраць... Хаця на першы погляд Мануцы мала быў падобны да брэцёра. Нарэшце, венецыянец аказаў Цялку такую паслугу, якую не забываюць: ажаніўся з Ядвігай Струтынскай, амараткай караля, што трапіла ў цікавае, але непрыемнае становішча. Пані Ядвіга шылахвосткай была вядомай, першы яе муж, Цеханавецкі, з ёй са скандалам развёўся, праз гожыя вочкі паненкі тады ў Рэчыцы цэлае пабоішча выйшла, з ахвярамі... I караля акруціла. Цяпер у сям’і графа гадаваўся маленькі Станіслаў Мануцы, па водгуках усіх — выліты Цялок. Сам Мануцы выдаваў сябе за нашчадка старажытнага венецыянскага роду, вось і змайстрачылі яму герб... А паралельна самазваны граф пасябраваў з расейскім паслом Штакельбергам і наладзіў сувязь з каханкам расейскай імператрыцы Пацёмкіным. Так што шпегаваў увішны італьянчык, сябручок такога ж падлючага авантурыста Казановы, на абодва бакі, а мо на тры ці чатыры. Такога ў бутэльку закаркуй — выслізне. Між тым слугі абодвух экіпажаў узяліся правіць папсаваныя колы. А размова Пранціша з графчыкам набыла небяспечны паварот. Вырвіч справядліва лічыў, што вінаваты ў прыкрым сутыкненні ўладар залачонай карэты. Гэта ягоныя слугі мусілі прытрымаць коней. Мануцы намякнуў, што спяшаецца ў інтарэсах караля. Пранціш ганарыста заявіў, што яны выконваюць загад падскарбія, знакаміты доктар Баўтрамей Лёднік мусіць як найхутчэй з’явіцца ў Гародню. Пачуўшы імя Чорнага Доктара, Мануцы змяніўся. Цёмныя вочы загарэліся азартам, ноздры вытанчанага носа драпежна разадзьмуліся, рука ў шаўковай пальчатцы сціснула дзяржальна шпагі... I раптам заміж спешчанага хатняга сабачкі перад вамі — ікласты хорт, які лёгка ўчэпіцца ў загрывак. А ці праўда, што доктар Лёднік такі выбітны фехтавальшчык, што можа адзін выстаяць супраць дваццаці чалавек? А як ён па сценах скача? Забіць няўзброенай рукой, не дакранаючыся, — таксама можа? Ці гэта плёткі? А ці згодзіцца пан доктар нешта прадэманстраваць? Мануцы настойліва заглядаў у акно рыдвана, і ясна было — не адчэпіцца. Ну а Лёднік хутчэй зноў кулаком карэту прадзіравіць, чым пакажацца скалечаным. Раптам акно рыдвана расчынілася, высунулася Сафійка. — Няхай яснавяльможны граф прабачыць, але мой пан-бацька пачуваецца не надта добра. У яго... чорная меланхолія. Ён не ў змозе дэманстраваць свае фехтавальныя ўмельствы. I броўку чорную прыўзняла, маўляў, што за несамавітыя паводзіны. Вось жа няправільна шляхцюкі па патэнце Лёднікі сваіх дзяцей выхоўвалі... Ну хіба можа шляхетная дзяўчынка з незнаёмым панам першай загаварыць, ды яшчэ так дзёрзка? Вырвіч скасавурыўся на Мануцы... I ўбачанае яму яшчэ больш не спадабалася. I чортава семя, і воўкава племя. Граф ажно рот раскрыў, i дыханне, падобна, заняло... Вочы пашырыліся, не раўнуючы дзве манеты. Аж захацелася яго локцем у бок стукнуць, як аднакласніка, што разявіўся на пірог на прылаўку пільнай гандляркі. — О Мадонна! — нарэшце прашаптаў граф і кінуўся зрываць з сябе капялюш, ледзь з парыком не зняў. — Angelo celeste[1]! А Сафійка на чысцюткім італьянскім: — Credo, signore mai visto gli angeli, perchė facilmente si confonde con la gente comune[2]. Венецыянец ззяў ад захаплення, як пазалочаны стод на сонцы. Халера... Добра, што Лёднік таго не бачыць. Відаць, адчуўшы нядобрае, з рыдвана выйшла пані Саламея. Утаропілася ўладна ў авантурыста вялікімі сінімі вачыма. — О сіньёра, цяпер я разумею, у каго ўдалася нябёснай сваёй прыгажосцю ваша дачка! — Наша дачка — яшчэ дзіця, васпан, — холадна прагаварыла Саламея. — Выбачайце, яна не мае досведу свецкага этыкету. Італьянец рассыпаўся ў кампліментах наконт бязвіннага чароўнага дзіцяці, якое, безумоўна, стане з цягам часу дыяментам якогась каралеўскага двара. Зараз жа і выбачацца пачаў, каяцца, што па неасцярожнасці ўчыніў такія нязручнасці шаноўным падарожным... Змусіў сваіх слуг дапамагаць Сцяцко і Карусю ў выратаванні кола. Карусь выконваў працу неяк дзіўна. Увесь час яму трэба было пранесці штось цяжкое паўз графа, ды яшчэ ўпусціць у гразь, змусіўшы фацэта адскочыць ды вылаяцца. Пранціш кусаў вусы, каб не зарагатаць. Пушчанскі дзікун відавочна гатовы быў насадзіць нахабнага італійца на рагаціну, як мядзведзя, каб не лупіўся на Лёднічанку. Між тым Мануцы фантанаваў прапановамі, дзеямі і словамі так, што галава круцілася, як пасля бутэлькі такайскага. I гэткі ж непрыемны прысмак заставаўся. Каб экіпаж рамантаваць, пасажырам лепей выйсці. I чаму б не перачакаць у зручнай пазалочанай карэце, месца ў якой гаспадар з задавальненнем саступіць? Урэшце Саламея і Сафійка сапраўды выйшлі з рыдвана — яго належала прыўзняць, каб вярнуць кола на месца. Вочы Мануцы гарэлі, як у галоднага ваўка, хаця нічым этыкету не парушаў. Не дурань. А вось і з’яўленне цмока з пячоры... Прабачце, мізантрапічнага доктара з карэты. Тонкая, але дужая рука ўхапілася за дзвярны праём... Пранціш кінуўся падхапіць старэйшага сябра... Дзе там тое клятае крэсла на колах, з сабой прыхопленае? Але Чорны Доктар — што за дзіва? — выйшаў сам. Праўда, вельмі павольна i пахістваючыся. Саламея зараз жа падляцела падперці плячом упартага сужэнца... Ейны ўгневаны твар сведчыў, што адбылося тое, чаго яна баялася. На бледных звычайна шчоках доктара зараз гарэў румянак, у вачах з’явіўся шкляны ліхаманкавы бляск... Спажыў нарэшце свае сакрэтныя лекі, ганарлівец! Пранціш прыпомніў, як Лёднік ставіў на ногі аднаго старога езуіта, якому трэба было завесці каманду ў менскія сутарэнні, па езуіцкія скарбы. Скалечаны стары тады таксама расчырванеўся, бадзёра прайшоў куды трэба... А там зваліўся з сардэчным прыступам. Мануцы падляцеў да доктара з прывітаннямі і выбачэннямі. Ці моцна яму дакучае ягоная... чорная меланхолія? Апошнія словы Мануцы вымавіў з нейкай асаблівай інтанацыяй, нібыта меў на ўвазе нешта зусім іншае. Лёднік у адказ выключна ветліва пацікавіўся, як пачуваюцца чароўная жонка графа і анёлачак-сынок, ці не дужа назаляе бацьку бязвіннымі немаўлячымі пракудамі? Мануцы вытрымаў пранізлівы цёмны позірк, але не спапяліўся, а таксама адвесіў нешта выключна ветлівае з атрутай на дне. А потым, калі доктар, сцяўшы зубы, садзіўся ў пазалочаную карэту — ну дурноцце ж было стаяць у гразі, на ветры, — Мануцы раптам учыніў нешта незразумелае... Тупнуў нібы выпадкова па нейкай трэсцы, тая падкінула ў паветра сасновую шышку... Шышка са свістам ляцела проста Лёдніку ў патыліцу. Не даляцела — распалася на дзве паловы, акуратна рассечаная доктаравай шабляй. Усё адбылося хутка, як вокам зміргнуць. Пранціш толькі маланкавы бляск ляза заўважыў. Лёднік, злосны, як шэршань, хаваў шаблю ў похвы. А вось Мануцы быў дужа задаволены. Значыць, адмыслова зладзіў палёт шышкі... Праверыць навыкі старога воя. I не звінаваціш спрытнюгу. Сафійка пад суровым бацькоўскім прыглядам сядзела ў графскай карэце ціха, як мыш. Лёднік трымаўся за шаблю і пабліскваў моўчкі вачыма з глыбі чужой карэты. Пранціш сумленна займаў графа пустой свецкай балбатнёй, ад якой абодва не атрымлівалі ніякага задавальнення. Пані Ізабэла Чартарыйская зноў пасварылася з мужам, але дамаглася згоды і збудавала ў Лазенках цэлую вёску хацін з саламянымі дахамі, дзе прымае гасцей, апранутая ў пейзанку. Зараз у Гародні пачнуцца рэдуты, кажуць, на ix прыедзе сам расейскі канцлер Рапнін, амарат пані Ізабэлы. Паэт Станіслаў Трамбецкі напісаў паэму ў гонар каралеўскага пляменніка, пана Станіслава, з нагоды, што той усix сваіх сялянаў з маёнтка Альшэўніцы сабраў на баль і абвясціў, што вызваляе ад прыгону і аддае ў валоданне зямлю. Вялікі прагрэсіст пляменнік караля! Не дарэмна кажуць, што кароль менавіта яго рыхтуе ў свае пераемнікі. Сваіх жа законных дзяцей мець не можа... Тс-с, гэта таямніца, але такая была дамова з расейскай імператрыцай узамен за трон... Пранціш слухаў, ківаў з самым разумным выглядам і намагаўся не выказваць ні ўхвалы, ні насмешкі. Нарэшце кола рыдвана стала на месца. Мануцы кланяўся і лапатаў, што яму па дарозе з шаноўнымі Лёднікамі... I, дарэчы, ён добра знаёмы з чорнай меланхоліяй і ўмее з ёй ладзіць. Пранціш адышоўся да пазалочанай карэты, каля задняга кола якой завіхаліся слугі, паклікаў насупленага Каруся, шапнуў ціхенька: — Здаецца, графскую карэту хутка таксама направяць... Трывалыя ў яе колы, як думаеш? — Ды хліпкія зусім... — задумліва прамовіў разумны хлопец Карусь. Абышоў няспешна карэту, нахіліўся над яшчэ цэлым колам — Пранціш пастараўся стаць так, каб прыкрыць яго спінай... Нешта ціха грукнула... Вырвіч кінуў хуткі погляд: пушчанскі дзяцюк хаваў нешта ў рукаве. Ну вось цяпер можна развітвацца! Рыдван ірвануў з месца, бы запрэжаны гарцукамі. Вырвіч пачуў, як Мануцы крычыць на слуг, спадзеючыся не адстаць ад экіпажа з гэткімі цікавымі пасажырамі... Ну, далёка не ад’едзецца. Карусь — сапраўдны мацак, выцягнуў з восі чаку... Сафійка сядзела надзьмутая — відаць, атрымала нязвыклую вымову за няправільныя паводзіны. Ясна, што абое старэйшыя Лёднікі пералякаліся за сваю кветачку. Вырвіч з сорамам успомніў, як сам калісьці ўюном віўся вакол такіх красунек, не думаючы пра наступствы i сур’ёзныя намеры. — Што цяпер рабіць, пан Вырвіч? Вочы пані Саламеі хваравіта блішчэлі. Пранціш не стаў далікатнічаць, даўно не падманваўся куртуазнымі галантнасцямі так званага «вышэйшага свету». — Не адпускаць паненку адну. Нікуды. Сафійка ўскінулася: — Я вялікая! — Менавіта, — хмыкнуў Вырвіч. — Таму параю тое, што сказаў бы кожны. Неадкладна знайсці панне жаніха. З дастаткова ўплывовага роду. Абвясціць заручыны. Не абавязкова гэтаму скончыцца вяселлем. Але розныя самазваныя графы сто разоў падумаюць, перш чым звязвацца. Сафійка горача пратэставала, але ейныя бацькі прыгнечана маўчалі. Абое цудоўна ведалі жахлівыя выпадкі. Сябручок Мануцы, авантурыст Казанова, нярэдка знаходзіў гожанькіх цнатлівак дванаццаці-трынаццаці гадоў, дамаўляўся з бацькамі пра цану — мог нават жаніхом прыкінуцца, а то і выкрасці анёлачка, — а потым выхаваную адпаведным чынам дзяўчынку падсоўваў у гарэмы манархаў альбо багатых князькоў... Часам такія дзяўчаткі вельмі някепска прыстройваліся. А Казанова меў добры даход. Мануцы быў нічым не лепшы. I таксама ведаў уладароў, гатовых адсыпаць нямала золата за такі дыямент, як Сафійка Лёднічанка. Вядома, з шляхцянкай так абысціся няпроста... Але на тое і злодзей, каб да кожнага дыямента пралезці. Саламея Рэніч у юнацтве была не менш прыгожай за дачку... Але і тады ёй была ўласцівая дзіўная веліч і здольнасць утаймоўваць віхуры і злых мужчын. З яе наўрад хто ўзяўся б ляпіць патэнцыйную фаварытку. Такая хутчэй кінжалам ткне, на любыя пакуты пойдзе, але не скарыцца. Цяпер жа пані Саламея гэтак жа ліхаманкава расчырванелася, як і апоены мікстурай сужонак. А мікстура ўжо страчвала моц. Лёднік пачаў дыхаць усё больш хрыпла, збялеў, пот каціўся па твары... Чырвоныя кроплі ад наступстваў цуд-лекаў цалкам тыя наступствы прыбраць не маглі. Добра, да Гародні заставалася вёрстаў трыццаць. Таму што Бутрым загадаў не спыняцца на начлег. Толькі коней памяняць.***
У Гародню заехалі, калі добра сцямнела. Колы падскоквалі на брукаванцы. Саламея трымала спалатнелага мужа за руку, Лёднік сціскаў зубы, Сафійка адмярала цвёрдай рукой кроплі, то празрыстыя, то чырвоныя, то балотна-зялёныя, не зважаючы на дарожную гайданку. Паколькі той дом, які быў вылучаны Лёдніку як прафесару медычнай акадэміі, Тызенгаўз забраў, скіраваліся адразу да Жылібера. Пакуль даехалі, Чорны Доктар ужо трохі ачомаўся, але яшчэ не меў дастаткова моцы, каб пярэчыць супраць уладкавання ў агіднае крэсла на колах і бясслаўныя ўлазіны ў чужы дом. У доме пахла... Не, хутчэй смярдзела вынікамі хімічных доследаў. Да наступстваў рэакцый салетры ды нітратаў дадаваўся густы водар парфумы з вярбенай. У канцы доўтага калідора, асветленага двума простымі масянжовымі свяцільнікамі са свечкамі, нешта грукнула, заскрыгатала... Насустрач госцю ў крэсле сунулася амаль такое ж крэсла, з атручаным гаспадаром, якое штурхала энергічная прыгожанькая чарнявая пані з самым заклапочаным выглядам. Вярбенай пахла якраз ад мадам. Карусь, які вёз Лёдніка, няветліва скрывіўся пры поглядзе на дэкальтэ францужанкі. Шаноўныя дактары нейкі час бязмоўна сузіралі адзін аднаго... А потым дружна зарагаталі. Смех быў з добрым дамешкам горычы і некаторай няёмкасці, але Вырвічу стала лягчэй на сэрцы. Нічога, усё яшчэ наладзіцца! Каб два такія моцныя чалавекі — ды з характараў абодвух дактароў можна шаблі каваць — і не далі рады сваім хворасцям! Адсмяяўшыся, Жылібер паспрабаў павярнуцца і працяць злым позіркам жоначку. — Ты масье Лёдніка выклікала? Хіба я не забараніў табе? У мадам на вочы шчырыя слёзы крыўды навярнуліся. Аказалася, калі забойца з’ехаў, знайшлі ў ягоным пакоі на стале аркуш з формулай і надпісам па-французску: «Шчырая падзяка доктару Барталамеюсу Лёдніку, найлепшаму вынаходніку атрутаў!» Жылібер, калі пра тое даведаўся, адразу загадаў жонцы аркуш з імем сябра спаліць і нікому пра тое не гаварыць. Бо гэта, зразумела, пастка, спроба ачарніць бязвіннага чалавека. Але мадам Жанна правільна вырашыла: забойца намякаў, што толькі доктар Лёднік ведае, як вылечыць яе мужа. Вось і паслала яму праз пана Вырвіча паперку з формулай, якую загадзя паспела перапісаць. Вырвіч глядзеў у трохі спалоханыя цёмныя вочы францужанкі і не мог зразумець, прыкідваецца яна ці сапраўды ні ў чым не вінаватая... Так i не вырашыў. Трэба было ўладкоўвацца на новым месцы. Дом нагадваў стары буфет, які перавезлі на новае месца, забыўшы вытрасці аскалёпкі ад пабітага посуду. Іншых гасцей цяпер не было — разбегліся падалей ад скандалу. Таму рассяліліся з выгодамі, хай i без раскошы, якой вальтэр’янец Жылібер пагарджаў. Падумаеш — Вырвіч у бацькоўскім доме ў Падняводдзі спаў на лаўцы, засцеленай кажухом, а прачынаўся ад таго, што бацька будзіў яго пісталетным стрэлам у столь. Каб воем вырас, а не пестунком. А ў доме Жылібераў нават ложкі меліся. З пярынамі. Ад сумнага становішча Лёдніка была хоць адна карысць: шпегі, якія назіралі за ягонымі ўлазінамі ў Жылібераў дом, даклалі сваім гаспадарам, што ад звычайна баявітага эскулапа цяпер няшмат толку. Але, зразумела, у спакоі не пакінуць нават калеку. Смурод чужых інтрыгаў не маглі схаваць ветлівыя звароты. Ад караля адразу прыляцела пасланне — цікавіўся здароўем дарагога сябра Жылібера. Такое ж пасланне даставілі ад Тызенгаўза. Лёднік, як толькі адляжаўся, адразу загадаў даставіць сябе ў лабараторыю. Справа тонкая, не аднаго дня. Пажаўцелы Жан нездарма сядзеў у крэсле, хоць не спаралізаваны — ад болю разагнуцца не мог, не тое што ўстаць. Але і ў ложку ляжаць адмаўляўся. Бурчэў, што дух чалавека мацнейшы за слабасці цела. Нават у анатамічны тэатр атручанага спадара цягалі. А так увесь час у дом нехта шастаў — то студэнт новыя экспанаты гербарыя прытарабаніць, то якісь мяшчук у запэцканым каптане — скрынку з карыснымі выкапнямі... Тупаюць ды тупаюць па калідорах, ажно масніцы гудуць. Пранціш падгледзеў цікавую сцэнку, як суправаджалі доктара да ягоных колбаў і прабірак Карусь і Сафійка. Пушчанскі хлапец нікому не давяраў цягаць крэсла з хворым панам. — На старонцы шэсцьдзясят першай усе практыкаванні рашыў? — раптам сурова папытаўся Лёднік. Карусь з сілай штурхануў крэсла, насупіў светлыя бровы. — Пустое, пан. Навошта мне гэтыя задачкі? — Дурань. У цябе выключныя здольнасці да дакладных навук, — у голасе доктара гучала не злосць, а мяккі дакор. — У гэтага дзікуна выключныя здольнасці да няветласці, — скрывілася Сафійка. Карусь не павярнуў галавы, толькі кончыкі вушэй пачырванелі. — Нам ні да чаго фіглі панскія. Мы не паны і не чарадзеі. Сафійка нешта затарахцела з’едлівае, але крэсла ўжо аддалілася. Няўжо доктар узяўся чамусь вучыць нават гэтага прыгоннага хлапчыску? Хаця мода цяпер такая... Дзідро, Русо... Магнаты ладзяць у сваіх сядзібах «паказальныя» вёсачкі з памытымі, прычасанымі пейзанамі ў вяночках, самі апранаюць сялянскія строі і сціпла снедаюць у альтанках яешняй ды кіслым малаком. Праўда, калі яешня будзе недастаткова падсмажанай, кухару адсыплюць бізуноў. А Чорны Доктар усё імкнецца на кожнай дзічцы салодкія яблыкі вырасціць. Дзівак. Вось пані Саламея з мадам Жаннай не вельмі адна адной засімпатызавалі. Нядзіўна. Мадам, хоць заўважна цяжарная, нават на Баўтрамея неабыякава паглядала, Вырвічу дык увогуле пару палкіх поглядаў адмерала... I Сцяцко не пазбегнуў зацікаўленага позірку мадам — яшчэ б, такі гарны парубак, на плячах можна снапы малаціць. Добра, Карусь яшчэ падлетак, не прыцягвае ўвагі палкай кабеты, а то пачаў бы малітвы супраць Сатанііла ў бок ейнага дэкальтэ чытаць. Хаця ўжо, здаецца, задумлівы погляд пару разоў атрымаў. Прычым францужанку нельга было назваць распусніцай ці інтрыганкай — какецтва атрымлівалася ў яе само па сабе, як у Бутрыма — буркатня на недасканалы свет. Ну вось натура такая ў кабеты, што паробіш. Як бы і зла нікому не жадае, а вось жа... Мужа праз яе ледзь на той свет не выправілі. I яшчэ не апошні, відаць, такі выпадак. Жан толькі пасмейваецца. У гэтай пары адносіны былі... дзіўныя. Практычныя, так бы мовіць. Мадам суровага мужа пабойвалася, загады ягоныя выконвала бегма. Жылібер ставіўся да яе, як да недасканалага, але патрэбнага інструмента. Урэшце, што б ён рабіў з дабрадзейнай кабетай, якая шугалася б кожнага шкілета (анатамічных дапаможнікаў у пакоях, як у пахавальні) і парывалася сцерці пыл з кожнай колбы? А так — ну, засмечана, ну, кнігі стосамі грувасцяцца... Затое справы робяцца. Толькі цытаваў часам Галена, што старому самае шкоднае — маладая жонка i добры кухар. Бутрыму працаваць давялося седзячы... Пані Саламея даходліва патлумачыла ўпартаму сужэнцу: яшчэ адна порцыя цудоўнай мікстуры — зваліцца з такім прыступам, што Жан яшчэ тыдзень лекаў не дачакаецца. Дапамагала ў хімічных справах узрадаваная Сафійка, пані Саламея чамусь больш сядзела ў пакоі. Вырвіч з цікавасці кінуў пару поглядаў на завіханні дачкі ды бацькі над колбамі ды сышоў да Жылібера, які атабарыўся ў гасцёўні, заваленай кнігамі ды альбомамі з сушанымі раслінамі, так што сенам патыхала, як на лузе... Добра, зубрыцу сваю дрэсіраваную ў пакоях не пасяліў. Прыйшоў Пранціш у гасцёўню, а па той бок шахматнай дошкі ад пажаўцелага француза — Карусь. I відавочна выйграе. З ранейшым насуплена-санлівым выглядам. А Жан ажно вусны кусае. Яшчэ адзін дэмакрат, са слугой як з роўняй... Праўда, чаго дзівавацца — не шляхціц. Бачыў бы пан Даніла Вырвіч, у якую кампанію ягоны сын, нашчадак Палямона і ўладальнік герба Гіпацэнтаўр, патрапіў! Адны прасталюдцы вакол, і ніхто адзінаму сапраўднаму пану ручкі не цалуе... На шчасце, цяперашні Пранціш пра цалаванне рук думаў толькі з іроніяй. Але паколькі вясёлай кампаніі бракавала, таксама замкнуўся ў пакоі і дастаў з таемнай кішэні жупана пашкуматаны сшытачак... Новая паэма пра подзвігі Пранцішавага продка пад Хоцінам, якія павольна пераходзілі ў подзвігі самога Вырвіча ў бойцы пад Сталовічамі, з удзелам цмокаў, дзікага палявання і арханёльскага вогненнага мяча, амаль дайшла да кульмінацыі... Трэба было толькі вырашыць, чым узнагародзяць галоўнага героя з гучнай мянушкай Плексіглас, русачубага ды блакітнавокага, — гетманскай булавой, пячаткай канцлера альбо проста высекуць з мармуру ягоную статую ў лаўровым вянку? Трапяткая муза была прагнаная грукатам дзесьці побач і ўскрыкам мадам Жанны. Пранціш, ледзь паспеўшы прыхапіць шаблю, вылецеў з пакоя ў адной кашулі... Жылібер, забыўшыся на шахматы, стаяў ля паваленага крэсла і дачытваў нейкі ліст. Мадам Жанна радасна пляскала ў ладкі. Ага — дайшло да Вырвіча, на сваіх нагах стаіць! Падзейнічала Лёднікава мікстура! Карусь нетаропка падняў крэсла гаспадара дома, насцярожана касавурачыся на пасланне ў руках батаніка, змест якога відавочна аказаўся настолькі пякучым, што канчаткова падняў француза на ногі. Жан скамячыў таямнічы аркуш. — Як там кажа Барталам’ю ў такіх выпадках — пятка сораму не мае? Масье Вырвіч, дзе доктар? Тэрміновая размова... I пакрочыў, пагойдваючыся, сам, не зважаючы на зумканне жонкі пра небяспечную слабасць пасля хваробы. Доктар завіхаўся ў лабараторыі, зладжанай там, дзе самавітыя гаспадары захоўваюць кубельцы сала і мяшкі з гарохам. Сутарэнне з двума паўкруглымі вокнамі пад столлю добра падышло б i для катавальні. Але белыя атынкаваныя сцены ў рознакаляровых разводах i падпалінах, паліцы з мінераламі ды шкляніцамі і алхімічная печка сведчылі, што мучыліся тут толькі ў імя навукі. Прынамсі, доктар Баўтрамей Лёднік, які, седзячы за сталом, ледзь не носам дзюбаўся ў запэцканую сажай місу, вывучаючы яе смуроднае змесціва, якраз нагадваў ахвяру доследаў. Чорная доўтая світка ў рудых плямах, як быццам ёю вогнішча гасілі, бледны дзюбаносы твар у пісягах сажы... Што ж, гамбургскі алхімік Хеніг Бранд шукаў філасофскі камень, выпарваючы ў сваёй лабараторыі мачу цэлай салдацкай казармы, і цярпеў. А француз Жан Нале, каб вызначыць хуткасць электрычнасці, змусіў дзвесце мніхаў стаць у кола, узяўшыся за рукі, і пусціў па адным з ix ток. Паколькі ўсе дзвесце мніхаў скалануліся адначасова, электрычнасць была прызнаная шпаркай з’явай. Доктар апошні раз уцягнуў доўгім носам эксперыментальны смурод і сярдзіта ўтаропіўся ў прыхадняў, не здзівіўшыся ацаленню сябра. — Жан, табе рана яшчэ бегаць... — Ну, табе таксама лепей было б адпачыць, — фыркнуў батанік. — Гаварыў жа — твая хвароба больш нервовага паходжання. Лёднік скрывіўся — і слухаць не хацеў пра слабасць уласных нерваў. Жылібер азірнуўся, ці шчыльна зачыненыя дзверы, і патрос таямнічай паперай з пячаткай. — Каралеўскае пасланне, Барталам’ю! Яго вялікасць выказвае радасць з нагоды майго хуткага ацалення... А яшчэ цікавіцца здароўем маіх гасцей. I асабліва чароўнай дачкі доктара Барталамея Лёдніка, якую, згодна з добрым водгукам пра яе цноты, гатовы прыстроіць пры двары. Такая адукаваная і добра выхаваная дзяўчына, нягледзячы на невысокае паходжанне, вартая гонару нават стаць малодшай фрэйлінай... Баўтрамей, каб мог, дык таксама ўскочыў бы. Mica праехалася па стальніцы разам са сваім эксперыментальным смуродам і стукнулася ў атынкаваную сцяну. — Мануцы... Навалач юрлівая... Нагаварыў Цялку! Недкладна з’язджаем! Пранціш разгубіўся: усе ягоныя планы рушыліся... Але не дапускаць жа, каб Сафійку забралі ў свет раскошы і распусты! Для кагось, вядома, зрабіць дачку каралеўскай фаварыткай — гонар. Для такіх, як Лёднікі, — ганьба. Дый сам Пранціш лепей бы сваё дзіця ў кляштар адправіў, чым у засланы шаўкамі ложак бессаромнага ўладара. Няхай узнагародай будзе тытул, багацце і куплены муж, кшталту таго ж Мануцы... Аднойчы забруджаная вада спародзіць толькі цвіль. Але да рашучых дзеянняў не дайшло... Бо прыбег Карусь: — Там гэты... які мануфактуры сатанінскія ладзіць. — Пан Антоній Тызенгаўз? — недаверліва перапытаў Вырвіч ляснога дзікуна. Той моўчкі кіўнуў. I гэта сапраўды быў усемагутны яшчэ нядаўна падскарбій, каб ён скуллі свае лічыў. Хударлявая прыгорбленая постаць у чырвоным камзоле, нібы маятнік, мітусілася перад акном сціплай гасцёўні, упрыгожанай стосамі кніг, што выраслі ўздоўж сценаў, як апенькі. Па падлозе пастуквала модная кульбачка са срэбным навершам у выглядзе львінай галавы. Ля дзвярэй застыў каларытны тыпус у венгерцы і высокай калматай шапцы — адзін з баснійскай гвардыі падскарбія. Што праўда, у тыя баснійцы запісвалі бандзюганаў з любога народа. Вунь гэты, мяркуючы па саламяных вусах і важкім падбароддзі, ці не з прусаў. Тызенгаўз грэбліва слізгануў вачыма па полацкім доктары, крэсла з якім прыштурхаў насуплены Карусь. — Што, доктар, працягваеш сваю кар’еру? Мануфактуры мае бліскуча праінспектаваў, каралеўскім сваякам дагадзіў, цяпер дачку выгадна прыстроіш? Я чуў, граф Мануцы ўжо адмысловую спачывальню ў Варшаве ладзіць, у флігелі каралеўскага палаца. З падлогай, якая будзе падагравацца трубамі з цёплай вадой. Каб ножкі юных фрэйлін не мерзлі. Праўда гэта была ці не, але падскарбій свайго дамогся. Доктар сціснуў кулакі і вымавіў толькі адно: — Што хоча ад мяне ваша мосць, каб мая дачка аказалася нявартай гэткага высокага гонару? Пан Антоній нарэшце ўсеўся ў крэсла, з якога адзін з ягоных баснійцаў, звераваты дзяцюк у калматай шапцы і бурцы, ледзь паспеў змахнуць нейкія засушаныя сцябліны разам з аркушамі. — Ніхто не зможа папракнуць мяне ў тым, што я шкадаваў сябе, ствараючы славу краю. Вы, вядомыя прагрэсісты... — пан Антоній абвёў вачыма блюзнерскую трыяду з Жылібера, Вырвіча і Лёдніка, — без мяне не мелі б ні сваіх медычных інстытутаў, ні адукацыйных камісій, ні друкарняў, каб ціснуць паэтычныя опусы на мясцовай гаворцы, а карункі на кашулі замаўлялі б не ў Паставах, а ў Галандыі. Пранціш мімаволі тузануў сябе за манжэт кашулі і палічыў патрэбным прамовіць штось наконт таго, як яны ўсе цэняць высілкі падскарбія па адукацыі і эканамічным працвітанні Рэчы Паспалітае... — Ці не таму твая менская шляхта межы мае ламае, лясы сабе адразае? — не даслухаў падскарбій. Прыпякло яго няслаба: шчокі запалі, зморшчын — як у пустога кашалька. — Але не думайце, што мяне ўжо пражавалі i выплюнулі. Не раю верыць розным Салманазарам, якія выдаюць сябе за ўраджэнцаў Фармозы. Вырвіч мімаволі ўсміхнуўся: неяк Бутрым распавядаў яму пра шалбера, які здабываў грошы, выдаючы сябе то за японца, то за ўраджэнца Фармозы — Тайваня, баяў байкі пра скарбы і вучыў легкаверных выдуманай «фармозскай мове». Між тым падскарбій зноў ускочыў на ногі і захадзіў туды-сюды. Тызенгаўз з ягонай шалёнай імклівасцю і хваравітым жаданнем усё кантраляваць нагадваў Пранцішу героя сярэднявечнай балады:Раздзел трэці ЯК ПРАНЦІШ ДАВЕДАЎСЯ, ШТО МАЕ ПРЫ САБЕ АРФАНУС
На гербе маленькага гарадка Бадэн, што хаваецца між парослых лесам узгоркаў даліны Хеленянталь, сядзіць у балеі пара сужэнцаў. Мясцовы князь з жонкай лечацца ад няплоднасці. Па дарозе на лекавыя воды, магчыма, менавіта вунь у тым густым ляску, які ўспаўзае на ўзгорак брунатна-залатым цмокам, два браты-разбойнікі скралі бяздзетную княгіню, а заадно ейныя тры спадніцы. Невядома, што ўчыніў князь, але ў хуткім часе яму вярнулі і жонку, і спадніцы, сужэнцы патрапілі ў сваю балею, а праз дзевяць месяцаў займелі спадчынніка. Віват цудадзейным крыніцам Бадэна! Вырвіч, які разглядаў страката размаляваны герб на гарадской вежы, скептычна хмыкнуў. На ягоную думку, браты-разбойнікі ў гэтай цьмянай старадаўняй гісторыі з’яўляліся больш верагоднай панацэяй, чым смярдзючая вада. Але гжэчных паноў задавальняе толькі гжэчная версія. Вунь колькі такіх паважна шпацыруе па брукаванцы, што вядзе да Рамерквэле — рымскіх тэрмаў. Вадзіца з тых тэрмаў прасмярдзела ўвесь гарадок, як вывернутая гіганцкая бочка кіслай капусты. Але імператрыца Марыя Тэрэзія гэтыя крыніцы ўпадабала, не дарэмна ж там лячыліся яшчэ рымскія легіянеры, а магчыма, і той-сёй з цэзараў. А што ўхваліла венцаносная персона, адразу робіцца модным. Вось і з’язджаюцца ў гарадок пад Венай усе навыперадкі. Мясцовыя ўжо азалаціліся на ўтрыманні гасцявых ды гульнявых дамоў, корчмаў ды бардэляў. Дзесь апоўдні куртуазная публіка прачынаецца, пару гадзінаў апранаецца, пудрыцца, прыклейвае мушкі, а тады выпаўзаюць, абавязкова з таямніча-стамлёным выразам твару, на гэты бульвар. Прыдзірліва адзін аднаго азіраюць, раскланьваюцца, абменьваюцца плёткамі... Адзін за адным адпраўляюцца да падножжа гары Кальварыенберг пасядзець у цёплай смярдзючай вадзіцы... Вырвіч зморшчыў нос. Давялося ім з Лёднікам неяк пасядзець у бочках з гнілымі селядцамі, калі ўцякалі са Слуцкага замка ад Гераніма Радзівіла. Паўтараць няма жадання. Пранціш скасавурыўся на партшэз, які побач валаклі чарнявы дзяцюк з квадратнымі плячыма і светлавалосы дужы юнак з трохі заспаным няўклюдным выглядам. Насілкі сціплыя, без пастаральных малюначкаў і залачонай разьбы, здабытыя ў наём. Вокны знутры завешаныя шчыльнай зялёнай тканінай. I твар дзяўчыны, якую Пранціш вёў пад руку, таксама завешаны вэлюмам. Няма чаго хросніцы свяціць абліччам на вачах юрлівай курортнай публікі... Дый жалобны ўбор адпалохвае цікаўнікаў. Каб не важная сустрэча, нізавошта Вырвіч у гэты час іхнюю банду не вывеў бы на бульвар, дзе ўсе ўсіх вачыма ды языкамі аблізваюць. Хаця трапляюцца ж сярод стамлёнай начнымі прыгодамі публікі і праўдзівыя хворыя, якія прыехалі лячыцца, а не фіглі строіць. Добра яшчэ, імператрыца моцна цыкнула на гарадскія ўлады, і шпацыры былі бяспечныя: паліцмайстры на кожным кроку, любога дробнага зладзюжку зараз жа за руку схопяць. Зразумела, тое не тычыцца шулераў і махляроў у камзолах ды брыльянтах... Хто крадзе не прыгаршчай, а вазамі, паліцыі не баіцца. Надвор’е выдалася добрае для лістапада — сонейка быццам толькі што ў тэрмах тых вымылася, ветрык залайдачыў, лужыны павысыхалі... Паветра празрыстае, аж звініць. Дзіва што народ на шпацыр напёр, як прусакі на свежы хлеб. Сонечнымі зайчыкамі заскакаў дзіцячы смех. Партшэз абагналі два хлапчукі, якія відавочна адарваліся ад сваіх выхавацеляў: абодва ў чорных аксамітных камзольчыках і штоніках, белыя панчошкі, капялюшыкі... А паводзіны самыя гарэзныя: малодшы, гадкоў шасці, размахваў палкай і галёкаў нешта кшталту «Лыцалы не здаюцца!», старэйшы, гадоў дзесяці, падстаўляў пад зброю саперніка дошку, якая мусіла ўвасабляць шчыт, і патрабаваў здацца Волату з Чырвонай гары, то бок яму. Землякі, адзначыў Пранціш, бо ў польскай мове дзятвы праслізгвалі беларускія слоўцы. Сафійка адступіла, прапускаючы двух гарэзаў, нават асуджальна хмыкнула. Гэта добра. А то за апошнія два месяцы, як выехалі з Гародні, абыякавая да ўсяго, нібы статуя касцёльная... I не толькі яна. Раптам хлопчык, які адбіваўся ад старэйшага, спатыкнууся, нязручна ўпаў... Здушаны ўскрык... Не, не заплакаў уголас — рыцары ж не плачуць, але рыданні прарываліся... Устаў, трымаючыся левай рукой за правую, бяссільна павіслую... Старэйшы хлапчук разгублена адкінуў імправізаваны шчыт. — Спыніцеся! Глухі ўладны голас з-за зялёных занавесак партшэза прыпадобніўся перуну, насільшчыкі ледзь не паваліліся ад нечаканасці. Даўно ж яны гэтага голасу не чулі... Партшэз паслухмяна паставілі на зямлю. А далей — яшчэ дзіўней... Рука з доўгімі пальцамі прыадхінула знутры зялёныя занавескі, у шчыліне бліснулі чорныя вочы на бледным твары. — Падыдзіце, васпан. Не бойцеся. Я доктар. Хлопчык з хворай рукой, да якога звяртаўся таямнічы пан з партшэза, насцярожыўся. — Я не баюся. I кірпаты нос задзёр. «Ваяр расце», — ухвальна падумаў Пранціш. — Пакажыце мне вашу руку. Бледнатвары пан высунуўся з акна свайго экіпажа, уладна, але беражліва абмацаў пашкоджаную руку. — Нічога страшнага... Невялікі вывіх. Вось мы яго зараз выправім... Та-ак... Васпан вельмі мужна трымаецца. Усё-ткі Чорны Доктар валодаў незвычайным уплывам на пацыентаў: у момант лячэння яго пакорліва слухаліся і магнаты, і малыя падшыванцы. Хутка хлопчык стаяў, перевязаны белай хусткай, якая нядаўна ўпрыгожвала шыю пана, і нават спрабаваў усміхнуцца. — Пані маці, мы тут! — тым часам гарлаў старэйшы хлапчук, які адначасова падазрона назіраў за лячэннем брата і нецярпліва выглядаў кагось ззаду. — Пан Адась, пан Франак! Як не сорамна! Таўсманы чалавек у чорным сурдуце валюхаўся да месца здарэння, пот сцякаў па дабрэнным твары. Мусіць, гувернёр... Вось маладзён гадоў сямнаццаці, з такімі ж цёмнымі вачыма і кірпатым носам, як у «лыцала», толькі валасы светлыя, цырымоніўся менш, ляснуў старэйшаму з хлапчукоў па карку. Мяркуючы па ўсім, трэці брат. А вось і пані-маці... — Адась, Франак, я моцна расчаравалася ў вас! Як вы маглі так далёка і раптоўна збегчы! Францыск, ты мусіў, як старэйшы, прыгледзець за братам! А ты, Валенты, за імі абодвума! Стройная пані ў сукенцы з аксаміту колеру каштану, у строгім чорным каптуры, хоць таксама прабеглася, зусім не запыхалася. Яе вялікія цёмныя вочы ўладна блішчэлі, маленькія яркія вусны строга сціскаліся. Усе трое хлапчукоў, і нават таўсманы гувернёр, паслухмяна выцягнуліся і застылі, як жаўнеры, вінавата гледзячы на пані. Адразу зразумела, наколькі надзейна сямейку трымаюць маленькія жаночыя рукі. — Адасю, што з табой? Пані прысела перад малодшым, з трывогай кранаючыся белай павязкі. — Невялікі вывіх, мадам. Усё ўжо выпраўлена, не пераймайцеся. Толькі