Мая бібліятэка. Паліца другая [Янка Сіпакоў] (fb2) читать онлайн

большого нарцисса.

Это хорошая примета —

бабочка,

залетевшая в букет.

Боясь ее спугнуть,

Я наклонилась к ней.

Она была пришпилена

к лепестку

английской булавкой.

Яна, не сустракаючыся з Раймандам Паўлсам, закахалася ў яго, у яго музыку. І каб быць бліжэй да Каханага, пераехала ў Латвію і пасялілася там у нейкай леснічоўцы пад Рыгаю. Райманд Паўлс пра гэта, здаецца, нават нічога і не ўведаў...

А як цудоўна яна пераклала на рускую мову мой вянок санетаў «Жанчына»! Я захапляюся яе перакладам і сёння — гучыць настолькі натуральна і прыгожа, быццам ён і быў напісаны на рускай мове!

Усё сваё жыццё я працаваў па сутнасці ў пісьменніцкіх калектывах, дзе людзі любілі і паважалі кнігу. І пісалі свае. І як зазвычай дзяліліся сваёй радасцю — выхадам кожнай новай кнігі — з тымі, хто побач, хто парадуецца разам з імі з выпадку гэтай прыемнай для нас падзеі. Таму ў мяне шмат аўтографаў з розных месцаў маёй працы.

8

Найбольш кніг з цёплымі дарчымі надпісамі з тых гадоў, калі я 20 год запар працаваў у часопісе «Маладосць».

Сваю кнігу лірыкі «Пара любові і жалю» Жэня Янішчыц падаравала мне, калі мы разам сядзелі ў адным пакоі — яна, Дайнека і я.

«Дарагі Іван Данілавіч, яшчэ раз — як чалавека і пісьменніка — адкрываю Вас у нашай супольнай «Маладосці». Хай будзе болей такіх светлых людзей, як Вы! Шчасця, здароўя, творчага плёну! Жэня Янішчыц».

За гэтую кнігу яна атрымала Дзяржаўную прэмію. Радавалася і здзіўлялася:

— І гэта ж за кнігу лірыкі! Тут жа няма грамадзянскіх вершаў...

І праўда, кніга была вельмі жаноцкая. Інтымная і шчырая і вельмі высокай пробы. Маладая жанчына спавядалася. «Палесся мілае дзіця» радавалася жыццю: і ўсё ж гэта ўжо не толькі каханне.

«Я вас люблю» — няма каму сказаць?

А мне ў любві да скону не змыліцца:

Я вас люблю, лясы і сенажаць,

Старая вёска, новая сталіца.

Мы ў сэрцы носім радасць і грахі

І распраўляем пераможна крылы,

Я вас люблю, айчынныя шляхі,

Я помню вас, забытыя магілы.

З Генрыхам Далідовічам я таксама разам працаваў у «Маладосці». А пазнаёміўся з ім у Каралішчавічах, калі малады настаўнік з Барысаўшчыны прыехаў на нараду маладых пісьменнікаў.

Тады адбылася непрыемная накладка, якую і цяпер помніць Генрых і за якую мне і сёння хочацца павініцца.

Не памятаю ўжо, хто гэта быў, але той, хто чытаў творы настаўніка, не прыехаў у Дом творчасці пісьменнікаў. Я, як мог, імкнуўся ўладзіць гэтую справу, думаў, што яго апавяданні прачыталі пачаткоўцы і мне застанецца толькі зрабіць добрае абмеркаванне. Але і яны не прачыталі, не паспеў пазнаёміцца з імі і я. А таму асаблівага абмеркавання не атрымалася, і я разумеў, з якім настроем паехаў малады настаўнік у сваю школу, на Барысаўшчыну, усіх абмеркавалі, а яго — не.

Аднак і я, і ён разумелі, што гэтая накладка — не мая віна, а таму адносіны ў нас заўсёды былі сяброўскія і роўныя.

«Івану Данілавічу, чыё слова ў паэзіі, прозе, публіцыстыцы і крытыцы глыбока паважаю, у каго шмат чаму вучуся. Цёпла. Генрых. 13.09.87 г.».

І сваю другую кніжку «Цяпло на першацвет» Генрых падараваў мне з добрым аўтографам:

«Івану Данілавічу — са шчырасцю і з вялікаю павагаю як да чалавека, так і да паэта ды празаіка, са сваім шчырым «цяплом», якое Вы зразумееце і, думаю, не будзеце папракаць за некаторае міжвольнае сугучча з Вашымі «замаразкамі», — за што я Вам буду вельмі ўдзячны. Шчыра, з павагаю. Ген­рых. 31.03.76 г.».

Справа ў тым, што сваю аўтабіяграфію, якая змешчана ў кнізе аўтабіяграфій беларускіх пісьменнікаў «Вытокі песні» (дарэчы я ганаруся, што ў маёй бібліятэцы ёсць усе тры выпускі гэтых пісьменніцкіх жыццяпісаў — «54 дарогі», «Пра час і пра сябе» ды «Вытокі песні»), я назваў «Замаразкі на першацвет» — гэта жахлівая вайна, якая абрынулася на зусім яшчэ неабароненую душу і зрабіла мяне круглым сіратою, і цяжкае пасляваеннае дзяцінства, якое не толькі змусіла мяне галадаць, але і навучыла ездзіць на дахах вагонаў.

Генрых нарадзіўся ў пасляваенным 1946 годзе, калі бацька, вясковы каваль, вярнуўшыся з фронту, пачынаў сваё мірнае жыццё. За што ж тут папракаць? Гэта сапраўды была радасць, сапраўды было «Цяпло на першацвет», нараджаліся дзеці, і ім, радуючыся жыццю, бацькі аддавалі ўсю сваю ласку і любоў.

Мне падабалася гэтая кніга, падабалася першая — «Дажджы над вёскаю», як потым і яго раманы «Гаспадар-камень» і «Кліч роднага звона». І мне было прыемна, што ў жыцці мае «замаразкі» ўвачавідкі мяняюцца на Генрыхава «цяпло».

З Леанідам Дайнекам мы таксама доўгі час працавалі ў «Маладосці», сядзелі, як кажуць, вочы ў вочы гадоў дваццаць у адным пакоі.

Леанід Мартынавіч быў у «Маладосці» самы заядлы шахматыст, і да нас у пакой збіраліся нярэдка аматары шахмат. Шахаматы — гэта ціхая гульня. Таму звычайна ў нашым пакоі стаяла цішыня: маўчалі і тыя, хто гуляе, і тыя, хто назірае за гульнёй, што гуртам абступілі стол. І раптам у гэтай глыбокай цішыні раздаваўся прарэзлівы крык: «Аддай каня!..»

Свае раманы Леанід Дайнека падпісваў спакойна:

«Івану Данілавічу Сіпакову, чалавеку, якога я паважаю і да думкі якога прыслухоўваюся. Шчыра жадаю творчага шчасця, новых вышынь! Л. Дайнека. 10/9/81 г.».

Гэта — на рамане «Запомнім сябе маладымі».

«Дарагому Івану Данілавічу, у якога я вучуся любові да нашай гісторыі, ад усёй душы! Л. Дайнека 13./1/1988 г.».

Гэта — на рамане «Меч князя Вячкі».

Мне падабаюцца гістарычныя раманы Л. Дайнекі. У іх заўсёды прысутнічае беларускасць, дух і ідэя нашай адметнасці і дзяржаўнасці. Асабліва гэта відно ў ягоным апошнім па часе напісання рамане «Назаві сына Канстанцінам», які надрукаваны ў часопісе «Маладосць» і ўжо стаў кнігаю.

Так, мне падабаюцца ягоныя гістарычныя творы, аднак з не меншай цікавасцю я памятаю і ягоную паэзію — у ёй напорыста, пругка заўсёды пульсавала думка — нечаканая і ў той жа час такая шчырая і зямная.

Усё-такі, мне здаецца, «Маладосць» зрабіла шмат для развіцця беларускай літаратуры. Я ўжо недзе пісаў, што гэты часопіс нібыта быў створаны напачатку менавіта для нас, для нашага пакалення. Дзіўна, мяняліся рэдактары — я працаваў у «Маладосці» 20 гадоў, працаваў з чатырма рэдактарамі: Генадзь Бураўкін (ён і паклікаў мяне ў часопіс з «Вожыка»), Васіль Зуёнак, Анатоль Грачанікаў, Генрых Далідовіч — а дух і настрой «Маладосці» заставаўся ў калектыве адзіны, той жа, не мяняўся: шчыры, сумленны, дружны, скіраваны толькі на тое, каб надрукаваць усё адметнае і таленавітае, не прапусціць чагосьці важнага, вострага, цікавага.

Яркаю асобаю ў «Маладосці» быў Уладзімір Дамашэвіч. Ён — гэта цэлая эпоха літаратурнай вучобы шматлікіх маладых празаікаў напрыканцы старога, другога тысячагоддзя.

Сваю кнігу «Выбраныя творы» Уладзімір Максімавіч падпісаў мне дужа цёпла:

«Дарагі браце Янка! Даўно мы знаёмы, а калі бліжэй — то з Уладзівастока, і я ніколі не расчараваўся ў Табе, люблю Цябе і Тваю творчасць даўняй трывалай любоўю... І ў «Маладосці» мне таксама было добра з Табою. Дзякуй за дружбу, хай яна жыве разам з намі. Шчасця і поспехаў! Шчыра Ул. Дамашэвіч. 15.10.1988 г.».

А падружыў нас, і праўда, Уладзівасток. Там, на Ціхаакіянскім флоце, у газеце гэтага флоту «Боевая вахта» мы з Уладзімірам Максімавічам у 1964 годзе праходзілі вайсковую перападрыхтоўку. Паплавалі шмат на якіх навейшых караблях, пабывалі на сакрэтных базах, наведваліся ў закрытыя бухты і гавані, удзельнічалі ў марскіх вучэннях, у атамных падводных лодках клаліся на дно Ціхага акіяна, папярэдне здаўшы экзамен па бяспецы: як выходзіць, выплываць з субмарыны, калі здараецца няшчасны выпадак — не адразу імкнуцца хутчэй на паверхню, а паступова, ад вузла да вузла, адпачываючы, каб не закіпела кроў, каля кожнага вузла паднімацца па вяроўцы, павязанай на выпушчаны з лодкі буй.

І за ўсю нашу дружбу я таксама ніколі не расчараваўся ў ім — ні ва Уладзівастоку, які, дарэчы, жартам я называў Валодзявастокам, ні ў Мінску: гэты мудры, патрабавальны, жылісты ва ўсіх адносінах і цягавіты таксама ва ўсіх адносінах чалавек быў заўсёды сапраўдным таварышам.

І я таксама дзякую яму за дружбу.

А на аповесці-хроніцы «Порахам пахла зямля» Уладзімір Максімавіч быў яшчэ болей ласкавы, напісаў мне:

«Дарагому Яначку Сіпакову, глыбокаму, лірычнаму, народнаму — ад празаічнага Ул. Дамашэвіча. 11 чэрвеня 1975 года».

А на томіку выбранага ў серыі «Бібліятэка беларускай прозы» ён, пад фота — вусаты і зусім малады! — добра пажадаў мне: «Дарагому Янку Сіпакову жадаю і далей пісаць так прачула і мудра. 3 мая 1977 г.».

Мікола Аўрамчык, таксама маладосцевец, вёў аддзел паэзіі ў часопісе вельмі доўгі час. Ён выхаваў не адно пакаленне маладых беларускіх паэтаў. Праз яго, як кажуць, рукі і сэрца прайшла амаль уся тагачасная маладая паэзія, усе неўзабыўныя класікі нясмела прыходзілі да яго са сваімі першымі вершамі. Мікалай Якаўлевіч працаваў у «Маладосці» ад самага заснавання часопіса. Пры Аляксею Кулакоўскім, пры Пімене Панчанку. «Я то што, — падсмейваліся мы з яго, — я то дам, а што Пімен скажа».

Пімен быў строгі рэдактар і часам вяртаў назад падрыхтаваныя падборкі.

Я пазнаёміўся з Мікалаем Якаўлевічам яшчэ школьнікам на абласной нарадзе маладых літаратараў у Віцебску.

Мы, школьнікі, — Валодзя Скапа, будучы рэдактар «Віцебскага рабочага», Кацар Сяргей і я — і трымаліся неяк разам. Бо ўдзельнікамі былі ўжо, як нам здавалася, і сталыя паэты. Да прыкладу, Сцяпан Шапо, рэдактар коханаўскай райгазеты, які казаў, што ён неўзабаве выдасць першую кніжку (яму нестае ўсяго некалькі вершаў!) і трымаўся з Аўрамчыкам амаль нароўні. Сярожа Кацар чытаў на нарадзе свой верш на матыў верша Янкі Купалы:

Няма ў Беларусі сапраўдных паэтаў,

Няхай жа ім будзе хоць Кацар Сяргей.

Мікалай Якаўлевіч стрымана, каб не пакрыўдзіць Сяргея, спрабаваў знайсці ў ім паэта. Мы смяяліся з ягонага верша.

Пасля я напісаў рэцэнзію на яго кнігу «Шляхамі дружбы», дзе захапляўся радкамі: «І ў бочцы, і ў вядры пазелянела газа, якой гарачы трактар запраўляў». І паслаў яе ў «Віцебскі рабочы», аднак яе не надрукавалі.

Потым мне пашчасціла працаваць разам з М. Аўрамчыкам у часопісе. І я заўсёды здзіўляўся той непадробнай зацікаўленасці, з якой Мікалай Якаўлевіч сустракаў кожнага маладога паэта, пачаткоўца, чамусьці верачы, што менавіта ён ужо прынёс ці яшчэ неўзабаве прынясе нейкі шэдэўр.

Аўрамчык да вайны служыў у арміі генерала Уласава, але яшчэ да здрады генерала трапіў у палон, быў вывезены ў Германію, працаваў у шахтах Рура, а потым — аднаўляў Данбас. Адсюль яго шахцёрскія вершы, яго слыннавядомая «Беларуская сасна» і дзве празаічныя кнігі — аповесці «У падзямеллі» і «Палон».

А яшчэ адзін «маладосцевец», вучань Аўрамчыка, Віктар Гардзей, чысты ў прозе і светлы ў паэзіі, на сваім зборніку «Зялёныя дажджы», які выйшаў напрыканцы тысячагоддзя ў 1997 годзе, разразіўся вершаваным экспромтам:

«Вельмі паважанаму мною Івану Данілавічу Сіпакову.

Пахвалы, Гардзей В. К., не жджы:

Зрок вайстрэй у Сіпакова Янкі —

Там шумяць зялёныя дажджы,

Дзе блішчаць зялёныя маланкі».

Шаноўны мой ранейшы галоўны рэдактар «Маладосці» Анатоль Грачанікаў на томіку сваёй выбранай лірыкі «Калі далёка ты...» напісаў:

«Дарагому Івану Данілавічу — выдатнаму пісьменніку сярод мужчын і жанчын, па-сяброўску, шчыра — з пажаданнем высокай паэзіі ў жыцці і творчасці. 22 мая 1982 г.».

А яшчэ адзін рэдактар «Маладосці» Раіса Андрэеўна Баравікова, якая на той час была вельмі шаноўным маладосцеўскім аўтарам, сваю паэтычную кнігу «Такое кароткае лета» падаравала мне з надпісам:

«Паважанаму Івану Данілавічу Сіпакову з вялікай прыязнасцю да Чалавека і да Паэта, чыя Муза неаднойчы давала натхненне майму пяру. З павагай — Р. Баравікова. 9. II. 81 г.».

Я з шанаваннем адношуся да гэтай кнігі. Здаецца, гэта адзіная ў беларускай паэзіі вось такая цэласная кніга пра самыя інтымныя чалавечыя адносіны, пра тое, што ніколі не старэе.

У «Маладосці» я працаваў 20 гадоў, а ў «Вожыку» — трынаццаць. І пераходзячы з «Вожыка» ў «Маладосць», я, ці паверыце, плакаў. Там быў дружалюбны, шчыры, зычлівы калектыў. Да мяне, маладога, і пісьменнікі, і мастакі, — усе адносіліся з увагаю, усе імкнуліся дапамагчы.

Найперш сам рэдактар — Павел Нічыпаравіч Кавалёў. Ён нас з Барысам Сачанкам узяў на працу яшчэ студэнтамі — у «Вожыку» мы пісалі свае дыпломныя працы. Таму ўсе кнігі Паўла Нічыпаравіча, якія выходзілі тады, з добрымі подпісамі ёсць у маёй бібліятэцы. З бацькоўскімі пажаданнямі. Ён і праўда, быў нам як бацька — уважлівы і зычлівы. І мне здаецца ён нават неяк нібыта ганарыўся намі — Барысам і мною.

Калі з’явіўся ў ЛІМе амаль фельетон, ён перажываў разам са мною і супакойваў мяне.

Якаў Герцовіч быў загадчыкам аддзела фельетонаў, а ў газетах і літаратурных часопісах як крытык друкаваў свае сур’ёзныя артыкулы пра тагачасную беларускую літаратуру. На кнізе крытычных артыкулаў «Літаратура і жыццё народа» ён напісаў: «Івану Сіпакову. З пажаданнем, каб у наступным сваім зборніку я меў падставы і магчымасць гаварыць аб тваёй, Іване, паэтычнай творчасці. 27. VIII. — 60 г.». Цікавая кніга яго вайсковых запісаў «На вайне як на вайне» таксама з аўтографам.

З Валянцінам Зубам, не зважаючы на вялікую розніцу ва ўзосце, у нас былі нават сяброўскія адносіны. Ён пісаў кнігі для падлеткаў, п’есы, кінасцэнарыі. Памятаю, як ён пакутаваў над сваім дакументальным сцэнарыем пра бройлераў і бройлецтва — гэта на той час была неверагоднейшая навінка...

Часам у «Вожыку» надараліся свае ўрачыстасці, усе збіраліся за сталом. А назаўтра мы з Валянцінам Андрэевічам ставілі ў чарговы раз на рэдакцыйнай шафе ў сваім кабінеце чарговую метку — так давалі сабе зарок: мы болей не п’ём! Але праз нейкі час усё ж на той жа шафе з’яўляліся новыя меткі... І потым смяяліся: уся шафа была ў гэтых метках!

На сваёй прыгодніцкай кнізе для дзяцей Валянцін Зуб напісаў мне:

«На добрую памяць цудоўнаму хлопцу Івану Сіпакову ад аўтара. Успомні, як мы разам змагаліся ў аддзеле пісем «Вожыка». 16 мая 1961 г.».

Каларытнейшай асобаю ў «Вожыку» быў мой найблізкі зямляк з Барані, былы дырэктар цвіковага завода Уладзімір Корбан. Сур’ёзны байкапісец, якога любілі чытачы. Меў грамавы голас. Калі ён з’яўляўся на рэдакцыйным калідоры, усе чулі: на працу прыйшоў Корбан. Яго голас ракатаў і вібрыраваў на рэдакцыйных калідорах, як іерыхонская труба. Аднойчы на адной з сустрэч з чытачамі Анатоль Астрэйка пажартаваў: «Вось пасля мяне выступіць Корбан, у яго слабы голас, так што вы сядзіце ціха, слухайце яго ўважліва, каб пачуць». І зала замёрла. Выходзіць Уладзімір Іванавіч на трыбуну і як раўкне: «Знюхаліся!» Зала ўзарвалася гамерычным рогатам, і яе доўга не маглі супакоіць.

Корбан і Колас. Корбан і Кузьмін.

Уладзімір Іванавіч расказваў нам, як ён хадзіў да Якуба Коласа дадому. Па партыйныя ўзносы, ён быў партсакратаром Саюза пісьменнікаў Беларусі, і гэтае мерапрыемства ўваходзіла ў яго абавязкі.

Аднойчы Колас разлічыўся, распісаўся ў ведамасці, а тады і кажа мне: «Пачакайце крыху, Уладзімір Іванавіч». І выйшаў. Я недзе падумаў: «Няўжо пачастуе?» — І праўда, праз нейкі час выходзіць, а ў яго руцэ бутэлька з нейкай карычневай вадкасцю». На каньячок стары расшчодрыўся!» — падумаў я. А ён і кажа: «Парадуйцеся, Уладзімір Іванавіч, гэта наша першая беларуская нафта. Геолагі мне падаравалі бутэлечку».

Першую кніжачку баек Уладзіміра Корбана «Мы іх ведаем» я купіў яшчэ вучнем Зубрэвіцкай школы. Чытаў з захапленнем, яна ж адрэдагавана самім Кандратам Крапівой! Усё збіраўся ў Барань, да пісьменніка, аднак кожны раз адкладваў — баяўся і саромеўся. Аднак пакуль я вагаўся, ісці ці не ісці, Корбан пераехаў у Мінск, пачаў працаваць у «Вожыку». Пакуль я сабраўся паслаць яму ў «Вожык» свае байкі, ён зноў памяняў месца працы — яго абралі сакратаром партыйнай арганізацыі СП Беларусі.

Сваю чарговую кніжку баек, якая выйшла ў 1961 годзе, Уладзімір Корбан падараваў мне:

«Івану Сіпакову — цудоўнаму паэту, цудоўнаму хлопцу, гледзячы на якога я ўспамінаю сваю маладосць. 20. XI. 61 г.».

Не менш каларытнай фігурай у «Вожыку» быў загадчык аддзела ілюстрацый Аскольд Чуркін.

Сын славутага ў беларускай музыцы кампазітара Мікалая Чуркіна, які нарадзіўся, калі бацьку было за шэсцьдзясят гадоў, быў унікальным, цікавейшым чалавекам. Мы сядзелі з ім амаль увесь мой час працы ў «Вожыку» ў адным пакоі, нашы сталы стаялі адзін супраць аднаго. Я берагу яго кнігу «Карыкатуры», якую выдала выдавецтва «Правда» ў Маскве, у 1967 годзе. Вось Аскольд — губаценькі, кучаравенькі, у цёмных акулярах, з закладзенымі за спінаю рукамі, у якіх кісці і пяро — цудоўны аўташарж! — а пад ім надпіс:

«Ване Сипакову — дружески. Аскольд. 18 февраля 1968 г.».

Але, несумненна, у тагачасным «Вожыку» вылучаўся сярод усіх, быў фігураю ва ўсіх адносінах Сяргей Дзяргай.

Мы глядзелі на яго ва ўсе вочы, слухалі ва ўсе вушы. Думалі ўслед за ім.

Гэта быў незвычайны чалавек. Ён быў і ява, і легенда. Яго, здаецца, сам Бог паслаў у помач маладой беларускай літаратуры.

Да яго дадому можна было зайсці і ўдзень і ўночы. З радасцю і з бядою. І мы не сумняваліся, што ён заўсёды прывеціць нас, маладых, будзе рады нам. Пачастуе трускалкамі, заварыць чаю — а як ён умеў заварваць той чай! У яго заўсёды стаялі бляшанкі з найлепшымі чаямі — індыйскімі, цэйлонскімі, кітайскімі. Гэта ў гады нашай маладосці было дэфіцытам, далікатэсам: чай мы часцей за ўсё пілі грузінскі, у брыкетах.

Мы, студэнты, маладыя пісьменнікі, з радасцю заходзілі ў яго гасцінную кватэру і ведалі, што Сяргей Сцяпанавіч нікога не выпусціць, не пачаставаўшы.

Заходзілі, каб пазычыць грошы да стыпендыі, заходзілі, каб нешта перакусіць, — галодныя, але найбольш і найчасцей заходзілі, каб там нагаварыцца, сустрэцца з сябрамі, якія ў Дзяргая таўкліся амаль штодзённа. Там можна было сустрэць Анатоля Клышку, Рыгора Барадуліна, Барыса Сачанку, Івана Чыгрынава, Міколу Арочку, Яўгена Міклашэўскага з інстытута замежных моў, Навума Кісліка, Фёдара Яфімава, Алеся Наўроцкага...

І вядома ж, амаль заўсёды быў там Аскольд Чуркін. Аскольд называў Дзяргая ласкава: «Сярожа, Сярожа», і той адказваў яму той жа самай зычлівасцю: «Аська». У Аські было шмат знаёмых, асабліва сярод афіцыянтак, а таму і экзатычныя чаі і іншыя далікатэсы, якімі частаваў нас Сяргей Сцяпанавіч, даставаў ён, Аскольд.

Пра Дзяргая я напісаў вялікае эсэ «Сяргей Сцяпанавіч», дзе, паводле маіх запісаў частых размоў з ім, крыху расказаў пра гэтага ўнікальнага чалавека. Эсэ можна прачытаць у маёй кнізе «Журба ў стылі рэтра», а таму я не буду яшчэ раз пераказваць яго.

Сяргей Сцяпанавіч падпісаў мне ўсе свае кнігі. На кнізе «Свята ў будзень» парадаваў мяне подпісам:

«Дарагому Івану Сіпакову, на якога я спадзяюся больш як на каго з маладых. 11/X.65».

Ён чытаў усё, што мы пісалі. Усё ведаў, усё каментаваў. Нават боязна было, што ён гэта пачытае і яму яно не спадабаецца.

А сам ён пісаў магутна:

Неспакойная ноч... Без сну.

І адкуль ты, мелодыя Грыга?

А-а! То лёд зазлаваў на вясну...

Значыць, рушыла першая крыга...

Неспакойная кроў... Яна

Засціць вочы і б’ецца ў скроні.

Тут вось праўда, а тут — мана;

Ці ж прайду я ля іх як старонні?

* * *

Сляза заўсёды горкая,

А пот — салёны.

А кроў — чырвоная,

І гора — чорнае.

Ёсць слёзы шчасця,

І ў гэтых слёзах — слодыч...

Ды хіба гэта слёзы?

* * *

Гук слова роднага, з якім ад першых дзён

Мяне ў калысцы маці калыхала...

Пах хлеба жытняга... Яму й цяпер жадзён,

Бо хлеба мне ў дзяцінстве не хапала...

Усё гэта ўзята з дыхтоўнага аднатомніка, які выйшаў у 1988 годзе. На вялікі жаль, ён ужо без подпісу — выйшаў пасля смерці вялікага Сябра ўсіх маладых. Склаў яго і напісаў прадмову Яўген Міклашэўскі, тады Яўген Верабей, адзін з самых блізкіх Сяргею Сцяпанавічу хлопцаў.

Вось як Яўген расказвае пра першую сустрэчу з Настаўнікам, з хатаю, якая за 16 год, як прызнаецца сам Міклашэўскі, зрабілася ягонай хатаю.

«Быў 1964 год. Я доўга хадзіў па цёмным пустым калідоры, перш чым асмеліўся зайсці ў аддзел літаратуры часопіса «Вожык». Першае, што я ўбачыў, расчыніўшы дзверы, гэта — стол з шашачнай дошкай і раскіданымі па ёй чорна-белымі шашкамі. Стол стаяў у правым куце, каля акна, і за ім сядзеў чалавек з густымі, злёгку кранутымі сівізной валасамі і светла-сінімі вачыма на выцягнутым бледнаватым твары. Здаецца, няўлоўная ўсмешка блукала па яго губах. Ён быў у нейкай цёмнай кашулі, расшпіленай на шыі, і ў шэрым пінжаку. А за другім, літработніцкім сталом, які стаяў у правым куце ад дзвярэй, сядзеў і загадкава ўсміхаўся малады паэт, супрацоўнік аддзела літаратуры часопіса «Вожык» Янка Сіпакоў, з якім я ўжо сустракаўся».

Яўген быў адразу ж запрошаны ў нядзелю ў госці. Міклашэўскі піша, што з таго часу ён бываў часта ў кватэры паэта і за 16 гадоў яна стала яму роднаю.

І яшчэ Яўген згадвае вельмі дарагое мне:

«А як ён любіў сваіх «выхаванцаў» — Янку Сіпакова, Рыгора Барадуліна, Барыса Сачанку! Слова насупраць не скажы! Я ў гэтым пераканаўся неаднойчы».

І яшчэ:

«Злавіўшы неяк Сяргея Сцяпанавіча на слове, што ўсходняя паэзія яго больш не цікавіць, я папрасіў у яго кнігі Саадзі і Хаяма, прыгожа выдадзеныя выдавецтвам «Художественная литература».

— Хаяма я табе дам, а вось Саадзі не — паабяцаў Сіпакову.

Так і хочацца сказаць Настаўніку, каб пачуў ён і там: «Дзякую, шаноўны Сяргей Сцяпанавіч! Ваш Саадзі і цяпер — чытаны і перачытаны — стаіць на маіх кніжных паліцах!», акуратненькі такі, святочны. У беленькай-беленькай супервокладцы.

«Ён браў пад крыло ўсіх, хто спрабаваў пісаць, — зноў жа расказвае Яўген Міклашэўскі. — Так ён прытуліў студэнтаў, вясковых хлопцаў Барадуліна, Сіпакова, Сачанку, а потым і мяне. Мяне — у вельмі цяжкую хвіліну майго жыцця».

Пэўная частка майго жыцця аддадзена яшчэ аднаму часопісу — «Г аспадыні», дзе я некалькі год працаваў літаратурным кансультантам.

Часопіс «Гаспадыня» — гэта найперш ён, Зіновій Прыгодзіч. Дарагі мой, шаноўны сябра. Цікавы, светла-шчыры, немнагаслоўны, але вельмі рознапланавы пісьменнік. І галоўнае — чытаемы! У яго ўсяго толькі дзве аповесці. Не, тры: «Журба мая светлая», «Ноч перад нядзеляю» і «Журавы на далёкай пойме». Але яны, ведаеце, да гэтага часу застаюцца ў беларускай літаратуры. Напісаныя, адчуваецца, у творчым запале, амаль падрад у 1983, 1984, 1985 гадах, амаль трыццаць гадоў назад, аднак яны і сёння запатрабаваныя, бо ў іх ёсць тое, што і робіць творы сапраўднымі і жывучымі, — душа.

А які Зіновій Прыгодзіч паэт! Мне здаецца, што яго шчырая любоўная лірыка, сабраная ў элегантным томіку-малютцы «Калі б не ты», паэзія высокай пробы — так разнасцежана пра сябе ў нашай літаратуры пра каханне мала хто адважваўся пісаць.

Я цябе ні ў чым не папракаю,

З мірам да другога адпусціў...

І на лёс свой злы не наракаю,

Што жыццё мне так перакруціў.

Спалены масты... Няма вяртання...

Засціць вочы шэрая смуга...

Ад былога грэшнага кахання —

Толькі горкі попел ды туга.

Гэты свой малітоўнічак каханню Зіновій Прыгодзіч падпісаў мне з хітрынкай: «Янку Сіпакову — паэту Боскай міласці ад паэта-аматара з удзячнасцю за падтрымку і разуменне — па-сяброўску».

Нішто сабе, скажу я вам, аматарства! Дай бог кожнаму такое.

Апрача ўсяго Прыгодзіч яшчэ і вельмі сімпатычны расказчык. Пра ўсё ён расказвае цікава і займальна. У кнізе пра Карэю «Доўга будзе Карэя мне сніцца» столькі трапных назіранняў і думак.

Што ўжо, думалася, можна расказаць пра Японію, пра якую за савецкім часам выйшла столькі проста выдатных кніг тыпу «Галінкі сакуры»! А ён знайшоў сваю нішу, свой ракурс, і яго кніга «Путь полной луны» — ужо свой адметны погляд на гэтую найцікавейшую краіну, на таямнічы характар японцаў чалавека нашага новага, трэцяга тысячагоддзя.

Свой японскі дзённік Зіновій Кірылавіч падпісаў мне:

«Сябру майму і самаму блізкаму чалавеку Янку Сіпакову — сардэчна, з пажаданнем японскага даўгалецця!»

А з кнігаю Прыгодзіча «Жменя зярнят» я пазнаёміўся яшчэ тады, як яна была рукапісам. У канцы сямідзясятых гадоў у выдавецтве «Ураджай» мяне папрасілі адрэцэнзаваць зборнік нарысаў незнаёмага мне чалавека. Я прачытаў рукапіс і здзівіўся. Не, гэта былі не нарысы! Гэта была сапраўдная проза. Гэта былі сапраўдныя апавяданні! І таму дзіўна было бачыць пад імі назвы сапраўдных вёсак, сапраўдных калгасаў: вёска Гоцк Салігорскага раёна, саўгас імя Янкі Купалы Маладзечанскага раёна, вёска Лышча Пінскага раёна...

Трактарыст хоча ажаніцца з вясковаю дзяўчынаю. Але ж яе бацькі — сек­танты: яны не хочуць гэтага. І яны, кожны сваім шляхам, дабіраюцца ў Хорастава, у сельсавет: ён, адчапіўшы культыватар на далёкім полі, едзе на трактары, яна — на спадарожнай машыне. Завязка, кульмінацыя, развязка.

«На далонях буйное янтарнае зерне. Празрыстыя згустачкі сонечнай шчодрасці, зямных сокаў, цяпла чалавечых рук...

Яшчэ хвіліна — і зерне ўпадзе ў вільготную, шчодрую глебу. Упадзе, каб даць вясною жыццё новым парасткам, каб потым гарачым летам зноў схіліцца долу важкімі, звонкімі каласамі.

Простая і глыбокая мудрасць жыцця. Непахісны закон прыроды. І не толькі прыроды... »

Успомніўся Твардоўскі. Аляксандр Трыфанавіч. Яго нарыс «Дзённік старшыні калгаса». Сакавік 1931 г.

«Зерне варушыцца ў дзірках мяшкоў. Яны не былі палатаны своечасова. Грышачка падхоплівае і падносіць мяшок на жываце да вагаў. Зерне цячэ — дзіркі нават нічым не заткнутыя. Андрэй Кузьміч сядзіць пад рукавом сарціроўкі і насмешліва глядзіць на дурня: «Цягай, цягай...» У кучы зерня — шмат снегу: возьмеш жменю — далонь робіцца мокрай».

І далей:

«Бабуля Фрося прынесла мяшкі. Яна прымусіла, каб я агледзеў кожны лапік. Махромчыкі падгорнуты, латачкі акуратныя і нават пад колер. Адным словам, мяшкі залатаны, як штаны.

Для памяці: бабулі — хусцінку».

І зноў пра дурачка:

«Грышачка напамінае таго дваравога хлопчыка, які пастаўлены ўсім дапамагаць». Яго «муторят», пасылаючы туды, куды былі пасланыя самі. «Дзіка. Нельга!»

Ага, які ж гэта нарыс? То ж паўнацэнная, псіхалагічная проза.

І Твардоўскі разумеў гэта. І ўключаў «Дзённік старшыні калгаса» ў мастацкія творы. Вось і цытую гэтую рэч па чацвёртым томе Збору твораў Аляксандра Твардоўскага ў шасці тамах.

Цікава, вельмі шмат ў гэтым нарысе беларускіх слоў: абугонь, клёц, «водки заели», севалка, «сеет без ляшэння»...

Давялося Аляксандру Трыфанавічу даваць зноску — маўляў, гэта абласное.

А сваю кнігу «Жменя зярнят» Зіновій Кірылавіч Прыгодзіч падараваў мне з аўтографам:

«Івану Данілавічу Сіпакову — хроснаму бацьку гэтай кніжкі з глыбокай удзячнасцю і шчырай сімпатыяй. Добрага і шчодрага ўраджаю Вам, Іван Данілавіч!»

Часопіс «Гаспадыня» — гэта і Валянціна Паліканіна. Захавальніца лепшых рускіх традыцый у паэзіі. Лепшая сярод рускамоўных паэтэс на Беларусі. Шчыра і цнатліва піша пра каханне — яно для ее заўсёды як свята.