халодным прыкладайце, каб не ўтварылася пухліны. Пасажыр насілак гаварыў нібыта цераз сілу, быццам даўно не гучаў ягоны нізкі глыбокі голас. Жанчына энергічна ўзнялася, утаропіўшыся ў лекара. — Пан Баўтрамей... Не можа быць! Павярнулася да Пранціша, чырвань злёгку кранула ейнае гожае аблічча, якое нагадвала візантыйскія фрэскі. — Пан Вырвіч! Цяпер настала чарга чырванець Пранцішу Вырвічу. Бо ён толькі цяпер уцяміў — перад ім Ганулька Макавецкая. Тая самая, што была сціплай кампаньёнкай князёўны Паланэі Багінскай, затым — багатай спадчынніцай сваёй цетачкі, затым — нявестай Пранціша Вырвіча, якога кахала шчыра і аддана... Але Вырвіч напачатку свету не бачыў за капрызнай князёўнай Паланэяй, а затым, калі i пра вяселле дамовіліся з Ганульчынай цётухнай, выбраў не ціхмяную мілую паненку з багатым пасагам, а баявітую прыгонную актрысу Раіну Міхалішыўну. Ну і сорамна ж было перад беднай кінутай нявестай... Але гэтая пані не выглядала беднай. I не таму, што аксаміт сукенкі быў дарагі, а карункі, што сціпла выблісквалі з-пад каўняра і рукавоў, — самай дасканалай галандскай працы. А проста сама пастава, манера паводзін, спакойная ўладнасць у абліччы сведчылі пра звыкласць да высокага становішча. Тут непатрэбныя дыяменты велічынёй са сліву i багатыя футры ў летнюю спякоту. Арыстакратызм, сказаў бы Лёднік, падпусціўшы пагарды ў голас. Вырвіч усё жыццё імкнуўся набыць менавіта вось такі нязмушаны арыстакратызм, які мімаволі выклікае павагу. І самае крыўднае — што гэта ёсць у прасталюдца Баўтрамея Лёдніка, было і ў ягонай жонкі, Саламеі... Вось — з'явілася адкульсьці ў Ганулькі Макавецкай, якую Пранціш памятаў сціплай прыслугай, што чырванела ад кожнага ягонага погляду... — Не думала, што ўдасца пабачыцца на гэтым свеце, пан Вырвіч. Павярнулася да Лёдніка: — Шчыры дзякуй, пан доктар. Гасподзь вас паслаў на гэтай дарозе, дапамаглі Адаську... Зірнула на танклявую постаць Сафійкі: — Ці не ваша дачушка, пан Вырвіч? — Мая, — падаў голас доктар. — Сафія Баўтрамеева Лёднічанка. Дзякуй богу, ажыў... А то два месяцы — таксама як закамянелы... — А дзе ж пані Саламея? На жаль, гэтага пытання пазбегнуць было нельга... Па змярцвелым абліччы Лёдніка і паніклай постаці Сафійкі былая Пранцішава нявеста сама зразумела, што да чаго. Не стала войкаць ды галасіць непатрэбнае, абышлася сціслымі неабходнымі словамі спачування... Паведаміла, што і сама носіць жалобу — па мужу, пану ваяводзе Супрасльскаму Ладзіславу Жылку, год таму адышоў, прадставіла дзетак: Валянціна, Франца, Адама, іхняга выхавацеля — гера Вольфа Месінга. — Чым дапамагчы? Муж мой нябожчык з бурмістрам у сваяцтве, мы тут часта бываем, маем дом... Знаёмствы. Усё, што змагу, для вас зраблю. I так сказала, што ясна: не адчэпнае. Калі і былі ў жыцці Пранціша людзі, у вернасці якіх Вырвіч мог быць пэўны, — дык колішняя Ганулька ў іх лік уваходзіла. Не прадасць, не здрадзіць, да апошняга падтрымае. Часу да важнай сустрэчы — як гароху ў гарохавай кашы: Пранціш адмыслова пагнаў іх банду з раніцы, бо ў кампаніі з чорнай меланхоліяй бог ведае якія ваўчакі павылазяць. Пані Жылкава прапанавала для размовы добрую альтаначку, на ўзгорку бліжэй да лесу, якраз ля стода, ля якога паўтары тысячы год таму рымскія легіянеры прыносілі ахвяры багіні здароўя. Старажытнарымскі ахвярнік аказаўся ўрослым у зямлю шэрым каменем. Альтанка, можа, улетку выглядала і добра, аплеценая зялёным блюшчом, але зараз яе дашчаныя скабы нагадвалі пра збуцвенне і часовасць усяго жывога. Дзіва што ніводная парачка не спакусілася адасобіцца. Але месца зручнае: пагорачак, у аддаленні ад публікі, вакол — дрэвы... А перагаварыць было трэба. Бо ад самага страшнага здарэння ў Гародні — так і не выплюхнулася гора. Пранціш нават адчайваўся — Лёднік нагадваў паднятага з магілы. Вязі яго куды хочаш. Хоць назад у зямліцу. Вырвіч шмат разоў спрабаваў распавесці пра даручэнне пана Антонія Тызенгаўза, якое загнала іх у гэты смярдзючы гарадок, але гэта было ўсё роўна што вунь таму старажытнарымскаму стоду распавядаць. Змучыўся — няма з кім параіцца... Самым талковым з кампаніі, на дзіва, Карусь выявіўся, ды ледзь што — на Сатанііла валіць. Пранціш часам дзіву даваўся: памяць у хлапца — усё аднойчы прачытанае ці пачутае памятае, нават Пранцішавыя «Пекныя згукі з Падняводдзя» мог цытаваць. У Бадэне па-нямецку пачаў тлумачыцца. А як дойдзе да ўбітых у галаву багумілаўскіх забабонаў — як аб сцяну. Калі прыслуга жаночага полу — нізавошта з ёй не загаворыць. Як на стале хоць адзін кубак віна — за гэты стол не сядзе. Убачыць кагось з люлькай — жагнаецца і плюецца. Праўда, калі параўнаць, якім быў, калі з Гародні выехалі, — усё-ткі троху абабіўся. Плюецца крадма. Лёдніка перасадзілі з партшэза на лаўку альтанкі, спехам засцеленую футрам (ён і такіх момантаў перастаў саромецца). Малодшых Жылкавых атожылкаў адправілі прагуляцца пад наглядам гувернёра Месінга тут жа, на палянку пад дрэвамі. Старэйшы паніч, Валенты, з усёй важнасцю апекаваўся Сафійкай, ахову якой складаў насуплены Карусь. Сцяцко стаяў, паклаўшы руку на дзяржальна палаша, і паглядаў то на альтанку, то на палянку, гатовы вобмірг кінуцца на абарону. Зразумела, сутнасць даручэння падскарбія пані Жылкавай Пранціш расказваць не стаў. Распавёў толькі, што мусяць у Бадэне таемна сустрэцца з ягонай мосцю канцлерам, графам Антоніем Каўніцам. А пасрэднік у справе — сын Лёдніка, Аляксандр, які пры аўстрыйскім двары прыжыўся ў якасці асістэнта барона Кемпелена, стваральніка фігур механічных, а таксама водаправодаў, асушальных сістэм, фабрычных станкоў... Вось сёння Аляксандр і павінен прыехаць у свіце канцлера, які адпраўляецца прымаць лячэбныя ванны. На нечакана рэзкае пытанне пані, чаго ж іх, з іхнімі немалымі бедамі занесла ўсёй кампаніяй у палітычныя віхуры, давялося распавядаць пра інтрыгі графа Мануцы. Вось тут пані Ганна не на жарт угневалася: падзенне нораваў, бессаромныя чужынцы, бедная дзяўчынка... I рашуча прапанавала: няхай Сафійка паселіцца ў ix доме. Каменны двухпавярховы будынак з зялёнымі гаўбцамі ля касцёла Яна Непамуцкага, можа, бачылі? Прыслуга надзейная. Нават калі напад, ад цэлага палка адаб’юцца. Але хто насмеліцца рабіць благое сваячніцы самога бурмістра? Уся паліцыя на ногі стане. Няма чаго цягаць дзяўчо. Тым больш у якім доме, пан Вырвіч, вы сказалі, прызначаная сустрэча? Нядобры гэты дом. Цэлую ноч, бывае, там агні гараць, музыка грае... I што там учыняюць — лепш не ведаць добраму хрысціяніну. Каб не імператрыца, якая не любіць распусты, дык, мусіць, на ўвесь горад садом i гамору сваю распаўсюдзілі б. А так — хто там спыняецца, чым дакладна займаецца — таямніца. Золатам раты ўсім пазасыпалі таемныя гаспадары. Няўжо канцлер Каўніц да гэтага датычны? Неяк не верыцца... Чалавек сур’ёзны, прыстойны... Гавораць, уладальніца — жанчына, чужаземка. — Навошта вам гэта? — раптам рэзка папытаўся Лёднік, ягоныя запалыя вочы нават бліснулі ценем ранейшага праніклівага агню. — Мы з панам Вырвічам па-ранейшаму прыцягваем маланкі... Нават я, струхлелае дрэва з абсечанай вяршыняй. У вас — дзеці, спакойнае жыццё... Ад нас жа вы нічога, акрамя крыўды, не мелі. Вось жа доктар, прыпёк горкай праўдай. Пані Ганна зірнула яснымі цёмнымі вачыма на суразмоўцаў, і Вырвіч беспамылкова пазнаў ранейшае чыстае, вернае дзяўчо, аж сэрца здрыганулася. — А чаму, пан Баўтрамей, вы сёння спыніліся, каб палекаваць чужое дзіця, хоць вам самому балюча? Баўтрамей хмыкнуў і, хоць і неахвотна, пагадзіўся развітацца на нейкі час з Сафійкай. Вырвіч азірнуўся на парослы дрэвамі ўзгорак: юны Жылка вёў пад руку Лёднічанку, якая трохі адхінула абрыдлы вэлюм, небарака прадказальна прыліп позіркам да аблічча новай знаёмай. Вось Ганулька больш не губляецца пры поглядзе на пана Вырвіча. Падтрымлівае размову стрымана, але з годнасцю... Ганебна, вядома, але вусень расчаравання варушыцца недзе пад сэрцам — бо пры сустрэчы з тым, хто ў цябе быў закаханы, хай прайшло шмат гадоў, хай ты ніколі не ўспамінаў пра таго чалавека і не патрэбны ён табе быў аніколі — усё адно мімаволі хочацца знайсці ў ім адбітак ранейшага пачуцця... Упэўніцца, што тужыць па табе, такім бясцэнным страчаным шчасці... Вырвіч нават паказаў Ганульцы партрэт Дамінікі, схаваны ў медальён, — вядома, жоначка сама малявала. Не, ні ценю рэўнасці... Прад’явіла былому жаніху медальён з партрэтам уласнага памерлага сужонца. — Пачцівы быў чалавек... Больш за ўсё засмучаўся, што ў Айчыне адзін на аднаго грамадзяне ідуць. Торуньскую канфедэрацыю падтрымаў, а калі расейцы свае войскі ўвялі — адышоўся. Рахманы, як належыць сапраўднаму хрысціяніну, і адважны, як належыць шляхціцу. Расейскі атрад напаў на кляштар, які Ладыслаў фундаваў, — шукалі збеглых з Масковіі халопаў і дэзерціраў. Муж павёў нашых людзей на абарону, злавіў кулю пад рэбры. Пранціш прыдзірліва вывучаў аблічча невядомага пана Ладыслава Жылкі: гэткі русачубы кірпаносы малойца з сумленнымі вачыма, нібыта і куфля піва ўпотай ад дабрадзейнай жоначкі не выжлукціў. Хіба што трохі пухлаваты. — А ў мяне і партрэта Саламеі не засталося, — раптам глуха прагаварыў Лёднік. — Дзіўна... Самая прыўкрасная жанчына свету была са мной — нідзе прыгажэй не бачыў, ні ў каралеўскіх палацах, ні на лепшых сцэнах, а партрэта няма... Не паклапаціўся... Здавалася — навошта копія, калі мая каханая са мной заўсёды? Дачакаецца з самых пякельных нетраў, прабачыць, выратуе... Вырвіч не знайшоў, што сказаць — дый баяўся спужаць так патрэбную шчырасць. Хай выгаварыцца доктар. — Нават не змог у родную полацкую зямлю яе пакласці, як яна б хацела, — Бутрым апусціў галаву, чорна-сівыя пасмы звесіліся на худыя шчокі. — Чорная ліхаманка... Зараза... Давялося там, у Гародні... Лепей бы мяне разам з ёю закапалі... — Думаеце, ёй зараз прыемна гэта чуць? — раптам рэзка папыталася Ганулька. Баўтрамей ажно галаву ўскінуў. — Пан, можа, і дасведчаны ў навуках, але ў справах душы — сляпы, — пані Жылка ўсміхалася, як дурному немаўляці, якое спрабуе зачэрпнуць адлюстраванне сонца на паверхні вады. — Тыя, што любілі нас, заўсёды побач. Не засмучайце светлую сутнасць, рабіце тое, што яна хацела б, каб вы ўчынялі. У Госпада ўсе жывыя. — Амін, — прашаптаў неслухмянымі вуснамі Бутрым. I вочы яго блішчэлі ад непралітых слёзаў. Пранціш з палёгкай уздыхнуў. Так што, калі выправіліся да Алеся, ужо без Сафійкі, пакінутай пад аховай шаноўнага сямейства Жылкаў, Бутрым зажадаў нарэшце даведацца, у якую інтрыгу іх блытаюць. Партшэз паставілі пад ліпай, апранутай у іржавыя лахманы лістоты. Надзьмутага Каруся і Сцяцко адагналі далей на варту. Не таму, што не давяралі (абодва былі надзейныя, як загартаваныя мячы), але ёсць таямніцы, падобныя да атруты, кожны ў іх пасвечаны — у небяспецы. Пранціш стараўся не разводзіць вензелі... Але гэткую гісторыю адной лыжкай не зачэрпнеш. Пан Антоній Тызенгаўз адчуваў, што, калі не знойдзе якое апірышча — затопчуць, як толькі кароль адвернецца. Смяротна перасварыўся нават з радзінай. У жонкі памерлага брата Міхала гвалтам забраў сына, свайго пляменніка Ігната, і павёз па Еўропах, адукоўваць. Кабета нават звярнулася да расейскай імператрыцы са скаргай. З другой братавай падскарбій таксама судзіцца — яе дачку скраў і гвалтам павёў да алтара сваяк пана Антонія... А прычына ўсяго — нямераныя спадчынныя багацці, на якія, на думку пана Антонія, найперш ён мае святое права. Усё давялося разбіраць каралю, той яшчэ больш расчараваўся ў былым паплечніку. Урэшце ў пошуках падтрымкі Тызенгаўз пачаў глядзець на Вену. Як ні дзіўна, але заставаўся ў яго рэсурс, дасюль не выкарыстаны. Пан Антоній так i не знайшоў часу ажаніцца. Ворагі пляткарылі, што намеціў Літоўскі Д’ябал сабе ў жонкі пляменніцу караля, дачку Андрэя Панятоўскага, але тая якраз выйшла замуж за дзіўнаватага рэферэндарыя Тышкевіча. I пан Антоній вырашыў пасватацца да малодшай дачкі графа Каўніца, канцлера імператрыцы Марыі Тэрэзіі, які быў адначасова канцлерам сына і суправіцеля імператрыцы Ёзафа Другога. Хітручы ліс Каўніц умеў дагадзіць любому... Мог спакусіцца і шанцам скарыстаць фігуру падскарбія Рэчы Паспалітай, умяшацца, напрыклад, у спадчынныя звады. Вунь якія войны вяліся за спадчыну дачкі Багуслава Радзівіла, што выйшла замуж за князя нойбургскага. Ладная частка беларускай зямлі, са Слуцкам, Копыссю ды Заблудавам, ледзь не дасталася немцам — князь Геранім Радзівіл мільёнамі злотых адкупаўся... Таемныя перамовы наконт такога палітычна складанага шлюбу неадменна пададуць як дзяржаўную здраду... Але падскарбій гатовы быў рызыкнуць шмат чым, каб стаць зяцем аўстрыйскага канцлера. У тое, які палітычны гандаль ён мог павесці, Пранціша не пасвяцілі. Канцлеру належала перадаць загадкавую фразу: пан Антоній Тызенгаўз у якасці вясельнага падарунка гатовы падарыць будучаму цесцю сірату, якая збегла ад Вялікага Отана і не хоча вяртацца да баварцаў. Бутрым схапіўся за галаву і, каб не развучыўся смяяцца за апошнія месяцы, відаць, зарагатаў бы горкім смехам. — Дык мы з табою, Вырвіч, выходзіць, сваты? Важнецкія — калека ды зухаваты дурань. I ўсё — дзеля шлюбу, у якім не прадугледжваецца ні любові, ні шчасця. Ты ведаеш, што той канцлераўне гадкоў, мусіць, як маёй Сафійцы? Пранціш пакрыўдзіўся на «зухаватага дурня». — Ну што ты кіпнем адразу пырскаеш... Наша справа — перадаць прапанову. На маю думку, дык хутчэй за ўсё гарбуза падскарбію пашлюць. Затое ад Мануцы ўцяклі, грошай на дарогу адсыпана — хоць гульдэнамі харчуйся... Пажывеш тут з Сафійкай, палекуеш і ногі, i нервы. Ты лепш, знаўца таемнасцяў, патлумач, што за сірату дакляруе Тызенгаўз падарыць аўстрыякам? Mo таксама багатую спадчынніцу? Лёднік задумаўся, кусаючы тонкія вусны. — Отан, кажаш... Так шмат якіх уладароў звалі, прыдомкі ў іх розныя былі — Отан Вясёлы, Отан Руды, Отан Багаты... Вялікім называюць таго з іх, што заснаваў Свяшчэнную Рымскую імперыю. Але гэта гадкоў восемсот прамінула. А як дакладна Тызенгаўз прамовіў? Пранціш пачухаў патыліцу. — Ну, ён увогуле пра сірату таго на лаціне казаў. Як там... Orfanus cucurrit a reliquias Otton Magnus. I, калі канцлер выявіць цікавасць, перадаць яму праз твайго сына куфэрачак. Лёднік раздражнёна ўцягнуў у сябе лекавае паветра. — Давай падарунак. Пранціш палез у патаемную кішэню камзола. — На... Толькі гэта не куфэрак, а кадук ведае што. Hi накрыўкі, ні замка. Лёднік пакруціў у руках драўляны куб памерам з яблык, сабраны з рознакаляровых брусочкаў, упрыгожаных выпаленымі чорнымі знакамі. Ці кабала, ці руны, ці янохская мова, Пярун ведае. Hi шчылінкі, ні выёмінкі. Бутрым хмыкнуў: — Японская работа... Даўно такіх не бачыў. Мяркуючы па знаках, трэба выкарыстаць рэшата Эратасфена... Не дзіва, што мусіў прысутнічаць Алесь. Я даўжэй праваждаюся... Карусь! — раптам загарлаў Лёднік, пачакаў, пакуль падклыпае пушчанскі цяльпук, і сунуў яму загадкавы куб. — Адчыні... Знакі пазнаеш? Націскаць паводле шэрага простых лічбаў, розніца, наколькі я здагадваюся, мусіць адпавядаць папярэдняму чыслу... — Ясна... — прабурчэў цяльпук, куб нечакана лёгка закруціўся ў ягоных моцных пальцах, брусочкі адзін за адным сталі высоўвацца, куфэрак пачаў мяняць форму... Пранціш нават запамінаць не спрабаваў. Нешта шчоўкнула, куфэрак апярэзала тонкая шчыліна. Яшчэ адно здзіўленне — Карусь і не думаў зазіраць у таямнічы куфэрак, абыякава працягнуў яго доктару. — Самі маглі б... Трэнінг усё мне ўчыняеце. Панскія фіглі... I пайшоў на сваё месца. Лёднік трохі памарудзіў... I вось яно... — Арфанус... Зніклы камень з кароны Карла Вялікага, якую зрабілі пры тым самым Вялікім Отане. Доктар змрочна паглядаў на дзіўны камень памерам з галубінае яйка, які адліваў адначасова і малочна-белым, і вінна-чырвоным, нібы кроў накапала ў кісель. — I ты з гэтым у кішэні хадзіў? Тызенгаўз зусім з глузду з’ехаў. На рукаў Пранціша зваліўся ржавы ліпавы лісток, падкаморы няўважна змахнуў яго туды, дзе самае месца аджыламу — на вільготную восеньскую глебу. — Гучыць як сабака сякеру з’еў і дзёгцем запіў... Адкуль у пана Антонія камень з кароны Карла Вялікага? Шкельца нагадвае... Не бывае камянёў такога колеру. I пры чым тут баварцы? Доктар адкінуўся на падушкі, накладзеныя ў партшэз, і пацёр вольнай рукой хворае калена. — Гэта апал. Сіратой, арфанусам, ён называецца, бо няма яму роўных і роднасных. Ён надаваў таму, хто надзяваў карону, незвычайную мудрасць і здольнасць прадбачыць будучыню. Знік у чатырнаццатым стагоддзі. Гэта значыць, пры каралі Карле Першым Люксембургскім. А баварцы — гэта ж яны зараз захоўваюць карону Свяшчэннай Рымскай імперыі, у Нюрнбергу. Хоць аўстрыякі ўсяляк спрабавалі залучыць рэліквію ў Вену. Так што магчымасць авалодаць самай каштоўнай часткай кароны — добрая нагода падцерці нос баварцам. Пан Антоній ведае, што прапаноўвае... Пытанне, чаму падскарбій не паспрабуе з дапамогай рэліквіі вярнуць літасць Панятоўскага, не ўзнікала: позна. Кароль глядзі каб не выдаў у хуткім часе загад аб канфіскацыі маёмасці ў дзяржаўнага злачынцы. Дый пасля фіяска з артэфактам ад продка Цялка, святога Тарэла, Панятоўскі расчараваўся ва ўсялякіх дзівосных рэчах. Тады і Чорны Доктар са сваёй бандай былі ўцягнутыя ў здабыванне так званай трубы святога Георгія, якая мусіла пацвердзіць паходжанне Панятоўскага ад італьянскага роду Тарэла... А выйшаў пшык, труба выявілася папірусам з тэкстам Святога Пісання, які рассыпаўся ў руках, пячатка з гербам Святога Тарэла, перададзеная Панятоўскаму, стала падставай жарцікаў шляхты... Ля моста цераз раку Шверхат, дзе нядаўна збудавалі рэстарацыю, зайграла музыка — завіхаліся скрыпачкі, гундосіў кларнет, падсвіствала сумна флейта. Ранавата для тутэйшых баляў... Але ж трэба заманьваць публіку ў новае месца! — А як мог гэты... Арфанус трапіць на нашы землі? — Ну, давай паразважаем... — на твары Баўтрамея з’явіўся добра знаёмы выраз, як падчас вырашэння цікавай навуковай задачы. — Чатырнаццатае стагоддзе... На польскім троне — Казімір Трэці. У нас — князь Альгерд. Збірае землі, стварае княства. Ваюе супраць Тэўтонскага ордэна. Карл Першы Люксембургскі таксама ваюе... Нейкі час нават быў у палоне ў караля Казіміра. Можа, выкупіўся з таго палону, аддаўшы галоўны камень са сваёй кароны? А можа, заклаў яго ў апошнія гады, калі запазычыўся і нават цэлыя гарады раздаваў? Мог пазычыцца і ў князя Альгерда. Яшчэ б ведаць, дзе яго знайшоў пан Антоній. Лёднік хуткімі рухамі склаў куфэрачак, як быў. — На, схавай... Але цяпер Пранцішу падалося, што падарунак для канцлера пацяжэў ледзь не ўтрая і быццам агнём прыпякае пальцы... Адразу ўспомнілася прыпавесць пра караля, які хацеў для нейкіх патрэб раскалоць найрэдкі каштоўны камень... Ніводзін злотнік не браўся. Пакуль адзін з іх не паклікаў свайго вучня, і той раз-два — раскалоў... Бо не ведаў цаны той рэчы, якую разбівае. Перш чым выправіцца далей у шлях, Бутрым спытаўся, хаваючы няёмкасць: — Слухай, я не памятаю... Падпісаў я тую паперу пра добрыя ўмовы на мануфактурах? Вырвіч трохі памарудзіў, назіраючы за перайманнямі доктара, і з задавальненнем адказаў: — Не. Хоць пасланец падскарбія табе проста ў рукі пяро ўкладваў. Ты нават у паўмёртвым стане ўсё такі ж упёрты. Бутрым заспакоена кіўнуў і горка ўздыхнуў. — Усе нашы магнаты пра свае пасады пякуцца... А для Беларусі які шанец цяпер — пакуль Расія з Польскай каронай цягаюцца, незалежнасці дамагчыся... Адрадзіць нарэшце Княства... Былі б мы з табой, Вырвіч, інтрыганамі ды палітыканамі — спакусілі б які трэці бок, каб падтрымалі нас у супрацьвагу двум ардам... Выслізнулі б са сквапных суседскіх дзюбаў... Пранціш нахмурыўся. — Прасіць дапамогі чужынцаў у вызваленні сваёй радзімы — сумніўна, сам ведаеш... Памятаеш, Януш Радзівіл са шведскім каралём звязаўся, таксама купіўся на абяцанкі стварыць незалежную Літву... Быць шведскім васалам прысягнуў... I зацкаваны быў, як здраднік, пагарджаны і чужымі, і сваймі. — Так, Вырвіч. Воля на клінках чужых шабляў не прыходзіць. А свае, на жаль, найчасцей між сабою скрыжоўваюцца. Міжчассе выпала нам, скрыжаванне вечнае. Над Бадэнам свяціла сонейка, жоўклі на дрэвах лісты, варушыліся ў цесных надземных ложах лекавыя крыніцы, i было ўсе так міла, шло неадменна мусіла скончыцца нейкім жахам і блёкатам, развеяцца, як фантом ружы. У балеі на гербе горада па-ранейшаму добрапрыстойна сядзела пара сужонцаў, але ці падазраваў хто, што мройная ўсмешка кабеты была выкліканая ўспамінамі пра гасцяванне ў братоў-разбойнікаў?Раздзел чацвёрты ЯК ВЫРВІЧ У ЛЕКАВАЙ ВАДЗЕ КУПАЎСЯ
Грэкі верылі, што ў падземным царстве цячэ пяць рэкаў: Стыкс, Флегетон, Лета, Ахерон і Кацыт. Адсёрбнеш з Леты — забудешся нават на ўласнае імя, хоць бы і на такое гучнае, як Артаксеркс, Аменхатэп ці Франтасій. Да Флегетона сам не папрэшся, хіба якую жабоцьку ўдасца на неўрадлівых землях Аіда злавіць ды падсмажыць заманецца — агонь замест вады ў той рацэ. Калі ж ты такі нядошлы, што не знойдзеш і меднае манеткі для перавозчыка Харона — блукаць табе па беразе Кацыта разам з такімі ж галадранцамі ды практыкавацца ў галашэннях: авой, нат у пазасвецці месцейка нямашака... А самая страшная рака — Стыкс, на яе водах кляліся нават багі. I калі хто не стрымліваў клятву, год ляжаў як мёртвы, а тады яшчэ дзевяць гадоў меў баніцыі, выгнання. Пранціш Вырвіч мог бы ўцерці нос... ці што там замест яго ў той Стыкс, бо пабываў у падземным возеры пад Туравам. Вось дзе жахаў нацярпеліся! Сядзелі ў падводным чоўне, як хрушчы ў бляшанцы, а што навокал плавала — лепш не ведаць. Таму да ўсялякіх таемных рэчак, магічных крыніцаў і запаветных азёраў у менскага падкаморага былі адносіны насцярожаныя. Прамінулі часы, калі студыёзусам пераплываў у бочцы Вяллю. Ну, праўда, пасля двух збаноў добрага віленскага піва і патануць не страшна. I цяпер душа не ляжала, ды проста кіпцямі шкрэблася, як котка, ад неабходнасці зайсці ў падазроны дом, пры якім, аказваецца, былі i свае купальні... Натуральна, і пякельны пах адчуваўся мацней. — Пан бацька! Да Лёдніка, цокаючы па шэрых плітах падкоўкамі чаравікаў, крочыў высокі станісты малады чалавек у сіне-серабрыстым камзоле, у модным капелюшы, упрыгожаным аграфам з сапфірам, ну а драпежны нос і худы твар беспамылкова паказвалі на сваяцтва з Чорным Доктарам. Праўда, нос быў не такі доўгі, рысы твару больш мяккія, вочы не такія цёмныя, карацей, малады чалавек быў не столькі злавесны, як сумны. «I халаднаваты нейкі стаў», — мімаволі адзначыў Пранціш. Між тым дзверы партшэза адчыніліся, бацька з сынам абняліся, памаўчалі... За маўчаннем хавалася вялікае гора, пра якое абодва не ў стане гаварыць. — Ты ўсё яшчэ не вылечыўся... — недаверліва прамовіў малодшы Лёднік, выпрастаўшыся. — Значыць, недарэмна падрыхтавалі крэсла. Мясцовы лёкай хуценька падкаціў крэсла на колах — дыхтоўнае, абабітае габеленавай тканінай, з падлакотнікамі і падушкамі, з вялікімі бліскучымі коламі... Сапраўдны фатэль. Лёднік пастараўся ўскараскацца на новае месца з найменшай чужой дапамогай, падцягваючыся на руках. Алесь узяўся за адмысловыя ручкі за спінкай. — Прыслуга пачакае тут. Толькі вы, пан Вырвіч, пан бацька і я. Давераная асоба канцлера патрабуе таямніцы. I зброю тут пакіньце... Голас Алеся гучаў неяк... адчужана-механічна. Пранціш перадаў Сцяцко і Карусю іхнія з Лёднікам шаблі (эх, i шкада ж было развітвацца са сваім Гіпацэнтаўрам, прадзедавай рэліквіяй)... А што за давераная асоба — яны ж разлічвалі пабачыць самога графа Каўніца? — Гэта вырашаць не вам і не мне, — зноў з нейкім халадком у голасе адказаў Аляксандр Лёднік. — Каб найменшая магчымасць — я б ухіліўся ад высокага гонару быць пасрэднікам у гэтых... перамовах, якія вы ўчынілі. Але мне не пакінулі выбару. У апошняй фразе гучала сапраўдная горыч з прымешкам агіды. Спробы Пранціша нешта патлумачыць разбіліся аб параду менш гаварыць. Вырвіч агледзеў шэры каменны калідор, у які яны скіраваліся: вільгаць, смурод, свечы ў бронзавых кандэлябрах, падазроныя габеленавыя шырмачкі ля сценаў i рэха, як у пустой бочцы, — падслухоўваюць, не іначай. Калідор заглыбляўся ўніз, Алесю давялося прытрымліваць бацькава крэсла, каб не пакацілася само. Паварот... Цяпер крэсла трэба было штурхаць наверх, а на шэрых плітах калідора расцягнуўся доўгі чырвоны дыван. Белыя дзверы з пазалочанымі вензелямі нібыта самі па сабе расчыніліся, па вачах разанула дзённае святло, праўда, прапушчанае праз каляровыя шкельцы вітражоў. Зала, у якой яны апынуліся, была прыбраная ў модным егіпецкім стылі. Калоны распісаныя лотасамі і пальмамі, шырмы з выявамі фараонаў. Падлога, выкладзеная чорнымі, брунатнымі і жоўтымі плітамі, няроўная: пасярэдзіне ніша глыбінёй у дзве далані, у ёй тры дзіўныя зэдлікі з металёвымі ножкамі ў выглядзе львіных лап. У другім канцы — узвышэнне з дыхтоўным драўляным фатэлем, падобным да трона, са спінкаю ў выглядзе coкала з распасцёртымі крыламі. На троне сядзела пані ў багатым уборы малахітава-каштанавых адценняў, пад шчыльным цёмным вэлюмам. Праваруч пані высіўся яшчэ адной калонай чалавек у чорным, з тварам прафесійнага забойцы. A і фанабэрысты ж — вось табе я, войтава свіння. Ліцвінскія сваты ўселіся на зэдлікі, Лёднік, зразумела, застаўся ў сваім перасоўным крэсле. Пані дала знак ахоўніку. — Перад вамі давераная асоба імператрыцы Марыі Тэрэзіі і ягонай светласці канцлера фон Каўніца, — ляніва агучыў пан у чорным, не тыя госці, каб ліслівіць. Алесь кіўком пацвердзіў — значыць, ведае, хто там на егіпецкім троне. — Што вы хочаце перадаць высокім асобам? Прапанова канцлераўне рукі і сэрца падскарбія Рэчы Паспалітай пакінула загадкавую асобу пад вэлюмам, мяркуючы па ўсім, абыякавай. Затое фраза пра сірату, якая збегла ад Вялікага Отана, усхвалявала. Пані нешта пашаптала на вуха свайму канфідэнту. Той запатрабаваў прад’явіць падарунак. Пранціш справядліва заўважыў, што напачатку пасланцы хочуць мець пацверджанне цвёрдых намераў ягонай светласці графа фон Каўніца парадніцца з ягонай мосцю Антоніем Тызенгаўзам. — Гандлявацца ўздумалі? Дама раптам адкінула вэлюм і ўтаропілася злосным цёмным позіркам у просьбітаў. Сімпатычная даволі панечка, калі не зважаць на цяжкаватае падбароддзе і ніжнюю губу, што трохі выдаецца наперад... Дык вось хто быў уладальнікам «нядобрага дома» ў Бадэне! — Пані Тэрэза Радзівіл! Лёднік ажно наперад падаўся. — I якім бокам ваша мосць датычная сакрэтных справаў паміж аўстрыйскім канцлерам і польскім падскарбіем? Вырвіч скасавурыўся на Алеся: той стаяў, сціснуўшы кулакі і апусціўшы вочы... А ён чаго не папярэдзіў? Менавіта былая жонка Радзівіла Пане Каханку выкрала ў свой час панну Праксэду Бжастоўскую, менавіта яна трымала Лёдніка ў палоне ў сваім Белакамскім замку, дасюль у доктара апёк на грудзях ад ейнай гасціннасці... I, магчыма, менавіта акрутная пані Тэрка заплаціла забойцам, што застрэлілі Праксэду. Ясна, хлопец не ў гуморы, што змусілі слугаваць варагіні. Але ж слугуе! — Пан Каўніц асабіста папрасіў мяне сустрэцца з суайчыннікамі, бо хто лепей, чым я, разбіраецца ў справах Польшчы, — міла ўсміхнулася пані Тэрэза. — Яе імператарская мосць Марыя Тэрэзія цалкам мне давярае. Недарэмна ўзнагародзіла ордэнам за дабравернае жыццё! — Мусіць, яе імператарская мосць не ведала, што перад сваймі ўцёкамі ў Вену пані адсекла галаву пасланцу ўласнага мужа, бязвіннаму шляхціцу Чашэйку, і мусіла хавацца ад судовага пераследу! — не вытрымаў Пранціш, хоць і разумеў, што не варта цвеліць шалёную бабу, ад якой яны i так нацярпеліся. Але ўся дыпламатыя менскага падкаморага кудысь выпарылася. Выпарылася яна і ў пані Тэркі, як малако з распаленай бляхі, пакідаючы гарэлы дым. — Ваш Тызенгаўз — пусты, гнілы арэх! — твар пані пачаў чырванець. Ці не надарыцца з ёй зноў прыступ, якому аднойчы яны былі сведкамі? — Не ведае, куды кінуцца, каб за свае злачынствы не адказваць. Караля свайго прадае. Думаю, яго каралеўская мосць Панятоўскі не ўзрадуецца ягоным здрадніцкім захадам. А камень аддавайце! Ён Тызенгаўзу не належыць, а належыць імператарам Свяшчэннай Рымскай імперыі! — Ваша мосць, — нарэшце падаў голас Аляксандр Лёднік. — Нагадаю, што граф Каўніц паабяцаў мне ў вашай прысутнасці, што пасланцам падскарбія ніякай шкоды ўчынена не будзе. — Баюся, зараз ягонай мосці канцлеру не да пасланцоў палітычнага мерцвяка, — выскалілася Тэрэза Радзівіл. — Калі я ад’язджала, імператрыца была ў вельмі кепскім стане... Дактары — куды лепшыя за цябе, Лёднік, — кажуць, яе імператарскай мосці засталіся лічаныя дні... Пані Тэрэза пабожна перажагналася, завёўшы вочы да сіняй столі, распісанай даўгадзюбымі птушкамі, і нават усхліпнула ад гора горкага, самую кропельку фальшыва. Алесь відавочна страціў сваю холаднасць, якая так здзівіла Вырвіча і, несумненна, параніла Лёдніка. — Вы далі слова! За дапамогу ў зладжванні гэтай сустрэчы — не чапаць майго бацьку і яго сяброў і пакінуць у спакоі майго настаўніка, пана Кемпелена! На шчоках маладзёна гарэлі чырвоныя плямы... А пані Тэрэза, наадварот, супакоілася. — Аддайце вясельны падаруначак — і вольныя. Як ні павярні — дзіравым наверх... Пранціш напяўся. — Толькі ў рукі ягонай мосці канцлеру. Радзівіліха нават не раззлавалася — магчыма, не супраць была паназіраць за наступным відовішчам... Бо зала адразу запоўнілася знакамітымі янычарамі, асабістай гвардыяй Тэрэзы са Ржавускіх. Яны бесцырымонна абшукалі Вырвіча і Лёдніка, выкуліўшы апошняга з крэсла па падлогу. За прыніжэннем доктара пані Тэрэза назірала з асаблівай радасцю. Той не пачаў бессэнсоўную валтузню, толькі трымаў на твары пагардлівую ўсмешку. Гара драбязы, вывернутай з кішэняў ліцвінаў, пільна вывучалася панам у чорным, што можна было зламаць ці разбіць — ламалі і разбівалі... Толькі Лёдніку неахвотна пакінулі шкляніцу з лекамі, што вісела ў яго на шыі побач са срэбным праваслаўным крыжам — усё-ткі ў празрыстай вадкасці не боўталася нат мізэрнага каменьчыка. Вось калі Вырвіч пахваліў сябе за тое, што крадма перадаў японскі куфэрачак Карусю. — Адпусціце нас — і мы ўручым Арфанус пану канцлеру. Але Тэрэзу Радзівіл ужо калаціла ад злосці. — Так i думала, што пустыя гэтыя размовы! Знайшоў Літоўскі Д'ябал у Вільні камень, хвост распусціў: Арфанус! Калі ён праўда існуе, дык я па цаглінцы вашыя дамы разбяру i вантробы вашых знаёмых успару, а знайду. А вы мне не патрэбныя. Hi ты, смаркач... Пані паблажліва зірнула на Алеся, які працінаў яе ненавісным позіркам. — Я яшчэ не забылася, як ты на мяне пацукоў нацкаваў у капліцы, — думаеш, не даведалася? Алесь сапраўды ўспадчыніў ад бацькі незвычайныя таленты... Рухаць прадметы і гасіць свечкі на адлегласці не мог, а вось з жывёлкамі ўпраўляцца заўсёды ўмеў. — I ты, як цябе там, Выр-рвіч, — здзекліва працягвала пані, — паэта... «Згукі пекныя з Падняводдзя»... Ды яшчэ на мужыцкай гаворцы. Увесь мой двор рагатаў. Памятаю, як у судзе супраць мяне выступаў, язык як матавіла. А ты, доктар... — Тэрэза Радзівіл са свістам уцягнула паветра, — не ацаніў у свой час маю міласць, адпрэчыў, што я табе, нявартаму халопу, прапаноўвала... Другі б ад шчасця звар’яцеў! А цяпер — паглядзі на сябе, калека няшчасны, не здатны нат чарвяка раздушыць. Нікому ты цяпер не патрэбны, а мне тым болей. Лёднік усеўся на падлозе, нязграбна падкурчыўшы хворыя ногі, але ўмудрыўся надаць сабе выгляд фараона, які назірае за пабудовай піраміды. — Вы дарэмна так доўга ўнікалі прызначанага мною лячэння, ваша мосць, — а голас які паблажліва-ўладны. — Ваша хвароба зноў прагрэсуе. Беспрычынная жорсткасць, прылівы крыві, задыхлівасць... Вось і скура ўжо чырвоная ўся ад сасудаў лопнутых, і вочы памутнелі. Пачатак атлусцення назіраецца... Вось жа прыпаліць доктар, дык прыпаліць языком... Пані Тэрэза, якая сапраўды калісь намагалася зрабіць Лёдніка сваім «хатнім улюбёнцам», ужо не крычала, а ciпела, вырачыўшы вочы: — Атлусценне! Вочы памутнелі! Я табе ўчыню зараз лячэнне, паскуднік, і бандзе тваёй! Раптам пліты ў нішы падлогі, у якой знаходзіліся ліцвіны, праваліліся... Усё адбылося вокамгненна. Вырвіч з галавой апынуўся ў цёплай вадкасці, закалаціў рукамі, нагамі... Калі вынырнуў глытнуць паветра, светлая пляма наверсе знікла. Заманілі, як дурных шчанючкоў, каб патапіць! У цемры, дзе не было й драбочка святла, затое неверагодны смурод, чуліся плюханне і чыясь лаянка. — Бутрым! Ты дзе? У доктара ж ногі не працуюць... Але Лёднік адгукнуўся зусім спакойна: — Тут... Трымаюся. Гэта ж вада з вялікім дадаткам соляў і мінералаў... У ёй лягчэй быць на паверхні. Алесь, ты як? — Нармальна... — адказаў нябачны хлопец і раптам усхліпнуў. — Тата, тата... Прабач... Я зноў цябе падвёў... Я... яне варты цябе... Зноў усхліп, які перайшоў у мармытанні. — Даведаўся, што пані маці памерла... Першая думка — што ж ты яе не ўратаваў... Як i Праксэду... А потым — гэтае заданне... I зноў нібыта праз цябе. Брудная палітыка... Прыгразілі, што калі не буду слухацца... — Ціха, ціха, не самы зручны час для споведзі, — спакойна абарваў нервовы словапад Лёднік — ён валодаў здольнасцю набываць у час смяротнай небяспекі вось такую непрабівальнасць. — Мы жывыя, значыць, ёсць надзея патлумачыцца ў больш спрыяльнай абстаноўцы. Адчуваеце, тут плынь, і даволі моцная? — Яшчэ б не адчуваць... — прабурчэў Вырвіч. — Ведаць бы, у які бок рушыць... — Супраць плыні не мае сэнсу, — разважліва прамовіў Бутрым. — Значыць, аддаемся на волю бадэнскіх крыніцаў. — Каб не пагубляцца, — напружана азваўся Вырвіч, які не адчуваў сябе надта моцным плыўцом. — Гэта наўрад, — супакоіў доктар. — Мы ж не ў моры, а ў вузкай канаве... Шырыня, думаю, сажні два. Не больш. Вырвіч у гэтым упэўніўся, торкнуўшыся рукой у сцяну, парослую сліззю. Намоклыя цяжкія камзолы i боты давялося скінуць. Добра, што вада цёплая. Але наперад далёка не прасунуліся. Шлях перагарадзілі краты. — А што, Бутрым, можа, магіяй паспрабуеш? — са слабой надзеяй спытаў Вырвіч, дарэмна сілячыся страсянуць тоўстыя жалезныя пруты. Лёднік хмыкнуў у цемры. — Гэта не лыжка, не сагну. — Чакайце, я нырну... — прамовіў Алесь. Шумна плюханула вада, праз нейкі час шум паўтарыўся. — Да самага дна дастаюць... Але навобмацак пруты ржавыя. Адзін дык даволі вольна ў камні ходзіць... Давайце паспрабую залезці наверх. Пакуль у цемры чулася пыхценне Алеся, Вырвіч ліхаманкава мацаў краты, сапраўды шурпатыя, нібыта паедзеныя іржой, слізкую сцяну... А вось нешта у куце... Вільготнае... Цвёрдае... У лахманах. Палец патрапіў у выёміну, дакладней, вачніцу чэрапа, на якім яшчэ трымаліся рэшткі валасоў. Мярцвяк! Не першыя яны, значыць, у гэтай пастцы... Побач плюхнула вада, пачуўся голас Алеся. — Да верху даходзяць пруты, у камень заглыбленыя... Падобна, мы ўжо не пад домам, а ў натуральнай пячоры. Каб можна было зверху той прут, што ўнізе саслаб, падпілаваць, дык выцягнулі б... Бутрым уздыхнуў, вада плесканулася ад яго руху. — На, трымай, сын... Не выпусці. Метал мусіць раз’есці. Толькі тут няшмат... Алесь азваўся не адразу, відаць, вывучаў атрыманае. — Гэта што за шкляніца, тата? На пах... Не можа быць... Царская гарэлка? Самая моцная кіслата? Ты чаму яе з сабою насіў? Пранціша скаланула страшная здагадка. — Бутрым, ды што ў тваёй галаве рабілася? Ты, здаецца, хрысціянінам сябе вызнаеш... Лёднік адказаў глуха: — Слабы з мяне хрысціянін... Вось... Насіў, лягчэйпачуваўся... Ведаў, у любы момант спыню зямныя свае пакуты. Ясна, што ў іншае месца патраплю, чым Саламея... Але без яе — i так пекла мне. Да таго ж, рэчыва гэтае забяспечвае смерць настолькі пакутлівую, што... нібыта трохі зменшыла б грэх. Пранціш змог толькі вылаяцца. Халодны жах заварушыўся: гэта ж трэба, мог не дапільнаваць аднойчы і знайшоў бы старэйшага сябра з прапаленым горлам і страўнікам... — Глядзі, каб не патрапіла на скуру, сыне! — выгукнуў Лёднік, калі Алесь палез наверх, і дадаў ціха Вырвічу: — Няма такого кепскага становішча, у якім нельга было б знайсці штось добрае. Вось, пазбавіўся спакусы самагубства. А яшчэ — уяві, Вырвіч, каб з намі была Сафійка! Та-ак, гэта сапраўды страшна ўявіць... Можа, і не скінулі б у падземную ваду, але адправілі б на пацеху такім, як Мануцы і ягоныя ўладныя кампаньёны. А так ёсць надзея, што Ганулька са сваёй радзінай яе абароніць. Жалеза, вядома, за хвіліну не раз’есць нават сумесь азотнай і салянай кіслаты, так званая царская гарэлка. Але праз гадзіну агульнымі намаганнямі ўдалося выламаць пракляты прут з каменя. Вырвіч нават перастаў адчуваць смурод. Добра яшчэ, што ў іхняй бандзе ніхто жывот не адрасціў, праціснуліся ў шчыліну. Вырвіч, да сваёй злосці, даўжэй за худых Лёднікаў важдаўся, зноў даў сабе слова заняцца трэнінгам, як Бутрым вучыў. I пацягнуўся шлях па падземнай мінеральнай рацэ, у цемры і трывозе. Сцены рабіліся ўсё больш няроўнымі, то звужаліся, то пашыраліся. А самае страшнае — столь пачала апускацца. Вось ужо трэба галаву берагчы, каб не стукнуцца аб вострыя каменныя выступы... — Стойце! — выгукнуў, а часткова прабулькатаў Лёднік. I сапраўды, далей плысці было немагчыма, вада даходзіла да столі. — Можа, тут якія рыбы водзяцца ці кракадзілы, з якімі пан Алесь можа дамовіцца? — горка пажартаваў Вырвіч, адплёўваючыся ад салёнай жыжы, у якой відавочна прысутнічалі не толькі мінералы, але і ўсялякая дрэнь. — Нічога жывога, акрамя нас, не адчуваю, — усур’ёз адказаў Алесь. — Паспрабую праплысці наперад, колькі змагу — ці ёсць там выйсце, альбо будзем вяртацца. Пранціш уявіў доўгі шлях назад, ды супраць плыні... I скалануўся. Лёдніка ўсё часцей даводзілася падтрымліваць — цяжка плысці толькі з дапамогай рук — добра, ад сценаў можна адштурхоўвацца. Дый сам знямогся. Эх, мілая Дамініка, дзеткі дарагія, Яначка, Паўлючок і той, што яшчэ пабачыць свет... Ці будзе ў тым свеце твой бацька? Ці мо згніе ягонае цела на дне падземнай аўстрыйскай ракі? Лёднік між тым даваў сыну адрывістыя парады. Алесь некалькі разоў з шумам увабраў у сябе паветра... I пайшоў пад ваду. Пацягнуліся доўгія імгненні, кожнае — нібыта хтось за сэрца кранаў халодным пальцам. Вырпіч учапіўся ў напружены плячук Лёдніка — каб не кінуўся ўслед за сынам, на згубу. Вось імгненні зліваюцца ў хвіліну... Другую... Бутрым вось-вось вырвецца... А мо і варта паплысці на дапамогу? У самага спрактыкаванага плыўца даўно скончылася б паветра ў лёгкіх... Плёскат наперадзе... Ці падалося? Не... Вось ужо і шум вады, які можна параўнаць з пераможным гарматным салютам. — Алесь... Жывы... Голас Баўтрамея дрыжэў. Малады Лёднік адфыркаўся, адкашляўся. — Можна праплысці... Там пячора заўважна пашыраецца. Але задаўгаваты пераход... — Нічога, ты праплыў — і мы справімся! — павесялеў Пранціш. Сказаць легка... А пратрымацца пад вадой, у цемры так доўга... Пад канец у Пранціша ў вачах залатыя маланкі блішчэлі, а грудзі, здавалася, зараз разарвуцца. Якім жа салодкім ды свежым падалося паветра па той бок звужэння! I вада не такой салёнай... Аддыхаўшыся і адпляваўшыся, Пранціш усвядоміў, што тут даволі шумна — ці не вадаспад наперадзе? I плынь хутчэйшая, зносіць як трэску. I па-ранейшаму ўласнай рукі не разгледзіш. — Ды ўваскрэсне Бог... Ды растачацца ворагі яго... Ды бягуць ад аблічча яго тыя, што ненавідзяць яго...— замармытаў побач Лёднік словы малітвы. На шчасце, прорвы не сустрэлася — затое зверху месцамі ліліся струмені, і, падобна, выцякала вада ў нейкія бакавыя адтуліны... А вось... Не, не падалося... Ногі зачапіліся за цвёрдае. Мінеральная рака відавочна мялела. I сама вада стала як суп — ці водарасці ў ёй, ці сухое лісце, ці яшчэ нейкая гадасць... Каб хоць што пабачыць... I есці ўсё больш хочацца. Лекавымі солямі не наясіся... Мяркуючы па голадзе, яны тут больш за суткі квасяцца, як селядцы ў расоле. Дзіва што прывіды мсцяцца. — Мы з герам Кемпеленам машыну, якая ўмее гаварыць, ладзім! — дзесь побач распавядаў Алесь бацьку. — У яго ўжо была спроба стварыць такую. Забаўка атрымалася... А я хачу, каб яна яшчэ магла лічыць, рашаць самыя складаныя задачы... Гэта мяне яшчэ тады, калі мы з Пацучыным Каралём сустрэліся, зацікавіла: наколькі можна жывы арганізм паўтарыць у механізме? Лепш бы не ўспамінаў пра таго Пацучынага Караля, падумаў Вырвіч. У Баварыі патрапілі ў горад, якім кіраваў звар’яцелы герцаг, што абкружыў сябе штучнымі слугамі і вывеў новую пароду вялізных пацукоў, і тыя слугавалі яму, як сабакі. Алесь тады гэтых пацукоў за сабою звёў, тым і выратаваліся. — З баронам Кемпеленам пазнаёміліся, калі я механічнага пацука зладзіў... — працягваў задыханы расповед малодшы Лёднік, відаць, спрабуючы загладзіць сваю ранейшую непрыветнасць з бацькам. — Ён праўда разумны, гер Вольфганг... Але любіць штукарствы. Мне прыгразілі: данясуць імператрыцы, што ягоны механічны шахматыст — махлярства... Далібог, я не пасвечаны... Хаця здагадваўся. Барон ніколі сур’ёзна да свайго шахматыста не ставіўся, казаў — проста жарт майстра, разлічаны на дурняў. Кемпелена пагоняць з ганьбай, разам з ім — мяне... Канец нашым сумесным даследаванням і кляйно махляра на рэпутацыі абодвух. Калі не згаджуся выконваць усе загады пані Тэрэзы. Прабач, не ведаў, што ты згадзіўся ехаць сюды дзеля ратавання Сафійкі... Я ж вырашыў — ты палітычнай кар’ерай заняўся... Ахвотней у кепскае верылася... — Вы бачыце? Бачыце? Святло наперадзе! — вырвалася радаснае ў Пранціша. Не прывіды, значыць, мсціліся — ёсць выйсце! Святло прабівалася ў пячору скрозь няроўную, дастаткова вялікую, каб пралезці, адтуліну, да якой успаўзаў гразкі бераг. Цяпер Вырвіч мог агледзець іх знясіленую банду: босыя, мокрыя, здрапаныя, у парваных кашулях... Як ёсць каманда разбітага карабля. На бераг Пранціш выпаўз ракачом... Побач гэтак жа выпаўзаў Лёднік, ледзь ацалелы Адысей. Прасунуўся вышэй, пэцкаючыся ў чорнай гразі, стаў на калені, пахістаўся... I падняўся на ногі. Зрабіў некалькі няўпэўненых крокаў. Горкі смех вырваўся з ягоных вуснаў. — Трэба ж... Сапраўды лекавыя воды. Што ж так... запозна... — Саламея табе аднойчы сказала — ніколі не бывае запозна, — з цяжкасцю ўзняўся на ногі і Пранціш, вусны якога мімаволі расплываліся ва ўсмешцы. — Значыць, патрэбны ты на гэтым свеце, доктар. Бутрым трохі памаўчаў, пастаяў з апушчанай галавой... Потым распрастаў плечы. — Што ж, рушым на святло! I падыбаў наверх, усё больш цвёрда абапіраючыся нагамі аб гразкую чужую глебу.Раздзел пяты ПРА СКЛАДАНАСЦІ ВЫХАВАННЯ ПЕКНЫХ ПАНЕНАК
Рэдкі той кляштар, дзе няма гісторыяў пра зданяў. То Чорная панна, то Белая, то Чорны мніх, то Белы... А бываюць жа яшчэ і шэрыя здані. Вунь у беларускіх Гальшанах цэлы набор маецца! I ўвесь, лічы, пры іх уладальніку Паўлу Сапегу накалбаціўся з жорсткасці, жаху і туману. Калі абрушвалася сцяна фундаванага Сапегам кляштара, дойліды па старажытным звычаі вырашылі замураваць кагось жыўцом, каб каменні трымаў. А менавіта тую з жонак, што першая абед прынясе... Самая маладзенькая і патрапіла ды прыняла смерць пакутніцкую. А былі ж яшчэ тры Сапегавы жонкі, якіх адну за адной сужэнец паатручваў, і яны таксама камусь у прывідным выглядзе мсціліся. Ці проста млява луналі, ці скуголілі жаласна, ці імкнуліся вочы мінаку выняць прывіднымі пальцамі — сведчанні разыходзіліся. Праўда тое ці не, шаноўны падкаморы Менскага павета Пранціш Вырвіч не ведаў, але страшнае надмагілле Паўла Стафана Сапегі і ягоных сужонак бачыў. I аб тым шкадаваў — у жаху начным могуць прымроіцца такія безуважныя пляскатыя зеленаватыя твары... Вырвіч азірнуўся на сваіх спадарожнікаў, што разам з ім злосна стукаліся ў браму маленькага капуцынскага кляштара ў аўстрыйскіх гарах. Калі і не было тут легендаў пра прывідаў, то цяпер могуць з’явіцца. У туманісты лістападаўскі вечар прывалакліся невядома адкуль трое паноў у брудных падраных кашулях, мокрыя, босыя, трасуцца ад холаду, лаюцца на невядомых мовах. Ці вупыры, ці вадзяныя духі. I просяцца на начлег. А куды было падзецца? Вылезлі з падземнай ракі — апынуліся паміж гор ды ўзгоркаў, вакол ніводнае жывое душы, вечарэе, дзе Бадэн — невядома, ніякага жытла... Толькі агеньчык на ўзгор’і гарыць, каменная будыніна святлее... Ідэя перці туды і выдаць сябе за ахвяраў грабежнікаў належала Пранцішу. Ну не замярзаць жа ў лесе, толькі што пазбегнуўшы смерці ў вадзе! Але толькі здавалася, што кляштар блізка — рукой дастаць. А як палезлі па горнай сцежцы, да цемры караскаліся. Лёднік яшчэ падганяў, каб не змерзлі. Сам толькі на ногі стаў, не зусім цвёрда, і давай яму трэнінг... Так што абыякавасць мніхаў да просьбаў аб ратунку была як горкая рэдзька на закуску часныку. Толькі крыкі, што сярод прыхадняў — спрактыкаваны доктар і ўмелы механік, якія гатовы свае паслугі ў аплату за начлег прадаставіць, змусіла кагось заварушыцца за дыхтоўнай дубовай брамай. Пранцішу так і карцела дадаць: і паэт тут маецца, але, на жаль, паслугі паэтаў не каштуюць і меднага шэлега ў гэтым грубым матэрыяльным свеце. Так, не дужа падобныя цяперашнія капуцыны да свайго духоўнага настаўніка Францыска Асізскага — які нават чарвяка з дарогі прыбіраў, каб не раздушыць, і гімны Сонцу складаў. Праўда, насцярогу мніхаў зразумець можна: Бог ведае, хто тут бадзяецца, разбойнікі, дэзерціры, ці мала яны тых кляштараў папалілі, павыразалі... Урэшце тройца беларусаў адагрэлася ля манастырскага каміна, атрымала па брунатным балахоне з грубага радна, выхлебтала па місе поліўкі з проса і рэпы і літаральна павалілася на сеннік, ледзь здолеўшы прачытаць належныя малітвы. Шкада, з напояў далі толькі гусінага піва — простай вады. Зранку Лёднік павінен быў выдраць некалькі гнілых зубоў у капуцынскай браціі, Алесь — адладзіць ахвяраваны кімсьці кляштару гадзіннік з рухомымі фігуркамі Святога Сямейства, а Пранціш — разгаварыць мніхаў на прадмет плётак і чутак наконт аўстрыйскай арыстакратыі і схіліць сэрцы да большай гасціннасці. Што й было паспяхова выканана. I калі бляклае восеньскае сонца ўзлезла на самую гару дня, Вырвіч з Лёднікамі трэсліся на возе са сплеценымі на продаж кошыкамі, які браў кірунак ў Бадэн. Воз належаў не мніхам, ім забаранялася мець маёмасць, а змрочнаму таўсманаму аўстрыйцу з бліжэйшага ад манастыра хутара. Прычым капуцын, які адвёў гасцей на той хутар і якому таксама трэба было ў Бадэн, худы маўклівы старэча, ішоў за возам пешкі, як належала па старажытным запавеце ордэна. З-пад вострага капюшона можна было разгледзець толькі сіва-чорную бараду. А занесла ліцвінаў ні многа ні мала — вёрстаў за трыццаць ад Бадэна. За час, што адняло прымусовае купанне ды вяртанне, імператрыца Марыя Тэрэзія сапраўды выправілася на спатканне да сужонца, які ўжо колькі год знаходзіўся ў лепшым свеце, і звестка пра гэта дайшла, прынамсі, да капуцынскага манастыра і згубленага ў гарах хутара. Ад таго ж уладальніка воза даведаліся, што Марыя Тэрэзія даўно падрыхтавала ў Венскай крыпце Габсбургаў, што пад капліцай капуцынаў, годную магілу, напалам з мужам. Вялізны каменны ложак, на якім ляжаць яны абое ў каменным жа выглядзе. Пры жыцці «матухна ўсяе Еўропы» страшэнна раўнавала свайго Франца, які сапраўды быў ахвочы да жаночых вабнасцяў, і змушала начаваць толькі ў адным ложку з сабою. I каменны імператар быў высечаны скульптарам, знарок ці выпадкова, у такой паставе, нібы яму так і карціць з таго ложка ад пільнай сужонкі саскочыць. Так што Бадэн быў у жалобе. Госцейкі, якія панаехалі на лекавыя воды, спаборнічалі ў вытанчанасці жалобных строяў і найбольш тонкім выказванні гора. Адна панечка праславілася тым, што загадала пафарбаваць сваіх мопсаў у чорны колер. Але вуліцы моднага гарадка заўважна апусцелі. Забаўляльныя ўстановы пазачыняліся, гэта адно, а па-другое — усе, хто меў шанец патрапіць на пахавальныя цырымоніі, рынуўся ў Вену. Так што на траіх мужчынаў у капуцынскіх рызах і падзёртых плашчах, толькі не падпяразаных па звычаі вяроўкамі, ніхто ўвагі не звяртаў. Добра, што вострыя капюшоны дапамагаюць схаваць абліччы — рана яшчэ ўваскрасаць. I ў гасцявым доме «Зялёны дыямент» ля чумной калоны, дзе знялі другі паверх тыдзень таму — а здаецца, месяц прайшоў! — ніхто не азваўся. Дзверы адчыненыя, ні жывой душы, неахайна — хаця такі быў вылізаны дамок, калі засяляліся, нават складкі на фіранках як пад лінейку. Пранціш нахіліўся над раскіданымі на падлозе вельмі знаёмымі аркушамі... Што такое — ягоны рукапіс! Прыгоды рыцара Плексігласа з вогненным мячом! Вырвіч пахапаў з падлогі лісты i, калоцячыся ад злосці, набег шукаць злыдня-гаспадара. Той знайшоўся ў сваім пакоі на першым паверсе, у фатэлі, з мокрым ручніком на галаве. Ля хворага мужа завіхалася жонка, яе твар быў заплаканы, а погляд, якім яна сустрэла пастаяльцаў, — ненавісна-спалоханы. Гаспадар на справядлівыя прэтэнзіі Пранціша вызверыўся, як загнаны ў кут пацук. Што ягоныя жыльцы вытварылі, ён не ведае i ведаць не хоча, але праз ix у яго самавітым доме быў ператрус па загадзе даверанай асобы самой імператрыцы. Што шукалі, што забралі — гатэльшчыку як індыку да фісгармоніі... А хоча ён аднаго — каб паны махляры забралі свае рэчы і назаўсёды зніклі адсюль. А што яны махляры — адразу відаць, прыстойныя ў манахаў не пераапранаюцца. А вунь таго насатага пана на руках нядаўна насілі, а зараз сам прыбег. І не, іхняя прыслуга, два дзецюкі, не з’яўляліся. I добра. Чарнявы волат кухарку з тропу збіваў, да граху схіляў, а маладзейшы не толькі той кухарцы, але й пачцівай гаспадыні дома ўслед пляваў з нядобрымі словамі. Карацей, вымятайцеся, госцейкі, пакуль паліцыю не паклікалі! Які лёс японскага куфэрачка, Каруся ды Сцяцко, думаць не хацелася. Пакоі на другім паверсе, якія ліцвіны здымалі, нагадвалі размазаную п’яным мастаком карціну. Ніводнай цэлай рэчы. У адзення ўспоратыя швы, у ботаў паадрываныя абцасы, ножкі крэслаў паадламаныя, нават дошкі падлогі там-сям выдраныя. Дзверцы печкі з выцісненай калясніцай Геліяса адчыненыя, на падлозе рассыпаны вугаль... Вырвіч кінуўся туды, сунуў руку ў чорны рот печкі, памацаў... Забралі, ірады! Там, унутры, за выступам, куды агонь не дастае, Пранціш прыхаваў жменьку залатых у жалезнай скрынцы... Нічога не прапусцілі паскуднікі. Арфанус шукалі па-майстэрску. Пад нагамі хрумсцелі аскалёпкі шкляніц ад Лёднікавых мікстур. Добра, што паспелі адправіць куфры Сафійкі ў дом да пані Жылкі і практычны Вырвіч перахаваў у тых куфрах ладную частку Тызенгаўзавых грошай, разважыўшы, што ў пакоях Ганулькі, строгай маці сямейства, менш злодзеяў, чым у гасцявым доме. Лёднік задумліва складаў у хустку свае медычныя інструменты, беражліва сціраючы пыл. Ягоную доктарскую валізку нібыта цмок перажаваў, а ланцэты ды пінцэты толькі грэбліва адкінулі. Вырвіч гэтак жа беражліва збіраў патаптаныя, пакамечаныя лісты рукапісаў. Паколькі ўсё, што засталося цэлым і ўяўляла каштоўнасць, злыдні вынеслі — а чаго цырымоніцца з маёмасцю мерцвякоў? — здабыча змясцілася ў двух клунках. I пераапрануцца не было ў што. Пранціш паспрабаваў быў замест шэрых ад старасці драўляных чаравікаў, што ім вылучылі ў манастыры, абуць свае парэзаныя боты з ададранымі падэшвамі — але ўпэўніўся, што як ні падвязвай вяроўкамі, далёка ў гэтых калеках не пройдзеш. Што ж, такое тут сала, як у зайца пер’е. Так і пайшлі шукаць дом пані Ганны Жылкі, у капуцынскіх балахонах. Можа, i лепей... Хто на сціплых мніхаў ордэна, якія павінны сілкавацца толькі ад жабравання, увагу зверне? Адна добрая фрау ля карчмы нават спрабавала ўсунуць Лёдніку пфенінг, відаць, як самаму высокаму і худому. Дыхтоўная камяніца паноў Жылкаў з зялёнымі аканіцамі, пад вострым чарапічным дахам ля храма Яну Непамуцкаму чамусь карысталася сёння папулярнасцю... Ля цяжкіх дубовых дзвярэй, акаваных жалезам, тоўпіліся людзі. А менавіта дубаломы ў мундзірах асабістай гвардыі Ржавускіх. Мусіць, тыя самыя, што абшуквалі Лёдніка і Вырвіча ў егіпецкай зале, а затым ператрэслі іхнія рэчы ў гасцявым доме. Кепска, што з імі быў пан у форме мясцовага паліцмайстра. Трое капуцынаў спыніліся за рагом суседняга дома, услухоўваючыся ў размову. Размова была гучнай, бо гаспадыня адказвала з акна на другім паверсе. Даволі рэзка запэўніваючы, што ніякіх зладзеяў у яе доме ніколі не было і не будзе, а на гвалтоўны напад яе людзі адкажуць кулямі. А хто з нападнікаў ацалее — скончыць жыццё на шыбенщы, як толькі шаноўны бурмістр фон Вальцэр вернецца з Вены. — Вельмішаноўная фрау Жылкаф, — жаласным голасам апраўдваўся паліцмайстар, — вы ж ведаеце, як я шаную i ваша пачцівае сямейства, i яго мосць фон Вальцэра. Але зразумейце маё становішча, мілая фрау Жылкаф — у гэтых паноў папера, падпісаная імператрыцай, хай Гасподзь дасць ёй найлепшае месца ў садах нябёсных. Згодна з той паперай прынцэса Радзівіл прадстаўляе ў Бадэне інтарэсы дома Габсбургаў. А яе высокасць сцвярджае, быццам у нашым горадзе з’явіліся людзі, што прыўлашчылі вялікую каштоўнасць дома Габсбургаў, якую належыць вярнуць імператару Ёзафу. А мой жа ты свой, ды няродненькі... Бач ты, пані Тэрка хоча цяпер уцерціся ў міласць да імператара Ёзафа! Значыць, задумала камень з кароны Карла Вялікага яму асабіста прэзентаваць, у абыход канцлера. — Яснавяльможная пані Жылкаф, ну ёсць жа сведкі, што ў ваш дом забеглі бандзюганы, якія купальню разнеслі! Ганулька ганарыстa адказала, што ніякіх бандзюганаў не ведае, а сваіх добрых сяброў і іх слугаў бярэ пад сваю апеку. I ёй падаецца дзіўным, што тыя сябры, пан Пранціш Вырвіч i доктар Баўтрамей Лёднік, некуды з’ехалі, пра гэта не папярэдзіўшы, і яна збіраецца іх шукаць. Яе падтрымаў, таксама высунуўшыся ў акно, старэйшы сын, той самы кірпаносы Валенты, — відаць, не стрымаўся, каб не давесці, што фактычна ён — галоўны ў сям’і. Пагразіўся прыхадням — і неахвотна знік. Матка, мяркуючы па ўсім, загадала шчаўліку не высоўвацца. Паліцмайстар зноў заныў, разрываючыся між двух вялікіх начальстваў. З аднаго боку — бурмістр і ягоная сваячка пані Жылкава. З другога — улюбёнка імператрыцы Тэрэза Радзівіл, якая, безумоўна, добра знаёмая з кіраўніцтвам горада і залатым пясочкам іх сцежкі пасыпала. Слова ўзяў чалавек у чорным, ахоўнік пані Тэркі. Ён ветліва папрасіў пані Жылку, якую, бясспрэчна, праз яе дабрыню i добразычлівасць увялі ў зман, пашукаць у рэчах сваіх падазроных гасцей — двух мужчын і дзяўчынкі — каштоўнасць дома Габсбургаў. Іначай справа пяройдзе ў імператарскі суд. I нават зачытаў з паперы, што менавіта шукаюць: драўляную скрыначку велічынёй у два вяршкі, упрыгожаную чорнымі знакамі, якую немагчыма адчыніць звычайнымі спосабамі. Значыць, пры Тызенгаўзе меліся шпегі. Хаця хто б сумняваўся... Раптам у акно замест гаспадыні высунуўся Карусь, яго санлівая фізіяномія не выказвала ні страху, ні трывогі, і голас быў лянівы. — Так бы адразу паны і сказалі, што ім трэба, — пушчанскі хлопец гаварыў на ламанай нямецкай мове цалкам уцямна. — А то б’юцца ды б’юцца... I кінуў уніз нешта невялікае. Чалавек у чорным схапіў кінуты прадмет, нібыта не верачы ў сваё шчасце, і вуліца ля дома з зялёнымі аканіцамі апусцела, як талерка са свежымі аладкамі ў багатым дзятвой доме. Толькі паліцмайстар выкрыкваў дрыжачым голасам словы ўдзячнасці ды прасіў літасці за праяўленую непавагу. Падобна, Карусь аддаў нападнікам Арфанус. Мо і лепей? Але Пранцішу ўсё-ткі было прыкра. Няўжо вось так проста, за гарэлы блінец, прайграць паскудніцы Радзівілісе і зноў яна толькі пасмяецца над імі? Алесь побач аж калаціўся ад гневу. Толькі Лёднік спакойны, мармыча сабе пацеры пад нос у глыбі капюшона, як праўдзівы мніх. Нарэшце, калі сышоў паліцмайстар, насмеліліся пастукацца ў дом з зялёнымі аканіцамі... Калі ўдалося трапіць праз пільную варту ў дом... Ну што там апісваць сустрэчу тых, хто трывожыўся адзін за аднаго? Сафійка раўла, павіснуўшы на шыі ў таткі, і ніколечкі не саромелася, што яе палічаць малой смаркачкай. Вочы Ганулькі свяціліся цёплым цёмным агнём. Вядома, усе дзівіліся цудоўнаму ацаленню Баўтрамея. Карусь і Сцяцко шырока ўсміхаліся. Толькі старэйшы Ганульчын сынок, кірпаносы Валенты, пазіраў насцярожана. Нават малыя Жылкавы выбраліся са свайго пакоя, і Адаська, усё яшчэ з перавязанай рукой, таксама радасна кінуўся да Лёдніка: — Пан доктар! Пранціш у чарговы раз дзіву даўся, чаго гэта да пагрознага мізантропа Лёдніка цягнуцца малыя дзеці і гожыя кабеты... Не, пра кабет згадваць не варта. Самую гожую і адзіна патрэбную Баўтрамей страціў. Калі пераапранутыя i накормленыя недатапельцы, застаўшыся у коле пасвечаных, дайшлі да расповеду, што з імі здарылася, пані Жылкава схапілася за галаву, а Сцяцко, не ведаючы, як спагнаць гнеў, ляснуў кулаком у сцяну... Не прабіў, не Баўтрамей. Гнеў парубка са Львоўшчыны быў зразумелы: іх з братам Грыцко пані Тэрэза хацела прадаць рэкрутамі ў аўстрыйскую армію — гандаль такі ў сваіх украінскіх маёнтках завяла. А калі Лёднік з Пранцішам братоў вывезлі ў Беларусь, Грыцко загінуў у перастрэлцы, учыненай дзеля забойства панны Праксэды Брастоўскай. — Вось гадаўка! А мы з Карусём так і адчувалі, што паны ў бядзе. Чакалі, чакалі... Потым да нас жаўнеры падляцелі, хацелі звесці ды абшукаць, — блішчэў чорнымі вачыма Сцяцко. — Ну, шаблі ў нас з сабою былі, дый не хліпкія мы з Каруськом... Значыць, і праўда купальню разнеслі... — Нікога хоць не пазабівалі? — строга папытаўся Чорны Доктар. Мацакі моўчкі зірнулі адзін на аднаго, паціснулі плячыма. — Толькі насілкамі панскімі кагось пасшыбалі. Але, здаецца, не насмерць, — пачухаў патыліцу Карусь. Ну, калі шпурнуць у кагось партшэз... — Ды як жа ты, такі адчайны, пані Тэрэзе вось так проста каштоўнасць, давераную твайму пану, аддаў? — не стрымаў дакору Пранціш. Карусь нават не змаргнуў. — Яны што прасілі? Скрынку прасілі. Вось і атрымалі скрынку. Змесціва вось... Хлопец раскруціў свой тканы пояс... Арфанус падміргнуў мутна-крывавым вокам. Лёднік не здзівіўся, толькі кіўнуў галавой, значыць, здагадваўся. Сам жа навучыў Каруся японскі куфэрак адчыняць... Алесь, які не бачыў яшчэ легендарны апал, з цікавасцю пакруціў яго ў пальцах, паднёс да вачэй... — I як доўга Радзівілавы паслугачы не зразумеюць, што ў іх пустышка? — змрочна ўдакладніў Пранціш — Калі Гасподзь дапаможа, дык і не зразумеюць. Хлопец паціраў збітыя суглобы пальцаў. — Дык вось для чаго табе белы камень патрэбны быў! — усміхнулася Ганулька і патлумачыла: — Карусь паклаў у той куфэрак мой адуляр. — Папрасіў у пані напрамілы бог які-небудзь каменьчык, — кіўнуў хлапец. — Не сквапная пані, разумная. Значыць, Ганулька ўмудрылася патрапіць у кароткі спіс асобаў жаночага полу, якіх Карусь не лічыў за грэх слухацца. Дагэтуль у ім была толькі Саламея Лёднік... Ну і трохі Сафійка. — Добра, пад рукой меўся, на туалетным століку. Ад цётачкі дастаўся месяцавы камень, адуляр, — патлумачыла Ганулька. — Ён неапрацаваны, цётачка казала — ад галавы дапамагае. Як галава баліць — пакачаць яго па лбе. Пранціш з павагай зірнуў на пушчанскага дзікуна. — Першы ж злотнік, вядома, скажа, што гэта не апал, — задумліва прагаварыў Лёднік. — Але, з другога боку, сведкаў, што там у кароне насамрэч было, даўно зямля з’ела. Алесь, хто зможа ў вас адчыніць японскі куфэрак, падобны да таго, што мы ў пана Пачобута-Адляніцкага ў Вільні бачылі? Толькі складаней, хадоў на трыццаць задачка... Аўстрыйскі студыёзус задумаўся. — Хіба мой настаўнік, гер Кемпелен. Пранціш здзівіўся. — Ды што ім дрэва пашчапаць без усялякіх прамудрасцей? — Пабаяцца змесціва пашкодзіць, — упэўнена сказаў Лёднік. — Там дрэва так апрацаванае, што мацнейшае за жалеза. Ну, калі надакучыць палюбоўна разбірацца — могуць і пілаваць. Але ў любым выпадку часу ў нас няшмат. Трэба скарыстацца тым, што ворагі нас лічаць нябожчыкамі, і самім перадаць Арфанус канцлеру ды распавесці пра інтрыгі пані Радзівіл. Іначай не выблытаемся. Пранціш моўчкі кіўнуў. Даручэнне падскарбія належыць выканаць. Нават калі Лёднікі могуць зараз кудысь з’ехаць, схавацца, у Пранціша сям’я засталася ў Беларусі. А Тызенгаўз помслівы. I галоўнае — шляхецкі гонар, які застанецца заплямлены: выйдзе, што прыўлашчылі грошы і падарунак для канцлера. Ну і ёсць надзея, што графу Каўніцу не дужа спадабаюцца выбрыкі пані Тэркі. — Толькі, пакуль не скончацца ўсе жалобныя цырымоніі, спрабаваць дарэмна, — запэўніла Ганулька. — Думаю, хіба пасля Калядаў атрымаецца. Пакуль лячыцеся, адпачывайце. Уранку Пранціш прачнуўся ад грукату ў суседнім пакоі, які займаў Лёднік. Пабег глядзець — доктар з падлогі падымаецца, злосны, локаць пацірае. Уздумаў кітайскія трэнінгі аднавіць, па сценах скакаць. Як шкаляр, далібог. Вось Сафійка на дзіця ўсё менш падобная. Box, адчувае дзеўка сваю моц над сэрцамі. Неяк Пранціш сядзеў у бібліятэцы — быў такі дыхтоўны пакой у Жылкавым доме, з высокімі шафамі чорнага дрэва, запоўненымі фаліянтамі, з вялізным мядзяным глобусам, з утульнымі скуранымі фатэлямі, — і гартаў цяжкую таміну французскай рыцарскай паэзіі. Не тое каб Вырвіч добра ведаў старафранцузскую мову, але прыгожыя моманты знаходзіў, якія маглі прыдасца для паэмы пра харобрага Плексігласа. Раптам пачуліся крокі, і праз расчыненыя дзверы падкаморы пабачыў у калідоры кампанію: наперадзе шыбуе Сафійка з прыгожым разьбяным куфэркам са слановай косткі ў руках, за Сафійкай — пан Валенты Жылка, што з усіх сіл намагаецца падавацца дарослым ды важным, за імі — змрочны боўдзіла Карусь, рукі за поясам... I мармыча павучальна: — Не справа паненкі — гуляцца ў шахматы. А Сафійка вачыма як блісне — ды выпусціла куфэрак... Пранціш мог свой рукапіс закласці — знарок. Ды яшчэ так выпусціла, каб шахматныя фігуркі, зграбненькія, з залатымі налепкамі, па калідоры рассыпаліся. I ганарыста, з выклікам глядзіць на пушчанскага хлапца: — Ну што стаіш? Падбірай! Карусь моўчкі стаў на калені, пацягнуўся за раскіданымі фігуркамі. — Усё роўна паненка Соф’я да гэтай гульні здольнасцяў не мае. Лёднічанка ўспыхнула ад гневу, юны Валенты зараз жа памкнуўся абараняць гонар сваей дамы i замахнуўся на дзёрзкага слугу. — Змоўч, халоп! Але Карусь, не ўстаючы з каленяў, перахапіў кулак паніча так, што той скрывіўся ад болю. Твар дзікуна страціў санлівы выраз, сінія вочы схаладнелі да хрышчэнскага лёду. — Я пану не служу. Я толькі Лёднікам служу. У вольнай пушчы нарадзіўся. З ваўкамі гуляў, на мядзведзя хадзіў. Слугам Сатанііла насы раўняў. Пранцішу ўсё меней падабалася сцэна. Не забыўся яшчэ, як калісьці ён, недавучаны шкаляр, ставіў свайго слугу доктара Лёдніка на калені і змушаў цалаваць сабе руку — хацелася дурному шчаўліку сцвердзіць сваю значнасць перад вучоным ганарыстым халопам... Дасюль сорамна. Але ж зазвычай арыстакратам за падобнае і ў галаву не прыйдзе саромецца. Здаралася, такіх жа братоў у шляхецтве, толькі бедных, замардоўвалі... Паніч Жылка вырваўся з хваткі Каруся ўвесь чырвоны ад злосці. — Слуга! Нікчэмнасць! На шляхціца руку падымаць? Ды я цябе... Карусь, як нічога не было, працягваў збіраць пешак ды ферзёў у куфэрак. Вырвіч не паспеў умяшацца — знерваваная Сафійка тузанула шляхетнага кавалера за рукаў: — Пан Жылка, не варта. Пойдземце. Валенты неахвотна скіраваўся да шахматнага століка ля акна бібліятэкі. Сафійка азірнулася на слугу, які поўзаў пад яе нагамі. Пранціш мог прысягнуць — ейныя прыўкрасныя вочы збліснулі зласліва пры гэтым відовішчы: — Закончыш збіраць — прынясеш нам. Карусь прамаўчаў, звяртаючы ўвагу на паненку не болей, чым на сцяну. Сафійка расчаравана прыкусіла ружовую губку, рэзка развярнулася... I ледзь не ўрэзалася ў дзядзьку Пранціша. Сустрэлася з ягоным нязвыкла суровым позіркам, сумелася... Апусціла вочы, пачырванела... «Не, не падобная яна да маці, — з горыччу падумалася Вырвічу. — Трэба абавязкова пагаварыць з Лёднікам пра хросніцу». Пранціш затрымаўся каля Каруся, які акуратна складваў апошнія шахматы ў куфэрак. — Асцярожней, хлопец. Той нават не зірнуў на пана. — Гасподзь — шчыт мой. Што тут зробіш... Рабом можна быць, нават маючы палац, i не стаць рабом, нават калі цябе прададуць i паставяць на калені. Цяпер упартая адмова хлапца садзіцца за стол з гаспадарамі і займацца «панскімі фіглямі» бачылася зусім не праявай сціпласці. Дзіўна — у доме сабралася поўна моладзі ды дзятвы, але ўсе паасобку... Вось калі ў Капанічы прыязджалі госці, абавязкова цесць Пранціша, пан Гараўскі, зладжваў шумныя гульні. У шарады, у фанты... Ці проста ўсе сядзелі ля каміна, у нетутэйшым водары кальяна, якім аматар усходніх дзівосаў пан Валенты Гараўскі нязменна пыхкаў, і распавядалі адзін аднаму цікавыя гісторыі, чыталі ўслых якуюсь новую кнігу — толькі не блюзнерскі французскі раман, гэта ў сябе ў пакоях. Спявалі, гралі хто на якім інструменце... Нават Пранціш трохі на мандаліне брынькаў. Дамініка