Памятаю, як мяне ўразіла першая яе кніга «Найдите время для любви». Мне падалося тады, што самаю лірычнаю асобаю ў гэтай кнізе была сама непасрэднасць.

Хожу, а всё-таки летаю.

Ты посмеешься надо мной!

Не та я, видимо, не та я

В твоей реальности земной.

Но ты не пробуешь отречься —

И не пытаешься понять.

Так и идем судьбе на встречу

Ничто не в силах поменять!

Откуда эта неизбежность?

Связали нас уже давно

И страх разрыва, и надежды,

И взлет совместный не земной.

Амаль усе кнігі Валянціны Паліканінай у мяне з аўтографамі. Я ганаруся імі!

На першай кнізе Валянціна Пятроўна напісала мне: «Мудраму, добраму настаўніку ад аўтара — з пажаданнем маладзецкага здароўя, вясенняга натхнення і яшчэ многа-многа такіх жа цудоўных радкоў».

А на кнізе выбранай лірыкі «Живое зерно», якую Паліканіна падарыла мне ў дзень майго нараджэння, я прачытаў:

«Дарагому Івану Данілавічу, паэту і чалавеку ад Бога, на добрую памяць ад захопленай Вашаю творчасцю душыН!»

А між імі Валянціна Пятроўна песціла мяне, гладзіла мяне і вось гэтак:

«Паважанаму, дарагому, цудоўнаму Івану Данілавічу, майстру высокага Слова і валадару высокіх пачуццяў — на добрую памяць ад той, якая шчаслівая Вас ведаць і чытаць».

А ад Алы Жур, сваёй суседкі па «Гаспадыні», я атрымаў ласкавы аўтограф. На сваёй першай кнізе-роздуме «На солнечной стороне дождя» Ала напісала:

«Іван Данілавіч! Я разгадала Ваш сакрэт! Вашы кнігі ніколі не састарэюць, як птушкі, таму што Вы ў іх жывяце, «як дыхаеце». І таму іх хочацца чытаць і чытаць...

З любоўю і сонцам. Ала Жур. 12.02.09».

Дзякуй Ала Віктараўна! За тое, што Вы зразумелі маю мару: пісаць, як дыхаецца.

9

А як я ганаруся аўтографамі Максіма Танка!

«Цудоўнаму таварышу і паэту — Янку Сіпакову. З любоўю і найлепшымі пажаданнямі. Максім Танк. Мінск. 14/IV/ 1972 г.».

Гэта «На ключы жураўліным».

З любоўю! І найлепшымі пажаданнямі! Цудоўнаму таварышу і паэту! І гэта ж сам Максім Танк! Жывы класік! Я вывучаў яго ў школе.

Пахне дзёгцем, потам, рыжаю аўчынай,

Цішыня у хаце згорбленай, старой,

Ды гарыць памалу ноч даўгой лучынай,

Сцелючы сасновым дымам і смалой...

Гэта — з верша «Песня кулікоў».

А «Спатканне»! Бацькі з сынам-вязнем у астрозе:

— Ну што ж, кажы, што ў вас чуваць? —

Пачаў стары пра сенажаць,

Успомніў жыта і авёс...

А вочы... мокрыя ад слёз...

Колькі шчымлівасці ў гэтым вершы! Нездарма ён вельмі падабаўся Рыгору Шырме.

І на другой кнізе — «Дарога, закалыханая жытам».

«Дарагому Івану Данілавічу Сіпакову — з любоўю.

Максім Танк. Мінск. 14.I. 1977 г.».

Бачыце, і тут гэтаксама: «З любоўю!»

Кніга, як і трэці том лірыкі, які выйшаў у 1987 годзе, з густам аформлена. Сапраўдны шэдэўр беларускай кнігавыдавецкай, аж не паворочваецца язык сказаць, «дзейнасці».

Яўгену Іванавічу вельмі спадабаўся мой верш «Маналог мядзведзя», пра мядзведзя, які ўпершыню выйшаў з бярлогі пасля зімовай спячкі. З маёй першай публікацыі ў танкаўскім «Полымі». І мне часам здавалася, што мы з Яўгенам Іванавічам глядзім на жыццё нібыта з нейкай адной і той жа кропкі.

Як рэліквію берагу я аўтограф Міколы Ермаловіча на кнізе «Старажытная Беларусь. Полацкі і Новагародскі перыяды». Мікола Іванавіч падараваў яе мне з дарагім мне надпісам:

«Шаноўнаму Янку Сіпакову — першаму рэдактару гэтай кнігі з найглыбейшай павагай і найбольшай удзячнасцю. М. Ермаловіч. 2. III. 1991г. Маладзечна».

Першаму рэдактару. Ага, так і было: калі Мікола Іванавіч прынёс сваю працу ў «Маладосць», дзе я ў той час працаваў загадчыкам аддзела культуры і навукі, мне даручылі адрэдагаваць яе і падрыхтаваць да друку.

Дарэчы, прызнаюся, мне адразу не спадабалася назва — доўга і невыразна: «Падручнік па гісторыі Беларусі»... Кажу Міколу Іванавічу: «Доўга і небяспечна. Калі падручнік, то гэта павінна вывучацца і абмяркоўвацца ці ў Акадэміі навук, ці ў Міністэрстве адукацыі. Карацей кажучы, мы павінны атрымаць дазвол на публікацыю. Таму, можа, давайце прасцей. Можа, проста «Старажытная Беларусь». Мікола Іванавіч падумаў крыху і згадзіўся з маім загалоўкам. Я рады, што і пасля, калі выдаваў кнігу ў «Мастацкай літаратуры», ён пакінуў гэтую назву і для кнігі.

І яшчэ была адна думка: можа, для часопіснай публікацыі падкараціць зноскі, крыніцы, на якія гісторык спасылаецца. Я ж прытрымліваўся іншай думкі: спасылкі трэба пакідаць усе. Калі ўзнікнуць нейкія праблемы, у нас будзе на што звяртаць увагу — «маўляў, чаму Вы змагаецеся з гісторыкам, з «Маладосцю»? Вы ж змагаецеся са зноскамі, з першакрыніцамі». Таму і публікацыя была сур’ёзная. Некаторыя старонкі выглядалі вось так: палова тэксту, а палова — зноскі, спасылкі.

І яшчэ адна кніга Міколы Іванавіча Ермаловіча ёсць у маей бібліятэцы — «Беларуская дзяржава Вялікае княства Літоўскае». У анатацыі да яе гаворыцца: «Гэта — яго кніга жыцця. Мікола Ермаловіч (1921—2000) выдатны беларускі гісторык і пісьменнік, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь, вярнуў нам нашу сапраўдную гісторыю, знявечаную, абылганую, адабраную ад нас лжэвучонымі і палітыканамі. Аўтар працаваў над ёй да апошніх сваіх дзён, паспеўшы ўнесці ў яе неабходныя праўкі і дапаўненні. Чытач упершыню мае магчымасць у поўным выглядзе пазнаёміцца з праўдзівай гісторыяй беларускай дзяржавы Вялікага княства Літоўскага».

У кнізе скрупулёзна, уважліва разглядаюцца розныя перыяды нашай гісторыі: Новагародскі (1246—1316), Віленскі (1316—1385), Крэўскі (1385—1569) і перыяд Рэчы Паспалітай (1569—1795), калі ў гэтай дзяржаве было і ВКЛ з нашымі землямі.

І пасля кожнага перыяду — зноў жа шмат зносак, спасылак, крыніц, адкуль узяты звесткі. Калі ласка, калі нехта не згодзен, таксама вывучайце крыніцы, спрачайцеся.

А вось як сваю цудоўнаю кнігу «Зямля пад белымі крыламі» падпісаў мне дарагі мой зямляча Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч:

«Дарагому другу і земляку ва ўсіх сэнсах (і па зямлі, і па сэрцу) Янку Сіпакову на добры ўспамін. Ул. Караткевіч. 21 лютага 78 г.».

У маёй бібліятэцы ёсць усе кнігі Уладзіміра Караткевіча, пачынаючы ад яго першага зборніка «Матчына душа», які мяне ўразіў і захапіў, і да апошняга «Быў. Ёсць. Буду», які ён падрыхтаваў сам, але пабачыць які ўжо не змог. Ёсць і васьмітомны Збор твораў, у якім (том 8, кніга 2) найцудоўнае і вельмі дарагое мне эсэ пра маё «Веча славянскіх балад». Я ж адгукнуўся на яго апошняю кнігу «Быў. Ёсць. Буду» вялікім артыкулам «Між Дняпром і крыкам жураўліным», які надрукаваны ў кнізе «Журба ў стылі рэтра».

Вось як Уладзімір Сямёнавіч расказвае пра «Веча»:

«У сучаснага чалавека вечна не хапае часу, мы ўсе заўсёды некуды спяшаемся. І, як ні дзіўна, менавіта гэта дапамагло мне напісаць пра кнігу Янкі Сіпакова «Веча славянскіх балад». Выпраўляючыся на адну пачцівую творчую нараду ў Крым, я ўзяў гэтую кнігу з сабой. І там мне прыйшла ў галаву думка выпрабаваць кнігу на аўдыторыі, вельмі далёкай вершам і Беларусі.

Прачытаў ёй некалькі балад. І тут пачалося тое, чаго я, прызнацца, аніяк не чакаў. Людзі, якія не ведалі анічога па-беларуску, людзі, якія мала ведалі нашу літаратуру, раптам нібы страпянуліся, узрушаныя да глыбіні (не пабаюся ўжыць гэта слова) чымсьці, што мне спачатку здалося, магчыма, і не зусім важлівым, хаця кніга і вельмі падабалася мне.

Сібірак перадрукаваў «выбранае» на машынцы, ставячы адзінку замест «і». Ленінградзец завучвае «Лазню» і «Еш!» на памяць, просіць выправіць вымаўленне, перапісвае. І ўсе, чалавек дзевяць, просяць саму кнігу».

Шырыня і шчодрасць душы Уладзіміра Караткевіча нават дазволілі сказаць яму вось такія, дарагія для мяне словы: «Гэты хлопец, сам таго не жадаючы, даў ладнага выспятка паэтам майго пакалення, і ў тым ліку, мне».

Гэта надзвычай дарагая для мяне ацэнка. Але ж мне яшчэ даражэй вось гэтае ўпэўненае, сказанае абдуманна:

«І кніга гэта добра паслужыць людзям і Беларусі».

А кніжачку сваіх казак «Чортаў скарб» У. Караткевіч падпісаў мне вось гэтак: «Чорту Янку Сіпакову ад чорта Уладзіміра Караткевіча».

Я вельмі даражу аўтографамі Янкі Брыля, Івана Мележа, Івана Шамякіна...

Янка Брыль, Алесь Адамовіч і Уладзімір Калеснік падпісалі мне дужа страшную кнігу «Я з вогненнай вёскі...». Гэта запісы ўспамінаў людзей, якія засталіся жывымі ў спаленых вёсках, перажылі агонь, які павінен быў іх, як і іншых спаліць. Яе немагчыма чытаць — перахоплівае дыханне, у горле з’яўляецца, душыць камяк са слёз і болю:

«Сыночак ты мой, а нашто ж ты абуў гумовыя боцікі, яны ж дужа доўга будуць гарэць на тваіх ножках» (пераказваю па памяці, даруйце).

Гэтак жа сама немагчыма чытаць і ўспаміны ахвяр спаленых вёсак (з людзьмі), запісаныя пісьменнікамі на магнітафон. Але ж трэба. Наш народ і гэтую жудасць павінен ведаць і помніць.

Іван Мележ падараваў мне дзве кнігі з аўтографамі: том выбранай прозы ў «Бібліятэцы беларускай прозы» і кнігу «Жыццёвыя клопаты» — артыкулы, эсэ, інтэрв’ю. На апошняй ён пажадаў мне поспехаў: «Янку Сіпакову — з пажаданнем: няхай дужэе крыло прозы тваёй! Высокага палёту! Іван Мележ. 8.І.76 г. г. Мінск».

А ў томе ў артыкуле «Пакаленне за пакаленнем», напісаным на аснове даклада на пленуме Саюза пісьменнікаў у 1969 годзе, Іван Паўлавіч згадаў і пра мяне:

«Твор Я. Сіпакова «Акно, расчыненае ў зіму», толькі нядаўна апублікаваны ў «Полымі», радуе непрыдуманай праўдай жыцця, яркасцю мастацкіх фарбаў і сур’ёзнасцю, шырынёй роздуму пісьменніка».

Бачыце, як мы ўсе жылі роднай літаратурай у савецкі час: твор толькі што надрукаваны ў «Полымі», а Мележ ужо яго прачытаў і нават уставіў у свой сур’ёзны даклад!

Маглі тады шаноўныя мэтры і шчыра адгукнуцца і павіншаваць маладога пісьменніка з нейкай ягонай творчай радасцю. Іван Шамякін кнігаю, у якой змешчаны дзве ягоныя новыя аповесці — «Г андлярка і паэт» і «Шлюбная ноч» — павіншаваў мяне з прысуджэннем Дзяржаўнай прэміі імя Янкі Купалы.

«Янку Сіпакову ў знамянальны для цябе дзень з асаблівай радасцю высы­лаю табе гэтыя аповесці, якія, прызнаюся па сакрэту, я люблю. А крытыкі — як хочуць. Віншую. Жадаю новых удач. Іван Шамякін. 16.ХІІ. 76 г.».

А раней ён на рамане «Атланты і карыятыды» зрабіў такі ласкавы надпіс:

«Янку Сіпакову. З любоўю да твайго таленту, светлага і шчырага, як і твой характар».

І пасля ў сваіх аўтографах ён заўсёды быў шчыры і добры:

«Янку Сіпакову. Дружа мой, рады тваім творчым удачам. Жадаю табе новых поспехаў. Дзякую за добрыя словы пра мае творы».

Гэта на рамане «Возьму твой боль».

А на цікавейшай сваёй кнізе «Роздум на апошнім перагоне (дзённікі 1980—1995 гадоў)» Іван Пятровіч напісаў:

«Янку Сіпакову, добраму чалавеку, шчыраму сябру, выбітнаму пісьменніку, — з пажаданнем новых творчых адкрыццяў, здароўя, дабрабыту, многіх радасцей. Іван Шамякін. 15 лютага 2000 г.».

Перабудова, вэрхал, анархія. У думках і справах. Непрыманне, неразуменне, нязгода. Пошукі ісціны, сэнсу, справядлівасці.

Такі Народны пісьменнік у сваіх дзённіках.

Запіс ад 17 чэрвеня 1992 года:

«Ельцын перад сумесным пасяджэннем кангрэса і сената: «Коммунисти­ческий идол рухнул навсегда. Это заявляю я вам.» Няма слоў для абурэння. Май жа сумленне: ты — адзін з тых, хто ствараў гэтага ідала.

Кангрэсмены і сенатары сустрэлі заяву Ельцына авацыяй, падняўшыся з месцаў. Яшчэ б — такая радасць! Пра такое яны і не марылі, і не снілі. А як рагатаў з прыдуркаватага Ельцына прэзідэнт ЗША Клінтан, калі той нёс на СССР нейкую поўную лухту».

А пачынаецца дзённік з 1982 года.

Таксама свае клопаты. Праблемы з раманам «Петраград—Брэст». Маскоўскі «Истпарт» вырашае быць ці не быць яго рускаму вырыянту... А тут яшчэ і хвароба:

«З 13 мая знаходжуся ў маскоўскай бальніцы. 2 мая адчуў дыскамфорт у левым баку. 5 мая акуліст падняла трывогу, паказала прафесару Т. В. Бірыч. Тромб сасуда. Паклалі ў рэспубліканскую бальніцу. Праз тыдзень, нягледзячы на інтэнсіўнае лячэнне, я, па сутнасці, страціў зрок левага вока: густы туман, заслона. Кансіліум мінскіх прафесараў вырашыў накіраваць мяне ў вочнае аддзяленне гэтай бальніцы».

Чэрвень. Лета ў бальніцы. Сумна. Спавядаецца ён дзённіку.

«Званіў Ц. Я. Кісялёў. Як здароўе? Пажаданні. Прыемна. Ён і ў Мінску званіў у бальніцу, віншаваў з Днём Перамогі. А некаторыя, хто кляўся ў друж­бе, мабыць, выкінулі з памяці. Сумна. Але хіба толькі ад гэтага сумна?

Званілі Лабанок, Палякоў, Сняжкова, Андрэй Макаёнак, Грачанікаў, Сіпакоў, Сачанка.

Прыемна, што людзі не забываюць. Можа, і недарэмна я працаваў 26 гадоў у СП. Працаваў з поўнай аддачай. Нешта ж зрабіў, што нельга выкінуць з памяці людзей».

На фоне перабудовы — цікавыя ўспаміны пра бацьку-лесніка, пра службу падчас вайны на Поўначы ў зенітных войсках, пра працу над першым рама­нам «Глыбокая плынь»: «У 1953 годзе мне асабіста расказваў Панамарэнка, ён любіў пахваліць сябе: «Сталін на Палітбюро спытаў маю думку пра ваш раман. Я даў яму тую ацэнку, якую даў Лынькоў». Можна заключыць: Панамарэнка ішоў на Палітбюро, узброены артыкулам Лынькова».

Другі яго раман «У добры час», які выйшаў у 1953 г., мне падаравалі ў 1955 годзе супрацоўнікі Шклоўскай раённай газеты, дзе я працаваў пасля заканчэння Зубрэвіцкай сярэдняй школы. На вялікі жаль, я не маю яго ў сваёй бібліятэцы — у студэнцкіх інтэрнатах ён са шчырымі аўтографамі-пажаданнямі маіх сяброў — шклоўскіх журналістаў — недзе згубіўся. Дарэчы, я браў гэты раман «аб людзях калгаснай вёскі» з сабою, калі хадзіў пехатою ў камандзіроўкі ў тыя жвёскі, да тых жа самых людзей. Мне было цікава: Шамякін пісаў пра тое, што я, раённы газетчык, бачыў, можна сказаць, кожны дзень.