малявала, дзеткі гуляліся з цацкамі... Вырвіч ледзь не ўзвыў ад тугі па тых чароўных сямейных вечарах. Тут жа гаспадыня строга пільнавала, каб было ціха і пачціва, і кожны з прыслугі штохвілю меў карысны занятак або маліўся. Лёднік на самоце займаецца гімнастыкай ці калбаціць лекі для сябе ды Жылкавага сямейства, ну яшчэ часам з панам Месінгам нейкую навуковую навіну абмяркуе. Сафійка муштруе кавалераў, а Алесь... Вырвіч неяк зазірнуў у ягоны пакой — хлапец сядзеў за сталом, перад ім туды-сюды бегала мыш... Нібыта на нітку навязаная. А малодшы Лёднік, засяроджана паглядаючы на паддоследную жывёлку, нешта занатоўваў у сшытку. Нічогенька сабе баўленне часу для маладзёна! А калі Бутрым паспрабаваў далучыць сынка да абмеркавання свайго апошняга артыкула ў венскім навуковым часопісе, нядаўні студыёзус пачціва заявіў, што чытаў, ацаніў. I цяпер калі і будзе прапаноўваць да друку свае ўласныя артыкулы, дык толькі пад псеўданімам. Каб больш не параўноўвалі нейкага там даследчыка-пачынальніка Аляксандра Лёдніка з сусветна вядомым бліскучым палемістам Баўтрамеем Лёднікам, якога пераўзысці немагчыма. За пачцівасцю праглядала застарэлая крыўда, як скрозь дарагія карункі — балючыя шнары. З Ганулькай адносіны выбудоўваліся... незразумелыя. Былая нявеста пазбягала размоў з колішнім жаніхом. Прывітаецца, гледзячы міма, і ўсё. З Лёднікам куды вальней паводзілася — і пра здароўе сваіх дзетак параіцца, і пра пакручастыя шляхі пана доктара са шчырай цікавасцю ды спачуваннем параспытвае... Ну грэшны, грэшны Пранціш... Хоць і думкі не дапускаў здрадзіць Дамініцы, але ўяўлялася: а як бы склалася жыццё вось з гэтай кабетай? Прыгожая... Hi твар, ні пастава не расплыліся... Добрая, але і строгая. Няма больш той рахманасці — «ешце мяне мухі з камарамі», — якая, прызнацца, драгуна Вырвіча раздражняла. Недагаворанасць адчувалася, як пах пажарышча, знарочыстае пазбяганне чапляла за жывое. І ўсё мацнела злачыннае жаданне — расцвеліць, разадзьмуць прысак былых пачуццяў... Урэшце Вырвіч наважыўся і сам перапыніў пані, калі побач не было чужых вачэй. — Пані Жылка... Ганулька... Нешта мы з вамі... з табой... нейкія стрэмкі не выцягнулі з мінулага. Няўжо ў хуткім цёмным позірку, акрым насцярогі, мільгануў спалох? — Не разумею, пра што васпан... Пранціш не наважыўся ўзяць гаспадыню дома за руку. — Я вельмі вінаваты перад вашаю мосцю. I так і не папрасіў асабіста прабачэння... Паверце, я адмовіўся звязаць жыццё з вамі зусім не таму, што вы мелі ў маіх вачах нейкія недахопы... Гэта я быў не варты вас... Вы... цудоўная... А словы як цяжка прыходзяць! Ганулька ганарыста закінула галаву ў карункавым чорным каптурыку. — Гасподзь упраўляе як лепей. Хіба я была б шчаслівай з чалавекам, які мяне не кахае? Вырвіч няёмка кашлянуў. — Зрэшты, і на мне грэх, — працягвала гаварыць занадта роўным тонам Ганулька. — Не схаваю — калі даведалася, што вы аддалі перавагу нейкай... амаральнай асобе, прыгоннай танцорцы... Змірыцца было цяжка. А потым, калi яна ад вас збегла i вы таксама атрымалі гарбуза, — я радавалася вашаму болю. Так што... прабачце мяне. Пранціш мог толькі пакланіцца такой дабрадзейнасці і міласэрнасці ды рэціравацца... — Пан Вырвіч! Ганулька стаяла на фоне сцяны з фанабэрыстымі фамільнымі партрэтамі такая збянтэжаная ды расчырванелая... — У мяне... просьба... Раз ужо нас лёс звёў... Вы так ні разу мяне i не пацалавалі. А я столькі ўяўляла... Сэрца Пранціша падскочыла, як заяц у жыце. Кахае! Усё яшчэ кахае! Увесь гэты час пра яго, здрадлівага жаніха, думала! I гэта ж усяго толькі пацалунак... Але Вырвіч быў дастаткова сталы, каб разумець, што не сардэчнае пачуццё яго прыемна ўсхвалявала, а задаволенае самалюбства. I гэта яшчэ больш сорамна... Дабіўся, дурань, разадзьмуў прысак... Узрушыў прыстойную кабету вось да якіх просьбаў. Але Ганулька сама абарвала няёмкую сітуацыю. Закрыла твар рукамі, засмяялася горка: — Прабачце, не ведаю, што найшло... I Вырвіч з палёгкай пацалаваў яе тонкую далікатную ручку... Намагаючыся не звярнуць увагі, што пальцы трохі дрыжэлі. А наступствы сцэны ў бібліятэцы праявіліся ў той жа дзень. Пані Жылкава, мілая Ганулька, запатрабавала ў Лёдніка пакараць ягонага слугу, які пасмеў падняць руку на маладога гаспадара дома. Тут дараваць няможна. Як Гасподзь казаў, хто шкадуе розгі сыну свайму, не любіць свайго сына. А слугі — таксама дзеці нашыя. — Я ніколі не падымаў руку на сваіх дзяцей i на прыслугу, — цвёрда адказаў Баўтрамей. — I не веру ў віну Каруся — ён сумленны i добры хлопец. Ці вам не ведаць, пані Ганна, як часам злоўжываюць тым, што слуга не можа абараніцца? Заўвага біла па балючым. Князёўна Паланэя Багінская калісьці змусіла сваю прыслугу Ганульку адправіцца замест сябе у кляштар. А калі падман выкрыўся — на сваю верную кампаньёнку проста забылася i той давялося зведаць сапраўднае пекла. — Гасподзь падзяліў людей на паноў i слуг, — лагодна азвалася Ганулька. — I парушаць гэты закон нельга. Слуга павінен быць рахманы і цярплівы. Я сама гэтым кіравалася. Пранціш не вытрымаў і распавёў, чаму быў сведкам. Пані Жылкаву ні ў чым не пераканаў... Што хацець — матка заўсёды на баку дзіцяці, а сынок, напэўна, наплёў жахаў пра напад. А вось Лёднік пераняўся. I вечарам Пранціш чуў з яго пакоя абураны, плаксівы голас Сафійкі: — А чаму ты не са мной займаешся матэматыкай, а з гэтым дзікуном? Кніжкі яму даеш... Гісторыі расказваеш. Нават фехтаваць вучыш. А мне ні разу шаблю у руках патрымаць не даў! Ён хто табе? Ніхто! Ты яго купіў! Маці таксама на яго час траціла, усё даравала... А ён на яе бурчэў. Голас Бутрамея быў не столькі гнеўны, колькі разгублены: — Дачушка, ты не забыла, што дзед твой скуры вырабляў, а бацьку таксама прадавалі ў рабства? Адкуль у табе гэтая пыха? «Ды не пыха тут», — з прыкрасцю падумаў Пранціш. Ён паспрабаваў давесці Бутрыму: Сафійка — падлетак, сама заблыталася... Ёй падтрымка пасля смерці Саламеі патрэбная, а бацька ў сваіх перажываннях замкнуўся. Дзіва што дзеўка раўнуе яго. А чубы праз красунек у хлапцоў заўсёды трашчалі. — З’язджаем, — змрочна абвясціў Баўтрамей. — Хопіць непрыемнасцяў праз нас гэтаму дому. А назаўтра да Бутрыма прыйшоў Карусь. — Не трэба праз мяне з пані Ганнай сварыцца. Тут вам з паненкай бяспечна. Адсцябай мяне добра, хай кірпаты паніч супакоіцца. Не бойся, я моцны, мне гэта — цьху... А калi не можаш — добры ты занадта, пан, — загадай, каб я даў сябе адсцябаць гэтаму... кірпатаму. Без твайго загаду не дазволю нікому сябе крануць. Рукі вырву. А Бутрым... Што Бутрым? Моцна абняў падапечнага ды запэўніў, што хутчэй сябе дасць збіць, чым кагось з бліжніх. Два дурні. Каб прафесар Лёднік такі паблажлівы быў, калі студыёзуса Вырвіча ў карцар адпраўляў у Віленскай акадэміі. Давялося ўмешвацца спрактыкаванаму суддзі. Лясун наадрэз адмовіўся зманіць, што яго пакаралі, — не можна лгаць, і ўсё. Прасіць прабачэння адмовіўся таксама — віны перад кірпатым не адчувае, таксама атрымаецца мана... Перад Ганулькай Пранціш мянціў языком доўга, прыгожа і дарэмна. Пані шчыра не бачыла нічога заганнага, каб даць пытлю праштрафленаму прыслужніку. Сама колькі перацярпела — і ад княжны Паланэі, і ў кляштары... Пакуты целу — ратунак душы. Сцяцко цішком прызнаўся пану Вырвічу, што Каруська нешта задумаў: клунак збірае... Ці не ўцячы мысліць? Прападзе хлопец... Такога ладнага і дужага схопяць — ды ў рэкруты. Затое пан Валенты Жылка, пачуўшы, што госці, каб не рабіць яму прыкрасці, з’едуць i звязуць з сабой чароўную Сафійку, адразу ацаліў абражаны гонар, задаволіўся выбачэннямі i абяцаннем, што дзёрзкі слуга не будзе трапляцца яму на вочы. Алесь увесь гэты час прабавіў у сваім пакоі, вывучаючы мышыны арганізм. Так што пасля смерці Саламеі нагадвала сям’я Лёднікаў разбіты карабель, абломкі якога паныла гайдаліся на хвалях. Карусь умову не паказвацца ў панскіх пакоях успрыняў як заўсёды — моўчкі, не змяніўшыся ў твары. Гэтак жа, як параду выкінуць з галавы думкі пра ўцёкі. Зараз, на чужыне, разам трэба трымацца. А разам атрымлівалася кепска. Алесь, відаць, цяжка перажываў, што дапамог клятай Тэрэзе Радзівіл — каб не ягонае пасрэдніцтва, з пані ніхто i гаварыць не стаў бы, ні пра шлюб падскарбія, ні пра камень. Сафійка на ўсіх дзьмулася — колькі можна сядзець у доме, як у вязніцы? — і даймала капрызамі пана Валентага Жылку, які быў з таго шчаслівы, а часам мела ласку пагуляць i з ягонымі малодшымі братамі. Лёднік мэнчыўся, што дзеці аддаліліся, а выправіць не меў ні моцы, ні досведу. Знайшоў прасторную залу для трэнінгаў у сутарэннях, часам Пранціш з ім сыходзіўся на шаблях, часам, да абурэння Вырвіча, Карусь. Санлівы выгляд аказаўся падманлівым, лясны дзікун досыць лёгка ўварочваўся і меў цвёрдую руку... Але не дай гасподзь даведаецца пільнавальніца сармацкіх звычаяў Жылкава, што высакароднаму майстэрству шабельнага бою вучаць слугу, халопа! Карацей, калі пасля Калядаў i Новага года пастанавілі з’язджаць — Пранціш гатовы быў пешкі бегчы з гасціннага дома, ад дабрадзейнай мілай Ганулькі, якая адразу заявіла, што Сафійку варта пакінуць у ix. А каб не сядзела небарака пад замком ды мела законнае права з імі жыць, ці не зладзіць ейныя заручыны з панам Валентым Жылкам? Сын, пачцівы сціплы юнак, мае да панны Лёднічанкі самыя шчырыя пачуцці... I пасаг яго не цікавіць. А вяселле зладзіцца, як нявеста падрасце, а жаніх зойме годную спадчынную пасаду... А быць Валентаму ваяводам гады праз два. Пранціш здагадваўся, што так абернецца. Ну і добрае выйсце! Лепш, чым паненка патрапіць у лапы Мануцы ці цягаць наравістую красуньку па дарогах Еўропы, дзе ніколі не сканчаюцца войны. Для нерадавітай небагатай нявесты — выдатная партыя! Лёднік не выглядаў задаволеным, але сказаў — няхай дачка рашае. А што дачка? Сафійка зачырванелася, потым збялела, тады ганарыста закінула галаву і заявіла, што мусіць пару дзён падумаць. Бачыў Пранціш, як яна думае, калі ішоў на трэнінг да Баўтрамея ў сутарэнні. Нібыта выпадкова, у задуменнях летуценных паненка спусцілася на першы паверх, скіравалася ў бок кухні, дзе памяшканні для лёкаяў ды кухарак... А вось якраз Сцяцко сядзіць ля печы, напраўляе жалезную прыладу... Пастуквае асцярожна малатком, які здаецца цацачным у ягоных дужых руках. Што тут жа побач Карусь сядзіць над тоўстай канторскай кнігай і нешта падлічвае (з падачы Вырвіча хлапца прыстасавалі да вядзення рахункаў) — вядома, выпадковасць. Сафійка нават не зірнула на цельпука. Але Пранціш з цікавасці затрымаўся ў калідоры. — Сцяцко, не бачыў, дзе мой пан-бацька? Парубак на хвілю прыпыніў стуканне. — Унізе, ваша мосць. Толькі не варта яго зараз турбаваць, ён са зброяй займаецца. Красунька ганарыста задзерла галаву. — Ведаеш, Сцяцко, пан Валенты Жылка просіць мяне стаць ягонай нявестай. Гайдук паціснуў дужымі плячыма. — Жадаю шчасця вашай мосці. Дзеўка чагось чакала... Ці не таго, каб слуга, які схіліўся над канторскай кнігай, перастаў пісаць і выявіў прыкметы... адчаю? Абурэння? Незадаволенасці? Але пяро працягвала размерана рыпець і дзюбацца ў масянжовую чарніліцу. — Табе падабаецца мой жаніх, Сцяцко? Ой, не да гайдука гэтае пытанне скіраванае. — Сям’я добрая, ваша мосць. Багатая. I землякі яны вашыя, на чужыне не застануцца. Светлай памяці пані Саламея была б задаволеная. Сафійка мільганула позіркам у бок стала, удавана абыякава прамовіла: — Так, усе мне раяць звязаць лёс з панам Валентым Жылкам. Ён такі ветлівы, паважлівы... Ніколі слова насуперак не скажа. Пачакала яшчэ нечага... I раззлавана сышла, кінуўшы вокам на светлавалосую ўпартую галаву, якая так і не прыўзнялася. Вырвіч хмыкнуў і пайшоў куды ішоў. Але палічыў сваім абавязкам хроснага бацькі ўвечары перахапіць паненку ў ціхім кутку ля вітражнага акна, якое выяўляла букет лілеяў. — Ты навошта яго дражніш, га? Сафійка ўзмахнула чарнюткімі даўжэзнымі вейкамі. — Каго? Пана Валентага? — Не прыкідвайся. Ведаеш, пра каго кажу. Чаго чапляешся да Каруся? Табе сапраўды хочацца, каб з яго скуру злупілі? Дык з яго ўжо лупілі, не раз. Не з твайго шастка птах. Дзяўчо ўспыхнула. — З чаго вы ўзялі, пан Франтасій, што мне ёсць хоць нейкая справа да гэтага... да гэтага... дзікуна? Ён увесь час толькі і робіць, што мяне абражае! Дурны як цэбар! I ўвогуле... — паненка рашуча ўздыхнула, як перад нырцом... — Я за пана Валентага выйду! Вырвіч толькі паспеў услед танклявай імклівай фігурцы прагаварыць: — Гэх, не біла цябе яшчэ жыццё, смаркачка! Добра, што ягоная Дамініка, як і пані Саламея, гэткіх мух у носе не мела.Раздел шосты ТАЯМНІЦЫ ТУРЭЦКАГА ШАХМАТЫСТА
Шэрыя каменныя дрэвы цягнулі ўверх галіны, якія спляталіся ў карункавыя шаты... Каляровыя промні сцякалі па іх, афарбаваныя шкельцамі вітражоў. Плячысты светлавалосы хлапец падазрона паглядаў на выразаных з дрэва жаб і яшчарак, што чаргаваліся ў пачварным карагодзе на амбоне. Высокі хударлявы пан у чорным камзоле паклаў руку хлапцу на плячо. — Гэта алегорыя... Сімвал змагання дабра са злом. — Бабра з казлом... — прабурчэў хлопец. — Дзе тут дабро? Жаба ці яшчарка? Усё выкрунтасы сілы нячыстай... Белыя вочы скульптур святых былі скіраваныя ўверх, да сляпуча-светлага акенца ў купале. Хаця, кажуць, самае яркае, пазасветнае святло настолькі сляпучае, што чалавечае вока ўспрыняць яго не ў стане, хібаяк чорнае бяздонне. Таму часам і малююцца святыя і анёлы на тле цёмнага круга. — Хіба ты не адчуваеш тут прысутнасці сілы нябеснай? — з мяккім дакорам спытаў пан. Хлопец памаўчаў, акінуў позіркам каменны лес, заліты рознакаляровым святлом... — У пушчы нашай прыгажэй... Асабліва пасля травеньскага дажджу, калі кроплі з ігліцы яшчэ сыплюцца, а сонца іх падсвечвае. Ззяе ўсё, пераліваецца, ствалы ў соснаў бурштынавыя, цёплыя, аўсянка тоненька заціўкае, ляляк густы голас падасць... Уздыхнуў тужліва, прымружыўшы вочы, і раптам ціха прамовіў-праспяваў недарэчнае: — A ў лядзе, лядзе мужык сала пек-пек-пек, круціў, круціў, тр-р-р, сала кап-кап-кап-кусь... Бацька мой любіў гэта паўтараць — маўляў, дакладна спевы салоўкі... Прызнаўся неахвотна: — Ды бачу я ўсё, пан Баўтрамей... Хоць і не наш гэта храм. Без Боскай дапамогі такое не збудуеш... Тут думкі самі ўзлятаюць уверх, i зямное з ix асыпаецца, як прысохлы бруд. Старэйшы пан і хлапец замоўклі, хоць вусны абодвух не варушыліся — ясна, што маліліся. Пранціш мімаволі адчуў укол недарэчнай рэўнасці — вось гэтак жа калісьці яго, фанабэрыстага недавучанага шкаляра, адукоўваў вучоны слуга і настаўнік Баўтрамей Лёднік, адкрываў вочы на таямніцы свету, важнейшыя за здабыванне дукатаў ды пасадаў, гэтак жа клаў руку на плячо і зрэдку ўсміхаўся ўхвальна вачыма, звычайна суровымі ды пранізлівымі. Мінае маладосць, як летні дождж, высыхаюць кроплі на ігліцы разам са ззяннем... А сухая ігліца, як ні падсвечвай, не блісне. Між тым храм напаўняўся паважнымі венскімі месцічамі, усе ў жалобе, з поснымі тварамі рознай ступені пабожнасці. У саборы святога Стафана меса за месай служылі за супакой душы вялікай імператрыцы Марыі Тэрэзіі. Высокі малады чалавек у бабровым футры з засяроджаным, нават змрачнаватым тварам спрытна абмінаў прыхаджанаў. — Пан бацька, ваша мосць Вырвіч, гер Кемпелен прыйшоў, чакае ў левым прытворы. Пранціш заўважыў, што Алесь знарочыста не пазірае на Каруся. Праўда, і нікчэмны слуга па сваім дзікунскім звычаі не паспяшаўся схіліцца ў нізкім паклоне перад маладым панам — ці злёгку пакланіўся, ці кіўнуў, не зразумела. Вось жа ўмее Лёднік-старэйшы вакол сябе дзівакоў збіраць. Кажуць, што будаўнік сабора Святога Стафана ў слаўнай Вене змог падмануць самога д’ябла. Вежа храма абрушылася, дык ён і заклаў душу ўзамен за дапамогу цемры... А як вежа паўстала зноў, адмовіўся расплачвацца. I як ты яго, махляра, з-за святых сценаў дастанеш? Невядома, ці змог бы Вольфганг фон Кемпелен, барон дэ Пазманд, падмануць самога цара пекла, але махлярыць, напэўна, быў не дурань — менскі падкаморы такое лёгка счытваў. Усмешлівы гладкі твар, тонкія зморшчыны на высокім ілбе, вадзяністыя, трохі пукатыя вочы... На Смаргонскім рынку такога цыганы запрасілі б памагчы кабыл прадаваць. З дэлегацыяй ліцвінаў Кемпелен быў прыветны. У размове, якая прадоўжылася пасля месы ў карэце механіка, не стрымаўся ад словаў «ушчыплівых ды джыглівых» на адрас падлючай прынцэсы Тэрэзы Радзівіл. Не пашчасціла механіку перайсці дарогу пані, калі займеў права кіраваць салянымі шахтамі, на якія меў віды адзін з ейных сябрукоў. Бойка за прыхільнасць імператрыцы ішла з пераменным поспехам з абодвух бакоў і з гадасцямі, якія сапернікі не саромеліся адзін аднаму ўчыняць. Пры гэтым пані Тэрэзія пры венскім двары трымалася ролі багамоліцы, на якую кепска думаць — грэх. Яна ж і заваявала любоў «матухны ўсяе Еўропы», калі пачала бегаць у адну капліцу з ёю і так ужо дабрадзейна малілася... А пасля распавяла кранальную гісторыю, як муж, Караль Радзівіл, распуснік, пачвара, інсургент і бязбожнік, яе пераследуе, пазбавіў маёмасці... Нават звесткі ад шпегаў Кемпелена пра падазроныя зборышчы ў доме, які пані Тэрэза здымала ў Бадэне, становішча яе не пахіснулі. Добра, што вынаходнікам апекаваўся канцлер Каўніц, супраць якога Радзівіліха паперці сілаў не мела. Канцлер цану ейным цнотам ведаў, спробы дарвацца да ўлады акуратненька гасіў, але, як дасведчаны прыдворны, знешне выказваў фаварытцы імператрыцы пашану. А яна ўжо перад ім круцілася і ўсё прапаноўвала паслугі свае ў дачыненнях з Рэччу Паспалітай. I імператрыца яе ў гэтым падтрымлівала. Таму канцлер ніводную справу з палякамі і ліцвінамі вырашыць не мог, каб пані нос не ўсунула. Не дай гасподзь, увойдзе гадзюка ў давер да імператара Ёзафа, які цяпер будзе кіраваць аднаасобна. Мусіць, ілгуння спадзяецца, што цяпер Каўніц страціць уплыў. Дарэмна. Ёзаф цэніць яго не менш, чым цаніла Марыя Тэрэзія. Граф нават час ад часу дэманстратыўна піша прашэнні аб адстаўцы і літасціва паддаецца на ўгаворы не пакідаць месца ля трона. Таму калі ў гасцей з Беларусі... («Прабачце, а гэта дзе? Як, гэты лапік зямлі яшчэ не ўвайшоў у вялікую Аўстрыйскую імперыю?») Дык вось, калі гасцям ёсць што важнае перадаць графу Каўніцу пра злачынствы Радзівіліхі — барон дэ Пазманд да іх паслугаў. Сустрэчу з канцлерам можна зладзіць праз два тыдні, у Шэнбруне — цудоўным палацы, для якога Кемпелен зладзіў адмысловую сістэму фантанаў. Аляксандр Лёднік праводзіць... Дарэчы, вельмі таленавіты малады чалавек. Дужа глыбока разумее пытанні сходнасці механізмаў і жывых арганізмаў. Без ягонай дапамогі барону цяжка было б замахнуцца на стварэнне аўтамата, які рашае любыя, нават самыя складаныя, задачы і ў перспектыве зможа гаварыць. Вочы старэйшага Лёдніка тут жа запалалі, бы ў галоднага дамавіка з закінутай хаты над свежай яешняй. Такім чынам дыспут мужоў вучоных працягнуўся, як абарончы сувой, над якім працавалі кабеты ўсёй вёскі, не разгінаючыся ад заходу да ўсходу сонца. Перамясціліся ў дом Кемпелена (нішто такая камяніца на тры паверхі) — i давай далей балабоніць. Кінематыка Эйлера, законы жывых сілаў Бернулі, эманацыі ды магнетызм Месмера... Малодшы Лёднік, пасмурнеўшы, пазіраў з амаль дзіцячай крыўдаю на свайго венскага настаўніка, які ўсю ўвагу аддаваў старэйшаму Лёдніку. Вырвічу адзінае суцяшэнне было, што ў пана вынаходніка добры кухар, які напёк цудоўных піражкоў (праўда, з нейкай травой, а не з мясам), ды файная бібліятэка. А там можна было знайсці блюзнерскіх Русо, Дзідро і нават «Філасофскія лісты» Вальтэра, што, як і Вырвіч, вучыўся калісь у езуіцкім каледжы і выявіўся гэткім жа калабродным шкаляром. Так што размова аб стварэнні дзівоснага аўтамата гучала для Пранціша фонам да вальтэраўскіх абуральных выкрыванняў шляхты. Гэта на што жабаед намякае: «...самая шматлікая, больш за тое, самая дабрадзейная, а значыць, i самая вартая частка чалавецтва — народ, які складаецца з правазнаўцаў і вучоных, негацыянтаў і рамеснікаў, адным словам, з усіх тых, у кім няма ні кроплі тыранічных памкненняў, разглядаўся ўсімі гэтымі панамі як статак жывёлаў, падпарадкаваных чалавеку». Гэта яшчэ клалася на сармацкі прынцып «пане-браце», калі найбяднейшы шляхцюк у Рэчы Паспалітай быў па законе роўны ў сваім шляхецтве каралю... I то на справе магнат любога шарачка мог на блін раскатаць. А рамеснікі ды сяляне? Лепшыя за шляхту? У маладосці Пранціш кінуў бы паскудную кніжачку ў агонь, як ужо зрабілі да яго пільнавальнікі нораваў у некалькіх краінах. Але цяпер менскі падкаморы азірнуўся на пушчанскага хлапца Каруся, які па загадзе Лёдніка панура слухаў вучоны дыспут i час ад часу хмыкаў, відавочна нешта разумеючы i не згаджаючыся, на Лёдніка, сына гарбара... Уздыхнуў дый адвярнуўся. А палац жа які аўстрыйскія імператары сабе ўзгарадзілі! Семіраміда ды Саламон спаць ад зайздрасці перасталі б, пабачыўшы. Шэнбрун... У юнацтве Вырвіч шыю б скруціў, па баках гледзячы: будыніна на паўтары тысячы пакояў, вакол сады, лабірынты з акуратна падстрыжаных кустоў — шкада, кусты яшчэ голыя, толькі піхты, туі ды іншыя дрэўцы з непрыстойнымі на ліцвінскі слых назвамі аптымістычна зелянеюць. А фантанаў колькі! Зноў шкада, што яшчэ не працуюць, толькі мармурам бялеюць. Затое чэлядзь бегае, карэты коцяцца, жаўнеры пільнуюць... Але падкаморы быў чалавекам сталым, таму толькі падпусціў важнасці: не такое бачылі. Вось Карусь абыякавы дарэмна, ад дзікунства свайго. Але, прыгледзеўшыся, Вырвіч заўважыў, як хлопец крадма кідае цікаўныя позіркі на скульптуры, вежы, фантаны. Можа, і адукуецца? Лёднік і не такія граніты ператвараў у палеткі. Перад высокімі дзвярыма, якія ганарыста паблісквалі цёмным лакам і шчэрыліся пазалочанымі ручкамі ў выглядзе арліных галоў, Пранціш агледзеў прыдзірліва іх банду. Гер Кемпелен у блакітным са срэбрам камзоле падрыхтаваў самую ветлую сваю ўсмешку. Лёднік-старэйшы, як заўсёды, выпрастаўся, бы ражон праглынуў, і нагадваў... не, не чорны слуп, а зброю з чарнёнай сталі. Лепей не правяраць, ці востра заточаная. Лёднік-малодшы сціскаў і расціскаў счэпленыя ў замок пальцы — хвалюецца, яшчэ не да канца ператварыўся ў прыдворную ляльку. За спінай Лёдніка Карусь са звычайным санлівым выглядам трымае чырвоную шаўковую падушку з квадратным куфэркам — да смешнага маленькая ношка для такога боўдзілы. Вырвіч паправіў свой пышны карункавы каўнер... Самавітая дэлегацыя, не сорамна! Дзверы павольна расчыніліся... У тых з дэлегацыі, хто ўсміхаўся, усмешкі сцяклi з твараў. Пранціш ніколі раней Каўніца не бачыў, але адразу зразумеў, што пан са строгімі вуснамі і панылым носам, у чорным камзоле з блакітнай ордэнскай стужкай, які стаяў помнікам самому сабе, неадменна і ёсць усемагутны канцлер. Але ў пакоі, аздобленым унізе панэлямі з арэхавага дрэва, а ўверсе — ляснымі пейзажамі, знаходзіліся яшчэ дзве персоны. Пан з высокім гладкім ілбом, падобным да яйка, падбароддзе — нібыта хтось кулаком прыціснуў, вочы — як гузікі з шэрага перламутру, сядзеў у фатэлі з залачонай спінкай з выглядам, нібы зараз яму будуць прадаваць мех гнілых яблыкаў... Калі хто трымаў у руках аўстрыйскія манеты — не мог памыліцца: імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі Ёзаф Другі Габсбург. А па другі бок ад імператара пераступала дробненька з нагі на нагу, гайдаючы крыналіны, зграбная пухлявенькая пані з уладнымі вуснамі, якія цяпер жаласна крывіліся... Радзівіліха! Зноў пастка! Пані Тэрка так і ўпілася позіркам у доктара, які зайшоў на сваіх нагах, быццам пабачыла на чужой руцэ даўно згублены фамільны пярсцёнак. Але Кемпелен збялеў і нават зрабіў крок назад пры поглядзе не на жывых персон, а на персону нежывую. А менавіта ляльку. Турак у белай чалме з бліскучым каменем i ў чырвоным атласным халаце, з чорнымі вусамі на васковым смуглявым твары заціснуў у руцэ даўжэзную люльку для курэння, перад ім на грувасткім стале з шуфлядамі і дзверцамі расстаўленыя шахматы... — Вось яны, махляры прыблудныя, ваша імператарская мосць! — плаксівым голасам загаласіла пані Тэрка. — Я іх добра ведаю! Не аднойчы ў вязніцы сядзелі за махлярствы! Нямецкі ў пані быў нішто сабе, амаль без акцэнту. — Увялі ў зман яго мосць вельмішаноўнага графа фон Каўніца! Калі б няшчасны наш кароль Станіслаў Панятоўскі ведаў, якія інтрыгі за ягонай спінай ладзяцца... Канцлера ніякім спектаклем было не крануць. — Ну-ну, не перабольшвайце, ваша мосць, а то яго імператарская вялікасць занадта засмуціцца гэткай дробнай справай, — бледныя вусны канцлера ветла ўсміхнуліся. — Гэтых паноў рэкамендаваў гер Кемпелен, якога мы добра ведаем і які прыносіць дзяржаве вялікую карысць. Ёзаф Габсбург зрабіў літасць кіўнуць на знак згоды. — Вось якраз таму я і ўмаліла яго імператарскую мосць, які не церпіць падману, прыйсці сюды, каб на свае вочы пабачыць, як змяя здрады падступна звіла гняздо ў гэтых сценах! Пафасам дзьмула так, што можна мокрую бялізну сушыць. — Ваша імператарская мосць, дазвольце патлумачыць... Мы з’явіліся з даручэннем ад міністра фінансаў Польшчы... — пачаў Вырвіч, але Радзівіліха завішчэла: — Ніякай веры словам круцялёў! Загадайце, мой імператар, ім захоўваць маўчанне, пакуль я не адкрыю таямніцу штукарства іхняга хаўрусніка! Пранціш скасавурыўся на барона: той нібыта быў спакойны, але жылка на скроні білася як шалёная. Нядобрая прыкмета. А канцлер, падобна, будзе вычэкваць, каб падтрымаць той бок, які ў вачах імператара зробіцца больш пераканаўчым. — Мой імператар, гэта ўсяго толькі забаўка... — падаў голас Кемпелен, паказваючы пальцам на аўтамат, палец трохі дрыжэў. — Цацка, па якой не варта меркаваць пра мае сапраўдныя справы! Успомніце фантаны Шэнбруна... Акведук... Новыя станкі... Лістота на пейзажах, каб магла, спалохана зашамацела б, калі пукатыя светлыя вочы Ёзафа яшчэ больш вырачыліся. — Мяне твой турак таксама абыграў! I ты запэўніваў, што справа ў хітрым механізме, які мудрэйшы за чалавека! Гэта механік у лапухі быў пацэліў — манарха пакрыўдзіў. — А вось і разгадка ўсёй хітрамудрасці... Радзівіліха ўрачыста махнула рукой — і ў пакой закацілі яшчэ адно ў гэтай гісторыі крэсла на колах, у якім сядзеў дзіўны чалавек... Хутчэй, палова чалавека. У яго не было ног і адной рукі, дый пры наяўнасці ўсіх канечнасцяў пан заставаўся б зусім шчуплым i малым, як дзіця, хоць і з маршчыністым стамлёным тварам. Кемпелен выцер рукой лоб. — Назавіся ягонай імператарскай мосці! — запатрабавала Тэрэза Радзівіл. Чалавечак не выяўляў боязі, падобна, яму было ўсё адно, што з ім адбываецца, — а чаго яму яшчэ баяцца? — Пан Варонскі, ваша імператарская мосць. Шляхціц Плоцкага ваяводства. Пасля Варшаўскага сойма, на якім падзялілі маю няшчасную краіну, біўся на вуліцы са здрайцамі. Паранены ў абедзве нагі i руку. Лячэнне было няўдалым. Гасподзь вырашыў, што мне трэба надалей жыць у гэтым свеце. Але я прысягнуў, што добраахвотна не стану паказвацца на людзі ў такім жаласным выглядзе. Тонкі голас калекі гучаў стамлёна і спакойна... Пранцішу страшэнна зрабілася шкада гэтага пана, мяркуючы па ўсім, адважнага патрыёта. А пані Тэрка працягвала допыт: — Што звязвае вас, пан Варонскі, з баронам Кемпеленам, тут прысутным? Чалавечак перавёў позірк на збялелага механіка. — Мне няма чаго хаваць, вашыя мосці. Барон знайшоў мяне ў самым бядотным стане ў пансіёне... Даведаўся, што я добры шахматыст, і прапанаваў працу. Гледзячы на мяне, прыдумаў машыну, з дапамогай якой я змагу паказваць сваё майстэрства, застаючыся невідочным. Пані Тэрка падала знак. Двое лёкаяў падбеглі да стала, за якім сядзеў турак, і адкрылі пярэднія панэлі. Паказаліся складаныя механізмы, колцы, падважнікі, спружыны... — Дзе ж ты змяшчаўся? — са шчырым здзіўленнем спытаў імператар. — Кемпелен і раней паказваў нам начынне гэтага стала, і ніхто цябе не знайшоў. — Вось там яшчэ дошка адчыняецца.... — паказаў адзінай рукою пан Варонскі. — Націсніце на бліскучы цвік... Сапраўды, у стале збоку ўтварылася невялікая ніша. Зразумела, звычайны чалавек нізавошта там не змясціўся б... — За рухамі фігураў я назіраў з дапамогай магнітаў, прымацаваных знізу дошкі... Сам перастаўляў фігуры вось тымі падважнікамі... Нават Кемпелен разумеў, што злавацца на няшчаснага калеку дарэмна. Імператар ажно ўстаў з фатэля, каб самому выпрабаваць сакрэты аўтамата. Схіліўся, крануў нейкі стрыжань пад стальніцай — рука турка паднялася, потым узялася за пешку... Кемпелен сапраўды быў таленавітым механікам. Настолькі складаным аўтаматам кіраваць было надзвычай лёгка, хоць бы і адной рукой. Але цяпер для Ёзафа Габсбурга самым істотным было тое, што яго дзёрзка падманулі. — Пана Варонскага — за наш кошт змясціць у лепшы пансіён для ўбогіх. А цябе, Кемпелен, у турму. — I ягоны асістэнт вінаваты! — паспешліва нагадала пані Тэрка. — А бацька гэтага маладога злыдня — вось ён, доктар Лёднік, прыехаў шпегаваць з дапамогай сынка! Пранціш з адчаем агледзеўся — патрапілі як мухі ў смалу... Карусь кінуў чырвоную падушку на паркет i сунуў куфэрак за пазуху, рыхтуючыся бараніцца... Дзівак, гэта што мурашка супраць капыта. — Усю банду арыштаваць і дапытаць! — імператар рашуча развярнуўся. — Падумаць толькі, у такія сумныя, жалобныя дні — і насмеліліся лезці са сваім круцельствам! Канцлер пакорліва схіліў галаву, рыхтуючыся як найлепей выканаць загад новага ўладара. Ну, ці на кані, ці пад канём... — Ваша імператарская мосць! — Вырвіч кінуўся на калені. — Дазвольце давесці, што аўтамат пана Кемпелена дзейнічае і без чалавека ўнутры! Дазвольце турку зараз жа сыграць партыю ў шахматы! Вось... з гэтым жа панам Варонскім! Габсбург спыніўся, нейкая зацікаўленасць адбілася на бляклым ягоным твары. Каўніц прыўзняў светлае брыво, а пані Тэрка не стрымала зласлівага смяшка. — Мой імператар, не слухайце. Гэта немагчыма. Праўда, пан Варонскі? — Я ведаў толькі сваю справу, бачыць Госпад, — азваўся аднарукі шахматыст. Між тым Кемпелен ледзь чутна, але дужа злосна прашаптаў Вырвічу на вуха: — Пан хоча зусім нас загубіць? Вырвіч заспакаяльна сціснуў ягоны локаць. — Даверцеся нам. Імператар, як Пранціш і разлічваў, вырашыў не губляць магчымасці трохі пабавіцца на тле бясконцай жалобы, і Кемпелен, намагаючыся выглядаць упэўнена, пачаў нешта напраўляць у сваёй машыне, хоць, падобна, сам не разумеў што і навошта. Пранціш падсунуўся да Лёдніка: — Зможаш поглядам шахматныя фігуркі рухаць? Бутрым збялеў і напяўся. — Толькі не гэта... Грэх... Вырвіч так і баяўся, што наравісты доктар адмовіцца ўжываць сваё таемнае ўменне. — Хочаш, каб сына ў турме згнаілі? Бутрым зірнуў на Алеся, перахрысціўся... Прыкінуў нешта, прыжмурыўшыся, прашаптаў, амаль не размыкаючы вуснаў: — Д-добра... Магу паспрабаваць. Але ў шахматы мне не выйграць. — Нічога. У нас ёсць майстар. Пранціш падштурхнуў Бутрыма бліжэй да стала, гатовага да бойкі Каруся бліжэй да Бутрыма, шэпчучы на вуха, што належыць рабіць. Пані Тэрэза лена варушыла веерам з чорных пер’еў. Маўляў, патузайцеся, патузайцеся на кручку, рыбанькі... Кемпелен адышоўся ад аўтамата, лісліва кланяючыся ды кланяючыся, нібыта ў самога заклініла спружыну. Пана Варонскага падкацілі бліжэй да стала, падклалі пад яго падушак, каб даставаў да фігур... — Пачынайце! Адзіная рука адзінага жывога шахматыста пераставіла пешку. Усмешка Кемпелена стала зусім прыклеенай. Ён жа выдатна ведаў, што чакаць цуду не выпадае. Але раптам рука турка варухнулася, колцы ўнутры аўтамата зрушыліся... — Барані нас Гасподзь... Стаў е чатыры на е пяць... — шапнуў Карусь доктару на вуха. I турак пакорліва выканаў дзеянне. Пранціш з трывогай сачыў за Бутрымам, але доктар не выдаваў, наколькі яму цяжка. Толькі ў вочы ягоныя, страшна пацямнелыя, Вырвічу цяпер не хацелася б зазіраць. I ў роце прымсціўся прысмак медзі — так бывала, калі Лёднік паблізу дапускаў свае штукарствы, якія сам лічыў страшным грахом. Больш за ўсё здзівіўся Кемпелен. Здавалася, ён паленам паваліцца ад відовішча, як раптам ажыла ягоная лялька. Барона ўвесь час цягнула перажагнацца. Алесь жа разумна стаў так, каб захінуць бацьку ад поглядаў імператара і пані Тэркі. А пан Варонскі перастаўляе фігуркі на шахматным стале, як быццам ніколі не сядзеў па другі бок стальніцы. Партыя доўжылася, здаецца, не надта доўга, але Вырвіч увесь змакрэў. Урэшце Варонскі падняў уверх адзіную руку, ягоны твар не страціў