Згадваецца і такое:

Аднойчы мой швагер, Валодзя Загоскін, прыязджае да мяне ўзрушаны і ўсхваляваны.

— Што здарылася, Валодзя? — пытаюся.

— Ого, яшчэ і пытаецца! Здарылася.

Валодзя працаваў у міліярацыі на Віцебшчыне, у Бычысе. А Шамякін абіраўся ў дэпутаты Вярхоўнага Савета СССР па іхняй акрузе і прыехаў на сустрэчу са сваімі выбаршчыкамі. Валодзя вазьмі і спытайся ў яго: «А ці ведаеце вы Янку Сіпакова?» — «Ведаю вельмі добра, — сур’ёзна адказаў Іван Пятровіч. — Я з ім нярэдка каньяк п’ю».

Вось Валодзя пасля гэтага і расхваляваўся: «Дык ты з Шамякінам, дэпутатам, народным, Героем — п’еш каньяк і маўчыш?»

Успамінаецца адно застолле ў кавярні Дома літаратара. Добрай кампаніяй сядзелі за сталом, добра гаманілі. Быў між намі нават і генерал Сульянаў. Чыгрынаў раптам усміхнуўся і пажартаваў:

«Калі б у дзяцінстве я сказаў сваім сябрам-аднагодкам, што як вырас­ту, буду піць гарэлку за адным сталом з генералам, — не паверылі б, а то і брахуном абазвалі: «Ну і загнуў». А мы вось сядзім, п’ём з Анатолем — і нічога сабе».

10

Ёсць у маёй бібліятэцы і вельмі кароткія, сціплыя аўтографы. Як вось гэты, напісаны на тоненькай кніжачцы, выдадзенай у бібліятэцы газеты «Голас Радзімы» — «Зразумець як сваё», зроблены Аляксеем Гардзіцкім, нашым саратнікам па кнігах, кнігалюбам і кнігаманам — ён, дарэчы, меў у сваёй бібліятэцы амаль усё, што выдавалася з беларускай літаратуры ў свеце на іншых мовах.

«Янку Сіпакову з удзячнасцю за загаловак да гэтай кніжкі. 20. ІХ. 1977 г.».

Я ўжо не памятаю, як гэта было, а ён, бачыце, памятае і дзякуе...

А Алесь Яскевіч, вельмі мудры і арыгінальны даследчык, на сваёй навуковай кнізе «Старажытныя граматыкі. Да праблемы агульнафілалагічнай цэласнасці», выдадзенай пад грыфам Акадэміі навук Беларусі, таксама быў сціплы ў подпісу:

«Шаноўнаму Івану Данілавічу, у шчырым захапленні ад Вашай паэтычнай творчасці, славянскіх балад, з павагай аўтар 10.06.98».

Кароценькім, але якім для мяне важным быў надпіс Фёдара Янкоўскага на яго кнізе «Прыпыніся на часіну»: «Дарагому Янку Сіпакову, нашай радасці і нашай надзеі. Шчыра Фёдар Янкоўскі. Мінск, 79. Х».

Вячаслаў Рагойша падараваў мне сваю кнігу «Тэорыя літаратуры ў тэрмінах». Навукова-метадычны цэнтр вучэбнай кнігі і сродкаў навучання Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь рэкамендаваў яе ў якасці дапаможніка для студэнтаў-філолагаў ВНУ. Мне, калі я працаваў у «Беларускай Энцыклапедыі», давялося за яе змагацца. Аднак кніга выйшла ўжо тады, калі я пакінуў энцыклапедыю і перайшоў у часопіс «Беларусь». І ўсё ж Вячаслаў Пятровіч, помнячы пра ўсё, пакінуў мне на ёй свой усхваляваны надпіс:

«Дарагі Іване! Найперш Ты стымуляваў стварэнне гэтай кніжкі, Ты быў шчыра зацікаўлены ў яе з’яўленні. Вялікае, вялікае Табе дзякуй за гэта! Янку Сіпакову — Вячаслаў Рагойша. Мінск, 16.07.2001 г.».

І свой «Паэтычны слоўнік» Рагойша падпісаў мне не менш эмацыянальна:

«Аднаму з актыўнейшых паэтычных сааўтараў гэтай кніжкі, цудоўнаму нашаму паэту Янку Сіпакову з сардэчнасцю — Вячаслаў. Мінск, 15. ХІІ. 79 г.».

А ў слоўніку:

«Сярод беларускіх паэтаў асаблівым багаццем страфічнай арганізацыі верша вызначаюцца Я. Купала, Я. Колас, М. Багдановіч, М. Танк, Р. Барадулін, Я. Сіпакоў і інш.».

І яшчэ:

«Вершы-акварэлі сустракаюцца ў П. Труса (уступ да паэмы «Дзесяты падмурак», Я. Сіпакова («Лента. Акварэль») і некаторых іншых беларускіх паэтаў».

Зноў жа, тамсама:

«Ламаная рыфма — канцавая рыфма, што звязвае не цэлыя словы, а толькі часткі слоў, раздзеленых, «разламаных» міжрадковымі паўзамі. Такую рыфму ўжыў, у прыватнасці, У Дубоўка ў паэме 70-х гг. «Там, дзе вазёры»:

Яны вучылі ненавідзець пана,

яшчэ — кахаць хаўрус сям’і працоў

ных і працы. І ў абшарпана

га пастушка будзілі кроў.

Тут у другім і трэцім радках міжрадковыя паўзы дзеляць словы на дзве часткі. Гэты падзел, зразумела, штучны, досыць фармальны, не абумоўлены праблемамі зместу. З большай падставай ламаная рыфма ўжыта ў вершы Я. Сіпакова «Мелодыя на званах», хоць і тут выразная фармальная зададзенасць яе:

Прысні

ся мне звон дзіў

ны ў сне.

Прыйшоў

я ў гай мой жоў

ты край».

Сяргей Іванавіч Грахоўскі, якога заўсёды было прыемна бачыць усюды, дзе я працаваў (і ў «Маладосці», і ў «Беларусі»), на сваёй кнізе вершаў і выбраных перакладаў «Зазімак» напісаў мне:

«Дарагому Янку Сіпакову з даўняй улюбёнасцю ў творчасць і асобу слаўнага паэта ў вершах і ў прозе».

Аднаго разу, успамінаецца, прыйшоў ён, прынёс новыя вершы, прачытаў іх — ён любіў чытаць свае вершы ўголас — і пайшоў. А тут праз нейкі час званок:

— Іване, ці не ў цябе я пакінуў сваю кульбу?

Я агледзеўся — кульба дзяржаннем вісела на ражку майго стала.

— У мяне, у мяне, — адказаў я і пажартаваў: — А калі вы, Сяргей Іванавіч, яе забываецеся, то яна вам, маладому яшчэ, зусім непатрэбная.

Сустрэліся, я аддаў кульбу, і мы яшчэ раз хораша пахадзілі, пагаварылі.

Георгія Юрчанку я, стары вожыкавец, ведаў па яго гумары — ён пісаў выдатныя пародыі — «Распрэжаны Пегас», «Вярхом на вожыку», «Негабляваная пегасня», «Немеладычныя мелодыі».

І раптам Георгій Фёдаравіч пачаў настойліва заяўляць пра сябе як навуковец, даследчык роднай мовы. Кніга за кнігай пачалі выходзіць яго дыялектычныя слоўнікі, даследаванні: «Народная сінаніміка», дыхтоўны трохтомны збор дыялектычнай фразеалогіі Мсціслаўшчаны. Я чытаў гэтыя навуковыя даследаванні як мастацкія рэчы, зачытваўся імі: «З табою ні ў пір, ні ў вір, ні ў добрыя людзі, куды ня пойдзеш — людзей насьмяшыш». Праўда, часам хацелася і паспрачацца з ім. Скажам, слова «смаллянка» ён тлумачыць гэтак:

«Смаллянка (смыллянка) ж. жарт. Жыхарка Смаленшчыны. Не думай, тую смыльлянку ня дужа правядзеш».

У нас жа смалянкаю завуць звычайнага пацука. Смалянка — смаленая, недасмаленая. І прычым тут Смаленшчына? Калі смалянка — пацук, тады і паводзіны жанчыны, падобнай на яго, зразумелыя: пацука не правядзеш, такую кабету — таксама: яна — хітрая і юрлівая.

Затое слова «сваякіня» — цуд!

«Сваякіня (свыякіня) так проста ж. іран. Сваячка. Свыякіню збіраецца трухтаваць, бутылачку краснінькага купляла».

Усе мовазнаўчыя кнігі (ды і гумарыстычныя) я купляў сам. А трэцюю кнігу з Мсціслаўскай фразеалогіі «Слова за слова. Устойлівыя словазлучэнні ў гаворцы Мсціслаўшчыны» Георгій Фёдаравіч падараваў мне з цёплым аўтографам:

«Янку Сіпакову з пажаданнем яшчэ большых творчых поспехаў. З выключным задавальннем чытаў «У поўдзень, да вады». Паболей такіх кніг! Г. Юрчанка. 21 чэрвеня 1978 г.».

А вось пародыя Георгія Юрчанкі на Янку Сіпакова з кнігі парадыста «Немеладычныя мелодыі»:

ДАРОГУ!

ЯНКА СІПАКОЎ

Шыра бяскрайняя

                         небная!

Сын я твой,

                а не пасынак.

Мне грукнуць — павер! —

                                     патрэбна

Па Млечнаму Шляху абцасам.

Клічуць сусветы дальнія,

Таму я заўсёды ў дарозе.

Радасць мая,

                   жыццядайная

Едзе

        на зорным возе.

Далі астранамічныя

Мой розум пранізваюць смела.

Ноч адышла,

                   навальнічная,

Пярунная,

              адгрукацела.

Азон удыхаю бясконца

Праз лёгкія,

                  печань

                            і ныркі

І крочу —

              з сонцаў сонца я! —

Зямлёю.

            Удоўжкі і ўшыркі.

Дзякуй Вам, Георгій Фёдаравіч, і за гэтыя словы. Яны прыемныя мне. Але ж гэта не пародыя, а сапраўдная ода мне, простаму, звычайнаму чалавеку.

Я даражу аўтографам Жанны Дапкюнас на кнізе «Янка Купала і «Наша Ніва», у якой сабраны матэрыялы з Міжнароднай навуковай канферэнцыі:

«Лаўрэату Дзяржаўнай прэміі імя Янкі Купалы, паважанаму сп. Янку Сіпакову з удзячнасцю за ўсё шчырае і добрае, што робіцца Вамі для ўшанавання памяці Янкі Купалы. 11.08.99 г.».

Жанна Дапкюнас — дачка пляменніцы Янкі Купалы. І таму мне яшчэ даражэй гэтая ўвага да маіх сціплых, але шчырых публікацый і роздуму, да маіх вершаў, прысвечаных дзядзьку Янку, нашым Ляўкам, да якіх ад маіх Зубрэвіч усяго нейкіх дзесяць кіламетраў.

Язэп Янушкевіч свой аўтограф пакінуў на важкім томе нашага нацыянальнага Бога Францішка Багушэвіча, які ён склаў, тэксталагічна падрыхтаваў і напісаў прамову да яго:

«Янку Данілавічу Сіпакову з даўняй улюбёнасцю ў яго «Веча славянскіх балад» і з удзячнасцю за беларускага Уітмена. З павагаю Язэп Янушкевіч. 24 траўня 1991 г. г. Мінск».

Тонкі і выразны мастак Юзаф Пучынскі, з якім я неяк шчымліва сябраваў, распісаўся на каталогу сваёй выставы:

«Дорогому моему другу, умному и талантливому человеку Ивану Сипакову от Юзафа».

Пачаў успамінаць, ці былі мы калі-небудзь з ім пры сустрэчах панурыя, злыя, і не знайшоў такіх момантаў — ніводнага! — у памяці: Юзаф заўсёды быў уважлівы, прыязна ўсміхаўся і вочы яго заўсёды былі поўныя дабраты. Я адказваў яму тым жа самым.

Васіль Фёдаравіч Праскураў, рэдактар Ганцавіцкай раённай газеты, пра якога, як пра выдатнага чалавека і літаратара ўспамінаюць усе, хто быў з ім знаёмы, на сваёй кнізе нарысаў (не, сапраўднай прозы!) «Пакланіся зямлікарміцельцы» напісаў:

«Івану Данілавічу Сіпакову — майму літаратурнаму настаўніку, з глыбокай павагай і пажаданнямі высокага творчага ўзлётку. Шчыра В. Ф. Праскураў. Ганцавічы. 26.ХІ. 82 г.».

Васіль Фёдаравіч быў амаль мой зямляк — з Дубровенскага раёна — аднак Ганцавічы сталі для яго другою радзімаю — ён, сам таленавіты і зычлівы, адкрыў там, можна сказаць, выхаваў цэлую плеяду, магутны куст таленавітых літаратараў: М. Рудкоўскі, М. Купрэеў, І. Кірэйчык, М. Дубянецкі, В. Гардзей, А. Кажадуб, А. Каско, Ул. Марук...

11

Дантэ Аліг’еры. Боская камедыя. Пераклад з італьянскай мовы Уладзіміра Скарынкіна. Серыя «Скарбы сусветнай літаратуры». На кнізе ўзрушаны, вершаваны аўтограф:

Мой пераклад рэдагаваў

Ты так старанна, бы сапфір

Для царскай шапкі шліфаваў

Найлепшы ў свеце ювелір.

А потым, быццам паладзін —

Свайго манарха на вайне,

Ты ад мячоў і пік адзін

Бясстрашна бараніў мяне.

Дзякуй табе за гэта!

Уладзімір СКАРЫНКІН.

03.03.98 г.

А як тое здарылася?

Пазванілі з выдавецтва «Мастацкая літаратура». Сам галоўны рэдактар Серафім Андраюк. Сказаў, што ў іх ёсць рукапіс «Боскай камедыі» Дантэ ў беларускім перакладзе і спытаўся, ці не згадзіўся б я пачытаць яго і ці не стаў бы я рэдактарам кнігі.

Пра тое ж самае прасіў мяне па тэлефоне і сам Уладзімір Скарынкін — цікавы паэт — зямляк з Г арадка, перакладчык гэтага твора.

«Вядома, вядома», — адразу згадзіўся я. Я не мог не згадзіцца! Бо гэта ж найвялікшая падзея — з’яўленне на беларускай мове ці не самага славутага шэдэўра ў сусветнай літаратуры! Амаль сем стагоддзяў наш народ цярпліва чакаў гэтага. Хіба можна ад гэтага адмаўляцца?!

Па тых публікацыях, што Скарынкін паспеў ужо выдрукаваць у беларускім друку, было відаць, што гэта вельмі сур’ёзная праца, што перакладчык, так бы мовіць, выкладаецца ўвесь, і Дантэ ў яго перастварэнні гучыць вельмі нават годна, у повен рост, і натуральна — нібыта ён і пісаў па-беларуску.

Уладзімір Максімавіч прынёс мне рукапіс, і я засеў за яго. Чытаў і меў асалоду ад гэтага.

У розны час розныя людзі па-рознаму адносіліся да «Боскай камедыі». Вальтэр, да прыкладу, хваліўся, што не дачытаў яе да канца, лічыў, што і іншыя таксама не адолелі ўвесь твор, а панавыскублівалі, панавышморгвалі выдатных цытат з яе і заўсёды карыстаюцца толькі імі.

Я чытаў «Боскую камедыю» ўсё лета. Не скажу, што гэта лёгкае чытанне, аднак я асіліў твор да канца. Таму магу засведчыць, дапусціць, што я, выключаючы самаго перакладчыка ды яшчэ сяго-таго з яго родзічаў, адзіны ў свеце чалавек, які поўнасцю, цалкам, да канца прачытаў «Боскую камедыю» на беларускай мове!

І магу засведчыць, што яна, дзякуючы натуральнасці сказа перакладчы­ка, гучыць нязмушана і не стамляе, як думалася і чакалася. У беларускім перакладзе яна набыла якуюсьці зямную, рэальную аснову, і ў ёй ужо менш, амаль няма той неканкрэтыкі, той напышлівасці і «красивостей», якія часам здараюцца ў цудоўным — бліскучым і звонкім — рускім перакладзе Міхаіла Лазінскага.

Тэрцыны Дантэ загучалі як найлепей па-беларуску! «Боская камедыя», нарэшце, прыйшла да беларускага чытача. На тытульнай старонцы з’явіўся радок: «Прадмова і рэдагаванне перакладу Янкі Сіпакова» — вельмі дарагі мне радок: і я такім чынам дакрануўся да гэтага шэдэўра!

Не ведаю, ці вельмі я дапамог перакладчыку, але ж Уладзімір Скарынкін у сваіх каментарыях быў уважлівы да мяне:

«У падрыхтоўцы гэтай кнігі да друку вялізарную дапамогу мне аказаў немітуслівы, разважлівы, патрабавальны і добразычлівы Янка Сіпакоў».

Я ж у сваёй прадмове «Песняспевы смерці і жыцця» парадаваўся:

«Такім творам у сусветнай літаратуры з’яўляецца геніяльная «Боская камедыя» Дантэ Аліг’еры.

І такою краінаю, якая прыняла ў сябе гэты неўміручы твор, стала Беларусь. Нарадзіўшыся, паўстаўшы, узнікшы сёння на беларускай мове, паэма пазначыла і для нас тую вышыню, якой павінна трымацца, якую павінна шанаваць і наша родная літаратура — неад’емная частка сусветнай культуры».

Разумеючы, што гэта выдатная праца перакладчыка, я шчыра, ведаючы ёй цану, абараняў яе дзе толькі мог. Хацеў, каб яна была ўшанавана Дзяржаўнай прэміяй, а таму, можна сказаць, у адзіноце змагаўся, каб яе вылучыў Саюз пісьменнікаў. Аднак там ужо выбралі іншую кандыдатуру, і ён атрымаў прэмію, а Дантэ і Скарынкін засталіся ўбаку. Пра гэта Уладзімір Максімавіч нагадаў мне ў сваім аўтографе.

Аднак усё ж праца перакладчыка была ўшанавана Дзяржаўнай прэміяй. Праўда, крыху пазней — на другі год яе вылучыў Віцебскі дзяржаўны ўніверсітэт і да гэтай думкі прыслухаліся.

Акрылены поспехам, Скарынкін пераклаў томік паэзіі (паэмы «Дон­Жуан» і «Прароцтва Дантэ») Байрана, а таксама лірыку Петраркі. Атрымаўся магутны трыпціх — Дантэ, Петрарка, Байран.

Байран выйшаў у той жа серыі «Скарбы сусветнай літаратуры». У. Скарынкін, усё яшчэ помнячы нашу працу над «Боскай камедыяй», у аўтографе на томе Байрана прызнаўся:

«Дарагі зямляк, шаноўны Іван Данілавіч!

Вы сцвердзіцца мне ў свеце

                                         памаглі,

За што паклон Вам нізкі —

                                      да зямлі.

Уладзімір СКАРЫНКІН.

25.10.04 г.

Аляксандр Бабарэка ў сваёй кнізе ўспамінаў «Дороги и звоны» таксама найперш згадаў пра ўдзячнасць: «Дорогому Ивану Даниловичу Сипакову, который всегда поддерживал меня в моих трудах добрым словам. А. Бабареко. 25. VI. 94».

Дружбаю ж з гэтым, здавалася б, вельмі неэмацыянальным, нават сухаватым, але такім найцікавейшым чалавекам і суразмоўцам, я ганаруся і сёння.

А пазнаёміліся мы з Аляксандрам Кузьмічом Бабарэкам у Кактэбелі, у Доме творчасці.

Стаялі там, у Валошынскім садзе, невялічкія катэджы на чатыры сям’і з сумесным санвузлом на дзве сям’і. З хваляваннем успамінаюцца тыя шчаслівыя звычайныя ў жыцці летнія дні, калі я жыў побач з цікавымі пісьменнікамі: з Пятром Лукічом Праскурыным, які шумеў тады са сваім раманам «Судь­ба» — па ім на тэлебачанні ішлі цэлыя серыялы; з нашым Алесем Адамовічам, з кім на адпачынку ўсё было неяк лёгка і нязмушана, і, часам, на пляжы, гуляючы з мячом, а то і ў вадзе блазнавалі так, што «почтенным» даводзілася нават нас супакойваць; і з ім, Васем Аксёнавым, нашым шасцідзясятнікам, сябрам часопіса «Юность», аўтарам нашумелага тады рамана «Звёздный билет». Часта вечарам на яго верандзе дапазна курылі, гаманілі, спявалі — у Васі і тут было шмат сяброў! — а назаўтра жонка замыкала яго ў пакоі, бо на пляж, зразумела, ён пайсці не мог, аднак ён усё роўна прыходзіў да мяне праз нашу сумесную тэрыторыю, і я, каюся, выпускаў яго на волю праз свой уваход-выхад.

Нядаўна Вася памёр недзе ў ЗША. Ехаў за рулём на машыне і спынілася сэрца.

З Аляксандрам Кузьмічом мы падружыліся неяк адразу ж. Можа, таму, што землякі — ён траюрадны пляменнік Адама Бабарэкі, расказваў, як у педтэхнікуме імя В. М. Ігнатоўскага ўсе пыталіся ў яго — і выкладчыкі і вучні, ці не радня ён славутаму на той час крытыку. Успамінаў, як Адам прыязджаў у роднаю вёску Слабада-Кучынка на Случчыне, як прывозіў дзецям цукеркі. Я хацеў распытаць пра ягонага дзядзьку больш падрабязна, але Аляксандр Кузьміч успамінаў нейкія дробязі. Але ж у кнізе Аляксандр Кузьміч не мог не згадаць дзядзьку.

«Адам Антонавіч Бабарэка — вядомы літаратурны крытык і белетрыст, рэдактар аднаго з часопісаў, выкладаў у Беларускім дзяржаўным універсітэце. Я — яго траюрадны брат. Ён з нашай вёскі. Партызаніў пры паляках. Аднак гэтыя яго заслугі ў барацьбе за незалежнасць краю не ўратавалі яго ад турмы. У 1931 г. яго арыштавалі...» Адам Антонавіч, вязень лагера ў Комі АССР, на будаўніцтве чыгункі вазіў тачкаю з кар’ера зямлю да восені 1938 года, пакуль не памёр.

Мне ж тады хацелася распытаць у пляменніка нешта такое, чаго мы не ведалі яшчэ. Бо потым бібліяграфічны слоўнік «Беларускія пісьменнікі» напіша пра яго так:

«Творчасць А. Бабарэкі адлюстравала складаны і супярэчлівы шлях станаўлення навуковага прафесіяналізму ў беларускай літаратурна-мастацкай крытыцы». Але ж гэта будзе потым.

Але Аляксандр Кузьміч ігнараваў усе мае спробы пачуць пра яго дзядзьку нешта цікавае, невядомае. Было відаць, што ён заняты нечым іншым — вялікім і глабальным і тое, шаноўнае для яго, займае яго цалкам і поўнасцю.

Мы часта ўвечары гулялі сем’ямі па Валошынскім садзе і з намі вельмі часта хадзіла і Анна Максімаўна, жонка Бабарэкі.

І толькі ён пачне: «Іван Аляксеевіч Бунін тады...» Анна Максімаўна тут жа перахоплівае гаворку і хуценька, скорагаворкаю выпальвае ўсё тое, што ведае пра гэта — тра-та-та-та.

— Анна Максімаўна, ну пагадзі, ты ж нічога не ведаеш, — спакойна, не злуючыся, супакойвае жонку Аляксандр Кузьміч і зноў здалёку пачынае:

— Калі Іван Аляксеевіч Бунін.

А Анна Максімаўна зноў выстрэльвае:

— Тра-та-та-та.

І ўсё ж Аляксандр Кузьміч шмат што даверліва расказваў мне.

І тады я зразумеў, што самай галоўнай мэтай ягонага жыцця, а хутчэй за ўсё нават самім жыццём быў для яго вялікі рускі пісьменнік Іван Аляксеевіч Бунін.

А я лезу да яго з пытаннямі пра Адама Бабарэку.

Для Першага тома з першага Збору твораў І. А. Буніна, які выйшаў з друку ў 1965 годзе, Аляксандр Кузьміч Бабарэка падрыхтаваў усе тэксты. Калі нехта падумае, што гэта было лёгка зрабіць, то мушу запярэчыць: не, вельмі цяжка было ўпершыню падрыхтаваць да выдання том пісьменніка, які, як лічылася, ненавідзеў Савецкую ўладу і так і не раскаяўся ў гэтым.

Ён жа разам з Алегам Міхайлавым зрабіў заўвагі. Ён працаваў у выдавецтве «Художественная литература», у рэдакцыі, якая выдавала класікаў.

Прадмову да гэтага дзевяцітомніка напісаў Аляксандр Твардоўскі. Памятаю, яна нам усім тады вельмі спадабалася — глыбокая і нечаканая.

А інакш і быць не магло: Бунін заўважыў «Цёркіна» ў эміграцыі і пахваліў яго ў пісьме Целяшову: «Якая свабода, якая цудоўная ўдаласць, якая меткасць, дакладнасць ва ўсім і якая незвычайная салдацкая мова!»

Твардоўскі ніяк не зрэагаваў на гэту пахвалу. І таму сваёй прадмовай Аляксандр Трыфанавіч нібы вініўся перад класікам. Класік — перад класікам.

Дык вось матэрыялы да напісання гэтага артыкула Твардоўскаму даваў Аляксандр Кузьміч.

«Дарагі Аляксандр Кузьміч! — пісаў Твардоўскі Бабарэку 18 красавіка 1965 года. — Дзякуй вялікае за прадстаўленыя мне матэрыялы па Буніну, якія вяртаю ў цэласнасці. Дзякуй за «Арсеньева» і іншыя дары.

Я абавязкова меў на ўвазе прасіць вас прачытаць мой артыкул і рады, што вы згадзіліся гэта зрабіць, але, праглядзеўшы яго зараз, вырашыў пакуль што не даваць яго вам, — там яшчэ шмат пустотак і дліннотак, — трэба яшчэ пасядзець».

«Артыкул яго я прачытаў, — запісвае Аляксандр Кузьміч, — ён развіваў такія ацэнкі, якія былі для мяне непрымальнымі; а тое, што ў эміграцыі, на яго думку, талент Буніна пацярпеў некаторы «ўрон», мяне закранула асабліва. Я напісаў яму 24 мая 1965 года доўгае пісьмо, сказаў адкрыта ўсё, што думаў пра артыкул. У тыя дні Аляксандр Трыфанавіч знаходзіўся ў Кунцаўскай бальніцы — ад курэння табака штосьці здарылася з пальцамі адной нагі. Яго жонка, Марыя Іларыёнаўна, прыязджала на аўтамабілі ў выдавецтва і па дарозе ў бальніцу захапіла з сабою мяне, — я жыў у Кунцава. Марыя Іларыёнаўна сказала, што Аляксандр Трыфанавіч быў бы рады, калі б я наведаў яго ў бальніцы. Аднак жа ці мог я пасля такога бескампраміснага пісьма, якое я адправіў, але якое ён яшчэ не чытаў, прыйсці да яго? Як потым высветлілася, ён не пакрыўдзіўся і сёе-тое ў артыкуле змяніў».

А перад гэтым, у 1961 годзе, Аляксандр Трыфанавіч Твардоўскі моцна падставіў сваё плячо ў адной важнай справе для Расіі.

У Парыжы памёрла жонка Буніна Вера Мікалаеўна Буніна-Мурамцава, з якою пры жыцці Аляксандр Кузьміч вёў шчырую, даверлівую перапіску. І ўвесь архіў Нобелеўскага лаўрэата застаўся ў Леаніда Фёдаравіча Зурава, які гадоў трыццаць жыў у доме Буніных. Зураў, сам душэўна хворы, з трывогай пісаў Бабарэку:

«На маіх руках архівы Івана Аляксеевіча і Веры Мікалаеўны. Чамаданы з яе дзённікамі, успамінамі. Тысячы пісем. Усё жыццё Буніных. Дзённікі Івана Аляксеевіча за некалькі дзесяцігоддзяў, аўтографы яго твораў, у тым ліку — неапублікаваныя апавяданні і вершы.

Зураў адносіўся з даверам да Бабарэкі і клікаў яго ў Парыж:

«З асалодай пабачыў бы вас, пагаварылі б з вамі шмат пра што, — пісаў Зураў. — Вось і Вера Мікалаеўна марыла пра тое, што вы прыедзеце ў Парыж. Колькі б яна вам расказала. Не, ні аднаго літаратуразнаўца да яе не прыслалі. А гутарка з чалавекам, які любіць, як і вы, творчасць Івана Аляксеевіча, былі б для Веры Мікалаеўны адпачынкам і асалодаю. Чаму вы не прыехалі ў Парыж?»

А растлумачыць гэта не мог і сам Бабарэка.

У гэтую «справу» былі ўключаны дзясяткі, сотні людзей, камандзіроўкаю займаліся ў Саюзе пісьменнікаў СССР, у КДБ, у ЦК КПСС на ўзроўні сакратароў ЦК, Твардоўскі дамогся нават прыёму ў сакратара ЦК КПСС Л. Ф. Ільічова.

Каля трох гадоў працягвалася гэта эпапея. Зураву Бабарэка пасылаў у Парыж толькі адну за адной тэлеграмы. На французскай мове.

«Прыеду абавязкова. У бліжэйшыя дні ўсё будзе вырашана».

«Мой ад’езд вырашыцца праз два-тры дні».

«Усё вырашана канчаткова. Паездка афармляецца».

«Паездка аформлена, чакаем візу».

А заканчваецца ўсё нечакана: у Парыж едзе Ажаеў, ён, ведаеце, і зойдзе да Зурава.

«Вярнуўся Ажаеў раззлаваны, — злараднічае Бабарэка, — відно, што ніякага кантакту з Зуравым у яго не атрымалася. Потым Зураў здзіўляўся «потря­сающему невежеству» Ажаева. А пісьменнік ён вядома які: прысвоіў рукапіс якогасьці зэка і апублікаваў пад сваім імем кнігу «Далеко от Москвы».

Аляксандр Кузьміч паспрабаваў яшчэ раз прайсціся па гэтым цяжкім крузе, аднак у яго зноў жа нічога не атрымалася. Архіў Буніна тады так і застаўся ў Парыжы: «Зураў варожы Савецкаму Саюзу. Ды і Бунін вораг, эмігрант таксама. А Твардоўскага «лічаць на Захадзе чалавекам, які стаіць у апазіцыі да афіцыйных улад».

Між тым Твардоўскі цяжка хварэе. Пасля паралічу. Бабарэка наведвае яго. «3 чэрвіня 1971 года, — піша Аляксандр Кузьміч ва ўспамінах, — я ў яго ў Краснай Пахры.

Марыя Іларыёнаўна праводзіць мяне да веснічак; запрашае зноў наведаць Аляксандра Трыфанавіча пасля маёй паездкі ў Кактэбель.

13 верасня 1971 года — я зноў у Краснай Пахры.»

Звычайна мы з Аляксандрам Кузьмічом бывалі ў Кактэбелі ў жніўні — першай палове верасня. Папярэдне спісваліся і потым прасілі ў Літфондзе пуцёўкі менавіта на гэты час — каб зноў і зноў сустрэцца. З чалавекам, з якім было не нагаварыцца... Пасля размова адбывалася ліставаннем. У мяне цэлая папка ягоных найцікавейшых пісем.

Можа, і тады ў Пахру да Твардоўскага ён паехаў пасля праходак па нашым любімым Валошынскім парку? Калі я, развесіўшы вушы, слухаў яго...

Аляксандр Кузьміч Бабарэка шмат, вельмі шмат зрабіў для падрыхтоўкі і выдання Збору твораў у дзевяці тамах, пра які ўжо згадвалася. Склаў праспект выдання. Гэта была нялёгкая праца: многае не сабрана, многае не даследавана, бібліяграфія не распрацавана.

23 ліпеня 1962 года ў выдавецтве «Художественная литература» абмяркоўваецца Бабарэкаў пералік твораў па тамах.

«І я звыш усялякай меры, — злуецца ён у «Дарогах і званах», — наслухаўся дэмагагічных разважанняў ад «начальствующей» дамы А. І ад тых, хто перад ёю прагінаўся.

— Павінен быць строгі адбор. Бунін — мешчанін і пашляк у «Цёмных алеях», — упэўнена выстрэльвала яна словы, іншыя падтаквалі.

Пра «Вызваленне Талстога» толкі гэтых людзей былі не разумнейшыя. Мне дадзена было зразумець, што ў мяне няма «палітычнага чуцця», і ска­зана, што я «фанатычна ўлюблёны ў Буніна» — у сэнсе вялікага «ідэйнага граху». Мой каментарый да 3 тома — да «Деревни» і «Суходолу» аддалі для выпраўлення ідэйнай пазіцыі «суаўтару» А. Н. Міхайлаву. Ад «суаўтарства» я адмовіўся.

Дзявяты том не павінен быў выйсці. А ён выйшаў. А там было «Вызваленне Талстога», «Трэці Талстой». Дзённікі, запісныя кніжкі, успаміны.

«Трэці Талстой» — успаміны пра графа Аляксея Мікалаевіча Талстога, аўтара «Пятра Першага» і «Блукання па пакутах» — быў надрукаваны, як піша Бабарэка, «з вялікімі цэнзурнымі скарачэннямі». А ў ім Аляксей Мікалаевіч выглядае не такім, якім яго бачыла савецкае літаратуразнаўства. Бунін піша свой партрэт пісьменніка:

«У эміграцыі, гаворачы пра яго, часта называлі яго то зняважліва, Алёш­кам, то паблажліва і ласкава, Алёшам, і амаль заўсёды забаўляліся ім: ён быў вясёлы, цікавы субяседнік, выдатны расказчык, цудоўны чытальнік сваіх твораў, чароўны ў сваёй шчырасці цынік; быў надзелены немалым і вельмі праніклівым розумам, хоць любіў прыкідвацца дурнаватым і бесклапотным шалапутам, быў лоўкі рвач, але і шчодры мот, валодаў багатай рускай моваю, усё рускае ведаў і адчуваў, як вельмі нямногія. Паводзіў ён сябе ў эміграцыі нярэдка і сапраўды «Алёшкам», хуліганам, быў частым госцем у багатых людзей, якіх за вочы называў свалатою, і ўсе ведалі гэта і ўсё-ткі даравалі яму: што ж, маўляў, узяць з Алёшкі!»

Зразумела, такая характарыстыка не ўпісвалася ў вобраз графа — савецкага пісьменніка.

І яшчэ больш нечаканым у «Вызваленні Талстога» атрымаўся ў Буніна другі граф — Леў Мікалаевіч.

Я прашу прабачэння, але хачу прасіць дазволу ў цябе, дарагі мой чытач, прывесці ніжэй вельмі доўгаю цытату з бунінскага «Вызвалення Талстога», каб зразумець сэнс гэтай вельмі цікавай працы.

Гэтая цытата не простая, яна нават шматступеньчатая, як матрошка: я прыводжу цытату з Буніна, Іван Аляксеевіч упамінае цытату з успамінаў Соф’і Андрэеўны, а тая ў сваю чаргу цытуе самога Льва Мікалаевіча.