пакорлівы спакой. — Не ведаю, з кім я зараз гуляў, але вы майстар. Выбачайце, папляскаць у ладкі не магу. Кемпелен засунуў сваё здзіўленне як мага далей і годна прыняў заслужаныя апладысменты ад тых, хто меў абедзве рукі. Пані Тэрка толькі хапала ротам паветра, быццам задыхалася. — Што ж, махлярства няма, а ўменне аўтамата сапраўды не чалавеку пераадолець, — глыбакадумна зазначыў імператар, відаць, задаволены, што яго калісьці абыграў не якісь нікчымны калека. — Барон Кемпелен, можаце працягваць сваю плённую працу пры нашым двары. А панам што трэба? Пранціш нізка пакланіўся, спадзеючыся, што ніхто, акрамя пасвечаных, не заўважыць, як хістаецца стамлёны Лёднік. — Усё, што мы просім, — аўдыенцыі ў яго мосці канцлера Каўніца, каб мець магчымасць выканаць даручэнне, з якім былі пасланыя ў Вену. I, дарэчы, мы не разумеем, чаму пані Тэрэза Радзівіл падчас сустрэчы, прызначанай з ёй як з пасланніцай яго мосці канцлера, паспрабавала нас забіць. Канцлер прыўзняў бровы — маўляў, першы раз чую... Ага, палітыкам такога палёту толькі і верыць. У іх калі адна сляза і навярнулася, дый тая назад вярнулася. А пані Тэрка пачала дыхаць так, што чуваць было, можа, і за дзвярыма пакоя — хрыпла, з прысвістам... Твар імкліва набываў бурачковы колер. I голас стаў сіплы, як у прастуджанага дзяка. — Чарнакніжнікі! Ваша... імператарская... ведзьмакі! Скуру садраць! У вогнішча! Доктар! Ён д’ябал! До-кта-а-а... З вуснаў кабеты пачулася страшнае выццё, пані Тэрка ўпала на падлогу, выраніўшы чорны веер. Яе цела страшна выгіналася, вочы вырачыліся... Каб Пранціш не назіраў такога ў Белакамскім замку, спалохаўся б. Але і Габсбург, нагледзеўся, відаць, прыпадкаў рознага кшталту ў сваёй шалёнай сямейцы з плоймай сясцёр, толькі грэбліва, з дамешкам боязі, скрывіўся, як пры выглядзе гадзюкі... Усё. Падобна, страціла Радзівіліха свае шансы зрабіць кар’еру ў Вене. Баўтрамей прамарудзіў не больш за імгненне. I то за гэтае імгненне, нявартае хрысціяніна і лекара, напэўна, стане сябе дакараць. Кінуўся да кабеты, да якой баяліся наблізіцца нават лёкаі, падхапіў на рукі, ледзь утрымліваючы. — Дзе ложак? Імператар кіўнуў галавой. — Нясі ў маленькі ружовы пакой. Мая маці параіла б гэтай... хворай правесці ноч ва ўсыпальніцы, у малітве і пачцівай размове з нябожчыкамі. Пранціш не даслухаў, спяшаючыся за Бутрымам, каб прытрымаць ногі кабеты. Брыкаецца як ласіха. Ружовы пакой, куды доктара з шаляніцай бегма праводзіў лёкай, сапраўды быў ружовым — шаўковыя шпалеры з выявамі флоксаў, занавескі, дываны... Толькi мэбля белая з залатымі фінціфлюшкамі. Спачывальня калі не прынцэсы, дык фрэйліны. На ложак кручаную бабу давялося ўкладваць утрох: Карусь і Пранціш прыціскалі ногі, Лёднік — рукі, навіс над вар’яткай, нешта прыгаворваў, загадваў глядзець яму ў вочы... Толькі Алесь не ўдзельнічаў у дзействе, ягоны твар быў адчужаны, як у чалавека, які спрабуе хаваць вельмі моцныя пачуцці... Урэшце хворая перастала курчыцца, Пранціш з палёгкай узняўся. Шыю б скруціць заразе, колькі яна яшчэ няшчасных людзей загубіць — дык не, нядаўнія ахвяры яе ратуюць... Вунь Лёднік масаж адмысловы робіць, нешта прыгаворвае, у вочы глядзіць... Вырвіч перахрысціўся,каб загнаць глыбей нядобрыя думкі. Хай Гасподзь пані судзіць. Лёднік адкінуў срэбную лыжку, якую былі ўставілі між зубоў кабеты, каб не адкусіла сабе язык, узяўся за яе скроні. Твар Радзівіліхі страціў барву, з вачэй паліліся слёзы. — Зноў ты, доктар... Зноў мяне ратуеш... А я... Грэшніца акаянная... Вырвіч памятаў па прыгодах у Белакамскім замку, што на пані Тэрку пасля прыступу навальваецца раскаянне. — Доктар, не пакідай мяне! Усё табе дам! Хочаш, графскі тытул табе куплю? Будзеш мяне ратаваць! А я цябе зноў ледзь не забіла... Буйныя слёзы каціліся з вачэй акрутнай бабы, як у бабра, і веры ім было куды менш, чым калі б плакаў бабёр. Пытанне было толькі ў тым, як хутка пані перастане раскайвацца і зноў захоча катаваць ды забіваць. — Вам належала выконваць мае прызначэнні, ваша мосць... Гімнастыка, адвары, пазбягаць гневу... Лёднік стамлёна адкасваў рукавы. — Ты павінен быць пры мне, доктар! — пані адкінулася на падушкі, голас яе зрабіўся санлівы. — На нагах зноў стаіш... Моцны... З-пад зямлі выплыў. I ты ж цяпер удавец... Пры апошніх, млява прамоўленых, амаль правуркатаных словах Лёднік так сціснуў сківіцы, што, здалося, зубы зарыпяць... — Я шмат злога табе зрабіла, доктар... Зараз з дачкой сваёй развітаешся... Спакой вокамгненна зляцеў з Баўтрамея, той схапіў пані за плечы, страсянуў: — Што з маёй дачкой?! Пані відавочна правальвалася ў сон, вусны ледзь варушыліся. — Для яе надзейнае месца падрыхтаванае, доктар... — Дзе? Кажы! Бутрым гатовы быў душу вытрасці з пацыенткі. Але пані ўжо заплюшчыла павекі. — У Опсаўскім палацы... I для цябе месца падрыхтаванае, доктар... Я пачаплю цябе на ланцуг ля свайго ложка... Мройная ўсмешка кранула вусны пані. Пранціша аж скаланула. А Лёдніка i так калаціла ад трывогі. Опса — гэта было ўладанне графа Мануцы, якое ён набыў з пасагам жонкі, Ядвігі Струтынскай. Здаецца, пан разбудаваў там шыкоўны палац — на грошы першага мужа сваей жонкі Яна Цеханавецкага ды ейнага палюбоўніка Станіслава Панятоўскага. Таму аўдыенцыя ў канцлера аказалася нейкай скамечанаю. Хоць Пранціш шаптаў Бутрыму, каб не мэнчыўся — у доме Ганулькі з Макавецкіх Лёднічанцы бяспечна, самі ўпэўніліся ж. Граф Каўніц доўга круціў у пальцах Арфанус, за які яны ўсе ледзь не развіталіся з жыццямі. — Камень прыгожы... Хоць на ім не напісаная ягоная гісторыя. Нядаўна ваша прыяцелька прынцэса Радзівіл яго імператарскай мосці таксама камень падарыла, сцвярджаючы, што ён з кароны Карла Вялікага. Але той камень каштуе мала... Ваш — дорага. Але ці даражэй за гонар? А мне, буду казаць шчыра, гонару няшмат звязвацца з палітычным трупам, якім ёсць польскі міністр фінансаў. Думаю, калі паны вернуцца на радзіму, яны ўжо не застануць таго, хто іх паслаў, у ранейшай славе. Я б лепш разгледзеў прапанову ягонага пераемніка... Вось цяпер зразумела, чаму канцлер даверыў сустрэчу Радзівілісе — чхаў ён на ўсе прапановы «палітычнага трупа», а пані Тэрка з Панятоўскім на сувязі, выйдзе добры жэст у бок караля. Фон Каўніц паклаў малочны з барвовымі разводамі камень у куфэрак, што стаяў перад ім на кававым століку з малахіту. — Забірайце пакуль што свой падарунак. Я абдумаю ўсе прапановы пана Тызенгаўза і паведамлю вам сваё рашэнне. Праз пару тыдняў. У прынцыпе, на мове дыпламатыі выразней мог быць толькі выспятак пад зад. Кемпелен праводзіў сваіх знаёмцаў па гулкіх калідорах Шэнбруна і стараўся не глядзець на старэйшага Лёдніка, з якім яшчэ нядаўна гэтак весела абмяркоўваў лейдэнскія слоікі і месмеравы бакі. Маўчаў ды ўсміхаўся, як старая дзеўка на вяселлі сяброўкі. На развітанне не вытрымаў: — Ведаеце, гер Лёднік, неяк непамысна мне цяпер з вамі. Пры ўсёй павазе. Шасцярэнькі, падважнікі, хімічныя рэакцыі — гэта маё. А з вамі мімаволі ў вядзьмарства паверыш. У вочы вам дакладна больш ніколі не зірну. Сын ваш хаця б не ўспадчынніў... гэта? Бутрым кінуў сумны погляд на напятага сына: — Не бойцеся, гер Кемпелен, Аляксандр вашы механізмы не ажывіць. Ага, хіба што пацучка круціць падважнікі прымусіць. Можа. Наколькі Лёднік быў занепакоены, сведчыла, што нават кінуць вокам не пажадаў на той здольны думаць, гаварыць, а можа, і закахацца аўтамат, які вынаходзілі Кемпелен з асістэнтам. У Алеся ажно твар скамянеў. За цяжэннымі, як саркафаг, дзвярыма палаца лютаваў веснавы, але сіверны вецер. Калі выбіраць адпаведную гэтаму ветру выяву з чатырох галоў, што ўпрыгожвалі шафу з чорнага дрэва ў Капанічах і мусілі ўвасабляць уладароў паветра, Вырвіч выбраў бы галаву хударлявага старога з калматымі брывамі... Калі выйшлі з Шэнбруна, прамінуўшы гвардзейцаў у сініх мундзірах з пазалочанымі гузікамі, Бутрым паклаў руку на магутнае плячо Каруся. — Дзякую, хлопец. Без цябе б не справіўся. Карусь скоса зірнуў на гаспадара светлымі санлівымі вачыма — пакуль яшчэ знізу ўверх, але праз пару гадоў дагоніць у росце. — Забаўка панская... Гэта не было цяжка. А вось тое, што пан учыніў, адмаліць цяжка будзе... Нашто д’ябальскую сілу ўжыў? Доктар вінавата апусціў галаву. — Сам ведаеш навошта... Я слабы... Карусь важна кіўнуў галавой, нібыта мае права судзіць. — Так, праз боязь за дзяцей Люцыпар нас таксама ламае. Я буду адмольваць цябе, доктар. Але i ты за мяне маліся. Таму што... — хлопец апусціў упартую галаву, голас панізіўся да шэпту, — калі яны паненцы Сафіі штось зробяць, я... Тлумачыць не трэба было. Забудзе на міласэрнасць. Лёднік паляпаў Каруся па плячы і азірнуўся на палац аўстрыйскіх манархаў. Тужліва азірнуўся. I Пранціш ведаў чаму. Бо сын не пайшоў з ім. — Распусціў ты дзяцей. Драць трэба было малых, — прамармытаў Вырвіч. Але Баўтрамей толькі ўздыхнуў. — Я сам такім быў. Дзеля цікавага навуковага прэцэдэнту мог ахвяраваць... ды ўсім. Пакуль жыццё не абламала. Так, патрапіць у акрутнае рабства праз наробленыя ў імя філасофскага каменя даўгі — надзейны шлях паставіць мазгі на месца.***
Яны ехалі ў нанятай калясцы так хутка, як можна было. Карусь сціскаў куфэрак з Арфанусам, быццам кусачага жука. У доме з зялёнымі аканіцамі проста ў вітальні гасцей сустрэла гаспадыня. Можна было не перапытваць, ці ўсё добра. Таму што не добра. Вусны Ганулькі дрыжэлі. — Прабачце... Мы нічога не маглі зрабіць... Хто мог падумаць... Але мы ўжо паведамілі ўладам. Нягоднікаў, якія звезлі панну Сафію, шукаюць... Бурмістр паслаў цэлую роту. I нашых дзесяць чалавек таксама рушылі. Мой сын з імі. Выслухаўшы, як усё адбылося, Вырвіч у кудзеры свае русявыя ўчапіўся і яшчэ раз паўтарыў запозненую параду Лёдніку — драць дзяцей трэба было, пакуль малыя. Паненка Сафійка ўцякла сама. Праз акно ў бібліятэцы вылузалася, падманам адаслаўшы вернага паніча Валентага, — гэта было адзінае ў доме акно без кратаў, бо ў шыбах меліся дужа пекныя вітражы з лілеямі. Прыхапіла кінжал з Жылкавай калекцыі, дарожны плашч загадзя прыхавала пад сталом. Паненцы дакладна нехта дапамагаў — бо адкуль у яе вяровачная лесвіца, якую прывязаную да акна знайшлі? Хтосьці з прыслугі напярэдадні бачыў, як паненка надта ўсхвалявана чытае цыдулку i хавае за гарсэт. На вуліцы, ужо са словаў выпадковых сведкаў, красунька некуды заспяшалася, але яе дагнала карэта без гербаў... Карацей, падвабілі нечым дзяўчо, гатовае да подзвігаў. Лёднік моўчкі, абмінуўшы заплаканую Ганульку, прайшоў у свой пакой. Праз прыадчыненыя дзверы Вырвіч пабачыў, што той скідае парадны камзол... Так, трэба зараз па-паходнаму — нічога лішняга. У сваім пакоі падкаморы таксама развітаўся з парадным строем, чаравікі са срэбнымі спражкамі змяніў на боты... Верны Гіпацэнтаўр... Ладунка з порахам, кулі, пісталет... Памаліцца святому Франтасію... Карусь ужо чакаў паноў ля ўвахода, таксама ўзброены, як на вайну, светлыя вочы глядзяць адчужана-спакойна. Так спакойна, што хочацца схавацца. — Ну што, кіруемся на Опсу тую? Дагонім, не бойцеся! З Божай дапамогай... Пранціш насунуў глыбей капялюх, падбіты вавёрчыным футрам, і ад усяе душы пажадаў больш ніколі ў жыцці не дыхаць лекавым бадэнскім паветрам.Раздзел сёмы З’ЯЎЛЕННЕ ЧОРНАЙ МЕЛАНХОЛІІ
Нямецкі мніх Базыль Валянцін (такое вось двайное імя) шукаў філасофскі камень, а здабыў падазроны шэры парашок. Што за яно? А давай свінням манастырскім дамо! Свінняў ад парашку добра прабрала... Шаноўны Базыль узрадаваўся: файныя лекі, якраз братам мніхам карысна! Падзяліўся шчодра... Наранку браты ляжалі мярцвенькія, а парашок празвалі антымоній, альбо сродак супраць мніхаў. I калі дадаць яго ў свінец, то атрымаеш цвёрды метал гартблей, а калі ахаладзіць выпарэнні жоўтага антымонію, атрымаецца чорны, якім кабеты любяць падводзіць бровы і вейкі... Пасля гэтага павучальнага расповеду Лёднік звычайна разважаў, што чалавек часта не разумее каштоўнасці таго, што робіць, — колькі карысных адкрыццяў падчас здабывання таго філасофскага каменю грэбліва адкінута алхімікамі... А яшчэ — як лёгка па-дурному згінуць ад самых лепшых намераў памагатага. Пранціш пазяхнуў і павярнуўся на другі бок. Здаецца, так замарыліся ў сваёй пагоні, з коней валіліся, ледзь угаварылі Лёдніка спыніцца на начлег у гэтым невядомым мястэчку Віславіца, займелі асобны пакой на мансардзе карчмы, упаў на ложак — і спі... Дык не ж... Прачынаешся ледзь не кожную гадзіну. Холадна, як у склепе, — гаспадар пасквапнічаў на жароўню. Студыёзусы ўнізе ўсё яшчэ равуць свае песні, праўда, галасы ўжо як кепска замацаваныя палазы.Раздзел восьмы ГУЛЬНЯ СВЯТОГА ПЯТРА
У Швабіі, кажуць, на Масленіцу ладзяць такое відачынства: доктар Жалезная Барада пускае хвораму кроў, той памірае. А тады доктар нібыта яго ажыўляе, дзьмучы ў рот праз трубку. А ў гарах Гарца на тое ж свята кладуць каго-небудзь у ночвы і нясуць хаваць з усімі належнымі жальбінамі. Праўда, хаваюць не чалавека, а бутэльку з добрым заборыстым пітвом. Каб праз год выкапаць і выпіць, прычым пакаштаваць напой, які год праляжаў у магіле, мусяць усе месцічы. I значыць гэта, што адкупіліся ўдзельнікі рытуалу ад смерці да наступнай Масленіцы... Ну не верыць чалавек, што можна пазбегнуць чагосьці дужа кепскага без ахвяры... Дык няхай ахвярай будзе тое, чаго не шкада. Напрыклад, выпадковыя госці, за якіх ніхто не заступіцца. Раніцай кожнаму з будучых удзельнікаў таямнічай гульні Святога Пятра выдалі накідку з бялюткага лёну — палатно з дзіркай для галавы — ды вяроўку канапляную падперазацца. Месца, якое назвалі імем біблейскага грэшнага горада Іерыхона, аказалася зусім побач. Не горад, не веска — проста высокі адхон, пад якім павольна паўзла чорная бліскучая змяя ракі, яшчэ нядаўна закаваная ў ледзяны панцыр. Чаіцы мітусіліся над хвалямі, нібыта хтосьці нябачны драпаў белымі кіпцямі паветра, і пранізліва лаяліся адна на адну, а можа, на нахабных людцаў. Перад адхонам знаходзілася роўная пляцоўка з зялёнымі дзюбкамі першай травы, а далей пачынаўся ўзгорак, парослы соснамі. Там, дзе сосны прарэдзілі, быў зладжаны сапраўдны амфітэатр на пару соцень чалавек, ужо амаль запоўнены. Некаторыя гледачы яшчэ рассаджваліся, выкарыстоўваючы хто што прыхапіў — крэслы, лаўкі, падушкі. Публіка чыстая, заможная, амаль усе з прыслугай. Шмат сямейных пар. Многія штосьці жуюць, той-сёй прыкладаецца да біклажкі. А вунь і гандляры піражкамі, медавухай, пражаным гарохам са сваімі скрынкамі... Не раўнуючы кірмаш. Не хапае балагана. З’яўленне вязняў у белых накідках выклікала нядобрае ажыўленне: паказвалі пальцамі, перашэптваліся... То бок вось i балаган з’явіўся. Пранціш заўважыў, што некалькі спрытных малойцаў забегалі між публікі, заблішчэлі манеты, на чорных дошчачках у іх руках крэсліліся нейкія пазнакі... Стаўкі, як у байцоўскім клубе? Іх што, біцца прымусяць? З’явіліся і музыкі — высокі падслепаваты маладзён з доўгімі цёмнымі патламі ды ягоны круглатвары напарнік з лупатымі блакітнымі вачыма — вочы яшчэ нядаўна сузіралі пену чорнага піва і ад таго былі рамантычна замглёныя. Адзін з музыкаў забрынгаў на мандаліне, другі падтакваў бразготкай... Па галасах — дакладна тыя самыя студыёзусы, што гарлалі нядаўна ў карчомцы, а мяркуючы па песнях — будучыя медыкусы.Раздзел дзявяты ОПСАЎСКІ АЛХІМІК I РУЖОВЫ ПАВІЛЬЁН
— Чорная Меланхолія! Прыйдзі! Каб хто старонні прысутнічаў у гэты момант ля амаль зруйнаванай капліцы на ўскраіне жмудзінскага мястэчка, дык вырашыў бы, што тут альбо ладзіцца рэпетыцыя павучальнай сімвалічнай камедыі, альбо расперазаўся вар’ят. Злавесны такі высокі пан з доўгімі чорнымі патламі, дзюбатым носам і пранізлівымі цёмнымі вачыма. Ды ці не вядзьмак духа выклікае? — Панна Чорная Меланхолія! Слова даю — ніхто вас не кране! Імем Госпада прысягаю! Трэба пагаварыць! План сапраўды быў вар’яцкі. Лёднік заціснуўся між дзвюма калонамі, з якіх даўно аблезла тынкоўка і паказалася чырвоная цагляная плоць, і гукаў уладным прафесарскім голасам у прастору, населеную сільфамі, гномамі, ундзінамі, саламандрамі і прафесійнымі забойцамі. А што было рабіць? Бутрым ацалеў пакуль што выпадкова. Заўчора ў заезным доме ў ягоным куфлі аказаўся той самы антымоній. Добра, што доктар замовіў не піва, а з прычыны сваёй зануднасці нейкі мясцовы адвар з сухіх яблыкаў, у якім лягчэй аказалася вызначыць няправільны прысмак. Потым кароткая страла папсавала ягоную валізку, калі Лёднік, угнуўшыся, корпаўся там у пошуках мікстуры для Алеся, усё яшчэ саслабелага. Потым яшчэ адна страла не дала вандроўнікам спакойна папалуднаваць. Прыстроіліся ля вогнішча ў чыстым полі — коні змагліся, і трэба было перадыхнуць, і на табе — свіст, Бутрым трымаецца за плячо. Драпіна, але каб не меў Чорны Доктар цэлага арсенала супрацьяддзяў — канаў бы ўжо ад атруты, якой шчодра змазалі вастрыё. Так ехаць было немагчыма... Саламон, калі развітваўся з іх бандай, ледзь хаваў палёгку. А сёння раніцай Лёднік змусіў застацца ў нанятым доме Алеся пад прыглядам Сцяцка. Гэта ўдалося толькі таму, што венскі механік не меў сіл цвёрда запярэчыць. Як адвязацца ад белавалосай чумы? Вырвіч прапаноўваў высачыць ды прыстрэліць. Карусь прыдумаў, што пераапранецца ў адзежу гаспадара і ў прыцемку з’едзе, зманіць за сабой заразу. Лёднік вырашыў: трэба дамовіцца. Вось і заклікаў зараз да сябе Чорную Меланхолію, як студыёзусы Віленскай акадэміі перад іспытамі залазілі на званіцу сабора Святых Янаў ды клікалі Святую Дармаўшчынку, каб здаць, не вучыўшы. Пранціш i Карусь затаіліся па абодва бакі капліцы... Вядома, смешна было спадзявацца, што Меланхолія ix не заўважыць. — Панна Меланхолія, у мяне ёсць для вас слушная прапанова! — Што можа прапанаваць мярцвяк? Пранціша ажно ўскінула — ледзь прымусіў сябе не бегчы наперад і Каруся жэстам спыніў. Меланхолія стаяла ўнутры капліцы, перад Лёднікам, — абодвух добра было відаць скрозь разлом у сцяне. Але прыстроілася ўсё-ткі так, каб ні Пранціш, ні Карусь не пацэлілі, калі ўздумаюць парушаць слова, — бо патрапяць у доктара. Саскочыла зверху, ці што? Быццам у выглядзе кажана вісела на карнізе. На гэты раз дзеўка нагадвала выглядам студыёзуса. Гэткага збеглага шкаляра, якім калісь быў сам Вырвіч. Куртка, падперазаная скураным пасам з мядзянай бляхай, чаравікі з высокай шнуроўкай, насунутая на лоб шапка з кароткімі брыламі — каб зручна рухацца і не кідацца ў вочы. Фізіяномія перапэцканая, і стрыжаныя валасы, што вытыркаюцца з-пад шапкі, брудныя і зусім не нагадваюць снег, пульхныя вусны ўсміхаюцца... — Прапаную панне адкласці на нейкі час адну замову і пагадзіцца выканаць іншую. За добрую плату. Белавалосая закінула галаву і весела зарагатала — нібыта не ведала, што ў яе цэляцца з двух бакоў. — Ну ты, дзед, смешны. З антымоніем — ну, згодная, дурасць, зельніка зеллем труціць. Але ад стрэлачак маіх усё адно ты нікуды не дзенешся. Палец Вырвіча так і дрыжэў — націснуць курок... Утрымлівала не столькі прысяга Лёдніка, колькі падсвядомая ўпэўненасць, што гэтак лёгка чуму не забіць. Бутрым крыва пасміхнуўся. — Ну, калі паненка адазвалася на маё запрашэнне, значыць, усвядоміла, што я не такая простая ахвяра. Тое-сёе, нягледзячы на нямоглы век, магу... З’едлівае «нямоглы век» сведчыла, што Бутрыма ўсё-ткі чапляла насмешлівае паненчына «дзед». А потым усё адбылося маланкава. Чорная Меланхолія зрабіла няўлоўны pyx, Баўтрамей таксама... Толькі яе рука была ўзброеная стылетам, а Лёднік проста спрытна ўхіліўся ды выставіў перад сабой даланю... I забойца выраніла стылет, адляцела на сажань назад і зрабілася Чырвонай Халерыяй. Наступны скачок заразы Лёднік таксама спыніў голымі рукамі, на адлегласці... Дзеўка ўпала на засмечаную цагляную падлогу, задыхаючыся, быццам атрымала кулаком пад дых. — Аднойчы я зваліў такім чынам магутнага воіна, Германа Ватмана, ён жа граф Пянткоўскі, — меланхалічна паведаміў Лёднік. — Магу і сэрца спыніць. Але даў паненцы слова не чапаць яе. Павёў рукой — і стылет ад’ехаў па падлозе ўбок, нібыта сам па сабе. Дзеўка аддыхалася і ўстала на ногі, больш не выскаляючыся, але і без прыкмет страху. — Я таксама цяпер... проста праверыць. Надта ж прыгожа ў цябе з птушкамі атрымалася. Я нават на вераб’ёў зараз паглядаю з насцярогай. Значыць, Бутрым меў рацыю — на заразу зрабіў уражанне шалёны напад кірляў, які яна прыпісала чарадзейным уменням сваёй ахвяры. Бо ўдзел Алеся ў птушыным шаленстве быў вядомы толькі пасвечаным. Цяпер яшчэ б разагнаўся доктар, адштурхнуўся ад сцяны ды перакуліўся ў паветры, як калісь навучыўся ад таго ж кітайца. Каб не трагічныя абставіны, можна было б пасмяяцца — не раўнуючы вясковы хлопец перад дзеўкай на вечарынцы штукуецца, абы яго заўважыла. Вунь як удае, што лёгка штукарствы даюцца, а сам пасля адлежвацца будзе без сіл. — Адкладзі сваю замову на мяне. Паспееш забіць. Дапамажы вызваліць маю дачку з Опсаўскага палаца. А потым рабі што хочаш. Вырвіч адчуў, што трэба дадаць драмы, і гукнуў: — Калі адмовішся — дык птушкі паўсюль лётаюць... А яшчэ пацукі бегаюць, змеі поўзаюць... Усіх на цябе нацкуём. Не адаб’ешся. Вільготны веснавы ветрык слізгануў па скуры пяшчотна, як гадзюка. Забойца сур’ёзна глядзела на доктара бяздоннымі вачыма. — Чаму ты думает, што я пагаджуся? А што, калі ўладальнік Опсы і ёсць мой кліент? — Думаю, што не, — цвёрда прамовіў Лёднік, здзівіўшы Вырвіча (той, па праўдзе, лічыў слаба нашытай латкай іхняй авантуры, што Чорная Меланхолія купленая графам Мануцы). Забойца хмыкнула, не абвергнуўшы, не пацвердзіўшы. Лёднік кіўнуў, і Карусь, які чакаў за рэшткамі агароджы па той бок капліцы, няспешна ўзняўся, наблізіўся да дзіўнай парачкі і дастаў штосьці з-за пояса. Зірнула мутна-крывавае вока. — Арфанус, апал з кароны Карла Вялікага. Возьмеш у аплату? Калі Вырвіч дасюль не быў упэўнены, наколькі дзеўка адукаваная і ці скажа ёй штось імя Карла Вялікага — усё-ткі часцяком яна выяўляла з сябе гэткую грубаватую прасцячку — цяпер зведаў, што чуму дзесь падвучылі. Чорная Меланхолія прамармытала: — Lapis regum, qui parem non habet[4]. Падумала, пацерла падбароддзе тонкімі пальцамі — веер трымаць такімі трэба, а не стылет. — Заманліва. Але гэтага мала. Я — вядомы ў сваёй справе майстар, i чаго мне каштавала дамагчыся гэтай рэпутацыі, лепш вам не ведаць, — дзеўка мімаволі кранула пальцам шчаку, дзе, наколькі Вырвіч памятаў, ружавеў маленькі шнар. — Мяне наймаюць, таму што я хібаў не раблю і слова трымаю. Калі я дапамагу табе, доктар, вызваліць дачку, выйдзеш са мной на двубой. Сам-насам. Без тваіх вядзьмарскіх штучак. Пранціш ажно пачуў словы балады пра анатомію, Доктара і Смерць:***
А вось Ёсель Бярковіч дакладна лічыў сябе ўсемагутным. Прынамсі, такі самаўпэўнены выгляд бывае толькі ў соймавага маршалка, дробнага пісарчука ды нанятага за алхіміка шалбера. Круглы твар Ёселя з вачыма колеру меднага купарвасу проста ззяў, а прычына — пакамечаны аркушык, выдраны са сшытка аднаго самадзейнага філосафа. — Малайчына Саламон, адолеў расшыфроўку! Але тут толькі пачатак... Пранціш рашуча тузануў аркушык да сябе, хоць кароткія тоўстыя пальцы алхіміка так і прагнулі ўчапіцца ў запаветную цыдулку. — Наш агульны знаёмца перадаў нам усё цалкам... Але вы ж разумееце, што такі важны дакумент каштуе вельмі, вельмі дорага. Мануцаў найміт кінуў змрочны хуткі позірк на суразмоўцаў, якія набіліся ў пакой нанятага дамка на самым ускрайку Браслава. Даверу не выклікаў ніводны. Асабліва дзюбаносы тып з пранізлівымі вачыма. А яшчэ чамусьці палохаў даволі шчуплы ў параўнанні са спадарожнікамі юнак з ненатуральна светлымі валасамі. Кожны раз, як той юнак радасна ўсміхаўся пульхнымі ўладнымі вуснамі, алхімік мімаволі ўцягваў галаву ў плечы. Пранціш цалкам разумеў пачуцці пана Бярковіча. Калі здабываюць філасофскі камень, на адным з этапаў шкло сасуда цямнее — таму што яго замгляюць так званыя кімерыйскія цені. Як прысутнасць Чорнай Меланхоліі ў іхняй кампаніі. Напачатку ўзялася цвяліць Каруся. — А ці пан Карусь мядзведзяў валіў? Валіў, значыць... Ну а правяраў папярэдне, ці гэта не мядзведзіца? Да мядзведзіцы ж грэх датыкацца... Яна жаночага полу... Карусь чырванеў, бляднеў і адскокваў ад заразы, якая нібыта няўзнак датыкалася да яго то мезенчыкам, то локцем, то каленкам... Потым Меланхолія намацала больш балючы гузак. — А як спадар Карусь намерваецца ратаваць панну Соф’ю, калі не наважыцца да яе даткнуцца? Будзе яе на вілах падымаць, як што? А якія ў панны вочы? Гожыя, мусіць... А ці не грэх такому дабравернаму юнаку насіць у памяці вочы чужой дзяўчыны? Лясны дзікун адварочваўся, сціскаў кулакі і мармытаў малітвы. Неяк сарваўся, не пракрычаў — прасіпеў цяжка словы, як цвікі забіваў: — Я сваё месца ведаю! Мне на паненку Соф’ю дастаткова здаля глядзець ды ведаць, што яна шчаслівая. А вось твае лупатыя вочы — нехта носіць у памяці, га? А потым неяк усё Карусёва абурэнне сышло, як вада ў сухі жвір. Паглядзеў жаласліва на забойцу: — Паламаная ты... Калі я на мануфактуры Тызенгаўза загінаўся, у нас там адзін такі ліцвін быў... Як і я, гвалтам прывезены з вольнага ляснога паселішча. У яго сям’ю ўсю забілі, вока выкалалі, крывёй кашляў... Дык ён на ўсе здзекі ды крыкі толькі выскаляўся і злосна жартаваў. I яго баяліся нават цівуны, бо згубіў усё, нават страх. Чорная Меланхолія выскалілася на спачувальны тон хлапца, але, як на дзіва, адчапілася. Узялася за Пранціша. Давай з мройным выглядам цытаваць ягоныя вершы з эпічнага зборніка «Згукі пекныя з Падняводдзя». Яна ж падчас кароткіх спынаў заўсёды выпрошвала ў Чорнага Доктара што пачытаць, а то і сама выцягне ксёнжку з чужой кішэні ці валізкі.***
Браслаўская аптэка месцілася ў двухпавярховым драўляным доме і мела пяць вокнаў, чучала кракадзіла, вохкі пах зёлак і прыслугу, сухенькую кабету, падобную дробнымі нервовымі рухамі да сітаўкі. Кабета мітусілася, бо прыехаў гаспадар, а да яго заявіліся госці, якіх трэба было не проста накарміць-напаіць, але яшчэ і кавы падаць. Чорны чортавы напой, панская прыхамаць. Добра хоць, шалтаносы з грэцкае мукі паны ядуць ды бацянкай не грэбуюць... А да марцыпанаў даражэзных заморскіх можна дакласці дзеля эканоміі зацукраваныя карані браслаўскага аеру, тры дні ў вадзе паласканыя ды паміж сурвэткамі сушаныя... Давыд Ляйбовіч, пачуўшы, што прывяло сюды сяброў, роспачна змяў навамодны капялюш з пазалочанымі сакалінымі пёрамі — падчас навучання ў Францыі дужа захапіўся моднымі строямі і дасюль выпісваў сабе ўсялякія кюлоты ды жустакоры. Полацкія сваякі ўважалі Давыда за блюзнера, да таго ж ён так і не ажаніўся — як ні прымушалі старэйшыя. Казаў — была адна дзяўчыначка, ды не мне дасталася, а іншай не трэба. Ён быў даўгалыгі, трохі няўклюдны, з усмешлівымі вуснамі і сумнымі вачыма. — Як жа так! — разгублена паўтараў Давыд і ўсё камячыў, душыў няшчасны капялюш. — Пані Саламеі няма... Сафійку гнюс гэты скраў... Каб яго душа ўсялілася ў котку, а тую сабака ўкусіў... Нарэшце з’явіўся Ёсель. Для таемных перамоў Давыд выгнаў падобнага да пакрыўджанага бабра аптэкара Бэрку з ягонага пакоя, і банду Чорнага Доктара атачалі шафы з заспіртаванымі пачваркамі. — Даведаўся вось што. Паненку з Ружовага павільёна мне не паказалі — але чуў, як кагось адчытвае тонкім галасочкам. Паверыць не магу, што дзеля ейнай забавы лабараторыю ўладкоўваю. Заўтра мушу завяршыць, перагонны куб паставіць, рэактывы. Толькі, па загадзе графа, бяспечныя — каб нічога не выбухала, каб не атрутныя. Вось i ламаю галаву... Соды ёй ці яшчэ чаго панасыпаць ва ўсе колбы, падфарбаваўшы па-рознаму? Бярковіч гаротна ўздыхнуў. — Яшчэ ўдалося выведаць: на калядны карнавал кралечку павязуць у Варшаву, а для гэтага мусяць надаць ёй адпаведнага бляску. Наш музыка яе вучыць нотам ды спевам, ігры на клавесіне ды лютні... Толькі лаецца — няма ў паненкі ані слыху, ані голасу. Што ж, Бутрым, пры ўсіх сваіх талентах, таксама не дужа быў да музыкі здольны, хоць спяваў гучна. А пра Варшаву — ясна, што афіцыйна дзяўчыну пры жывым бацьку супроць ягонае волі нідзе не прадставяць... Хіба замаскіраваўшы ды пад чужым прозвішчам? У любым выпадку, у таямніцы ды цені нічога добрага для рэпутацыі не робіцца. — А зараз чакаюць нейкую графіню Сільвію ажно з Парыжа, каб навучыла паненку манерам. — Няўжо Смажаная Німфа? — рагатнула Чорная Меланхолія. — Трэба ж, зноў вылезла з Аіда... Што за яна? Меланхолія распавядала, здзекліва касавурачыся на Лёдніка, які аж з твару ўчарнеў і ўрэшце ўскочыў з крэсла і адышоўся да акна. Некалькі год таму таямнічая графіня была галоўнай пастаўшчыцай спакуслівых німфаў у Аленевы парк, месца, дзе французскі кароль Людовік XV трымаў свой гарэм. Сама была калісь адной з тых німфаў. Але аднойчы на яе перакулілі жароўню з гарачымі вугалямі — падобна, канкурэнтка пастаралася. Сільвія атрымала мянушку Смажаная Німфа і страціла каштоўнасць у ложку, але не здалася, выгрызла сабе месца іншым спосабам — праўда, не ў вышэйшым свеце, а, так бы мовіць, у цёмнай шчыліне таго свету. Выхаванкі графіні — зразумела, тытул ейны быў ліпавы — адрозніваліся вытанчанымі манерамі і адметнай паслужлівасцю пэўнага роду. Трымала графіня ў Парыжы начны салон для самых высокіх асобаў, пакуль кароль не памёр і ягоны Аленевы парк не разагналі. Але й цяпер знаходзіла сабе працу... Пранціш стараўся не глядзець на закамянелую спіну Лёдніка. Чорная Меланхолія задумліва накручвала на палец пасмачку брудна-белых валасоў. — Калі графіня мусіць прыехаць? Бярковіч скрушна ўздыхнуў, але ўсномніў, відаць, пра палінгенезіс і выціснуў: — У суботу чакаюць. Пакой падрыхтавалі ў Ружовым павільёне. Я вады лавандавай накалбаціў цэлы цэбар. — Граф Мануцы гэтыя дні будзе ў Опсе? — Назаўтра адмяніў нашыя штудыі ў лабараторыі — значыць, з’едзе. Хоць я абяцаў яго мосці паказаць валасы Ундзіны. З дапамогай рошчыну хларыду кобальту і жалеза, вядома. У Богін яго мосць збіраўся, там сяляне бунтуюцца. Раней суботы не вернецца. Меланхолія пацёрла ўпартае падбароддзе. — Значыць, у нас ёсць два дні. — Калі вы плануеце наведацца ў Бяльмонты? — змрочна папытаўся Ёсель. — Выбачайце мяне, спадарове, але ў гэты дзень я хацеў бы быць падалей. Лёднік выхапіў аркушык паперы з тых, што ляжалі ў бронзавым пісьмовым прыборы на стале, макнуў пяро ў чарніліцу, нешта накрэмзаў і падаў алхіміку. — З’язджайце хоць заўтра. Але перад ад’ездам абавязкова пастаўце ў лабараторыю, што рыхтуеце для палонніцы, рэчывы з гэтага спіса. Хай яны будуць... ну, скажам, у вось такіх зеленкаватых слоіках, — Лёднік тыцнуў доўгім пальцам на адну з паліцаў, — каб адразу можна было іх адрозніць. — Прынеслі які-небудзь ліст ад графа Мануцы, як вас прасілі? — дадала Меланхолія. Ёсель прабег вачыма спіс ад Баўтрамея, хмыкнуў, схаваў на ўнутраную кішэню камзола. Адтуль жа дастаў складзены ў чатыры столкі ліст, кінуў на стол. — Распараджэнне ад графа... Усё, я і так галавой праз вас рызыкую. Давайце трактат! Наўрад збяднелы сваяк так чытае запавет багатага родзіча, як былы сябар Саламона Маймана спісаныя неахайным почыркам выдраныя са сшытка старонкі. — I як вы будзеце ўжываць той палінгенсзіс? — не вытрымаў Пранціш, бо так i не распытаў пра таямніцу трактата — а як было прызнацца, што вучонага слова не ведае? — Аднаўленне аб’ектаў з попелу — адна са ступеняў да вышэйшай мудрасці, узрадаваны алхімік хаваў паперы за пазуху. — Як-небудзь ускараскаюся на яе. Ну, вітанне Саламону. I ўжо на парозе азірнуўся, дадаў з крывой усмешкай: — За гонар лічу, што пабачыў самога Баўтрамея Лёдніка. Здагадаўся, пройда. Меланхолія навярнулася да Давыда: — Карэту прыстойную дастаць зможаце? I адзенне для маіх спадарожнікаў. А сукенка у мяне з сабою. — Ты што, задумала выдаць сябе за графіню Сільвію? — Пранціш ледзь стрымаў рогат. Мурзатая дзеўка ў хлапечым строі аніяк не вязалася з вобразам каралеўскай мэтрэсы. Але дзеўка толькі перасмыкнула плячыма. — Смажаная Німфа як затынкуе твар — дык і ўзрост не пазнаеш. Хм, але і па Меланхоліі не адгадаць, колькі ёй гадоў — то зусім дзяўчо, то жанчына... Лёднік нарэшце адмёр. — У якасці каго мы паедзем? — Вось я і думаю... Меланхолія ўскалмаціла брудна-бялявыя валасы, змерала бяздоннымі вачыма ладную постаць менскага падкаморага. — Пан сыдзе за фурмана. Азірнулася на Каруся, які змрочна падпіраў крутымі плячыма сцяну. — Aй, шкада, што хлопчык памерам з шафу. А то апранулі б спадніцу, парык, i была б мне камерыстка, А так... будзе лёкай. Карусь прамаўчаў. Дзеля выратавання паненкі Соф’і пагодзіцца i чужой бабе прыслугоўваць, не плюючыся. Меланхолія перавяла позірк на Лёдніка, звузіла вочы, падрыхтавала джала. — А вось што з табой рабіць, доктар? Для лёкая тытулаванай дамы ты стары і страшны. Быў бы маладзейшы — мог у якасці скарахода за карэтай бегчы, ногі ў цябе доўгія. Лёднік нахмурыўся. — Пакіньце свае шпількі для больш зручнай хвіліны. Я магу застацца ў сваёй жа лекарскай іпастасі. — Каб адразу западозрылі, хто ты насамрэч? Думаеш, нікога з варты не папярэдзілі, што ты можаш заявіцца? А знешнасць у цябе... адметная. — Я любое адзенне дастану, — запэўніў Давыд. — Можа, нашага доктара за маўра выдаць ці за індуса? Меланхолія няспешна ўзнялася, падышла да Баўтрамея, як быццам збіралася яго купляць на кірмашы ў сумнеўных прадаўцоў. — Дуэнняй сваей цябе хіба што апрануць... У дуэнні часцяком старых ды страшных бяруць, каб непажаданых кавалераў адпалохвалі, а жаданых не пераманьвалі. Ці і праўда маўрам... — голас здзекліва вуркатаў. — Усё, вырашана. Будзеш настаўнікам танцаў. Чорны Доктар ледзь не папярхнуўся аптэчным паветрам. — З глузду з’ехала?! — Можна падумаць, ты ў палацах не бываў ды пры дварах магнацкіх, на балах не танчыў, — хмыкнула Меланхолія. — А майстар баявых мастацтваў твайго ўзроўню рухаецца спрытней за любога танцора. Тут ужо альбо грай, альбо грошы аддай.***