«Усе перакананы, што так адносіўся ён да «цялеснага пачатку» (сутнасць, істота чалавечая складаецца з духоўнага і цялеснага пачаткаў) толькі ў старасці. Паўтараю, — ад усякага можна пачуць: «Усё гэта вынік усім вядомых прычын: той бурнай пачуццёвасці, пажадлівасці, у якой прайшла яго маладосць, той мужчынскай страсці, вынікам якой было нараджэнне ім трынаццаці чалавек дзяцей, той сілы, з якой гаварыў ён заўсёды аб усім цялесным...»

Што да дзяцей, то іх было нават не трынаццаць, а чатырнаццаць. Летам 1909 года ён сам запісаў пра гэта:

— Паглядзеў на босыя ногі (жаночыя), успомніў Аксінню, тое, што яна жывая, і, кажуць, Ерміл, мой сын (ад яе)...

Гэтая Аксіння наогул можа быць вялікім козырам у руках тых, хто перакананы ў вялікай «грахоўнасці» яго. Гэта Аксіння прымусіла яго пісаць у старасці «Д’ябла» і некаторыя радкі ў іншых творах той жа пары з небывалай для такіх гадоў вастрынёй цялесна-любоўных пачуццяў. У тым жа 1909 годзе Соф’я Андрэеўна перапісвала яго новае апавяданне «Хто забойцы?» і запісала:

«Тэма — рэвалюцыянеры, пакаранні і паходжанне ўсяго гэтага. Магло быць цікава. Але ўсё тыя ж прыёмы — апісанне мужыцкага жыцця. Смакаванне моцнай жаночай паставы з загарэлымі нагамі дзеўкі, тое, што калісьці так моцна спакусіла яго; тая ж Аксіння з вачыма, што блішчаць, якая амаль падсвядома цяпер, у 80 гадоў, зноў паднялася з глыбіні ўспамінаў і адчуванняў мінулых гадоў. Аксіння была баба яснапалянская, апошняя да жаніцьбы палюбоўніца Льва Мікалаевіча».

Пра гэтую Аксінню Соф’я Андрэеўна пісала і ў самым пачатку свайго замужняга жыцця, праз некалькі месяцаў пасля свайго вяселля. Аксіння разам з другой яснапалянскай бабай мыла ў Талстых падлогу, і вось Соф’я Андрэеўна пісала: «Закаханы, як ніколі! І проста баба, тоўстая, белая, — жахліва. Я з такім задавальненнем глядзела на кінжал, стрэльбы...» Аксіння была апошняя да жаніцьбы палюбоўніца Льва Мікалаевіча. Значыць, былі і іншыя; ён сам пра гэта гаварыў: «У маладосці я вёў вельмі непрыгожае жыццё, а дзве падзеі гэта­га жыцця асабліва і да гэтага часу мучаць мяне. Гэтыя здарэнні былі: сувязь з сялянскай жанчынай з нашай вёскі да мае жаніцьбы, — на гэта ёсць намёк у маім апавяданні «Д’ябал». Другое — гэта злачынства, якое я зрабіў з пакаёўкаю Г ашай, якая жыла ў доме маёй цёткі. Яна была нявінная, я яе спакусіў, яе прагналі, і яна загінула», — як Кацюша Маслава ў «Воскресении». Тут кожны можа мне сказаць: якія яшчэ трэба вам доказы яго пажадлівасці, калі ён сам пісаў пра Аксінню падчас сваёй сувязі з ёй, што ў яго да яе «пачуццё аленя»? Ён пісаў Чарткову і яшчэ пра адну жанчыну: гэта была яго кухарка Домна, моцным, гарачым пачуццём да якой ён «пакутаваў жахліва, змагаўся і адчуваў сваё бяссілле». І заўважце, скажуць мне, якая незвычайная памятлівасць пачуццяў, — на працягу цэлых дзесяцігоддзяў, да самай глыбокай старасці, захоўваць у сабе такую свежасць іх, пры якой толькі і магчыма тое «д’ябальскае» захапленне, з якім напісаны месцамі і «Д’ябал», і пачатак кахання Няхлюдава і Кацюшы».

Яшчэ раз перапрашаю за доўгі ўрывак з «Вызвалення Талстога». Але ён як найлепей паказвае, за што крытыкавалі дзявяты том І. Буніна.

Выступаў на абмеркаванні апошняга тома і Твардоўскі. І крытыкаваў таксама. Але крытыкаваў крытыкаў. І хваліў Бабарэку.

У «Дарогах і звонах» Аляксандр Кузьміч расказвае пра гэта:

«Твардоўскі сказаў нямала харошых слоў пра мяне: ацаніў і мой удзел у гэтым выданні. Душы выдавецкіх дам, якія камандавалі выданнем Буніна, А. і Б., не маглі гэтага вынесці, і яны выкраслілі са стэнаграмы пахвалы паэта».

Дастаю з паліцы два важкія фаліянты з «Литературного наследия» — 84-ы том у 2-х кнігах: Іван Бунін. Разумею, як, цяжка было стварыць гэта выданне — парыжскі ж архіў Буніна-эмігранта быў у Шатландыі!

Сярод тых, хто дапамагаў сваімі парадамі і матэрыяламі ў прадмове «Ад рэдакцыі», выказваецца падзяка вельмі многім навукоўцам і пісьменнікам — К. Федзіну, Б. Слуцкаму, Л. Мартынаву, Н. Балтыйскай-Целешавай, Л. Цімафееву, нябожчыку Л. Зураву і інш.

І асобным радком падзяка яму, Бабарэку:

«Асабліва вялікі і каштоўны ўклад у стварэнне гэтага тома ўнёс вядомы знаўца жыцця і творчасці Буніна А. К. Бабарэка».

Вось апавяданне «Багіня Розуму» з прадмоваю Аляксандра Кузьміча. Яно пра Свята, якое святкавалася падчас рэвалюцыі ў Саборы Парыжскай Божай Маці, на якім Багіняй Розуму была абрана маладзенькая і прыгожанькая парыжанка, актрыса Тэрэза Анжэліка Обры — яе ўрачыста ўнеслі ў Цюільрыўскі палац, у Канвент, як жывое ўвасабленне новага Бажаства, якое даруецца чалавеку. Мінутная слава і трагічнае ўсё жыццё. Гэта неадпаведнасць рэвалюцыі і Розуму, якіх нельга прымірыць. Гэта падкрэсліваюць і аўтар, і той, хто напісаў прадмову да апавядання.

«Гэта цуд Прыроды», — прадстаўлялі яе Канвенту.

«Няўжо гэта ты? — пытаўся ў сваім вершы «Багіня» Беранжэ. — Ты, якую я бачыў такою цудоўнай, калі натоўп, акружыўшы тваю калясніцу, вітаў цябе, называючы той бессмяротнай, чый сцяг развінаўся ў тваіх руках? Ты ішла гордая нашым пакаленнем, нашымі радаснымі воклічамі, сваёй урачыстасцю і сваёй прыгажосцю — і праўда, тады ты была багіняй, Багіня Волі!»

Яна памерла, яшчэ пры жыцці пра яе забыліся ўсе, калі яна яшчэ была жывая. Пахавалі Тэрэзу Анжэліку Обры на Монмартрскіх могілках.

Бунін шукае гэтую магілку. Усе, у каго ён пытаецца, недаўменна паціскаюць плячыма:

— Багіня Розуму? А што гэта такое?

Ага, дорага каштавала ёй тая хвіліна славы, трыумфу і пакланення!

Шмат папрацаваў на гэтае выданне Аляксандр Кузьміч Бабарэка! Гэта і публікацыя невядомых вершаў Буніна, і публікацыя інтэрв’ю Івана Аляксеевіча, і «Аўтабіяграфічныя і літаратурныя запіскі» ў яго публікацыі («Дні і гады. Вандраванні», «Кніга майго жыцця»).

Вось урыўкі з «Кнігі майго жыцця»:

«Не можа не ўскрыкнуць той, хто адчуў боль, захапленне ці здзіўленне: што яму да таго, што ўскрыквалі ўжо тысячы іншых?»

Гэта сказана кімсьці, памёрлым трыццаць стагоддзяў таму назад, але чым я адрозніваюся ад таго, хто сказаў гэта (памёрлі людзі, якія напісалі кнігі пра сваё зямное існаванне, але што мне да таго? Ва ўсе часы і стагоддзі, з дзяцінства да магілы мучыць кожнага з нас неадступнае жаданне гаварыць пра сябе — вось бы ў слове і хоць бы ў малой долі захаваць сваё жыццё — і вось першае, што павінен я засведчыць пра сваё жыццё: гэта непарушна звязанаю з ёю і поўную глыбокага значэння патрэбнасць выразіць і прадоўжыць сябе на зямлі».

А вось гэтыя высокія, амаль завоблачныя, думкі:

«Я пражыў амаль паўвека. Але мне калісьці сказалі гэта — тое, што я нарадзіўся ў такім-та годзе, у такі-та дзень і гадзіну: інакш я не ведаў бы не толькі дня свайго нараджэння, — а, такім чынам, і ліку пражытых мною гадоў, — але нават і таго, што я існую якраз з выпадку нараджэння. Ды і наогул дзіўная аснова майго жыцця: варта мне толькі крыху задумацца над гэтым жыццём — адразу ж непаразуменне, здзіўленне, якое нічым не здымаецца. Гэта як калі ты глядзішся ў люстэрка: што гэта такое, хто гэта такі, каго я бачу, які ёсць я і пра якога я думаю, і хто ўрэшце на каго глядзіць? Небяспечны занятак, звар’яцець можна».

У-ху-ху! Якая глыбіня — і дна не відаць.

І яшчэ дзявяты том Збору твораў Буніна — гэта, вядома ж, яго славутая праца «Пра Чэхава». Яны сябравалі, і гэтыя ўспаміны — шчырая згадка пра свайго, бунінскага, Чэхава.

«Ці было ў яго жыцці хоць адно вялікае каханне? — задумваецца Бунін і тут жа адказвае сам сабе. — Думаю, што не». Адразу ж папраўляецца: «Не, было. Да Авілавай». І дадае: «Хіба нармальна было так легкадумна адносіцца да свайго крывахаркання, як ён адносіўся з 1884 года, а ў 1897 годзе, нягледзячы на хваробу, паехаў у Маскву, каб пабачыцца з Л. А. Авілавай?..»

«У ёй усё было чароўнае: голас, нейкая сарамлівасць, погляд дзівосных шэра-блакітных вачэй, — захапляецца Іван Аляксеевіч, і нам здаецца, што і ён сам не раўнадушны, не абыякавы да гэтай жанчыны, любуецца ёю. — Для мяне цалаваць яе пяшчотную шляхетную ручку было заўсёды сапраўдным шчасцем».

Да другой жанчыны, да Кніпер-Чэхавай, жонкі Антона Паўлавіча, Бунін адносіўся крыху іранічна, пасмейваўся з яе, — а з каго ён, вядомы скептык, скажыце, не кпіў, не жартаваў?

Пра гэта Бабарэку напісаў у пісьме ад 16 ліпеня 1965 года Георгій Адамовіч, якому Бунін расказваў пра адно наведванне Чэхава ў Маскве:

«Чэхаў быў ужо хворы. Кніпер увечары іграла ў тэатры і прасіла Буніна пасядзець з Чэхавым да яе вяртання. Па яе заехаў Неміровіч-Данчанка, прыбраны, шыкоўны, у фраку, вельмі ўважлівы і ветлівы. Чэхаў на яго касіўся не зусім дружалюбна.

Да дванаццаці ўсё ішло добра. Чэхаў глядзеў на гадзіннік і ўсё паўтараў: «Пачакайце яшчэ хвілінку, зараз яна вернецца».

Гадзіна ночы, дзве, тры. Кніпер няма. Чэхаў сядзіць бледны, хмуры, усё глядзіць на гадзіннік. Нарэшце, а чацвёртай гадзіне яна з’яўляецца.

— Дарагі, мілы, ну што ж ты мяне чакаеш? Навошта? Я была ўпэўнена, што ты лёг. І вы тут (да Буніна), ну, як гэта міла! Разумееце, наладзілі рэпетыцыю, я рвалася дадому, але нельга было.

Чэхаў быццам бы ў адказ маўчаў, сціснуўшы зубы, апусціўшы галаву: ад Кніпер пахла тытунём разам з духамі».

Пра каханне Чэхава і Авілавай расказвае Бунін з ласкаю і дабрынёю — здаецца, нават з зайздрасцю.

Гэта і праўда было незвычайнае каханне: трое дзяцей, якіх яна пяшчотна любіць, добрая сям’я, харошы муж, які, праўда, насмешліва адносіўся да яе літаратурных пісанняў:

— Ну, маці, час у пасцель, хопіць тваёй творчасці.

Бунін цаніў яе творчасць, Чэхаў хваліў шмат якія апавяданні, а Леў Талстой, які бываў у іхнім доме, нават сказаў (гэта запісаў Макавецкі), што «Авілава піша лепей за Л. Андрэева».

Вось яна, яе кніга «Рассказы и воспоминания», выдадзеная ў 1984 годзе. Апавяданні. Успаміны пра Л. Талстога і М. Горкага. Дзённікавыя запісы. І вядома ж яна, аповесць-успамін «А. П. Чэхаў у маім жыцці», дзе Авілава шчыра расказвае пра сваё незвычайнае каханне.

Іван Аляксеевіч даў вельмі высокую ацэнку гэтай аповесці:

«Успаміны Авілавай, напісаныя з вялікім бляскам, хваляваннем, рэдкай таленавітасцю і незвычайным тактам, былі для мяне адкрыццём.

Я добра ведаў Лідзію Аляксееўну, адметнымі рысамі якой былі праўдзівасць, розум, таленавітасць, сарамлівасць і рэдкае пачуццё гумару нават над самой сабою.

Прачытаўшы яе ўспаміны, я і на Чэхава зірнуў інакш, сёе-тое па-новаму мне ў ім прыадкрылася.

Я і не падазраваў пра тыя адносіны, якія існавалі між імі.

А колькі гадоў яна маўчала. Ні адным словам не намякнула пры жыцці (а я ж з ёю сустракаўся) пра сваё каханне.

Яе ўспаміны надрукаваны праз дзесяць гадоў пасля яе смерці».

Гэтае каханне было, на жаль, вельмі трагічнае.

А пачыналася яно рамантычна. Упершыню яны сустрэліся ў яе сястры Надзі: «Прыходзь зараз жа, абавязкова, у нас Чэхаў».

Яна карміла Лёвачку, якому ўжо было дзевяць месяцаў, але кінула ўсё і пайшла — вядома, што пасля купання Лёвачка будзе спакойна спаць.

Як яно, гэта, пачынаецца — цяжка растлумачыць.

«Антон Паўлавіч зазірнуў мне ў вочы. І ўсяго толькі! А яно ўжо пачалося».

«Як цяжка часам растлумачыць, — здзіўляецца і сама Авілава, — і нават улавіць тое, што здарылася. А па сутнасці ж нічога і не здарылася. Мы проста зірнулі блізка ў вочы адно аднаму. Але як гэта было шмат! У мяне ў душы быццам узарвалася і ярка, радасна і ўрачыста, з захапленнем узвілася ракета. Я ніколі не сумнявалася, што з Антонам Паўлавічам здарылася тое ж, і мы глядзелі адно на аднаго здзіўленыя і ўзрадаваныя».

І тры гады яны не бачыліся.

А сустрэліся зноў у доме яе сястры Надзі, муж якой, рэдактар «Петербург­ской газеты», адзначаў юбілей свайго выдання.

Выпадкова яны сутыкнуліся ў натоўпе. А не, гэта толькі здаецца, што выпадкова!

— Я не чакала вас бачыць, — сказала яна.

— А я чакаў, — адказаў ён. — І ведаеце, што? Мы зноў сядзем побач, як тады.

І селі — знайшлі больш-менш зацішны куток і быццам бы адасобіліся. Іх зноў клікалі ў шум і гам, аднак яны адмаўляліся, і іх, нарэшце, пакінулі ў спакоі.

Ды няхай дзе хочуць, там і сядзяць, — сказала Надзя.

— Бачыце, як хораша, — усміхнуўся Антон Паўлавіч Лідзіі Аляксееўне. — Мы перамаглі.

І адразу ж загаварыў да яе:

— А ці не здаецца вам, што калі сустрэліся з вамі тры гады назад, мы не пазнаёміліся, а знайшлі адно аднаго пасля доўгага расстання?

— Ага, — нерашуча адказала яна.

— Вядома ж! Я ведаю. Такое пачуццё можа быць толькі ўзаемным. Пачуццё ўзаемнай блізкасці.

— Расстанне было доўгім. Бо гэта ж было не ў сапраўдным, а ў нейкім іншым забытым жыцці.

— Але мы тады кахалі адно аднаго.

Да іх падыходзілі, чокаліся шампанскім, кланяліся, усміхаліся. Чэхаў слухаў іх і, здаецца, нецярпліва чакаў, калі іх зноў пакінуць удваіх.

Пачалі ўставаць з-за стала.

«Абед цягнуўся гадзіны тры, а для мяне прайшоў хутка», — піша Лідзія Аляксееўна.

Яна ўбачыла Мішу, які прабіраўся да яе. Ён быў не ў настроі.

— Я еду дадому. А ты? — спытаўся муж.

«Я сказала, што яшчэ застануся», — успамінае Лідзія Аляксееўна.

— Зразумела, — сказаў ён.

«А дома мяне чакала бура. Мішу вельмі не спадабалася, што мы не селі там, дзе нам было назначана».

Яны ўвесь час, калі сустракаліся, ён жыў у Маскве, яна — у Пецярбургу, то сустракаліся толькі пры людзях. Сам-насам пабыць ім ніяк не выпадала.

«А я ўжо ведала цяпер. Упершыню, без усялякага сумнення, бясспрэчна, выразна я ведала, што кахаю Антона Паўлавіча. Кахаю!» — прызнаецца яна.