Калі сонца налілося цяжкай чырванню і пачало валіцца за лес, быццам сплываць крывёй, Пранціш пачуў з-за акна іхняга здымнага дамка нейкія глухія стукі. Меланхолія кідала нажы з металёвымі пляскатымі ручкамі адзін за адным у ствол старога дуба. Пранціш набліжаўся асцярожна — яшчэ развернецца ды згарача ўсадзіць нож у горла... Вунь як цэліць — і адлегласць вялікая, а клінок шчыльна каля клінка захрасае ў драўлянай плоці. Дзеўка спытала не азіраючыся: — Чым абавязаная ўвазе пана Вырвіча? Засадзіла яшчэ адно лязо. — Навошта ты нам узялася дапамагаць? Не толькі ж праз дарагі каменьчык, праўда? Была ў навуцы ў графіні Сільвіі? Меланхолія шпурнула маланкавым рухам апошні нож у магутны дуб, чыё чорнае скурчанае галлё толькі-толькі прыкрасілася маладым, абуральна-пяшчотным лісцем. Схадзіла, выдзерла зброю з мішэні, вярнулася. — Калісьці мой настаўнік аддаў мяне на год у ейную школку — набыць майстэрствы, неабходныя ў маёй прафесіі. — Набыла? Вырвіч нават не паспеў прасачыць палёт ляза. На шчасце, у дрэва. — Набыла. Я вучаніца наравістая, але здольная, — выскалілася Меланхолія, развярнуўшыся да менскага падкаморага. — I з Мануцы я добра знаёмая. Выконвала ягоныя замовы. I не раз. Напрыклад, бацькі яшчэ адной красунечкі-дзяўчыначкі яму перашкаджалі. Меланхолія з выклікам вывучала аблічча суразмоўцы — ну давай, выяві грэблівасць, абурыся. Але Вырвіч чамусь не адчуваў у сабе абурэння. Толькі сум і тугу. — Табе самой колькі было, калі ад бацькоў забралі? — Адзінаццаць. Яшчэ адзін клінок адправіўся ў цела старога дуба — па ім нібыта вякамі сцякалі маленькая ручаіны, вымываючы глыбокія звілістыя шляхі. — Усё, пан Вырвіч. Хопіць душэўных размоў. Скажу толькі, што, калі вашу капрызульку ўдасца выдраць з кіпцяў мярзотніка Мануцы, я атрымаю шчырае задавальненне. Калі Вырвіч развярнуўся сыходзіць, Меланхолія загаварыла, цэлячыся для чарговага кідка: — Не таго баіцеся. Не гаварыце, канешне, гэтаму... доктару вашаму. Мануцы — майстар лезці ў душу. Панначка можа сама не захацець вяртацца. I, магчыма, вы ніколі ўжо не ўбачыце той дзяўчынкі, якую памятаеце. Панятоўскі — натура тонкая, гвалт яму не прыносіць задавальнення. Таму цацка мусіць быць... падрыхтаваная. Пранціш хацеў запярэчыць — ды як такая, як Чорная Меланхолія, можа судзіць пра чыстую Сафійку... Але не змог. За словамі Чумы чуўся страшны досвед. — У наіўнай і чыстай шансаў няма супраць разумных і бессаромных. Адзін толькі выпадак памятаю, калі Панятоўскага пабілі ягонай жа зброяй. Адна актрыска, Шахеразада ліцвінская, яму так хораша п’есы Шэкспіра чытала, ім самім на польскую перакладзеныя, што Цялок расчуліўся і ўсю ноч толькі слухаў. Наўрад ваша панначка цытаваннем хімічных трактатаў гэтага ж дасягне. Пранціш захлынуўся ўспамінамі: гэта неадменна была згадка пра Раіну Міхалішыўну, ягоную памерлую нявесту... Няшчасную, страшэнна таленавітую і гордую.***
Адзенне, здабытае Давыдам, мела адзін недахоп: усё было надта дыхтоўным. Пэўна ж, з уласнага гардэробу. Вырвіч выбраў самую сціплую світку — ён жа будзе фурманам. Але ў маладосці і ён, бедны шляхцюк з Падняводдзя, быў бы рады ў такой світцы, фалендышавай, з галунамі, пахадзіць. У дамку меўся адзіны пакой ды яшчэ за печкай закуток. Мужчыны пачалі мяняць гардэроб... I Меланхолія, адмыўшыся за печкай у балеі з гарачай вадой, заявілася сюды ж, загорнутая ў прасціну, — каб апранацца, быццам жаўнер сярод жаўнераў. Прычым Карусь нават галавы не павярнуў і не сплюнуў — сапраўды пачаў успрымаць спадарожніцу не як кабету. Што ж, раз так... Вырвіч сцягнуў з плеч камзол. А Лёднік ужо скідаў кашулю, паказаўшы спіну ў шнарах. Пранціш выпадкова — ну, далібог жа, выпадкова! — кінуў позірк трохі ўбок, дзе пераапраналася Меланхолія. I ўздрыгнуў. Дзеўка якраз, павярнуўшыся да спадарожных аголенай спінай, бралася за гарсэт... I спіна ў яе была такая самая, як у Лёдніка. Як сказаў адзін лорд у Лонданскім байцоўскім клубе, дзе Чорны Доктар мусіў біцца аголены па пояс, столькі шнараў можна зарабіць у арміі, на катарзе ці на флоце. А яшчэ ў рабстве ў акрутных людзей. Меланхолія спрытна абыходзілася без камерысткі — нават гарсэт сама зацягнула на сабе, выгінаючыся, як акрабатка. Прыладзіла на камодзе люстэрка, раз, раз... Грукнулі крыналіны з кітовага вуса, шаргатнулі паўзверх іх спадніцы... Зразумела, прыладжваць парык і фарбаваць твар давялося даўжэй. З дзіўнотаў — напляскала нешта брунатнае на шчаку, падфарбавала, потым запудрыла... Дакладна атрымаўся след ад старога апёку, які праз усю шчаку спаўзаў на падбароддзе. Вось чаму — Смажаная Німфа. А потым яшчэ дзіўнае: Меланхолія адчыніла маленькую срэбную скрыначку, падчапіла нешта пазногцем, капнула на яго з флакончыка і — тыц сабе ў вока. Тады ў другое... Павярнулася, усміхнулася... У Вырвіча дыханне перахапіла. Гэх, быў бы ён усё тым жа пракудлівым шкаляром ці куртуазным студыёзусам, зараз кінуўся б у кукарэцыі. Ганарыстая доўгая шыя, тонкая стройная пастава, вялікія вочы, сінія, як валошкі... Пульхныя капрызлівыя вусны, дакладна акрэсленыя... Вейкі і бровы падчарнёныя, румянак на парцалянавай скуры... Ледзяная прынцэса. Нават апёк на шчацэ не псуе. Але Вырвіч ведаў, што пад гарсэтам і тонкімі карункамі хаваюцца шнары, пад сінімі падманкамі ў вачніцах — бясколерныя прагалы, а далікатныя рукі ў бязвіннай крыві. — Цікавая распрацоўка! — уважліва зазіраючы заразе ў вочы, прамовіў доктар. — Каляровае шкло? — Венецыянскае, з залатымі ніцямі, — ветліва адказала Меланхолія. — Для васпана таксама ёсць. Сядайце. Лёднік паслухмяна ўсеўся на зэдлік, а самавітая пані ў багатай дарожнай сукенцы моднага колеру вердзігры, шэра-зялёнай, схілілася над ім. Каб толькі вочы не выкалала... — Я ўдасканаліў мазь для выдалення шнараў... Магу намяшаць, — нейтральным голасам вымавіў Лёднік, цярпліва зносячы маніпуляцыі над вачыма. Значыць, паспеў зірнуць на спіну сваёй патэнцыйнай забойцы. — А чаму пан сам той маззю не скарыстаўся? — Меланхолія падчапіла са скрыначкі другое шкельца. — Не бачу сэнсу. Навошта мне? Дзеўка скончыла працу і выпрасталася. — Ну і мне — навошта? Лёднік памаргаў, акуратна выцер чыстай хусткай вочы, якія заслязіліся. Позірк дзякуючы венецыянскім шкельцам у яго цяпер быў зялёны, як маладое лісце дуба. Меланхолія скептычна агледзела Чорнага Доктара. — Чакай... Не ўставай... Праз хвіліну пад носам Баўтрамея тапырыліся тонкія чорныя вусы. Ад чаго фізіяномія зрабілася яшчэ больш разбойніцкай. Дзеўка папрацавала над кліентам пэндзлем з пудрай, падвяла бровы, намалявала румянак... — Вось і настаўнік танцаў для капрызнай мадэмуазэль! Доктара сапраўды было цяжка пазнаць. Ды яшчэ куртаты чорны аксамітны камзольчык з бялюткімі карункамі, доўгія ногі ў штанах, падвязаных пад каленямі ружовымі бантамі, чаравікі з кутасамі, белы парык-воблачка... Фанабэрыі б менш! — Каб ты на мандаліне ўмеў брынкаць... — незадаволена мармытала Меланхолія. — Ну, добра... Чуццё рытму ў цябе ж мусіць быць... Пакорпалася ў сваім меху. — Трымай! Лёднік злавіў кінутую штуковіну... — Кастаньеты? Сур’ёзна? Пранціш, не хаваючыся, рагатаў. У другім куце спрабаваў здушыць смех дабрадзейны і вечна сур’ёзны Карусь у лёкайскім мундзіры з залацістай парчы. Твар былога прафесара Віленскай акадэміі пабарвавеў нават праз пудру. Кастаньеты адправіліся назад тым жа паветраным шляхам. — Хопіць! Можа, адразу на мяне каўпак са званочкамі апранеш? Меланхолія шчасліва ўсміхнулася. — Па-ан Лёднік! А як жа фігуры прыдворных танцаў зараз паўтарыць, тэрміны падвучыць? Я проста мару прайсціся з вамі ў паланэзе! А рыгадон, рыгадон умееце, пан доктар? Меланхолія некалькі разоў легка падскочыла, яе ножка падбівала пышныя спадніцы, з-пад якіх спакусна паказвалася белая дзюбка чаравічка. — Я табе і так шмат дазволіў! З маладых блазнюкоў будзеш здзекавацца. I пачаў пакаваць валізы. Карацей, баль — кот з печы ўпаў. А шкада. Вырвіч не адмовіўся б паназіраць, як славуты навуковец выбівае шалёны рытм кастаньетамі ды прытанцоўвае, быццам гішпанскі цыган. Раптам у дзверы ціха пагрукалі... Ці, хутчэй, пашкрэбліся. Кабета з браслаўскай аптэкі, падобная да сітаўкі, дробна кланялася, але яе пачырванелыя ад слёз светлыя вочы глядзелі калюча. — Я падслухала... Паны паедуць у Опсу... Паны — ворагі праклятага італьянца. Мы дапаможам вам. Усе мясцовыя. Не толькі ваша панначка там, у Бяльмонтах. Італьянец дзяўчатак пазбіраў па навакольных вёсках. Мужык мой пайшоў шукаць нашу Гэльку — таксама знік. Няма закону. Але няма й страху ў нас болей. Пранціш паморшчыўся: зноў бунтоўныя мужыкі... Палонніц трэба выручыць. Італьянца пакараць... Але ўвязвацца ў рокаш лапатнікаў? Яму, падкамораму Менскага павета? Калі ўсім будзе адна чарка і адна палка? Зірнуў у акно — за дрэвамі, мусіць, прытаіліся бунтаўнікі, чакаюць выніку перагавораў. Былі ў такой сітуацыі, ведаем. Але Чорны Доктар ужо працягваў руку кабеце. — Ёсць закон, Божы закон, спадарыня. Перад якім усе роўныя. Заходзьце, расказвайце. Будзем выручаць дзяўчатак. Што ж, часам нават з попелу можна аднавіць ружу.Раздзел дзясяты АПОШНІ ТАНЕЦ ЧОРНАГА ДОКТАРА
Французскі кароль Людовік IX па мянушцы Святы прыдумаў яшчэ адзін сродак аблупежваць люд паспаліты: хто хацеў заехаць у Парыж, які тады месціўся амаль увесь на выспе Сітэ, мусіў заплаціць. А калі да адзінага моста, які вёў на выспу, пад’язджаў балаган, расплачваўся малпінымі манетамі. Гэта значыла прадэманстраваць варце бясплатна сваё майстэрства, і каб балаганная малпачка абавязкова паваражыла жаўнерам, выцягнула для іх паперкі з самымі лепшымі прадказаннямі. Карэта, якая цёплым красавіцкім надвячоркам заязджала ў маёнтак Бяльмонты ў Опсе, малпачак не везла. А везла вельмі важную даму са злымі сінімі вачыма. Такую важную, што перад ейнай карэтай імгненна расчыніліся цяжкія каваныя вароты. Зрэшты, паслужлівасці паспрыяў і ліст, які перадаў варце малады шыракаплечы лёкай, што прыстроіўся на запятках карэты. Колы праехаліся па лужыне — спадчыне нядаўняга дажджу. Лужына была дробная, вераб’ю па калена, — за паркам пільна сачылі. Фурман, блакітнавокі русачубы дзяцюк у фалендышавай світцы, падагнаў лейцамі коней. Далей шлях ішоў па гарбатым мосце з каванымі парэнчамі — чорным жалезным голлі з пазалочанымі ружамі — і скончыўся перад казачным двухпавярховым дамком з вострым чарапічным дахам, пузатымі балкончыкамі і бялюткімі мармуровымі калонамі-карыятыдамі. Дом святлеў на маленькім востраве пасярод возера, быццам вялізная дзівосная лілея. — Няхай ваша светласць прабачыць — не чакалі вас так хутка, — сагнуўся ў паклоне мясцовы ахмістр, нахабны дзяцюк са шчокамі, за якія хацелася ўшчыкнуць. — Ягоная светласць граф Мануцы ў ад’ездзе. Але будзьце пэўныя — мы атрымалі ўсе належныя распараджэнні і ўладкуем вашую мосць як найлепей. Пані са злымі сінімі вачыма адсыпала французскіх словаў так хутка і фанабэрыста, што можна было не перакладаць. Лаецца. Яе ўласны лёкай, які саскочыў з запятак карэты, плячысты юнак са светлымі адсутнымі вачыма, паставіў пад ногі сваёй пані абцягнуты аксамітам зэдлік, але рукі не падаў, цяльпук. За пані з экіпажа спрытна выскачыў худы высокі пан у капелюшы, упрыгожаным страусавым пяром, з чорнымі вусамі, як у прусака. Зялёныя вочы пана паглядалі дужа змрочна. Быццам мусілі насамрэч быць чорнымі, як лістападаўская ноч і ведзьмакова сэрца. Пані палічыла патрэбным у адказ на запытальныя позіркі гайдукоў, што вартавалі чароўны астравок, тыцнуць пальцам у вусатага: — Maître à danser[5]. Пасля перакладу ахмістра — «Танцам будзе вучыць» — насцярожаныя позіркі варты на пана змяніліся на пагардлівыя. Хіба занятак для мужыка — скакаць па паркеце? Пані, уладна пацокваючы абцасікамі па брукаванай дарожцы, накіравалася ў павільён, за ёй пацягнуліся настаўнік танцаў і лёкай, нагружаны вялізнай скрынкай, у якой, напэўна, ляжала панская спадніца. Фурман толькі цяпер уцяміў, наколькі няўдзячная роля яму дасталася: ягоная ж справа — даглядаць коней ды карэту... А стайня ля вялікага дома, значыць, давядзецца з’язджаць з астраўка, куды гэтак рызыкуючы патрапілі... На шчасце, яшчэ належала разгрузіць шматлікія куфры. Галоўнае — не спяшацца ды гыркнуць пастрашней на мясцовую прыслугу, што графіня Сільвія не давярае чужым чапаць свае рэчы... Нарэшце Карусь у агідна залацістым лёкайскім касцюме вярнуўся, махнуў рукой — маўляў, панеслі гаспадарскае дабро... Пранціш валок куфар з пазычанымі ў Давыда трантамі і стараўся страляць вачыма па баках не надта нахабна. А падзівіцца было чаму... Ого, каб колішні загонны шляхцюк Вырвіч па мянушцы Гнаявік, які вывозіў з бацькам на поле перагной, уторкнуўшы ў смярдзючую кучу шаблю, каб не было шкоды шляхецкаму гонару, патрапіў у такую раскошу! Каралеўская раскоша... Пад нагамі — чорныя ды белыя паліваныя плітачкі, аж страшна паслізнуцца. Шпалеры шаўковыя залацістыя ў букеты, белая з золатам мэбля з тонкімі ножкамі нібыта прысела ў рэверансе, карункавыя фіраначкі, блакітна-ружовыя аксамітныя парцьеры, пухнатыя дываны, што нагадваюць паляны, зарослыя стакроткамі, срэбныя вазы — адны люляюць ружы, іншыя — вінаград ды апельсіны. Парцалянавыя статуэткі з’есці хочацца, люстэркі ў круглых пазалочаных рамах — нібыта акенцы ў вырай... Лавандавай вадой, напэўна, падлогу мыюць. Перад вачыма Пранціша мільгалі белыя панчохі фальшывага лёкая, скабы пераціскала Давыдава камізэлька, хацелася піць і прыбіць графа Мануцы. Вока зачапілася за расфарбаваныя барэльефы ружаў над кожнымі дзвярыма. У пакоі пад белай ружай размаўлялі на французскай — дакдадна голас Чорнай Меланхоліі, а вось і Сафійка шчабеча, але на вачах праважатых Вырвіч не мог збочыць. Затое ў маленькім пакойчыку ў самым канцы калідора, абазначаным нат не ружай, а скурчаным бутонам блякла-юлёвага колеру, туды і належала занесці куфар, знайшоўся Лёднік — застыў на фоне акна чорным пагрозным груганом. — Мы з Карусём вырашылі пакуль непаказвацца Сафійцы, каб выпадкова не выдала нас, — прашаптаў доктар. — Меланхолія знак падасць, калі ад наглядчыкаў пазбавіцца. Добра, што сам умее не паказваць пачуцці, бо зразумела — душа рвецца, каб схапіць крывіначку сваю ды з боем вывезці з гэтага прытона. За куфрамі давялося схадзіць яшчэ двойчы — нешта адносіць у пакой графіні Сільвіі, куды большы ды багацейшы, чым у настаўніка танцаў. Над дзвярыма ззяла жоўтая ружа. Праходзячы паўз пакой, дзе чуўся ласкавы голас графіні Сільвіі, Пранціш прымаруджваў крок і прыслухоўваўся, як да ўласнага сэрца, — французскую ж добра засвоіў, пакуль у Ліёне вучыўся, а потым настаўнікам фехтавання падпрацоўваў. Адзін раз ухапіў кавалак размовы: ах, як неабходна прыгажуні, лёс якой — упрыгожваць каралеўскія палацы, дасканаліць манеры. Сафійка нечакана ўладным тонам пярэчыла, што здабудзе вядомасць не прыгажосцю, якая ёсць эфемернай субстанцыяй, а разумовымі здольнасцямі і хоча не ўпрыгожваць штосьці там, а славіцца праз навуку, як пані маці і пан бацька. I адкуль такі перабольшана-капрызлівы тон? Нішто сабе выхаваў крывіначку Лёднік, лейцаў шкадуючы. У другі свой праход Вырвіч пачуў, як «графіня» вуркоча пра таемную зброю жанчын супраць мужчын, якой належыць авалодаць самотнай прыгажуні, і ледзь не сплюнуў, уявіўшы, што — каб не іхняе з’яўленне — было б тое навучанне ўсур’ёз. Калі занеслі апошнія куфры, Лёднік прашаптаў: — Уцякаць трэба сёння ж. Флейтыст, так бы мовіць, агент мясцовых абураных жыхароў у маёнтку, сказаў, граф Мануцы заўтра вяртаецца. Вырвіч, крэхчучы, усеўся на ложак — не справа падкаморага куфры цягаць, з палёгкай расшпіліў цесную камізэльку. — Ты так проста пагадзіўся на супрацу з бунтаўнікамі... Скуль ведаеш, што той музыка нас не здасць? Доктар асцярожна пакратаў наклееныя вусы. — Ён сам з мясцовых, нядаўні пастушонак. Здагадваюся, што сябровачку ягоную сардэчную граф злапаў. Скрадзеныя дзяўчаткі сапраўды ў сутарэннях, як нам і казалі. Раней наверсе жылі, таксама танцам ды спевам вучыліся. А як Сафійку сюды прывезлі — усіх спешна схавалі і баляванні адмянілі. Часова, вядома, — доктар выдыхнуў праз сціснутыя зубы, каб змагчы гнеў. — У так званай зале Чырвонай ружы ёсцека ўваход у дольнае памяшканне. Госці звычайна, як добра нап’юцца, набалююцца, спускаюцца разам з мясцовымі німфамі ўніз. Карусь сціснуў кулакі. — Нам бы зброю здабыць, пан... Лёднік кіўнуў. — Падчас вячэры перададуць. Утрох нам з вартай усё адно не зладзіць, але мясцовыя абяцаюць сур’ёзную падтрымку... Трэба толькі дакладна разведаць, дзе што, і падаць сігнал. Выбачайце, прыйдзецца крычаць савой. Мусіць, Карусь, твая доля. Хлопец засяроджана кіўнуў. У дзверы настойліва пастукалі. Карусь з Пранцішам кінуліся парадкаваць куфры — а для чаго яшчэ слугам знаходзіцца ў панскім пакоі? Пахолак у каптане з ружовага мультану абвясціў, што графіня Сільвія жадае пазнаёміць сваю новую выхаванку з шэвалье д’Арманжам, то бок настаўнікам танцаў, а слугі ейныя мусяць прынесці для паненкі парыжскі строй. Застаецца спадзявацца, гэта значыла, што Меланхолія пазбавілася ад віжоў. Пранціш асцярожна трымаў шаўковы падол сукенкі, расшыты перлінамі, Карусь — плечыкі... Быццам злавілі блакітнага пералівістага прывіда і павольна нясуць яго па калідоры, пільнуючы, каб не вырваўся ды не нырнуў у адно з круглых люстэркаў. Наперадзе шыбаваў Чорны Доктар, прыспешваючы крок, — бо ўсё бліжэй чуўся нязвыкла капрызлівы голас Сафійкі: — Танцы — марнае баўленне часу. Я лепей пайду ў маю лабараторыю. Трэба скончыць вельмі цікавы дослед з нітратамі, сутнасць якога, зразумела, не кожнаму можна патлумачыць... — Вядома, дзе ўжо простым смяротным зразумець такую вучоную паненку! — уварваўся доктар у пакой саркастычным віхорам. Ой, схібіў у выбары тону размовы з дачушкай! Карусь, Пранціш і блакітная сукенка засталіся на варце перад дзвярыма. Вырвічу ўдалося нават падглядаць праз шчыліну. Лёднік абняў дзяўчо, як сваё апошняе шчасце, потым, упэўніўшыся, што родная кветачка ў цэласці, адхінуўся: — Чаму ўцякла? Сафійка, радасць якой ад нечаканага з’яўлення таткі тут жа прыгасла, пакрыўджана падціснула вусны. А прыгожанькая — сапраўды анёлак. Але напятая... Сама не свая. — А чаму вы мяне пакінулі, як у турме? Самі паехалі глядзець машыну майго брата, а мне нават не сказалі! А пан Кемпелен, аказваецца, гатовы быў мяне таксама ў вучаніцы ўзяць, як i Алеся! Я... дасылала яму мае развагі пра солі натрыю, але адказу не атрымала. Мусіць, вы не аддалі! Граф Нікола прапанаваў адвезці мяне да Кемпелена, а там i вас бы сустрэлі... Вось чаму суседзі Жылкавы нічога падазронага не пачулі — паненку не гвалтам у карэту пасадзілі. Сама, дурнічка, залезла. Вырвіч скасавурыўся на Каруся — хлопец, прыслухоўваючыся да гаворкі за дзвярыма, так сціснуў блакітную пералівістую тканіну, быццам яна спрабавала вырвацца. Меланхолія буркатнула, што самы час для сямейных сцэнаў, і зараз жа клавікорды пад яе пальцамі нарадзілі нешта вясёленькае: спрактыкаваная шпіёнка заглушала сямейную сварку. А галасок юнай красунькі ўсё цурчэў: — Шкада, спазнілася — пакуль мяне прывезлі ў Вену, гер Кемпелен з’ехаў. А вам я непатрэбная. Нікому. «З бабамі гаварыць няможна», «З дзеўкамі нельга за стол садзіцца», «Датыкацца да кабеты — грэх», — гэта яна відавочна Карусёвы сентэнцыі згадвала. — Спіхнулі мяне цемрашалам Жылкам! Пані Жылка нават на кнігу ў маіх руках касавурылася. Вы ж не збіраліся за мной вяртацца, праўда? У голасе Сафійкі чуліся слёзы. — Хто табе такое глупства нагарадзіў? Нягоднік Мануцы? Лёднік раздражнёна крануў фальшывы вус, які, відаць, страшэнна хацелася сарваць. Сафійка ганарыста закінула галаву з высокай моднай фрызурай. Каб пад ёй яшчэ мазгі кемілі. — Я так i думала, што ты не зразумееш! Пані-маці забараняў пацыентаў прымаць! I мне доследы рабіць не даваў! А граф Мануцы мне цэлую лабараторыю падарыў! А ягоная вялікасць паабяцаў, што я атрымаю ўніверсітэцкую адукацыю! Вось апрацавалі дурненькае дзяўчо... Меланхолія паціху рагатала, выбіваючы з графскіх клавікордаў задзірыстыя рытмы. — Я табе дома патлумачу, якую адукацыю добры граф і дабрадзейны кароль хацелі табе даць, — як мага спакойней прамовіў доктар. — Пакуль пастарайся паводзіцца пры чужых як звычайна. Падрыхтуй, што хочаш з сабою ўзяць... Толькі сваё. Не трэба графскіх ды каралеўскіх падарункаў. — Я не хачу з’язджаць! Граф добры, ён дазволіць табе тут пасяліцца... Папрашу, каб даў табе месца доктара. Потым у Варшаву паедзем, да каралеўскага двара. Я дакажу ўсім, што жанчына можа быць вучонай! Меланхолія выдала асабліва пяшчотную мелодыйку i весела азвалася: — Запомні, дзеўка: мужчыны хваляць наш розум, а лупяцца пры гэтым на цыцкі. — Я стану першай жанчынай — дыпламаваным доктарам! Тут ужо Вырвіч не вытрымаў, кінуў сукенку на Каруся i забег у залу. — А дыплом будзеш у ложку пацвярджаць? Твая маці наўрад хацела, каб дачка зрабілася самадайкай! Сафійка разгубілася, пачырванела, прамармытала нешта пра тое, што ёй не зробяць нічога кепскага... — А чым ты лепшая за тых дзяўчатак, што ў сутарэннях тут сядзяць і якіх гвалцяць уладныя мярзотнікі з тваім графам на чале? Не чакаючы, пакуль дзяўчо рэкне, што такога не можа быць, адрэзаў: — Мы жыццём рызыкуем, каб цябе вызваліць. Што, усіх нас здасі? Сафійка — вось цяпер дакладна бачна, што таткава дачка, — яшчэ больш зацялася. Цёмныя вочы ўпарта бліснулі. — Ну дык не рызыкуйце. Пакіньце мяне, такую... сапсаваную. Усё адно я не хачу траціць жыццё на гатаванне якіх-небудзь адмысловых рубцоў з анісам ды вышыванне. I не хачу, каб у мяне выдзіралі з рук трактат, які для мяне нібыта занадта складаны. Меланхолія адарвала рукі ад клавішаў і дэманстратыўна папляскала ў ладкі, а Пранціш узрадаваўся, што ягоныя сыны занадта малыя, каб займець такую нявесту, як чароўная Лёднічанка. Невядома, што сказаў бы ўзрушаны Лёднік і колькі б доўжылася прыкрая сцэна, але няспешным крокам ляснога жыхара ў залу зайшоў Карусь. Кінуў на бліскучы паркет блакітную сукенку — толькі абручы глуха стукнулі, наблізіўся да панначкі, якая пазірала на яго неяк адчайна. Дзіва — не адвёў вачэй, падышоў ушчыльную... I — неверагодна — асцярожна дакрануўся да вузкай дзявочай далонькі. Самымі кончыкамі пальцаў... Напэўна, першы раз у жыцці. За гэтым бязважкім дотыкам было столькі... — Не трэба так з сабою ўчыняць. I з тымі, хто цябе любіць. I нібыта нешта зламалася ў паненцы... Нешта злое, упартае, што змушала трымаць спіну выпрастанай, тварык — надзьмутым, а голас рабіць манерна-капрызлівым. Дзяўчо кінулася да бацькі і давай плакаць-раўці яму ў шаўковую заёмную камізэльку... — Прабач... Я не хацела... А потым вырашыла — мо і да лепшага... Няхай прападу... Усё адно я ніколі не буду такой, як маці... Ты ж на мяне глядзіш i шукаеш падабенства з ёю... — Дачушка мая... Ты мне дарагая як ёсць... — Татусь, а чаму ў цябе вочы зялёныя? I тут дзверы расчыніліся. Доктар ледзь паспеў адхіліцца ад дачкі і ўзняць рукі ў нейкай танцавальнай фігуры. — Чаму найяснейшая панна плача? Ахмістр прамаўляў такім салодкім голасам, што ўспаміналася пра забальзамаваных у мёдзе нябожчыкаў. Разгубленая Сафійка спрабавала нешта прыдумаць... — Гэта я вінаваты, ваша мосць. Паненчыну сукенку выпадкова падраў ды запэцкаў... Карусь паказаў на сумёт блакітнай пералівістай тканіны і схіліў галаву... Меланхолія тут жа падляцела з самай ветлай усмешкай, адштурхнула Лёдніка, прыабняла за плечы вучаніцу. — Давайце, мадэмуазэль, выставім прэч гэтых грубых мужчын і ўсё выправім... Прыйдзе ваша пакаёвачка. Усё зашыем, пачысцім, прымераем гэты цудоўны ўбор проста з Парыжа, ад мадысткі самой каралевы Марыі-Антуанеты мадэмуазэль Розы Бертэн... I я навучу паненку прыгожа рабіць рэверансы і некаторым таемным знакам, якімі абменьваюцца пры двары куртуазныя людзі... Пакуль Меланхолія вуркатала, ахмістр выштурхаў настаўніка танцаў, фурмана і лёкая з залы пад белай ружай... А ў кадідоры ўжо чакалі гайдукі, хлапцы ладныя і ў патрэбнай дозе бязмозглыя. На фурмана і лёкая тут жа пасыпаліся бязлітасныя кухталі. Пранціш, прыкрываючы галаву рукамі, заўважыў, што Лёдніка ахмістр схапіў за грудкі, прыціснуў да сцяны і некалькі разоў да яе прыклаў, ажно пудра з парыка пасыпалася, добра, што вусы не адваліліся. — Табе што сказана, жабаед? Паненцы дагаджаць! I не абаронішся ж! Прыніжэнне якое! Пранціш качаўся побач з Карусём па падлозе, выкладзенай чорна-белымі плітачкамі, і мог толькі спадзявацца, што скабы вытрымаюць сутыкненні з чужымі ботамі. Побач птушкаю праляцела дзеўка ў белым каптурыку з такім жа белым ад жаху тварам — пакаёўка Сафійкіна, відаць. Абмінула Каруся, быццам корч, заляцела ў залу... У прыадчыненых дзвярах мільгануў спалоханы тварык Сафійкі, якая пабачыла, як таўкуць яе бацьку, хроснага ды кавалера, але Меланхолія цвёрдай рукой адцягнула вучаніцу і зачыніла дзверы. Нарэшце пакаранне праштрафленых слуг скончылася. Лёднік, як нічога не было, паправіў змяты каўнер рукой у шаўковай пальчатцы, папытаўся, ці можа ён ісці разам са сваймі людзьмі і рыхтавацца да вячэрніх заняткаў з мадэмуазэль. Ахмістр слізгануў позіркам па фурмане і лёкаі, што, крэхчучы, уставалі з падлогі, і адказаў на ламанай французскай: — Лёкая бяры. Фурман няхай ідзе ў стайню, лішніх людзей тут не трэба.***
***
Доўга не расці тут ружам. Бязлітасна паламалі, вытапталі грубымі скуранымі поршнямі ды ботамі... Засяроджаныя злыя твары, кажухі, вілы... Калі нянавісць доўга назапашвалася, бескарысна спадзявацца на міласэрнасць. У знаёмыя дзверы Ружовага павільёна Пранціш забег, пераскочыўшы праз труп гайдука, прапораты віламі, як кавалак смажаніны. Вока выхоплівала прыкрыя сцэны. Вось мужык у бруднай світцы са злым разгубленым тварам валачэ набеленую-нарумяненую дзеўку ў пышнай сукенцы, са складанай высокай прычоскай, што збілася набок каўтуном. — Ой, татачка, не трэба... Не хачу назад у вёску... Вось пастушок-флейтыст абдымае другую дзеўку ў модным французскім строі, а тая адбіваецца, захінае твар рукамі. — Нашто я табе цяпер, Бенечка? Сапсутая, патаптаная? А вось другая дзеўка, маладзейшая, амаль дзіця, з вострымі локцікамі і вялізнымі заплаканымі вачыма, ляціць па калідоры да худзенькай кабеты: — Матулечка! Забяры мяне адсюль! Крыкі, гук пабітага шкла і звон зброі, вечны рыгадон вайны. А вось нехта гарлае: — Байструка каралеўскага шукайце! За шчанюка Стасева мы што захочам запатрабуем! Гэта значыць, хочуць злапаць сына Мануцы, які насамрэч прыжыты Ядвігай Струтынскай са Станіславам Панятоўскім. У Пранціша аж галава закруцілася — ні ў якім разе нельга дапусціць злачынства ў адносінах да дзіцяці! Тут не адмыешся, калі апынешся датычны. Але каралеўскі прыплод вылецеў з галавы, калі Вырвіч пабачыў знаёмыя абліччы: Баўтрамей плячо да пляча з Карусём біўся з гайдукамі, за іхнімі спінамі святлела сукенка Сафійкі, а абарону з тылу трымала Меланхолія. Шалёная дзеўка вылузалася з пышнай спадніцы і ў адных сподніх штоніках, аздобленых карункамі, мільгала пагрознай маланкай так, што і ў галаву не прыходзіла абурацца такім непрыстойным відовішчам. Той, хто цябе забівае, не можа выглядаць смешна. Вось Меланхолія падскочыла, адштурхнулася нагой ад сцяны і абрушыла палаш на галаву гайдука... А Пранціш думаў, што так толькі Лёднік умее — дакладней, умеў. Калені яшчэ баляць у эскулапа, хоць i не прызнаецца, так што наўрад фокус, засвоены ад старога кітайца, паўторыць... А не, паўтарыў. Ну як жа ўтрымацца, не падцерці нос сваей патэнцыйнай забойцы... Ці ацаніла Меланхолія доктараву зухаватасць, Пранціш правяраць не збіраўся, бо кінуўся ў звыклую віхуру бойкі, найлепшы шляхецкі танец. Вось і вікторыя... Абаронцы графскага прытона ці палеглі, ці разбегліся, вылепленыя над дзвярамі ружы, здавалася, дрыжэлі ўсімі пялёсткамі. Раптам пачуўся пранізлівы дзявочы крык... Меланхолія з прыкрасцю сплюнула. — Не ўсіх дзяўчатак з сутарэння вывелі... Зараз збегаю. Пранціш азірнуўся на Баўтрамея, на плячы якога румзала Сафійка, і чамусь кінуўся за Меланхоліяй — мусіць, нязводнае рыцарства падкаморага адгукнулася на фразу пра дзяўчатак у небяспецы. Уваход у сутарэнні, як вусень у самым крамяным яблыку, хаваўся ў самай прыгожай, шыкоўна абстаўленай у пунсова-бела-залацістых колерах зале, над дзвярыма якой чырванела ружа. Карціна з выявамі антычных вакханак у цяжкай бела-залатой раме аказалася замаскіраванымі дзвярыма, якія зараз былі расчыненыя, іначай ніякага благання не пачулі б. Пранціш бег за Меланхоліяй уніз па шырокіх прыступках, засланых пунсовым дываном, і ледзь паспяваў заўважаць дзівосы. Тут усё было яшчэ багацей, чым наверсе... Але чулася ў пазалоце і аксаміце, у выгнутых у салодкай пакуце мармуровых целах скульптур нешта трывожнае, атрутнае, як пахмелле... Яшчэ і дзіўны, як русалчын пацалунак, водар. Лёдніка няма — ён бы вызначыў, што за зёлкі склалі гэты дурман... Як у сне, мільгалі пакоі, адгароджаныя цяжкімі парцьерамі, ложкі з балдахінамі і горамі падушак, столікі, заваленыя садавіной, німфы, сатыры ды амурчыкі на карцінах... Свечкі гараць у жырандолях, але дымна не ад іх — паветра не застаялае, тут зладзілі дасканалае праветрыванне, каб высокія госці не дыхалі смуродам. А дымяць бронзавыя кадзільніцы, упрыгожаныя сімваламі сну: бог Марфей, кветкі маку... I яшчэ такія-сякія дэталі, пры поглядзе на якія хочацца сплюнуць ды перахрысціцца. Вырвічу не даводзілася бываць у вясёлых дамах, куды яго неаднойчы заманьвалі і аднапалчане-драгуны, і аднакурснікі-студыёзусы... Пранціш лічыў, што гэта несумяшчальна са шляхецкім гонарам і сармацкімі ідэаламі. Але адчуваў, што зараз знаходзіцца ўсяго толькі ў адным з такіх прытонаў, хай і прызначаным для каралеўскіх персонаў, і захінае анёл збялелы твар, пралятаючы над паганым месцам... А, дарэчы, столь дзіўная — падзеленая жалезнымі рэйкамі на квадраты з нейкага незразумелага матэрыялу. Цёмны, быццам жывы, нешта ў ім пераліваецца, варушыцца... Дык гэта ж вада возера, і не столь — а зашклёныя акенцы! Лепш не думаць, што будзе, калі шкло трэсне... I яшчэ менш хочацца думаць, што гэта знарок — калі што, легка затапіць, схаваць бясследна месца злачыннай распусты. А вось адкуль благанне... На шырокім ложку, засланым ружовым шоўкам, трое мужыкоў расклалі дзеўку, якая адчайна адбівалася, брыкалася, толькі белыя панчошкі мільгалі. — Курва! Падсцілка панская! Пранціш не паспеў нічога зрабіць, а Чорная Меланхолія ўжо разагнала сабачае вяселле. Аматары правучыць панскіх самадаек валяліся дровамі на пухнатым кіліме, і толькі ў аднаго знаходзіліся сілы ціха пастагнываць. Меланхолія схавала скрываўленыя кінжалы ў похвы, прымацаваныя да сцёгнаў, прыўзняла ашалелую дзеўку за гарсэт, страсянула, як шчанючка. — Што, спрытна схавалася? У добрых паночкаў вырашыла застацца, дурніца макрахвостая? Зарумзанная красунька — гожасць не сапсулі нават размазаныя па твары чырванілы ды чарнілы — не магла словы звязаць ад страху, пульхныя вусны дрыжэлі, падведзеныя вочы — як два сподачкі з лазуркавым атрамантам. Жанчыну з кінжаламі яна баялася, падобна, больш, чым нядаўніх гвалтаўнікоў. Меланхолія тузанула дурніцу за руку: — Бяжым! Пранціш на ўсякі выпадак — мо яшчэ якая русалка пад ложак уклешчылася — агледзеў па-хуткаму шыкоўныя пакоі, з грэблівасцю, трэба прызнацца. Цяпер вока выхоплівала не каштоўныя цікавосткі, а побытавае мярзоцце. Скамечаная бялізна, плямы на дарагіх прасцінах, місы для ўмывання з каламутнай скарыстанай вадой, начныя вазы... Наверсе працягваўся рабунак, у які ператварыўся, як звычайна і бывае, справядлівы бунт.— Нарэшце! — буркатнуў Лёднік, хаваючы сытую чужым болем шаблю ў похвы. Вусы ён быў ададраў, ажно драпіна над губой засталася. Слізгануў поглядам па прыведзенай дзеўцы, якая дарэмна спрабавала нацягнуць на пабітае плячо парваную сукенку. Меланхолія сярдзіта кінула той: — Калі ўпала ў ваўчыную яміну, вучыся кусацца! — У ваўчынай яме няблага кормяць, мадам! — раптам з выклікам прамовіла чужая ружа. — I віно нам давалі някепскае. I ложкі былі мяккія. А пакуль з-за нейкай новенькай у дольных пакоях не замкнулі, дык і весела было... Часам. Калі госці не надта жорсткія ў фантазіях. Сафійка, што хавалася за шырокай спінай Каруся, з жахам глядзела на грэшнае стварэнне, відаць, здагадваючыся, што перад ёю быў магчымы лёс. — Табе ёсць куды ісці, дурында? Пранціш ніколі б не падумаў, што Чорная Меланхолія стане пра некага так клапаціцца... — Я сірата. Раптам на двары пачуліся адчайныя крыкі. — Граф вяртаецца! З жаўнерамі! Хутка будуць тут! Вястун на двары гарлаў надарваным голасам... Што ж, фартуна пакуль на баку бунтаўнікоў — бяда была б, каб жаўнеры накінуліся знянацку. Выратаваная дзеўка ўпала на калені: — Панове, адпусціце мяне, Хрыстом Богам прашу! Куды я пайду? Нічога больш не ўмею, як толькі рабіць мужчынам прыемна... I слізганула чэпкім поглядам па Пранцішу ды Лёдніку — ці не аб’явіцца з ix новы гаспадар. Падкаморага перасмыкнула. Меланхолія моўчкі працягнула дурындзе адзін са сваіх кінжалаў. — Калі хто яшчэ нападзе, бі ў ніз жывата. Вось так. Дзеўка ўважліва паглядзела на дэманстрацыю, кіўнула, прыняла падарунак... Нікому нельга даць волю насуперак ягонае волі. Калі Вырвіч разам са сваёй кампаніяй выбег з Ружовага павільёна, Бяльмонты палалі, быццам тут зноў запускалі святочныя феерверкі. Вялікі майстар артылерыі Казімір Семяновіч зладзіў бы ў вечаровым небе вогненныя фігуры цмока, арла, лемпарда... Але бачыліся толькі водбліскі смерці. Небяспека палягала ў тым, што для мужыкоў апранутыя ў панскае былі ворагамі. Таму даводзілася расчышчаць дарогу і ад нядаўніх паплечнікаў. Ці ўдасца дабрацца да коней? Забралі, мусіць, усіх... Вырвіч наставіў пісталет на мужыка ў чорнай аўчыне, што пёр на іх з пераробленай у дзіду касой з даволі празрыстымі намерамі, і той мудра змяніў кірунак руху. А Бутрым, не жадаючы забіваць, зноў ужыў удар на адлегласці — ад ягонай адстаўленай далані адляцеў ашалелы лёкай і, зразумела, заверашчаў пра вядзьмарства. Меланхолія круцілася віхорам з двума кінжаламі і — далібог! — распявала песенькі! Пранціш прыслухаўся і ледзь не зарагатаў: «Дзед боб малаціў, баба падсявала...» Не вельмі прыстойная прыпеўка з вясковага дзяцінства. Так што, колькі б ні чыніла з сябе Меланхолія велікасвецкую даму, пялюшкі ейныя былі з радна. — Пан бацька! Пан Вырвіч! Дзе вы? Алесь ды Сцяцко! I, здаецца, з коньмі і павозкай! Пранціш прыпусціў туды, стараючыся не выпускаць з-пад увагі сваіх. Побач імчаў Карусь — ён падхапіў зняможаную пераляканую Сафійку, прытрымліваючы адной рукой, у другой пагрозна блішчэла шабля. Здаровы лось... Бяжыць, як не заўважае сваёй куртуазнай ношкі. Паненка шчыльненька ашчаперыла бацькавага слугу, уткнулася яму тварам у шыю... Дамаглася, каралевішна, каб наравісты хлопец забыўся на свае забабоны. — Злева, доктар! Магіяй яго! — весела гукала Меланхолія. — А гэтага не чапай, гэты вусаты — мой! Курвай абазваў! Х-хэх! Дзед боб малаціў... Лёднік і Меланхолія ачольвалі іх невялікі атрад, як два анёлы Апакаліпсісу, імкліва працярэбліваючы шлях праз шалёны натоўп, толькі доктар збольшага аглушаў, а дзеўка забівала. Меланхолія даўно скінула парык, яе белыя валасы стаялі дыбарам, а чорныя патлы Лёдніка змяіліся, пераплеценыя сівізной і ветрам. Пранціш з прыкрасцю разумеў, што ён з усім сваім фехтавальным уменнем і вайсковым досведам супроць гэтай пякельнай парачкі што лазіна проці шаблі. Ну вось яшчэ троху... Сафійка ў павозцы, якой кіруе Сцяцко, усе на конях... Гайда! Пранціш шчыра спадзяваўся, што маленькага Мануцы не знайшлі, а дзеўка ў падранай сукенцы надзейна схавалася і ад людзей, і ад агню. Мяжа маёнтка... Белая брама, упрыгожаная стракатым расфарбаваным гербам, фальшывым, як гісторыя ў падручніку. Людзі разбягаліся з Бяльмонтаў, быццам прусакі з перавернутага рондаля са збуцвелай кашай. Цямнее — і гэта добра. Пранціш прыспешыў каня. Усе роспыты, дакоры, слёзы і ўсмешкі — пасля, цяпер галоўнае ад’ехацца як падалей. Раздарожжа... Колы павозкі з шумам пракаціліся па глыбокай лужыне. Вось і лес угрызаецца ў неба чорнымі ікламі — для тых, хто ратуецца ад пагоні, самае прыемнае відовішча. Алесь і Карусь скакалі наперадзе, Бутрым і Меланхолія трохі адсталі. Пранціш азірнуўся... I схаладнеў. Дарога была пустой.
Раздзел адзінаццаты ВЯРТАННЕ ЗЛЫБЕДНАЙ СІРАЦІНКІ
Марскія каралеўны — ядзеркі — адрозніваліся надезвычайнай гожасцю, але дзікім норавам, і бліжэй, чымся на мілю, да такой красуні падыходзіць небяспечна: крыку наробіць, марскіх гадаў на дапамогу пакліча... Разумны хлопец на ейную гожасць закрые вочы, перачакае, а потым пазбірае дыяменты, што перад красуняй расой каціліся. А неразумны, але закаханы жыццё пакладзе, каб перастала каралеўна яго баяцца, каб даверылася... Пранціш з пяшчотай пацалаваў руку Дамінікі з Гараўскіх, пані Вырвічавай падкаморай. Мезенчык тае ручкі, яшчэ трошкі выпацканы на суглобе ў лазурковую алейную фарбу, лена варухнуўся — гаспадыня салодка спала... Намучылася, пакуль дзіцё заснула. Вунь пасопвае немаўля побач у ліпавай зыбцы. Красунечка дачушка з цёмнымі вочкамі, зараз заплюшчанымі, і светлымі кудзеркамі. Чаму пані падкаморая сама важдаецца са сваім дзіцем, хаця можа перадаверыць гэта пакаёўкам, нянькам, карміліцам? А таму, што начыталася французскага блюзнера Жан-Жака Русо, які сарамаціць арыстакратак за тое, што ўспрымаюць дзяцей як надакучлівую перашкоду свецкаму ладу жыцця, перацягваюцца гарсэтамі, кідаюць немаўлятаў на вясковых карміцелек... Дамініка з Гараўскіх не такая! Сама карміла грудзямі ўсіх трох дзетак, сама з імі кожны дзень гуляецца. Яшчэ і для дзетак падданых сваіх шпіталі-школкі ладзіць... А балі ніколі і не любіла, ядзерка дзівосная. Пранціш яшчэ раз з удзячнасцю крануў вуснамі пекную ручку, ад якой трохі пахла алейнай фарбай, аблашчыў позіркам высокі белы лоб, да якога прыліпла пасмачка валасоў — як цёмны шоўк, носік з мілай гарбінкай, упартае падбароддзе, асаблівы выраз чысціні ў выгіне ружовых маленькіх вуснаў... I мімаволі ўявіў (ну грэшны ж ён мужчына): а што, калі на гэтай падушцы, прачынаючыся, ён бачыў бы іншы твар? Капрызлівы і хітраваты князёўны Паланэі Багінскай, ці рахманы Ганулькі з Макавецкіх, ці трагічна гожы памерлай сваёй нявесты, прыгоннай акторкі Раіны Міхалішыўны? Якім тады было б сямейнае жыццё? Зыбка загайдалася, Касенька Вырвічаўна наймалодшая закрахтала, гукнула патрабавальна, сусвет замёр, а потым замітусіўся вавёркай Рататоск па вечным дрэве Ігдрасіль... — Нядаўна ж карміла... — сонна прамармытала Дамініка, адрываючы сябе ад пярыны. — Трэба з доктарам параіцца... Мусіць, ад жывата Касеньцы кроплі зноў даваць. Пранціш змрочна сеў, сну ані макавінкі. Дактары ёсць, ды не тыя. Душа Саламеі Рэніч у свеце святла, цела ейнае на гарадзенскіх могілках, на Падоле, побач з белай каменнай свечкай капліцы... А дзе душа і цела Баўтрамея Лёдніка і ці з’яднаныя яны яшчэ, з’ясаваць так і не ўдалося. Дамініка люляла дачушку, нашэптваючы пракаветныя, пухнатыя і цёплыя, як сонечныя зайчыкі, слоўцы. А Вырвіч нацягнуў шлафрок з паласатага атласу, сунуў ногі ў турэцкія пантофлі з загнутымі вострымі наскамі і зашаркаў да дзвярэй у свой кабінет. Каб у чарговы раз, седзячы ў мяккім утульным фатэлі, перабіраць у галаве жорсткія няўтульныя падзеі, абставіны і гіпотэзы. Тады, за Бяльмонтамі, яны з Алесем і Карусём кідаліся туды-сюды па лясной дарозе, як сляпыя шчанюкі. Хоць вый... Сцямнела, уласны палец не разгледзіш... Сляды пры дапамозе запаленага агню спрабавалі расчытаць... Карусь, лясны чалавек, упэўнена вызначыў, што коні Меланхоліі і Лёдніка збочылі на раздарожжы, там, дзе лужына. Але тая бакавая дарога хутка перасяклася з брукаванкай, на якой і Карусь нічога не мог у цемры распазнаць. Вядома, следапыты праехалі, колькі змаглі. Але дарогі і сцежкі распаўзаліся ў бакі, як спуджанае кубло гадзюкаў. Папытацца не было ў каго, акрамя соў ды пугачоў. — Бескарысны я, пан Вырвіч, — адчайна прагаварыў тады Алесь. — Не маю больш аніякіх асаблівых уменняў, так і не вярнуліся. Раней, можа, пачуў бы, што дзесь звяр’ё ці птаства ўскатурханае... Раніцай пошукі працягнулі — хаця гэта было небяспечна. Бунт у маёнтку Бяльмонты — не жартачкі, сам кароль войскі паслаў, усіх сустрэчных на дарогах правяралі. А паарыштоўвалі колькі... За вогненнае неба над Ружовым палацам камусь належала расплаціцца бізунамі, вязніцай ды шыбеніцай. Дзякуй Богу, малы Станіслаў Мануцы не пацярпеў — ці не было яго ў маёнтку тады, ці схавалі добра. А Лёднік знік. Сафійку пакуль прытулілі ў Капанічах — усё-ткі ў падкаморага Вырвіча і ягонага цесця пана Гараўскага болей узброеных людзей ды магчымасцяў для абароны, чым у шляхцюка ў другім пакаленні Аляксандра Лёдніка. Hi спадчынны дом Рэнічаў у Полацку, ні падораныя Бутрыму гетманам Міхалам Казімірам Рыбанькам Караблі не цягнулі на самавіты маёнтак. Вось Капанічы нават цэлай харугвай не ўзяць з налёту. Яшчэ й з-за пагрозных падзей адмыслова ўмацаваліся, сапраўдны гарнізон у сядзібе, варта дзень і ноч. Пан Гараўскі, праўдзівы беларускі шляхціц, хай сабе і аматар усходніх цацак кшталту кальянаў ды турбанаў, гарлаў — трэба ў Трыбунал! Шляхту падымаць! Супраць Цялка ды Мануцы многія пойдуць — дай толькі падставу. А тут сапраўднае злачынства — выкрасці цнатлівую дзяўчыну, шляхцянку! I князь Міхал Казімір Багінскі, і Аляксандр Сапега, і Радзівіл Пане Каханку рады будуць пазвадзіцца. Вось толькі ні бацька, ні брат, ні хросны Сафійкі нізавошта не пайшлі б на тое, каб зняславіць дзяўчыну на ўсё княства. Дый жаніх паненкі пан Валенты Жылка не дапусціць. Прыскакаў, як толькі вестку атрымаў, што прыгажуньку вызвалілі. Цягаецца ў Капанічы, урачысты, як маршалак на сойме, падарункі возіць ледзь не вазамі. Дом зняў у Менску, грошай жа наболей мае спадчынны ваяводзіч, чым у Гараўскіх. Прапануе, вядома, забраць нявесту пад сваё апякунства... Яно б i зручна было. А яшчэ лепей — пад вянец дзеўку. Жонка ваяводы нат для караля недасяжная. I для Пранціша такая вярэда развярэдзіцца... Яначка, старэйшы сынок Вырвічаў, ажно калоціцца ад злосці, калі пан Валенты ў Капанічы прыязджае. Добра, што маладзейшы за Лёднічанку на чатыры гады, жаніхацца рана. А Сафійка, ясная справа, носам круціць. Да пана Валентага ледзь згаджаецца пару слоўцаў кінуць. Сядзіць у пакоі i нават у лабараторыю не просіцца, якую ейны бацька калісьці ў Капанічах зладзіў, каб на месцы лекі рыхтаваць. Хіба што выйдзе з кнігай у сад, зашыецца ў аблюбаваную альтаначку... Ці не таму аблюбаваную, што з тае альтаначкі якраз відзён двор ля стайні, дзе гайдукі ды янычары панскія ў фехтавальных майстэрствах трэніруюцца? Пан Гараўскі Каруся ў янычарскі атрад і скіраваў — кажа, чаго сіле такой прападаць, вывучыцца хлапец, будзе абараняць паноў сваіх. Карусь да паненкі падыходзіць не спрабаваў, вачэй на яе не падымаў... На альтаначку падчас збройных штудый не азіраўся. З панам Валентым Жылкам увогуле намагаўся не сутыкацца. Аднойчы Вырвіч заўважыў, як лясны дзікун, якога па загадзе пана Гараўскага апранулі на ўсходні манер, як і іншых янычараў, прытуліўся, зняўшы апрыкры басурманскі турбан, у закутку дя стайні з падручнікам па матэматыцы. Значыць, не забыўся наказы свайго гаспадара, які ўшчуваў: у цябе выключныя здольнасці да дакладных навук, не пагарджай тым, што Бог даў, вучыся... Пранціш, калі праходзіў паўз Каруся, вочы хаваў... Каб не адказваць лішні раз, што пакуль — ніякіх звестак пра Чорнага Доктара. У хлапца ж погляд ажно гарэў надзеяй і тугою. Таму й завіхаўся з шабляю ды страляць вучыўся — каб кінуцца, як што, вызваляць... Але гэтае «як што» ўсё не наступала. Хоць Пранціш нават свае падкаморскія правы занядбаў за росшукамі, паспіхваў на каморых па мястэчках. А што рабіць? Ніхто не дапаможа. У Рэчы Паспалітае не да зніклых дактароў. Скінулі ўсемагутнага Антонія Тызенгаўза. Гром грымнуў, калі Панятоўскі запазычыўся ў Галандыі, а ягоны кашалёк Тызенгаўз упершыню не здолеў даць свайму сюзерэну грошай, бо ўклаўся ў чарговыя пражэкты. Новы падскарбій Жавускі паслаў да папярэдніка цэлы шляхецкі наезд — заарыштавалі, адабралі ўсе паперы, секвестравалі фабрыкі, так што пан Антоній мусіў уцякаць ледзь не праз акно з адной кавенькай у руках ды шукаць прытулку ў езуітаў, пад якімі самімі зямля па ўсёй Еўропе гарэла. Так што цяпер мануфактуры — панчошная, камлотная, суконная, ільняная, збройная, фарбавальная, карункавая, капялюшная, карэтная, картачная, парцалянавая — усе былі зачыненыя, як дзверы карчмы перад прайграным да апошняга гузіка шарачком. Майстры параз’язджаліся, хто мог, а каторым з мясцовых дык даводзілася з працягнутай рукою блукаць. Што ж, багатаму шкада карабля, а беднаму кашаля. Канец прыйшоў і Гарадзенскай медычнай акадэміі. Жылібер пісаў, што змушаны ехаць у Вільню, дзе прапанавалі ўзначаліць кафедру. Акадэмію ў езуітаў забралі пад апякунства Адукацыйнай камісіі, і цяпер там ствараліся кафедры: медычная, а таксама навук фізічных, хімічных ды біялагічных — пра што колішні прафесар Лёднік мог толькі марыць. Падскарбій Францішак Жавускі пераводзіў у венская банкі даходы ад новай пасады, а пан Антоній сядзеў у сваім палацы ў Паставах, змрочны, зламаны, пазбаўлены ўсяго. Не тое каб Пранцішу дужа было шкада падскарбія, ад якога яны столькі нацярпеліся. Але Тызенгаўз праўду сказаў на судзе: тыя, што прыйдуць пасля яго, будуць шчэ горшымі. Галандскі гадзіннік з сумным масянжовым тварам у кабінеце біў нягучна — няма чаго дзетак гаспадарскіх будзіць. Пранціш ускудлачыў русявыя свае валасы — як яшчэ не ссівеў ад усіх гэтых мітрэнгаў... Апошні ліст ад Алеся — ніякіх слядоў ні Чорнага Доктара, ні Чорнай Меланхоліі. Ліст ад Давыда, ліст ад Жылібера... Ніякіх чутак. Трэба яшчэ з’ездзіць у Браслаў. Зноў заплакала дачушка, але кораценька... Нібыта каб упэўніцца ў сваёй уладзе над гэтым светам: падбягуць жа, прылашчаць... Вырвіч тузануў шыбы: нясцерпна захацелася вольнага начнога паветра. Свечкі пацягнуліся трапяткімі язычкамі полымя ўбок, быццам разумеючы, што не могуць супернічаць з зорамі. Пляскаты плямісты твар поўні нагадваў масянжовае аблічча кабінетнага гадзінніка, з якога адламалі стрэлкі ды начысцілі да бляску крэйдай. Ці жывы ты, Баўтрамей? Падкаморы ўздыхнуў і адвярнуўся ад акна, фіранкі ласкава пагладзілі плячо... Не ласкава і не фіранкі. Пранціш крутануўся, спадзеючыся, што паспее ўхапіць хоць падсвечнік са стала... У святле свечак і поўні стаяла Чорная Меланхолія. Яе белыя валасы ззялі ў месяцовых промнях, вочы здаваліся чорнымі прагаламі. — Мярзотніца! Дзеўка прымірэнча ўзняла рукі, у якіх не было зброі. — Ціха,ціха, пан Вырвіч, вы ж не хочаце ўстрывожыць жоначку. Пранціш сціснуў кулакі, адчуваючы сябе бездапаможным, як хрушч у слоіку. — Шмат каго тут забіла? Дзеўка дэманстратыўна скрыжавала рукі на грудзях. — Я майстар, пане. Мне вашая варта як жупелы саламяныя. НІхто не заўважыў. Адзіная перашкода — хлопчык-дубаломчык, які панадзіўся пад акном капрызулькі доктаравай ночыць. Вартуе, Ланцалот недапечаны. А чуццё — як у звера. Згадка пра доктара зусім узвіхурыла Вырвіча. — Дзе ён?! Дзе Бутрым?! Меланхолія раптам спахмурнела, Вырвіч упершыню пабачыў заразу нейкай разгубленай. — Я ж і прыйшла, каб пра доктара пагаварьщь. Не чакала я, што так атрымаецца... Не хацела для яго такога... — Ды што з ім, халера на цябе?! Гавары толкам, не мармычы! Разадраў бы, як жабоцьку. Чорная Меланхолія пругка прайшлася туды-сюды... Ды што ж за страхоцце ўчыніла? — Доктар у Тызенгаўза. У Паставах. Пранціш разгубіўся. — Чакай, дык твой кліент... Які наняў Бутрыма забіць... — Так, пан Антоній, — Меланхолія прысела на ўскрайку стала. — Я ніколі не распытваю, нашто каму чыя смерць. Нельга мне ведаць. Здагадалася з пачутага, што Тызенгаўз таемна ад караля паслаў вас з нейкім сакрэтным даручэннем, вы не выканалі. Сакрэт надта небяспечны. — Глупства! Мяне тады трэба было забіваць! — Вырвіч ледзь не згубіў дзюбаносую пантофлю, абурана тупнуўшы. — Пра цябе гаворкі не йшло. А вось жыццё Лёдніка ў абмен на дараванне караля — магло быць? Пранціш змрочна кіўнуў галавой. Падскарбій у адчаі. Грошай няма. Аўстрыйскі двор выкаціў гарбуза. А тут яшчэ пра сватаўство да дачкі аўстрыйскага канцлера Тэрэза Ржавуская даклала каралю. А кароль закахаўся ў гожанькую дурнічку, бяспечна авалодаць якой перашкаджае наяўнасць упартага бацькі. Са злосці на здрадлівага пасланца і ў прывідным спадзеве зрабіць каралю такую паслугу, каб вярнуў прыхільнасць... Так, мог пан Антоній наняць правераную дасканалую забойцу. Апярэдзіў графа Мануцы. — Бутрым жывы? Меланхолія змрочна кіўнула. — Зразумей, пан Вырвіч, я не сама па сабе. У нас свае правілы, якія нельга парушаць. Не магла я проста так адпусціць таго, на каго ўзяла кантракт. Але я пераканала свайго кліента змяніць умовы. Прывезла яму доктара жыўцом. Нашто забіваць адэпта, які валодае таямніцай Вялікага Дзеяння? Пану Антонію цяпер дужа патрэбныя грошы... Шмат грошай. А доктар умее ж золата з простых металаў здабываць. Вырвіч схапіўся за галаву. — Ды з чаго ты ўзяла, што Бутрым пагодзіцца? Ён памрэ — а да алхіміі не вернецца! — Цяпер i я тое ведаю... — Меланхолія раздражнёна правяла рукой па твары. — Зноў недаацаніла я доктара. I кліента свайго таксама. Дзеўка стрымала цяжкі ўздых, у якім можна было западозрыць раскаянне. — Паверце, пан Вырвіч, я ўсё прадумала. Дамовілася —доктара паселяць у добрых умовах. I я... змагу яго наведваць. Пранціш мог толькі рукамі развесці. Што ў гэтай дзеўкі ў галаве творыцца — кадук ведае. Адразу відно, звычайных чалавечых стасункаў яна не спазнала, усё ў яе пераламанае, як заўважыў аднойчы Карусь. Няўжо спадзявалася, што зняволены доктар будзе з ёю каву піць ды за худую ейную дупу шчыкаць? А відаць жа, спадзявалася. — Падмануў пан Антоній. Калі я бачыла доктара апошні раз... Не заслугоўвае ён таго, што з ім робяць. Я не хацела... Меланхолія апусціла ваўкалацкія вочы. — Я ж думала, ён уцячэ... Што яму звычайныя вязніцы? Мышэй якіх прыманіць, ваўкоў... Вочы адвядзе, зачаруе... Ясна — прыдумала дурніца сабе вобраз усемагутнага злавеснага ведзьмака. — Як жа ты яго, такога моцнага, Тызенгаўзу завезла? Меланхолія з гордасцю пасміхнулася. — Супроць індыянскай голкі нават зубр не выстаіць! Спецыяльна для доктара ў сваіх знаёмцаў адшукала, кучу грошай уваліла. Затое ткнеш у шыю — праз колькі імгненняў чалавек што бервяно. Ну а як чараўнікоў перавозіць, ведаю: галоўнае — скруціць вяроўкай ад царкоўнага звона, вочы завязаць ды рот. Пранціш ледзь стрымаўся, уяўляючы тую подласць, як Меланхолія цэліць атручанай голкай у шыю доктара. — Вымушаны цябе расчараваць. Доктар — усяго толькі чалавек. Проста занадта разумны ды ахвярны. Ён не перагрызе ланцугі і не нацкуе ні на кога ваўкоў. А тое, што можа дзіўнае, прадметы на адлегласці рухае — ужываць лічыць за грэх. Меланхолія зноў спахмурнела, неяк тужліва прамовіла: — Даставаць яго трэба. Не выжыве. Пранціш ускінуўся. — Дык у чым замінішча? Тызенгаўз амаль што пад арыштам. У суд, войскі ўзяць... — I костачак алхіміка не знойдуць, — цвёрда прагаварыла Меланхолія. — У тым маёнтку ўжо не адзін чалавек бясследна знік. Нават пастаўскі каморы, што з падскарбіем за межы пасмеў зачапіцца... Я б сама доктара вывела... Хоць з Тызенгаўзам ягоныя баснійцы, змагла б. Але памылку ўчыніла. Дзеўка раздражнёна крактанула. — Прапанавала Тызенгаўзу ваш Арфанус, каб доктара не чапаў. А той, як пабачыў каменьчык, ажно ашалеў. Яшчэ б... Сам жа перадаў Пранцішу той апал у якасці падарунка аўстрыйскаму канцлеру. — Забраў камень... Абазваў Лёдніка злодзеем і здрайцам. Загадаў баснійцам мяне вытурыць і на ганак не пускаць болей. Хацела іх паказытаць лязом, але ўсіх мне не забіць было. Пан Антоній папярэдзіў, калі каго прышлю шукаць, доктару не жыць. Дый куды мне было ісці? Ніякі суд мае сведчанні не прыме — бо хто я? Мяне, лічы, няма. Дый няможна мне па нашым кодексе ў суд звяртацца. Пранціш пільна ўгледзеўся ў схуднелы твар забойцы. — А чаго ты так пераймаешся? Што табе да лёсу Бутрыма? Дзеўка імгненна натапырылася, ашчэрылася, як ваўчыца, — ад адчування небяспекі Пранціш ажно назад падаўся. — Не твая справа, дзядзька. Хочаш доктара жывым бачыць — прыходзь заўтра раніцай у карчму «Тры жалуды на цабэрак». Бяры каго заўгодна, толькі не аддзел жаўнераў. Памазгаваць трэба. Вось яна была тут, а вось яе ўжо няма... Толькі фіранкі плешчуцца празрыстымі хвалямі ды абыякавы твар поўні за вакном. — Франця, ты з кім размаўляеш? — у кабінет зайшла Дамініка. Пранціш усё яшчэ пазіраў у расчыненае акно, бяссільна сціснуўшы кулакі. Выцягнуўшы з мужа некалькі словаў, Дамініка скінула санлівасць. — Зараз бацьку пабуджу. Калі жывы пан доктар — значыць, выратуем.***
Палац Тызенгаўза ў Паставах яшчэ толькі будаваўся — падскарбій наняў быў італьянца па імені Джузэпэ, каб займець штось падобнае да антычнага храма. Пакуль гатовыя былі пара бакавых флігеляў ды кухня. Сам нядаўні падскарбій жыў тут жа ў старым будынку сядзібы — аднапавярховым, але дастаткова прасторным. Вядома, будаўніцтва спынілася: не да палацаў, калі ланцугі над вухам звіняць. За агароджай рэзрух: горы камянёў, недавершаныя муры... Але і не руіны, адкрытыя ўсім вятрам: у двары поўна баснійцаў — рэшткі вернай гвардыі Літоўскага Д’ябла. Ходзяць у калматых шапках, пазіраюць падазрона. Іншая прыслуга іх за вярсту абыходзіць, кабеты дык бегма пускаюцца, як рымлянкі ад барбараў. Пасля адстаўкі падскарбія, ягонага арышту і суда, хуткага і несправядлівага, большая частка баснякоў паз’язджала, але той-сёй усё-ткі застаўся. Хтось асабліва верны, каму проста няма куды падацца... Атрад быў нежартоўнай сілай. Таму каралеўскіх жаўнераў, якія напраўляліся ў палац, сустрэлі ненавісныя погляды і бляск зброі... Якую, вядома, не ўжылі — бунтаваць супраць караля звольненаму падскарбію не выпадала. Тызенгаўз нагадваў зацкаванага звера. Худы, прыгорблены, напяты. Ягоны погляд мітусіўся, быццам вышукваючы, адкуль стрэляць. Рукі з тонкімі вузлаватымі пальцамі ўвесь час рухаліся — перастаўлялі рэчы на стале, хапаліся за шаблю, якой пры баку не было, сціскаліся ў кулакі, расціскаліся... Пан Антоній, пакульгваючы, расхаджваў па сваім кабінеце, замеценым сумётамі папераў рознай ступені пакамечанасці. — Я не разумею, што вам яшчэ трэба ад мяне! Я аддаў ягонай вялікасці ўсё — сілы, здароўе, багацці, што я назапашваў для яго! Камандзір атрада, чарнявы шыракаплечы драгун па прозвішчы Недалужны, нават брывом не варухнуў у адказ на ламентацыі. — Ваша мосць мусіць прабачыць, але мы маем загад... Ёсць звесткі, што на адной з вашых мануфактураў рабілі зброю, насуперак дамове яго каралеўскае мосці з расійскай імператрыцай... I вырабы дасюль засталіся прыхаваныя. — Гэта паклёп! На судзе ўсё было даведзена! — худы зжаўцелы твар падскарбія пайшоў чырвонымі плямамі, як быццам хтось нябачны надаваў яму па шчоках. — I ўсё-ткі літасціва просім вашу мосць суправадзіць нас на мануфактуру, каб упэўніцца, што чуткі лжывыя. Падскарбій лаяўся на польскай: курва, кеп ды пся маць — замежных моваў так i не вывучыў, хоць і цягаўся па свеце, як прывязаны да ветру. Кажуць, гэтае няведанне яго і згубіла, бо цалкам быў залежны ад талмачоў. А што тыя перакладалі падчас перамоў з майстрамі, сакрэты якіх хацелася выведаць, ды з арыстакратамі, схільнасць якіх хацелася заваяваць, — адзін святы Геранім Стрыдонскі ведае, апякун перакладчыкаў. Пан Недалужны запэўніў шаноўнага падскарбія ў адстаўцы, што часу ў яго шмат не зойме і нават дазволіць узяць з сабою ахову, а частку сваіх жаўнераў пакіне ў маёнтку. Сцерагчы паперы гаспадара. Пан Антоній з бяссілай злосцю прашыпеў: ягоныя паперы столькі разоў перабіралі, што хутчэй можна з іх ваду здабыць, чым новыя звесткі. Ды словы ягоныя цяпер значылі няшмат. Былы падскарбій схапіў прыхіленую да пісьмовага стала кульбачку са срэбным навершам у выглядзе львінай галавы і вылецеў з пакоя, тыцкаючы ў падлогу кавенькай, быццам забіваў кагось. Тызенгаўз не заўважыў, як ягоны госць на ганку перамігнуўся з русявым драгунам з блакітнымі вачыма, што, сціпла адвярнуўшыся, стаяў убаку. Пранціш ніколі не сумняваўся, што былы сябрук па Віленскай акадэміі Вінцук Недалужны, з якім гулялі ў карты на апошняй лаўцы аўдыторыі і пераплывалі ў бочцы Вяллю, абярэ вайсковую кар’еру — бо быў з тых, каму dulce est pro patria тоrі[6]. I сябрыне не здраджваў. Зрабіў усё як трэба. Падскарбія з дому выманілі. Цяпер няма каму падаць непрыкметны знак замардаваць таемнага вязня. Засталося яго знайсці. I без Меланхоліі гэта зрабіць немагчыма. Чуму было не пазнаць. Нягеглы жаўнерчык, шчуплы, увесь у рабацінні, з брунатнымі вачыма з венецыянскага шкла няспешна прагульваўся па маёнтку, зацкавана ўсміхаючыся звераватым баснійцам. Некаторыя нават знарок выскаляліся, гыркалі на рабога Аніку-воіна, каб пацешыцца, як ён уцягвае галаву ў плечы ды спатыкаецца. На сцэну трэба было ісці Меланхоліі... Адна ўсе ролі сыграе. Пранціш у драгунскім мундзіры, калісьці родным, змрочна цягнуўся за дзеўкай, не разумеючы, куды ж яна кіруецца... А кіравалася яна ў адзін з бакавых флігеляў, каржакаватую камяніцу, упрыгожаную вежачкай, да якой яшчэ не прырабілі дах. На ганку сядзеў чарнявы спадар у калматай шапцы, ссунутай набок, з-пад шапкі звісаў потны чуб. Адразу відно, што бацька ягоны тады хлявы замыкаў, калі коней краў. У зубах спадара курэла люлька, на каленях ляжала пістоля. I наўрад незараджаная. Пад пільным поглядам курца Меланхолія завярнула за рог будынка... I тут замест нягеглага жаўнерчыка ўтварыўся віхор са сталёвымі маланкамі, якія перарвалі жыццё двум баснійцам, што стаялі пад акном, пацягваючы па чарзе з біклажкі. Іх бесцялесныя субстанцыі зараз, пэўна, пакутліва спрабавалі асэнсаваць: а што з імі, уласна кажучы, адбылося? Воўк баіцца не сабакі, а ягонае звягі. Пранціш азірнуўся — у двары ніхто нічога не западозрыў. Меланхолія раптам штурханула падкаморага да сцяны і ўскочыла яму на плечы, нібы котка, каб дабрацца да акна. Але ж яно зачыненае! Падкаморы, трымаючы на плячах забойцу, краем вока заўважыў, што дзеўка дастала нейкі дзіўны нож з закруглёным вастрыём. Асцярожна, але хутка правяла на шкле... I вось у яе руках выразаны празрысты кавалак, які Пранціш мусіў бязгучна пераправіць уніз. А што толку — у такую дзірку толькі котка пралезе... Ці дасканалая забойца. Пранціш чакаў... Баснійцы самі былі дасведчанымі душагубамі, так проста не дадуцца. Вось яно... Нехта ў доме ўскрыкнуў. Час гаварыць Гіпацэнтаўру. Спадар з люлькай не паспеў ускочыць i забегчы ў дом на падазроны шум — Вырвіча недарэмна ў свой час вучыў фехтавальнаму майстэрству сам Лёднік. Пранціш пераскочыў праз цела — калматая шапка адкацілася, паказаўшы круглую лысіну на макаўцы забітага. За Пранцішам у флігель забеглі Карусь ды Алесь — выратаваўчы атрад у зборы. Малады Жылка, дарэчы, таксама рваўся вызваляць будучага цесця, але Пранціш пераканаў пана, што пераапранацца ў простата жаўнера яму не пасуе, а ягоная роля i так самая важная — каралеўскую паперу на інспекцыю Тызенгаўзавых мануфактур удалося здабыць вельмі хутка дзякуючы сваяцтву Жылкаў з новым падскарбіем Жавускім. Але пан Валенты чакаў непадалёк са сваімі людзьмі.Пранціш падчас размоваў з Валентым увесь час лавіў сябе на думцы: а гэта мог бы быць ягоны сын з Ганулькаю... Нішто сабе, ладны... Някепскі муж для Сафійкі, унучкі гарбара ды кнігара. Праўда, у выпадку вырвічаўскага бацькоўства нос паніча, мусіць, удаўся б не такі кірпаты. I важнасці паменей — не быў Пранціш такім заможным, як Ганульчын муж-нябожчык, не перадаў бы сыну ваяводства ў спадчыну. Меланхолія стаяла пасярод калідора са скрываўленымі кінжаламі ў руках. Тыя, чыя кроў стыла на лёзах, валяліся пад яе нагамі. Іх калматыя шапкі, здавалася, вось-вось самі па сабе папаўзуць па выкладзенай каменнымі шэрымі плітамі падлозе, каб схавацца ад шаляніцы. — У канцы калідора... Ход у падвал. Не давайце нікому туды падысці! Бо доктар загіне. Калідор заканчваўся сцяной без вокнаў, якую не паспелі ні распісаць, ні аздобіць ляпнінай. На пастаменце ў выглядзе калоны сумна бялеў мармуровы бюст Арыстоцеля, упрыгожаны пазалочаным лаўровым вянком. Алесь і Карусь занялі абарону, а Меланхолія ўзялася за вянок і крутанула з такой ятрасцю, быццам карцела звярнуць Арыстоцелю шыю. Калона ад’ехала ад сцяны, адкрыўшы чорны прагал, куды спускаліся жалезныя драбіны. А самае страшнае — як толькі цяжкія каменныя пліты ад’ехалі, знізу пачуўся здушаны стогн, які вырываўся ў кагосьці праз сціснутыя зубы... Хаця чаму «ў кагосьці»? Лёднік... Пранціш ажно ссыпаўся ўніз па вузкіх прыступках, але Меланхолія і тут апярэдзіла. Чорны Доктар ляжаў, расцягнуты на нейкай жалезнай канструкцыі, і сіпла, няроўна дыхаў — падобна, трываючы моцны боль. У паўзмроку бялела ягоная кашуля — здаецца, не ў крывавых плямах. Меланхолія кінулася на калені, штосьці падкруціла ў незразумелым механізме — і з грудзей доктара вырваўся ўздых палёгкі. — Бутрым! Ты як? — Бы кузурка на шпільцы з Алесевай калекцыі, — прасіпеў той. Пранціш не стрымаў нервовага смеху і пацягнуўся да вінта, які трымаў абруч на руцэ вязня. — Не! Асцярожней, не чапай нічога, а то яму шыю пераламае! — крыкнула Меланхолія, працягваючы нешта асцярожна падкручваць у канструкцыі, якая ёй была, відаць, добра знаёмая. Важдаецца як з дудою... Пранціш прыгледзеўся — ад сталёвага ашыйніка ішоў жалезны штыр наверх. Якраз да пастамента з Арыстоцелем. Пэўна, вось што мела на ўвазе дзеўка, калі казала пра цяжкасці з вызваленнем. Вязня можна было забіць не спускаючыся. Тузануў наверсе падважнічак — і ўнізе вечнае маўчанне. Ну і сакрэты замовіў прагрэсіст Тызенгаўз для сваёй сядзібы... Пэўна, італьянскі архітэктар са сваёй радзімы, слаўнай не толькі статуямі ды філасофіямі, але і адметнымі атрутамі ды катаваннямі, не адно такое злавеснае вынаходніцтва заказчыку прывёз. Урэшце абручы на шыі, руках і нагах доктара расшчапіліся. Дзеўка дапамагла Лёдніку прыўзняцца і сесці на падлогу, зноў апярэдзіўшы Пранціша. Доктар адперхаўся. — На гэты раз тут знайшліся добрыя знаўцы болевых кропак. Лёднік лічыў патрэбным патлумачыць сваю слабасць, бо яны пачулі, як ён стогне. Вось ганарлівец. Меланхолія дастала з кішэняў дзве маленечкія шкляніцы. — Пі! Пранціш нізавошта не ўзяў бы са скрываўленых ручак чумы ніякае зелле. Але Баўтрамей адкаркаваў, прынюхаўся. I спустошыў абедзве бутэлечкі. — Сафійка ў бяспецы? — У бяспецы... У Капанічах... Ісці зможаш? Пранціш падхапіў Лёдніка пад паху, з другога боку доктара падперла хударлявая, але дужая, як малады драпежны звер, дзеўка. — Нармальна... Мяне ж не ўвесь час так... Сеансамi, так бы мовіць. Пара майстроў катавання трапілася — ніякай істотнай шкоды, а боль... на мяжы трываласці. — Дык чаго ты ўпарціўся, дзед? — пыхкала Меланхолія, дапамагаючы сваёй ахвяры ўскараскацца па драбінах. — Пачаў бы тое золата варыць... Не, трэба было раззлаваць Літоўскага Д’ябла, каб на гішпанскага каня цябе ўклаў. — Я слова даў. Больш ніколі алхіміяй не займацца. Слова — волава, маўчанне — золата... А куля ўсё адно са свінца.