Алеаднойчы такая сустрэча на адзіноце ледзь не адбылася. На масленку Лідзія Аляксееўна нечакана для сябе самой запрасіла Чэхава дадому:

— Прыязджайце заўтра ўвечары да мяне.

— У вас будзе шмат гасцей? — спытаўся Чэхаў.

— Наадварот, нікога. Міша на Каўказе, а без яго ў мяне некаму бываць. Надзя ўвечары не прыходзіць, будзем удваіх і будзем гаварыць, гаварыць...

Але сустрэча не адбылася. Да Авілавай нечакана пазванілі і заваліліся мужавы знаёмыя — муж з жонкаю, і калі Антон Паўлавіч пазваніў, яны ўжо даядалі вячэру і дапівалі віно, падрыхтаваныя для яго.

Чэхаў быў збянтэжаны і нічога не разумеў. Так і на гэты раз сустрэча самнасам не адбылася. У такім непаразуменні ён і паехаў у сваю Маскву.

Авілава вельмі перажывала. У сваім Пецярбургу. І адважылася нават на такое: купіла бірульку, напісала на ёй старонку і радок у кнізе Чэхава, запоўніўшы які, можно было прачытаць:

«Калі табе калі-небудзь спатрэбіцца маё жыццё, то прыйдзі і вазьмі яго».

І праз брата перадала бірульку ў Маскву — для Антона Паўлавіча.

І ён адказаў ёй. Са сцэны, калі ішла ў Пецярбурзе яго п’еса «Чайка», адзін білет на спектакль дастаў ёй Міша. Вуснамі «Чайкі». Вуснамі Трыгорава. У п’есе, якую асвістала публіка: свісталі, хлопалі, рагаталі, абураліся. Казалі, што Чэхаў збег з тэатра: у фраку, у сваю Маскву.

Яго асвістваюць, а ён, бачыце, са сцэны прызнаецца ёй, Авілавай, адной толькі ёй, у каханні, і акцёры падказваюць, у якой кнізе і на якой старонцы і нават у якім радку трэба ёй шукаць гэтае прызнанне, адказ на тое, што напісала яна на бірульцы.

Здавалася б, дзяцінства. Але гэта было каханне. З абодвух бакоў.

Сустракаліся яны заўсёды толькі ў нейкіх незвычайных і нязручных для спаткання месцах.

То ў Пецярбургу, у тэатры Суворына. На масленку. На маскарадзе: «Маска, ты мяне не ведаеш». — «Я кахала цябе. Цябе, цябе». — «Не інтрыгуй мяне, маска».

То ў Маскве. «Мы вырашылі сустрэцца ў Маскве, — успамінае Лідзія Аляксееўна. — Я павінна была быць там у сакавіку. Антон Паўлавіч сказаў, што прыедзе з Меліхава». — Яны дамовіліся пра спатканне. — «Значыць, да сустрэчы. Ваш Чэхаў».

Але сустрэчы на гэты раз не адбылося. Швейцар гасцініцы, у якой спыніўся Антон Паўлавіч, сказаў Авілавай, што Чэхава няма ў нумары. «Не можа быць!» — не верыла Лідзія Аляксееўна. Але гэта была праўда: Чэхава ў гасцініцы не было.

На другі дзень ён прыслаў ёй запіску:

«Ноччу я стаў пляваць крывёю. Раніцай паехаў у Маскву. У 6 гадзін паехаў з Суворыным у Эрмітаж абедаць і толькі сеў за стол, як у мяне кроў пайшла горлам форменным чынам...»

І ўсё ж яны сустрэліся. У клініцы.

Доктар не пускаў:

— Антона Паўлавіча бачыць нельга. Дапусціць вас я не магу ні ў якім разе. Вы ў Маскве праездам?

— Ага.

— І гэта, каб пабачыцца з вамі, ён хворы, паехаў з вёскі ў такое надвор’е.

— Што мне рабіць? Пайсці?

— Немагчыма цяпер. Ён вас чакае. Хвалюецца. Што тут зробіш? Хадзем. Даю вам тры хвіліны. Тры хвіліны, не болей. Праз тры хвіліны я прыйду.

«Ён ляжаў адзін, — успамінае Лідзія Аляксееўна. — Ляжаў на спіне, павярнуўшы галаву да дзвярэй».

Яны прабылі разам усяго тры хвіліны. Тры хвіліны гэтага вялікага, без сумнення, кахання.

Бачачы, што ім усім цяжка ад гэтага кахання, Антон Паўлавіч сам здаліўся ад яго — перастаў адказваць на лісты Лідзіі Аляксееўны. У яе — дзеці, ён — хворы. А неўзабаве, нібы спяшаючыся, ажаніўся з Вольгай Леанардаўнай Кніпер. Усе здзіўляліся: як? навошта? чаму? Яна ж не бачыла яго аж пяць гадоў.

І вось эпілог аповесці «А. П. Чэхаў у маім жыцці». Лідзія Аляксееўна назвала яго «Тысяча дзевяцьсот чацвёрты год».

«Чацвёртага ліпеня мы чакалі з вячэрнім поездам шмат гасцей. Пятага святкаваўся дзень нашага вяселля, і ўсе нашы сябры і родзічы з’язджаліся і па чыгунцы, і на конях, каб павесяліцца і пабаляваць.

Поезд прыходзіў каля 11-ці вечара. Мы чулі, як ён прасвістаў, як экіпажы прагрымелі на плаціне. Выйшлі сустракаць на ганак.

Усім быў прыгатаваны начлег, і, пасля шумнай мітусні прыезду, госці разышліся па пакоях, каб прывесці сябе ў парадак. Я стаяла ў сталовай, аглядаючы накрыты да вячэры стол. Міша хутка падышоў да мяне, узяў мяне пад руку і вывеў на неасветлены балкон.

— Вось што. — сказаў ён рэзка, як быццам злаваўся — вось што. Я патрабую, каб не было ніякіх істэрык. Я патрабую. Чуеш? З газет вядома, што другога ў Бадэнвейлеры памёр Чэхаў. Мы гэтай газеты яшчэ не атрымалі. Дык вось. Паводзь сябе прыстойна! Памятай!

Вось як яно бывае ў жыцці: дзень твайго вяселля і смерць твайго кахання.

Міша адразу ж пайшоў. Яна засталася адна ў цёмным кутку. Ухапілася за парэнчы, стаяла і дыхала. Дыхаць было цяжка. І стаяць — таксама.

«Чэхаў памёр — напомніла я сабе. — Памёр».

Я прыўзнялася і абаперлася на падаконнік. Ужо зусім развіднелася, і высока ў небе запунсавела воблачка. І зноў усплыў твар Чэхава на падушцы. — Мілая, — пачула я яго голас. Рэзкім болем кальнула ў сэрца, я міжволі ўскрыкнула, і тады слёзы паліліся з вачэй.»

Пасля Авілава напіша:

«Чытаючы яго пісьмы да жонкі, я два разы натыкнулася на пытанне: «Ці сустракаеш ты Авілаву?» Ну а як жа! Мы сустрэліся твар у твар, але наўрад ці яна мяне пазнала. Мы неяк ігралі ў тэатры ў п’есе «Дзіўны збег абставін». Але мы тады абедзве былі маладыя. Яна іграла тады адну Соф’ю Андрэеўну, а я — іншую Соф’ю Андрэеўну. У гэтым і заключаўся збег абставін. І дзіўным было тое, што гэта мне, а не ёй прадказвалі сцэнічную кар’еру. Міма мяне прайшло ўсё, што ў поўнай меры дасталося ёй».

Бунін смуткуе:

«Памёр ён спакойна, без пакут, сярод цішыні і прыгажосці летняга світання, якое так любіў заўсёды.

«Іх штэрбэ». Гэтыя свае апошнія словы ён чамусьці сказаў па-нямецку. — Я паміраю. І калі памёр: «выраз шчасця з’явіўся адразу на яго памаладзелым твары...»

Гэта з кнігі «Пра Чэхава», якая ўпрыгожыла дзявяты том «Збору твораў І. А. Буніна.

Том, які не павінен быў выйсці. Але які выйшаў!

Дзякуючы і А. К. Бабарэку таксама.

Яму, Аляксандру Кузьмічу Бабарэку, пісалі з эміграцыі Іван Бунін, Барыс Зайцаў, Андрэй Сядых, Глеб Струве, Сяргей Ліфар, Аляксандра Талстая, Вера Мурамцава-Буніна, Георгій Адамовіч. І ён, не зважаючы на тое, што гэта тады было небяспечна, вельмі нават небяспечна, пісаў ім, эмігрантам, у Парыж ды ў Нью-Ёрк.

У 1967 годзе ў «Художественной литературе» выйшла кніга Бабарэкі «І. А. Бунін. Матэрыялы для біяграфіі».

Яна многім спадабалася.

«На працягу двух дзён, не адрываючыся, літаральна запоем прачытаў я вашу кнігу пра Буніна», — пісаў яму Павел Антакольскі.

«Прачытаў вашу кнігу — дзякуй. Нахлынула шмат думак і ўспамінаў. Было б цудоўна, калі б вы наведалі мяне ў Перадзелкіне. і мы пагаварылі б і пра вашу кнігу, і пра Івана Аляксеевіча», — запрашаў Карней Чукоўскі.

Але асаблівы рэзананс гэтая кніга мела за мяжою, у асяроддзі рускіх эмігрантаў.

З Нью-Ёрка Бабарэку пісаў Сядых:

«Дарагі Аляксандр Кузьміч! Ад душы віншую вас з выхадам вашай цудоўнай кнігі. Мне здавалася, што я даволі добра ведаю жыццё Буніна, але аказалася, што вельмі многае з яго першай паловы жыцця мне невядома. Паўтараю, кніга гэтая застанецца ў рускай літаратуры, — ніхто, хто будзе пісаць пра Буніна і даследаваць яго творчасць, не зможа без яе абысціся».

З Ніцы адгукнуўся Георгій Адамовіч:

«Бунін» вельмі цікавы, відаць, вялікая праца, вялікая ўвага. Я напішу пра яе ў парыжскай газеце, прышлю вам выразку — спадзяюся дойдзе».

З Парыжа напісаў Барыс Зайцаў:

«У вашу кнігу пра Буніна нярэдка заглядваю. Хораша вы яе зрабілі, грунтоўна і з любоўю. Многае ведаю. (Але пісьмо Веры пра смерць упершыню прачытаў). Ён прайшоў праз усё маё жыццё. У канцы... мы разышліся. Гэта вельмі сумна. Але ўспамінаю заўсёды лепшае, а не горшае».

Прысылала пісьмы Г аліна Мікалаеўна Кузняцова, якая жыла ў доме Буніных з 1927 года па 1942. «Як многа значылі яны для мяне!» — прызнаецца Бабарэка. Яна шмат што ведала пра Буніна, бо яго жыццё многія гады было ў яе навідавоку. Яна, як прызнаецца Бабарэка, натхняла яго да паглыбленых разважанняў над жыццестварэннем Буніна.

«Дарагі Аляксандр Кузьміч! Не спяшаючыся і з найвялікшай увагаю прачытала вашу кнігу пра Буніна.

Вы зрабілі бясконца цяжкую, мазаічную працу, з вялікім тактам абыходзячы ўсё, што магло б сказіць вобраз Івана Аляксеевіча».

У другім лісце Г аліна Мікалаеўна паведамляе Бабарэку:

«Пра вас, пра вашу кнігу «Матэрыялы для біяграфіі Буніна» вельмі шмат гавораць у літаратурных колах, яе ўсе чытаюць і хваляць. Як гэта мяне радуе! Спадзяюся, што калі-небудзь вы будзеце яшчэ карыстацца многімі маімі запіскамі, якім пакуль яшчэ не настаў час выходзіць у свет».

Яна пыталася, што б ён хацеў мець з бунінскага архіва. Яна прыслала яму сваю кнігу «Граскі дзённік», якая выйшла ў Вашынгтоне. І напісала:

«Дарагому Аляксандру Кузьмічу Бабарэку ў надзеі, што гэты дзённік паможа яму ў яго будучых працах пра Буніна. Сардэчна Г. Кузняцова. 19.2.68. Мюнхен».

Сардэчна. Ён жа яе, мне здавалася, крыху недалюбліваў. Вядома, Аляксандр Кузьміч быў уважлівы да яе, галантны, з удзячнасцю прымаў дапамогу, аднак у нашых праходках па Валошынскім садзе ў Кактэбелі, у яго прарвалася:

— Ведаеце, Вера Мікалаеўна на кухні рыхтуе ім снеданне, а яны, Іван Аляксеевіч і Галя, у спальні спакойна размаўляюць.

А ў друку Аляксандр Кузьміч пра Галіну Міхайлаўну пісаў годна і паважліва:

«У Буніных на «Бяльведэры» з 1927 года жыла паэтэса Г аліна Мікалаеўна Кузняцова (1900—1976). Часам яна з’язджала ад іх на два-тры месяцы і канчаткова пакінула гэты гасцінны дом у красавіку 1942 года. Яна перасялілася ў Каны, потым у Амерыку, дзе працавала карэктарам у выдавецкім аддзеле савецкага прадстаўніцтва ў ААН; апошнія гады пражыла ў Мюнхене. Яна пісала прозу, вершы, яе «Граскі дзённік» — таленавітая і вельмі каштоўная кніга для вывучэння біяграфіі і творчасці Буніна».

Пра адносіны Івана Аляксеевіча да жанчын вельмі падрабязна напісаў Андрэй Сядых — прашу прабачыць, але я дазволю сабе прывесці тут вялікую цытату, у якой як найлепей раскрываецца гэтая тэма «Бунін і жанчыны».

«У яго былі раманы, хоць сваю жонку Веру Мікалаеўну ён кахаў сапраўдным, нават нейкім прымхлівым каханнем. Я глыбока перакананы, што ні на каго Веру Міхайлаўну ён не памяняў бы. І пры ўсім гэтым ён любіў бачыць каля сабе маладых, таленавітых жанчын, заляцаўся да іх, фліртаваў, і гэта патрэбнасць з гадамі толькі павялічвалася. Аўтар «Цёмных алей» хацеў даказаць самому сабе, што ён яшчэ можа падабацца і заваёўваць жаночыя сэрцы. Па-сапраўднаму быў у Івана Аляксеевіча на схіле гадоў толькі адзін сур’ёзны і пакутлівы раман з сёння нябожчыцай, таленавітай пісьменніцай Галінай Мікалаеўнай Кузняцовай. Ведаў я пра гэты раман ад Івана Аляксеевіча ад самой Галі, з якой сябраваў з 1933 года, з часу бунінскай паездкі ў Стакгольм, куды мы яго суправаджалі. Значна меней гаварыла пра гэта Вера Мікалаеўна. Мне здавалася, што яна ўрэшце прымірылася — лічыла, што пісьменнік Бунін — чалавек асаблівы, што яго эмацыянальныя патрэбнасці выходзяць за межы нармальнага сямейнага жыцця, і ў сваім бясконцым каханні і адданасці «Яму» яна пайшла і на гэту, самую вялікую сваю ахвяру. Урэшце, Вера Мікалаеўна і Галя нават пасябравалі.»

Аляксандр Кузьміч неяк вельмі зацята, нават узнёсла любіў і паважаў Веру Мікалаеўну Мурамцаву-Буніну.

Але спачатку пра той шум, які выклікала ў рускай эміграцыі кніга Бабарэкі «І. А. Бунін». Пра яе і праўда гаварылі ўсе, пісалі ўсе эмігранцкія газеты, хвалілі і захапляліся ёю.

Уся эміграцыя бурліць, эмігранты хваляць.

Аляксандр Кузьміч радаваўся — по спех! Але гэтая радасць скінулася потым бядою і каштавала аўтару шмат нерваў, і, як ён кажа, крыві. Калі Бабарэка ў 1983 годзе перавыдаваў кнігу, з яе павыкрэслівалі імёны Б. Зайцава, Г. Адамовіча і іншых эмігрантаў, цытаванне з іх водгукаў і кніг.

«За ўсёй гэтай бессаромнасцю, — абураўся Бабарэка, — з’явіўся загад дырэктара: рэдактару вымова — і пазбавіць прэміі, — недаглядзела, не выкрасліла імёны, якія спакойна ўпрыгожваюць першае выданне кнігі, якая выйшла ў 1967 годзе».

Дык вось Вера Мікалаеўна Мурамцава-Буніна.

У 1956 годзе, калі анкеты палохалі пытаннем: «Ці была ў вас сувязь з замежжам?», Аляксандр Кузьміч Бабарэка паслаў у Парыж пісьмо і свае працы пра Буніна Веры Мікалаеўне Мурамцавай-Бунінай. Да Бабарэкі з Расіі ёй ніхто не пісаў і таму Вера Мікалаеўна была рада ягонаму пісьму.

«Вы хораша справіліся з вашай задачай, з вялікаю ўвагаю і любоўю, за што прыношу вам сваю ўдзячнасць. Але ёсць недакладнасць», — пісала Вера Мікалаеўна.

Маўляў, вы пішаце, што Бунін карпатліва і ўпарта працаваў над сваімі фразамі, а гэта няпраўда, бо яму не трэба ўпарта працаваць — у яго была «пастаўлена мова», як, да прыкладу, у Няжданавай голас і яму пісалася адразу лёгка.

Буніна папярэджвала Бабарэку ад памылак, якімі грашаць некаторыя іншыя даследчыкі.

Бунін ніколі не корпаўся ў зямлі, гэта заўсёды рабіў Зураў.

«Я ніколі не называла Івана Аляксеевіча — «Ваняй», а заўсёды «Янам».

Заўсёды ў нас былі розныя спальні і ніколі не было байкавых коўдраў. Іван Аляксеевіч заўсёды накрываўся вельмі дарагім пледам».

Між імі пачалася ажыўленая і плённая перапіска. Вера Мікалаеўна якраз працавала над сваімі ўспамінамі.