***
Тызенгаўз глядзеў у вочы Чорнага Доктара з раздражненнем, як на кубак астылай кавы, не адварочваўся, не чырванеў. А што такога асаблівага? Інструмент пачаў хібіць, і яго трохі падправілі ў катавальні. — Як злодзея, які скраў асабліва каштоўную рэч, я меў права цябе, Лёднік, і бізунамі засячы. Цані. Сумёты папераў на падлозе кабінета там-сям былі прымятыя бруднымі падэшвамі. — Цаню, ваша княская мосць, — працадзіў праз зубы доктар, які на нагах трымаўся, але слаба, і Пранціш гатовы быў, як што, звыкла падставіць плячо, а з другога боку пільнаваў слабасць бацькі Алесь. — Я даўно ведаю, для ўладных гэтага свету звычайныя чалавечыя стасункі незразумелыя. — Мой пан бацька — шляхціц, сусветна вядомы вучоны, чалец Адукацыйнай камісіі! — абурыўся малодшы Лёднік. Тызенгаўз пляснуўся ў фатэль — нязручны, драўляны, іншых адмыслова не заводзіў, каб не заседжвацца, не песціцца, — злосна зарагатаў. — З камісіі яго даўно выключылі з-за хворасці. Хто ж ведаў, што за табой, доктар, зноў, як за шалёнай блыхой, трэба будзе ганяцца. Шляхціц ты па патэнце, з гною вылез. I ўзняцца можаш, толькі сваю дачушку пад каго трэба падклаўшы. — Я папрасіў бы, ваша мосць, не абражаць маю нявесту! — не вытрымаў Валенты Жылка, ягоны кірпаносы круглы твар пачырванеў, як свежы апёк. — Мы яшчэ падумаем, якую кампенсацыю з вас папрасіць за катаванне пана Баўтрамея! Ды паводле Статута вас мусяць пасадзіць у вежу, на ніжні паверх, на чвэрць года! Голас пана Валентага, жаніха Лёднічанкі, яшчэ не да канца зламаўся i часам даваў смешнага пеўня. — Нават страціўшы прыхільнасць яго каралеўскае мосці, я застаюся вышэй за вас, — задраў галаву Тызенгаўз. — Колькі я для гэтай дзяржавы зрабіў — вы драбніцы не спраўдзіце. Гэта я выстаўлю вам прэтэнзію за наезд ды маіх забітых людзей. Вам што? Жывыя, здаровыя, нават алхімік. Быў у цябе, Лёднік, шанец добрай справе паслужыць, наствараць золата дзеля Айчыны — думаеш, я яго на баляванні пусціў бы? Мануфактуры б аднавіў! Валенты Жылка пры словах пра алхімічнае золата дужа зацікаўлена зірнуў на будучага цесця, агеньчык у вачах замігцеў нядобры, згубны балотны агеньчык, скажам папросту. — Глупства, ваша мосць. Калі Баўтрамей можа філасофскі камень здабываць, чаму ж ён палацаў сабе не збудаваў ды пасадаў не купіў? — паспрабаваў астудзіць нядобры інтарэс Вырвіч. — Адэпты прысягу даюць — нічога для сябе! — упэўнена заявіў Тызенгаўз. Блазенскі век, блазенская гульня. — Падобнай прысягі не даваў, алхіміяй не займаюся, — звузіў цёмныя вочы Лёднік. — Прызнаю заслугі вашае мосці перад навукаю ды прагрэсам, але метады вашы не прызнаю ніколі. Літоўскі Д’ябал толькі скрывіўся. — Да дупы мне тваё прызнанне! А з метадамі я сапраўды схібіў. Іначай трэба. Рабоў вельмі лёгка заахвоціць да працы, не ўклаўшы ні талера, — запэўніць, што яны працуюць на ўласную светлую будучыню, дзе кожны з іх паселіцца ў палацы і будзе есці з залатой талеркі. Тым, хто добра працуе, даваць якую-небудзь драбязу: паперку са словамі ўдзячнасці, напрыклад. I хай спаборнічаюць міжсобку. На каманды разбіць... Якая каманда болей зрабіла — той даваць на захаванне штандар з гербам гаспадара... Тызенгаўз, захоплены чарговай ідэяй, ускочыў і забегаў туды-сюды па пакоі... Пранціша перасмыкнула, калі ён уявіў спраўджаныя планы былога падскарбія — ды ў ахопе ўсяе краіны... Шчаслівыя рабы, якія знясільваюцца дзеля паперкі з удзячнасцю ды права даткнуцца да штандара... Падскарбій, падобна, так і не зразумеў, чаму пугай нельга будаваць моцнае грамадства. У каралеўскіх уладаннях, дзе ён гаспадарыў, дужа паменшылася сялян — уцякалі ад акрутнай паншчыны ў іншыя маёнткі. Вырвіч падазраваў, што і ў Караблях Лёдніка той-сёй знайшоў прытулак. Мімаволі ўспомніліся словы з варшаўскіх «Новых эканамічных ведамасцяў», якія любіў цытаваць Чорны Доктар: «Цяжар вялікай, часам нязноснай працы так ганьбіць цела і разумовыя здольнасці беднага земляроба, што ён працуе без задавальнення, без ахвоты, поўны роспачы, апускаецца ва ўсім і ледзь памятае, што створаны вольным чалавекам і адрозніваецца ад жывёлы, якая штодзень працуе побач». Дарэчы, пад уплывам рэспубліканца-доктара і ягонага нядаўняга начальніка па Адукацыйнай камісіі біскупа Масальскага ва ўладаннях Вырвічаў і Гараўскіх цяпер замест паншчыны плацілі чынш, і той налічваўся толькі ад сапраўднага прыбытку... А ў сваіх Караблях Лёднік, мусіць, зусім з сялянаў анічога не браў. У дзверы кабінета сунуўся Недалужны. — Інспекцыя скончаная. Пратакол аб зняволенні пана Лёдніка ягонай мосцю панам Тызенгаўзам склалі? Гаспадар маёнтка спатыкнуўся і аж затросся ад злосці. — Няўдзячнае быдла! Што вам яшчэ трэба? Што яшчэ вы хочаце забраць? Ліхаманкава палез па кішэнях... I як шпурне доктару пад ногі маленькую скрыначку — тая тут жа развалілася, і па паркеце пакаціўся крывава-малочны камень. — Забірай, Лёднік, у якасці кампенсацыі! Усё адно болей табе не прысудзяць. Пан Валенты Жылка не пасаромеўся падабраць, бо доктар відавочна і не жадаў, і не мог нагнуцца. Добра, не гукнуў «уткні сабе ў горла». — Арфанус... Камень з кароны Карла Вялікага, — грэбліва патлумачыў Тызенгаўз. — Калісьці Карл Першы Люксембургскі заклаў яго князю Альгерду — каралям заўсёды не хапае грошай на вайну. А князь Альгерд ахвяраваў Пятніцкай царкве ў Вільні. Там я яго і знайшоў, пад алтаром, калі з руінаў храм аднаўлялі. Бяры, доктар, на пасаг дачцэ, i каб цябе мае вочы болей не бачылі. Пан Валенты з яшчэ большай цікаўнасцю пакруціў перад сабою апал-сірацінку. Але ж Бутрым не мог проста сысці. Гэта ж Чорны Доктар. Угледзеўся пільна ў былога падскарбія ды павучальна гэтак: — Ваша мосць, вам пагражае ўдар... Сасуды звузіліся ад перажыванняў i стомы, кроў ідзе па ix занадта цяжка, да таго ж назіраю прыкметы яе згушчэння. Я рэкамендаваў бы адвар кары белай вярбы і дзівасілу, можна п’яўкі... Рошчын воцату... — Прэч! Тызенгаўз шалёна шпурнуў у пана доктара кульбачкай са срэбным навершам, добра, Карусь шабляю ў похвах адбіў. Пранціш і Карусь дапамаглі Бутрыму сесці ў карэту, прадастаўленую панам Жылкам. Пан Валенты, які неахвотна перадаў камень на захаванне Алесю Лёдніку, застаўся на кані — ясна, кожны хлопец марыць заявіцца да сваёй нявесты на чале пераможнага войска. Каруся, які таксама ўскочыў на каня, пан Валенты змерыў удавана-абыякавым позіркам. — Не спадзявайся, хлоп, што мы з паннай Сафіяй возьмем цябе да нашага двара. — Не спадзяюся, — голас Каруся гучаў, як заўсёды, спакойна. — А толькі калі ты, пан, сваю жонку скрыўдзіш, я з’яўлюся. I табе гэта моцна не спадабаецца. Ваяводзіч сціснуў сківіцы, нават нос падаўся не такім кірпатым, рука так і цягнулася правучыць дзёрзкага мужыка, але пры доктару нязручна. Прыспешыў каня ды ад’ехаў падалей. У карэце Пранціш застаўся сам-насам са сваім колішнім слугою. Баўтрамей асцярожна размінаў збалелае цела, суправаджаючы гэта звыклым буркатаннем медычных лацінскіх тэрмінаў. Яму ўсё яшчэ было няёмка, што малодшы сябар пачуў ягоны стогн. Дзівак! Не зламаўся ж, не прасіўся. А майстэрскае ўздзеянне на пэўныя болевыя кропкі... Не хацеў бы Вырвіч гэта адчуць на сабе. Ды яшчэ, як зразумеў падкаморы з няўцямных намёкаў Баўтрамея, зноў да доктара Саламея-нябожчыца з’яўлялася. Падтрымлівала яго ў пакутах. Што ж, такое каханне і па той бок мяжы можа трываць. Не паспелі выехаць з Паставаў, як дзверцы карэты на хаду расчыніліся і ў экіпажы стала тры пасажыры. Вырвіч глядзеў на выскаленую ў звычайнай здзеклівай усмешцы Меланхолію, якая пазбавілася парыка і мундзіра i нават рабацінне з твару сцёрла, і сціскаў дзяржальна шаблі. У лыжцы патапіў бы. — Ну што, раз заявілася, з’ясуем, паненка? Доктара болей забіваць і прадаваць не збіраешся ці новы заказ на яго ўзяла? Ці ўжо на мяне замова? Меланхолія страсянула бялюткімі, як вылежалае на расе палатно, валасамі. — Хто яго ведае, паночак? Усе пад Богам ходзім, на жарынках танчым. Бутрым утаропіўся ў забойцу прафесарскім поглядам. — Спадзяюся, паненка болей не верыць у казкі? Вечнага жыцця не маю, звярамі-птушкам не кірую — прабач, тут мы цябе падманулі, не мая гэта была справа. Пакруціў галавой. — Забабоны адны ў галаве... Вяроўку, якой мяне вязала, ад звана царкоўнага, мусібыць, адрэзала? Яшчэ б часныком ды сушанай крапівой мяне ўпрыгожыла. — Я правілы ведаю... — набычылася дзеўка. Яе вочы зноў былі то занадта светлыя, то як цёмныя прагалы з барвай на дне. Баўтрамей толькі хмыкнуў. — Запэўніваю, я ўсяго толькі чалавек. Хрысціянін, хаця й кепскі. Немалады, непрыгожы, небагаты, з характарам... складаным характарам. Нічога цікавага і карыснага ўва мне ты не знойдзеш, так што, спадзяюся, нашы шляхі адгэтуль разыдуцца ў розныя бакі — і вельмі далёка. I мройна дадаў, пацёршы чамусьці злева шыю: — А вось рэчыва, якім ты мяне на нейкі час спаралізавала, вельмі цікавае... Я б яго з задавальненнем даследаваў. Пранціш ажно штурхануў доктара плячом — гэты апантаны яшчэ пра якую здзелку з чумой дамовіцца. Але дзеўка задрала ўпартае падбароддзе: — Больш не маю. Адну голку толькі здабыла з цяжкасцю. Памаўчала. I раптам, выдыхнуўшы, як з моста галавой: — Ты пытаўся, дзед, ці ведаю я Ватмана-Шматмана... Той ці не той, але забраў мяне ад маткі менавіта такі, як вы апісвалі. Высозны, белавалосы, аблічча ў шнарах. Бацька ён мне ці не, не скажу — нічога бацькоўскага ў дачыненні да сябе не адчула. Мусіць, проста праязджаў вёскай ды ўбачыў такую ж пачварынку, як сам, зацікавіўся. Памаўчала і дадала — так, што Вырвіч зразумеў: першы раз камусь гэта гаворыць. — Гальшка я. Галена. Віну сваю адчувае, ці што? Чаго да Бутрыма прычапілася? — Вы не пачвара, Гальшка. Ціхі голас Лёдніка змусіў Пранціша тузануцца. Ну доктар, так легка прабачыць чуму, з-за якой столькі нацярпеўся! — Тыя, што нас ламаюць, заўсёды стараюцца, каб мы адчувалі сваю віну. Верылі, быццам усяго, што з намі робяць, заслугоўваем. Ніхто не народжаны кепскім, Галена. Вы больш высакародная, чым тыя, хто вас скарыстоўвае. Доктар выцер спацелы лоб рукавом — ледзьве ж сядзіць. Меланхолія глядзела на нядаўнюю сваю ахвяру спадылба незразумелым позіркам. Вырвіч не вытрымаў. — Так што, спадарыня Галена, ідзіце вы з мірам і са сваім глыбока схаваным унутры высакародствам на ўсе чатыры бакі свету, а можаце пяты знайсці. Пану Баўтрамею трохі не да філасофскіх размоў. Баўтрамей на знак згоды прыкрыў вочы. Чорная Меланхолія, яна ж Гальшка, ганарыста ўзнялася, трымаючыся за сценку карэты. I раптам страсянула белымі валасамі, вярнуўся круцельскі выраз аблічча. — А што, дзед, ты сваё слова трымацьмеш? Баўтрамей расплюшчыў цёмныя вочы. — Трымаць слова — цнота пачцівага чалавека. — Тады за табой доўг. Памятаеш, абяцаў мне двубой? Не паспеў Пранціш дацягнуца да Чумы, як тая штурханула дзверы ды выскачыла на хаду з карэты. Доктар і падкаморы высунуліся вонкі, але пабачылі толькі, як за прыдарожным кустоўем штось мільгае... Вось каго трэба было вяроўкай ад звана вязаць ды нячыстую сілу выганяць. У карэту зазірнуў, нахіліўшыся з каня, устрывожаны Алесь: — Пан бацька, пан Вырвіч, мне падалося, ці хтось ад вас выскачыў? Пранціш азірнуўся на Баўтрамея, які зноў адкінуўся на сядзенні і заплюшчыў вочы. — Здань, Алесь. Бываюць, ведаеш, такія, што i сушанай крапівой не адгоніш.***
У Капанічах іх пераможны атрад сустракалі... Ну, не з кветкамі ды мядзянымі трубамі, але са шчырымі ўсмешкамі. Дамініка на шыі мужа павісла, не саромеючыся старонніх, абцалоўвала ягонае аблічча. Яначка ды Паўлючок таксама прыхінуліся... Яначка блакітнавокі, Паўлюк цемнавокі, у матку. I Касенька голас падала на руках у нянькі. А лялечка якая, у белай сукенцы з ружовымі карункамі... Цёмныя вочкі, светленькія кучаравінкі... Не меней гожая, чым Соф’я Лёднічанка, вырасце! А, дарэчы, дзе Сафійка? Пранціш адарваўся ад сузірання свайго дарагога сямейства, абвёў поглядам двор. Яначка адхінуўся, пасур’ёзнеў... Ды нават спахмурнеў. — Панна Сафія, напэўна, не выйдзе... I вочы хавае. Пранціш не паспеў устрывожыцца — выйшла! Танклявая постаць у сціплай сіняй сукенцы, твар вэлюмам прыкрыты. У таямнічую даму гуляемся, ясна... Стала на ганку, ручкі склаўшы. — Некалькі дзён з пакоя не выходзіла, Яначку вунь толькі пускала, есці ёй насіў... — трохі напружана патлумачыла Дамініка. — Не ведаю, што ў галаву ўзяла дзяўчынка... А між тым адбывалася ўрачыстае з’яўленне жаніха перад чароўнай нявестай. Пан Валенты Жылка пад’ехаў на белым кані ў сармацкім строі, чырвоная аксамітная дылея з собалем, шляхецкая шапка з дыяментавым гузам, рука на шаблі-карабэлі, похвы ззяюць ад каштоўных камянёў... Вусы вось пакуль не адрасціў. Пранціш мімаволі азірнуўся, шукаючы Каруся: той хаваўся за людзьмі, хаця як такі доўбня схаваецца, выцягнуўся за год, ледзь не на галаву вышэй за Вырвіча. Вусны сурова сціскае, але галаву не панурыў, бо позірк таксама да паненкі прыліп. Забыўся за гэты час, што глядзець на кабетаў грэх. Ды шмат што за гэты год у іх ува ўсіх змянілася. Між тым Валенты Жылка спрытна саскочыў з каня i, бог ты мой, як у рыцарскім рамане, стаў на калена перад ганкам, што выконваў ролю пастамента для ліцвінскай Чароўнай Алены. — Мая панна, ваш бацька вызвалены! Нават сатысфакцыя атрыманая пры сведках. Ніякіх перашкодаў болей няма нашаму шчасцю! Рэпеціраваў, відаць, хлопец. Панна пастаноўку ацаніла. Галоўку схіліла. — Шчыра ўдзячная вельмішаноўнаму пану Жылку. Ніколі не забудуся на ягоную храбрасць ды дабрыню. А шчасце... — стрыманы ўздых. — Шчасце, пан Валенты, па заслугах нашых даецца. I гэтая раманаў начыталася. Вырвіч з Дамінікай перазірнуліся, хаваючы ўсмешкі. Сафійка спусцілася на апошнюю мармуровую прыступку і адкінула вэлюм. Вырвіч перастаў усміхацца. Уся левая шчака паненкі была скалечаная апёкам. Чырвоная страшная рана пачыналася пад вокам і спаўзала да падбароддзя. Валенты нязграбна сеў на траву. Бутрым кінуўся абдымаць сваю красачку... Якая холадна і гучна патлумачыла анямелым прысутным: — Нешчаслівы выпадак, панове. Захапілася хімічным эксперыментам. Дамініка раптам ціха ўсхліпнула і ткнулася мужу ў плячо. Непадалёк цесць пан Гараўскі ціха і роспачна лаяўся. Дык гэта ж нявеста сама сабе ўчыніла — сціснула холадам сэрца падкаморага здагадка... Каб болей не ваявалі за яе, не скрадалі, не дратавалі блізкіх. Мусіць, нагледзелася на Смажаную Німфу, якую выяўляла Меланхолія, і прыйшло ў галаву... Сафійка з-за бацькавага пляча спакойна глядзела на Валентага. Той апусціў вочы, не ў змозе сузіраць сапсаваную гожасць, якую ўжо лічыў сваёй заваёвай. — Пан Валенты, думаю, будзе да лепшага, калі я вярну вам слова. Хай пройдзе колькі гадоў, праверацца пачуцці. Я не хачу зараз кагось звязваць са сваёй асобай. Мне трэба прывыкнуць да новага становішча. Наўрад з такім тварам мне варта з’яўляцца на балях ці дзесь яшчэ. Пан Жылка разгублена падняўся на ногі... Хлапчо зусім... Хоча па-рыцарску... Але... Вырвіч падышоў да пана, крануў за плячо. — Пан Валенты, думаю, паненка разумна кажа. Хай заручыны вашыя будуць лічыцца часова адкладзенымі. Паненцы трэба паправіцца, падумаць. Едзьце дадому, да сваіх абавязкаў... Зразумейце, Сафійцы зараз цяжка вас бачыць. Вой, атрымае паніч гарохавы вянок. I Ганулька пакрыўдзіцца... Бо ясна, дзіця бярэш за руку — матку бярэш за сэрца. Баўтрамей кіўнуў на знак згоды. Як кажуць, добраславі дзіцятка на ўсё добрае, на другое само здагадаецца. — А на знак удзячнасці ўсёй вашай сям'і, пан Валенты... Прыміце невялікі падарунак. Алесь, аддай пану Жылку Арфанус. А мог за той каменьчык прынамсі новы дом набыць. Але Валенты, як ні сімпатызаваў крывавай Сірацінцы, гонар меў. — Мы дапамагалі не дзеля падарункаў. Вядома, запэўніў былую нявесту, што яна назаўсёды ў ягоным сэрцы, нягледзячы ні на што... I абавязкова паправіцца, i стане яшчэ прыгажэйшай, i спазнаюць яны шчасце... Але рукі ў яго дрыжэлі, і голас дрыжэў, і вочы апускаліся і набрыньвалі слязьмі. — Усё, хопіць настрой адно аднаму псаваць! — рашуча заявіла Дамініка, як толькі пан Валенты са світай знік, і падміргнула Сафійцы весела. — Пайшлі, адсвяткуем шчаслівае вяртанне нашых герояў! Узяла сыноў за рукі. — Як сабе хочаце, а я жадаю сёння гульню ў шарады! Усе, хто можа, — дапамагайце рыхтавацца... I рушыла ў дом. А Меланхолія, напэўна, яшчэ б Сафійцы вялікі палец паказала — маўляў, малайчына! Калі белую лісіцу, лісіную царыцу, злавіць у пастку, яна лапу сабе адгрызе, а ў няволю не пойдзе. Пан Гараўскі выцер вочы і, праходзячы паўз доктара, які абдымаў дачку, папляскаў таго па плячы. — Нічога, на жывым зажыве. Баўтрамей таксама прагнаў тугу. Засяроджана, як заўжды падчас прыёму кліентаў, узяў дачку за падбароддзе, павярнуў яе галаву, прафесійным поглядам вывучыў рану. — Кіслатой плюхнула? Сама намяшала? Сафійка падціснула вусны. — Так атрымалася. Дослед... — Хай будзе дослед. Баліць? — Не. Апусціла цёмныя вочы. — Маніш, баліць. Шчолач прыкладвала? Бачу, прыкладвала. Што ж, пайшлі, будзем лекаваць. Шнар, вядома, застанецца. Вырвіч згадаў, што такі ж, толькі меншы, апёк утварыўся на шчацэ Алеся, калі той захінаў сваю каханую, Праксэду, якую хацелі па загадзе Тэрэзы Радзівіл асляпіць кіслатой. Праксэда тады лекавала свайго рыцара патоўчанымі перлінамі з уласнай сукенкі. Шнар паджыў, засталася белая зморшчаная скура. А Бутрым жа майстар. Нічога, будзе Лёднічанка дастаткова прыгожай... Толькі ўжо не для разбэшчаных арыстакратаў, якім трэба знешняя дасканаласць. Дыямент з плямай іх ужо не варты. Так што Сафійкін учынак сапраўды выратаванне. А для беднай дзеўкі... Ну, дык яна ж сама заяўляла, што хоча праславіцца розумам, а не красою. У дзвярах дома Сафійку нагнаў Карусь. Вось калі дзеўка збялела ды пачала адварочвацца, хаваючы рану. А хлопец не адварочваўся. Наадварот, глядзеў ды ўсміхаўся радасна. — Ніколі паненка яшчэ не была такой прыгожай! Сказаў гэтак цвёрда, упэўнена, ад сэрца, што нат адцення насмешкі не западозрыць. Сафійка падняла на слугу вочы і ўпершыню за сёння ўсміхнулася, i не так, як раней, пераможна ці гарэзна, а нясмела і вельмі светла, не зважаючы на боль. I ўцякла ў дом. I што з гэтага спляцення жарсцяў урэшце будзе? Ат, абы ўсе жывыя заставаліся. Бо ўжо год, як няма пані Саламеі. Пайшла ядзерка на неба, і каціліся перад ёю перліны слёз... Ды не ўсё забыта, што зямлёю ўкрыта.Раздзел дванаццаты ЯК ПАН ВЫРВІЧ ПАЭМУ ПРА СЯКЕРКУ ПІСАЎ, ДЫ НЕ ДАПІСАЎ
Сярод музаў была ў Апалона самая ўлюбёная, старэйшая між сёстраў — Каліёпа, стваральніца эпічнай ды гераічнай паэзіі. Паслухаеш яе — і жыцця не шкада ў імя светлай мэты... Зрэшты, ці мала якую гніль можна эпічненька падаць у якасці светлай мэты — гэтак на магнацкі стол смажаных вожыкаў часам падаюць, упрыгожыўшы дзівосна ды прыправіўшы шчодра вохкімі падлівамі. Светлыя мэты — гэта субстанцыя плыткая... Але хто ў светласці ўсумніцца, Каліёпа не папусціць. Дачок цара Піера, што аспрэчылі ейную праўдзівасць, ператварыла ў сарок, сірэн паабшчыпвала — у небарак, аказваецца, раней крылы былі... Так што пан Вырвіч, пііт, абранец Каліёпы (а таксама сёстраў ейных Палігімніі, Эўтэрпы і часам нават Эрата) не сумняваўся ў тым, што ягоныя ўзнёслыя радкі пра Сякерку выклічуць захапленне. Цяжкія засовы на дзвярах грымнулі, дзверы рыпнулі, пан Сякерка, падобны больш да калоды пад той сякеркай, тут як тут. За ім служка з падносам, гружаным місамі з каўбасамі ды клёцкамі. — Ну як, пан Вырвіч, ці напісалася яшчэ колькі строфаў? Пранціш лена павярнуўся на пярыне, што стараннямі пана Сякеркі лягла паўзверх кучы саломы, на якой мусілі спаць менш таленавітыя вязні менскага замка. — Напісалася трохі, пане Альберце. Герб Окша мае слаўную гісторыю, як і род вашае мосці. Не хапае нечага для натхнення... Можа, валахскае віно кіславатае было, душэўную энергію панізіла... Пан Альберт Сякерка, камендант замкавы, замітусіўся, замахаў кароткімі рукамі, паабяцаў, што неадкладна даставяць вельмішаноўнаму пану Пранцішу Вырвічу найлепшае французскае віно з вінаграднікаў Лангедока. А не дзьме ягамосці з акна? Дастаткова нацеплена ў пакоі? Хай толькі пан Вырвіч не забудзецца згадаць у сваёй паэме пра дзеда, пана Гапона Сякерку, мечніка Заслаўскага, які пад Хоціным ваяваў, і пра подзвігі самога пана Альберта Сякеркі на Рэчыцкім сойме, калі давялося супрацьстаяць радзівілаўскім сатрапам... Пііт важна кіўнуў і паказаў пальцам, куды ставіць паднос. Дзеля Вергілія з Падняводдзя ў вязніцы нават зладзілі стол, няхай з няструганых дошак, але накрыты льняным абрусам. Пранціш уцягнуў носам водар каўбасак... Някепска. Можна і папалуднаваць... Пан Сякерка зразумеў, што ягонага падапечнага трэба пакінуць сам-насам з музаю, і адступіў да дзвярэй. — Толькі паспяшайцеся, пан Вырвіч... Хацелася б, каб ваш выдатны твор застаўся завершаным... А то павесяць цябе пасля калядных вакацый, паэце мройны, і застанецца недаапетым слаўны род Сякеркаў — дамысліў Пранціш недагаворанае. Перад тым, як запусціць зубы ў прысмак, Вырвіч прабег вачыма па спісаным аркушы:I Вырвіч шчыра спадзяваўся, што доктар дастаткова глыбока занурыўся ў сваю навуку. Бо калі паехалі на гадавіну па Саламеі ў Гародню... Страх глядзець было на Бутрыма. Як упаў на жончыну магілу... Так і змерз бы там, каб, дарэмна прачакаўшы колькі гадзінаў, гвалтам яго адтуль не забралі. Алесь тады з Вены быў прыехаў, сядзеў з бацькам усю ноч у пакоі, толькі малітвы і адратавалі доктара. Пасля таго ляжання на прамерзлай зямлі ў Бутрыма зноў ногі забалелі. Баяліся, што давядзецца ўспомніць пра крэсла на колах... Але абышлося, пакульгваць толькі стаў. Але, калі Вырвіч пад арышт патрапіў, ці не сядзіць у якой з суседніх камераў і Баўтрамей? Пан Сякерка ўсяляк запэўніваў, што не... Ніякага доктара Лёдніка тут і блізка няма... Дык, можа, проста пасадзілі ў вязніцу іншага месца? Як бы звесткі з волі атрымаць... Але, падобна, мярзотнікам удалося зрабіць так, каб пра зняволенне менскага падкаморага не даведаліся. Гайдукоў капаніцкіх, што пана пільнавалі, ці пасадзілі таксама, ці адправілі, падмануўшы. Мала што — загуляў пан падкаморы... Дамініка будзе злавацца, але шукаць раней чым праз тыдзень не пашле. Пранціш думаць не думаў, што гэтак скончыцца, калі паехаў на сесію каморскага суда. Падлюкі дачакаліся апошняга пасяджэння, калі шляхта ўся перапілася, хто з радасці, справу выйграўшы, хто са злосці, справу прайграўшы, так што хоць Ноеў каўчэг тады абрынься проста з неба — падумаюць, гэта проста яшчэ адну бочку піва разбілі. Падгадалі, каб незадаволеных атрымалася куды больш, чым задаволеных... Ну не мог Вырвіч кіравацца тым, каб праз несправядлівыя прысуды збіраць сабе прыхільнікаў. I адчуваў жа, што супраць яго змова... Што двое каморых, ім жа самім у паветах прызначаных, сумневу ягоныя прысуды падвяргаюць занадта часта. Але пад канец сесіі сам у лукаткі хадзіў — а як было з панамі-братамі не пасядзець пасля цяжкіх разборах за чарачкаю ды куфлем? Усе складаныя выпадкі разабраныя, можна парадавацца свайму судзейскаму майстэрству. Так што, калі абвясцілі, што пан Пранціш Вырвіч траціць пасаду згодна з артыкулам шэсць раздзела дзевяць Статута Вялікага Княства Літоўскага, Вырвіч мог толькі па-дурному раўці ды рагатаць. Якая аргументацыя, калі ў памяці змест таго артыкула плёхаўся на дне дзясятага кубка такайскага... Гэта пасля Вырвіч будзе пракручваць у мазгах радкі: «А каторы бы падкаморы без прычыны хваробы сваёй да трох разоў рокаў, за позвы яго злажоных, не з’явіўся, гэткі ўрад свой траціць». Тут жа ў судзе зачыталі дакументы, сведкамі падпісаныя, як менавіта падкаморы суддзя пан Пранціш Вырвіч пагарджаў сваімі абавязкамі і не з’яўляўся на пасяджэнні, не адклікаўся на позвы пакрыўджаных, што чакалі яго на справядлівы суд... I цвярозым не змог бы апраўдацца, што цягаўся ў гэты час па Аўстрыях ды Прусіях у кампаніі Чорнага Доктара, Чорнай Меланхоліі i клятага Арфануса... А ў сваім «святочным» стане мог толькі лаяцца... Збольшага на лаціне. Гекзаметрам і амфібрахіем. Былога суддзю падкаморага цакляры, служкі ляндвойтаўскія, узялі над рукі ветліва, павялі ці панеслі, ужо не важна... А калі праспаўся ды прадраў блакітныя вочы, аказалася, што спачывае ў вязніцы, таму што граф Мануцы звінавачвае пана Вырвіча ў акрутным забойстве свайго ахмістра, змове з разбойнікамі і падрыхтоўцы замаху на караля... А што хацець — старостам менскім прызначаны пан Міхал Брастоўскі. Той самы, чыя прыжытая на чужыне дачка Праксэда ўцякла да доктара Лёдніка ў асістэнткі і ледзь не стала жонкай Алеся. Тады ў менскім судзе пан Міхал змушаны быў адазваць свае абвінавачванні супраць доктара, а Пранціш, як спрактыкаваны ў судовых справах, вёў дыспут. Так што рыхтуйся, шкаляру, да аслінай лаўкі. Вырвіч уздыхнуў, пацягнуўся да пяра, уторкнутага ў бронзавую чарніліцу ў выглядзе галавы Мінервы, і хутка на захляпаным тлушчам аркушы дадаліся ўзвышаныя радкі:
Последние комментарии
4 часов 3 минут назад
4 часов 9 минут назад
4 часов 12 минут назад
4 часов 13 минут назад
4 часов 18 минут назад
4 часов 35 минут назад