«В. М. Буніна, — успамінаў у «Дарогах і званах» Бабарэка, — пісала пра сваю працу над кнігамі «Жизнь Бунина» і «Беседы с памятью». Я пасылаў ёй тое, што ўдавалася надрукаваць з маіх архіўных пошукаў пра Буніна, у прыватнасці, яго пісьмы».

«Вельмі я вам удзячная, — адказвала яна, — за тое, што вы паведамілі мне ў сваім пісьме, гэта дапамагло маёй працы, хоць і затрымала яе на нейкі час».

І з лёгкаю журбою:

«Аднойчы нават выпаў снег, што было вельмі прыемна, але ён уміг на маставой і тратуарах ператварыўся ў слоту і галалёдзіцу. Снег тут рэдкасць і не кожную зіму бывае, а таму мы, рускія, радуемся яму, як дзеці».

І яшчэ болей з тугою:

«Наогул я сумую галоўным чынам па рускай прыродзе, тут яна меней паэтычная і больш аднастайная».

І вось, нарэшце, у 1958 годзе «Жизнь Бунина» выйшла! У колькасці ўсяго 500 экзэмпляраў.

Вера Мікалаеўна пасылала кнігу ў Расію, у Маскву. Скардзілася: «У Маскву мае кнігі даходзяць, а ў іншыя гарады — не».

Яна марыла перавыдаць гэтую кнігу ў Савецкім Саюзе. Нават спадзявалася.

«Гэтую кнігу — піша А. Бабарэка, — я прапанаваў у 1960 годзе выдавецтву «Советский писатель». Надрукаваць адмовіліся».

А Вера Мікалаеўна да яго сама ўвага:

«Добра б вам сабрацца да нас у Парыж, — клікала яна Бабарэку. — Многа б вы маглі атрымаць для вашай працы па біяграфіі Івана Аляксеевіча».

Але Аляксандра Кузьміча ў Парыж не пусцілі.

«Мне дарога да В. М. Бунінай была забаронена», — хмура канстатаваў ён гэты факт.

І ўсё ж гэтая кніга ў Савецкім Саюзе выйшла. У 1989 годзе. Выйшла разам з «Беседами с памятью». Калі Веры Мікалаеўны ўжо даўно не было ў жывых.

Складанне, прадмова і заўвагі да яе зрабіў А. К. Бабарэка.

Ён столькі зрабіў для гэтай кнігі, што і яго, на добры лад, можна было б лічыць суаўтарам.

Бабарэка піша пра Буніна:

«Ужо тады (у дзяцінстве, калі ён пасвіў жывёлу разам з сялянскімі дзецьмі, ездзіў на начлег, еў з імі чорны хлеб, рэдзьку, «шурпатыя, пузлаватыя, з бугарочкамі агурочкі) — ужо тады з рэдкаю сілаю ўспрыняцця ён адчуваў, па ўласным прызнанні, «боскае хараство свету» — галоўны матыў усёй яго творчасці».

Вера Мікалаеўна. Дачка члена маскоўскай гарадской управы і пляменніца старшыні Першай Дзяржаўнай думы С. А. Мурамцава. Успамінае Георгій Адамовіч:

«Не ўсім добрым, нават вялікім рускім пісьменнікам — ці трэба называць імёны? — пашчасціла знайсці ў шлюбе не толькі сябра, які кахае, але і ўсёю сваёй істотаю адданага, гатовага ахвяраваць сабою, ва ўсім уступаць, застаўшыся пры гэтым жывым чалавекам, не ператварыўшыся ў безгалосы цень. Цяпер яшчэ не час успамінаць у друку тое, што гаварыў пра сваю жонку Бунін. Магу ўсё ж засведчыць, што за яе бясконцую вернасць ён быў ёй бясконца ўдзячны і цаніў яе звыш усялякай меры. Нябожчык Іван Аляксеевіч у паўсядзённых адносінах не быў чалавекам лёгкім і сам гэта, вядома, разумеў. І таму яшчэ глыбей ён адчуваў усё, чым сваёй жонцы абавязаны».

Дзве кнігі ў адной — «Жизнь Бунина» і «Беседы с памятью». Змястоўная, напоўненая, шчырая кніга. Гэта і біяграфія — свая, Буніна, родных і блізкіх, сяброў і знаёмых і адначасова ўспаміны, дзённікі і ў той жа час высокамастацкі твор, які ад пачатку да канца чытаецца з неаслабнаю ўвагаю.

Адна з першых згадак самаго Буніна:

«Яшчэ ўспамінаецца, а, можа, гэта мне расказала маці, што я часам, калі яна сядзела з гасцямі, вызываў яе, клічучы пальчыкам, каб яна дала мне грудзі — яна вельмі доўга карміла мяне, не ў прыклад іншым дзецям».

І гэтая высакародная, дастойна апранутая жанчына слухалася сына — кідала гасцей і ішла да яго.

І адна з апошніх: дзень, калі Буніну была прысвоена Нобелеўская прэмія. Напружаны, цяжкі, увесь у чаканні і, можна сказаць, вар’яцкі дзень.

Вось амаль стэнаграфічныя запісы Веры Мікалаеўны.

«9 лістапада. Сняданне. Ядзім грэчневую кашу. Усе ўнутрана хвалюемся.

Тэлеграма Кальгрэна парушыла наш спакой. Ён пытаўся, якое подданства ў Яна. Адказалі: рускі выгнаннік.

Пасля снядання ўсе разышліся. Ян сеў пісаць. Не пісалася!

Галя Кузняцова прапанавала кіно. І яны з Янам пайшлі ў сінема. Не глядзелася!

Вера Мікалаеўна засталася дома. Званок па тэлефоне. Бяру трубку. Пытаюць: ці хачу я прыняць тэлефон са Стакгольма. Тут мяне ахоплівае хваляванне і калі мне зноў звоняць, і я праз шум, гул, нейкія галасы лаўлю асобныя словы: «Ваш муж — лаўрэат Нобелеўскай прэміі, мы хацелі б пагаварыць з мсье Буніным?» Адказваю: «Мой муж выйшаў, не больш як праз паўгадзіны вернецца».

Лёня Зураў ляціць у сінема.

Веру Мікалаеўну ахоплівае неспакой — а раптам гэта нехта пажартаваў? Яна кідаецца да тэлефона і пытае, ці праўда, што ім званілі са Стакгольма. На станцыі здзіўляюцца: «Дык вы ж не прынялі званок».

Зноў званок. Пасылаю па Жозефа, не спадзеючыся на свой слых — ён пачаў у мяне псавацца».

Іван Аляксеевіч вярнуўся з Зуравым. Г аля пайшла да шаўца, успомніўшы, што Вера Мікалаеўна не можа выйсці без чаравікоў.

Вярнулася Галя з чаравікамі. Зноў тэлефон са Стакгольма. Адказвала Галя, бо яна лепш за ўсіх чула.

Пасля яшчэ аднаго званка Ян пайшоў гуляць.

Жозеф спытаў у нас, ці трэба на заўтра кашу, і мы ўсе трое хорам адказалі: non, non, non!!! Гэта быў самы радасны момант.

Да адзінаццаці гадзін усё скончылася. Леглі спаць. Але наўрад ці спала віла Бяльведэр у тую ноч. Кожны думаў свае думы. Закончылася частка нашага жыцця, вельмі ціхага, беднага, але чыстага і непрыкметнага».

У прадмове да гэтай кнігі Вера Мікалаеўна Мурамцава-Буніна напісала:

«Дзякуй Аляксандру Кузьмічу Бабарэку, які падчас маёй працы дасылаў патрэбныя дадзеныя для маёй кнігі».

Аляксандр Кузьміч Бабарэка вельмі радаваўся выхаду гэтай кнігі — ён лічыў гэта адной са сваіх перамог.

Ён прыслаў мне «Жизнь Бунина» і «Беседы с памятью» з Масквы з доб­рым надпісам:

«Дарагому Івану Данілавічу Сіпакову. Сардэчна. А. Бабарэка. 14.Х.89».

Гэтак жа Бабарэка падпісаў мне і «Окаянные дни», якія выйшлі ў «Совет­ском писателе» ў 1990 годзе. І гэтую кнігу па сутнасці таксама зрабіў ён адзін — і складанне, і падрыхтоўка тэксту, і прадмова, і каментарыі — усё яго, Аляксандра Кузьміча.

Кніга, як найлепей клалася на той час, калі яна выйшла, — ішла якраз перабудова, і «окаянные дни» нібыта вярнуліся зноў.

У сваёй прадмове Бабарэка піша:

«Грамадства наша дэградзіравала. Мы на мяжы катастрофы. Пра гэта штодзённа можна чытаць у прэсе, можно чуць у парламенце, у прамовах нашых знаных палітыкаў. У заняпадзе тэатр, музычнае мастацтва. Вечныя маральныя каштоўнасці — дабрыня, прыгажосць і г. д. — топчуцца, у кіно ідзе прапаганда насілля і парнаграфіі».

А ў пісьме, якое я атрымаў раней чым кнігу, якраз на Каляды 7 студзеня 1990 г., Аляксандр Кузьміч расказваў пра гэтую кнігу, якая яшчэ павінна была толькі выйсці:

«Дарагі Іван Данілавіч! З Новым і Новым старым годам, са святам Нараджэння Хрыстова! Я і Анна Максімаўна віншуем Вас і Раісу Фёдараўну, Сергея, нявестку і ўнучку. Сёння прыйшло Ваша пісьмо. Доўга Уліта ехала, а прыехаўшы, узрадавала невымоўна. Бо толькі і ёсць радасці, што падтрымка сяброў, тое, што пачуеш добрае слова пра сваю працу, якую адольваеш і сапраўды з крывавамі слязамі...

Палітычнага ж нічога рашуча няма ў «Жизни Бунина», але ж не выдалі, гэта нанесла вялікі ўдар аўтару, Веры Мікалаеўне. Яна пакутліва перанесла няўдачу, а я не атрымаў патрэбных удакладненняў, якія яна хацела прыслаць, зараз давялося агаворваць недакладнасці ў каментарыі.

Дзякуй Вам ад усяе душы, велізарная ўдзячнасць за цудоўнае пісьмо, якое акрыляе на новую працу. Работы ж шмат, не ведаю як і справіцца.

Я толькі што здаў — закончыў працу над незвычайнай кнігаю: «І. А. Бунін «Окаянные дни». Успаміны, Артыкулы». Мая прадмова на паўтары аркушы ўтрымлівае шмат цікавых, а то і проста-такі нечаканых дадзеных; каментарыі — два аркушы. Дасталося ад Буніна Горкаму па заслугах (і ад мяне), Маякоўскаму і ўсялякай беспрынцыпнасці, прыстасаванству, прадажнасці пісьменнікаў з іх адсутнасцю маралі, з іх няведаннем народа, сялянства, вёскі.

Упершыню ўспаміны даюцца поўнасцю, акрамя нямногіх фраз, якія рэдакцыя палічыла нецэнзурнымі. Артыкулы друкуюцца ўпершыню: пра Горкага, пра А. К. Талстога і інш. Выдавецтва нібыта спяшаецца кнігу выдаць, сказалі: экспрэс-выданне; гэта значыць, у шчаслівым выпадку кніга выйшла б да лета. Гэта было б літаратурнаю падзеяй!»

У «Аўтабіяграфічных заметках» Іван Аляксеевіч злуецца амаль на ўсю тагачасную літаратуру: Меражкоўскі, Гіпіус, Бальмонт, Салагуб, Блок, Андрэеў, «нейкі» Хлебнікаў і іншыя, і іншыя, і іншыя.

Бунін прызнае толькі Аляксандра Пушкіна і Льва Талстога. І то пра апошняга іранізуе:

«Між іншым, памятаю, што бацька нярэдка смяяўся, расказваючы, як чытаюць «Вайну і мір» нашы суседзі памешчыкі: адзін чытае толькі «Вайну», а другі толькі «Мір», — адзін, чытаючы, прапускае ўсё, што датычыцца вайны, а другі — наадварот».

Але ўсё ж такі ён захапляецца Львом Мікалаевічам; і сваім бацькам — таксама: «І я глядзеў на яго ва ўсе вочы: жывога Талстога бачыў!»

А гэтую кнігу, у якой сабрана ўсё, літаральна ўсё пра Буніна, якую Аляк­сандр Кузьміч падпісаў мне ў 1983 годзе: «Дорогому Ивану Даниловичу Сипакову, которого я неизменно чту и люблю. А. Бабареко», можна лічыць сэнсам, вынікам усёй ягонай даследчыцкай навуковай працы. Ён назваў яе проста і дакладна «І. А. Бунін. Матэрыялы для біяграфіі». Заўважце, не манаграфія, не даследаванне, а ўсяго толькі «матэрыял для біяграфіі». А ў кнізе — про­ста лавіна новых адкрыццяў, невядомых фактаў, цікавых дэталей, нечаканых думак, смелых паваротаў у жыцці — і ў звычайным, і ў творчым, — што нават забываешся, што чытаеш навуковае даследаванне — чытаецца як раман, як мастацкі твор даследчыка.

Матэрыялы для даследавання — гэта і пісьмо Варвары Пашчанкі да Івана Аляксеевіча з арлоўскага перыяду іх любві і сварак:

«Уезжаю, Ваня! Чтобы хотя сколько-нибудь привести в норму наши, как и сам знаешь, ненормальные отношения, нужно вдали взглянуть на всё наиболее объективно; последнее возможно именно, когда мы с тобой в раз­луке. Надо сообразить, что собственно не даёт мне покоя, чего я хочу и на что способна. Да ты, голубчик, сам знаешь, что у меня в душе. А так, как жили, не приведя все душевные смуты в порядок, нельзя продолжать жить. Ты без меня будешь свободнее, бросишь, наверное, службу. И этот мотив сильно звучит в душе. Результат всех моих размышлений напишу из дому. Будь мне другом, верь, что я столько выстрадала за это последнее время, что, если бы дольше осталась — сошла бы с ума. Не фраза это, если ты хоть капельку знаешь меня, ты бы это понял.

Будь же другом дорогим — пиши мне. Дома я и полечусь, и успакоюсь, и вернусь бодрая, готовая и трудиться, и жить хорошо со всеми людьми. Сколь­ко раз ты говорил, что я тебя измучила, но ведь и сама я мучалась не меньше, если не больше. Каждая ссора оставляла след, всё накопилось, не могу так жить, тяжело, не вижу смысла в этой жизни. Прости, родимый! И пойми, что это не каприз, это необходимо для дальнейшей жизни. Лучшего не придумаю. Пиши, голубчик».

І яе ж, Варварына, пісьмо да брата Буніна, да Юлія Аляксеевіча: «За последнее время особенно часты и резки стали наши ссоры с Ваней; сначала я сама придерживалась пословицы: «милые бранятся», и каждая наша ссора кончалась хорошим миром, теперь же эти ссоры участились, и мы, буквально, миримся для того, чтобы вновь поссориться». «Вам покажет­ся странным, что я не поговорила с вами лично, это потому, что перед самым вашим приездом сюда Иван мне поклялся, что он будет верить мне, переста­нет изыскивать предлоги для ссор... Я всему этому ещё раз поверила, но, конечно, напрасно: на другой же день мы поссорились, и поссорились серьёз­но. Так длилось больше месяца; теперь я уже не верю ни его обещаниям, ни клятвам.

Поверьте мне, что я его очень люблю и ценю, как умного и хорошего человека, но жизни семейной, мирной у нас не будет никогда. Лучше, как мне ни тяжело, теперь нам разойтись, чем через год или полгода. Это, согласи­тесь, будет и труднее и тяжелее. Сама я не могу этого ему сказать, потому что достаточно мне принять серьёзный тон, чтобы у него явилось озлобление, он начинает кричать на меня, и дело кончается истерикой, как, например, вчера, когда он бросился на пол в каменных сенях и плакал, как в номерах «Тула», где он в порыве раздражения хотел броситься из окна. Всё это невыразимо угнетает меня, у меня пропадает и энергия, и силы.

Я вам уже говорила, что он не верит мне, а теперь прибавлю, что он и не уважает меня, а если и утверждает, то только на словах. Он мне толкует о моей неразвитости, — я знаю это сама, — но к чему же принимать такой холодный, обидный, саркастический тон?! Он говорит беспрестанно, что я принадлежу к пошлой среде, что у меня укоренились и дурные вкусы, привычки, — и это всё правда, но опять странно требовать, чтобы я их отбросила, как старые перчатки. Если бы вы знали как мне всё тяжело!»

А вось і сам Ваня. Таксама ў пісьме да брата Юлія:

«С Варей мы расходимся окончательно. Моё настроение таково, что у меня лицо как у мертвеца, полежавшего с полмесяца. Помоги же мне ради бога. Вот слушай. Я писал тебе, что мы ездили с ней к отцу; она осталась, была с ним, разговаривала и после меня и вернулась совсем больная и расстроеная с пред­ложением, чтобы мы разъехались на год. Отец этого требует, хочет, чтобы мы сошлись только тогда, когда у меня будет определённое положение. Он пла­кал, просил её об этом, она дала ему слово, и стоит на этом предложении. Она говорит, чтобы я уезжал, нашел место, постарался найти и ей и через год мы съедемся. Я принять этого ни за что не могу. Я довольно ждал, я уже второй год слышу колебания, такое предложение оскорбительно мне донельзя, я не могу вследствии такого предложения верить, что она меня любит. Расставать­ся с любимым человеком ещё на год, когда уже дело тянется два года — это не любовь! Она, — я думаю, я убеждён, — сама боится, что я не буду работать, что у нас будет нужда. Но я этого не могу — я уже несколько раз сказал, что мы расстанемся, но только навсегда. Богом клянусь, это уж лучше!

Я наконец даже уступал, предлагал, что я согласен ждать совместной жизни, но буду жить в Орле, буду работать сперва в редакции, а потом в Управлении Орловско-Грязской дороги (которое переходит в Орёл и в котором обещают мне место), и будем жить так, как до сих пор жили — то есть она будет ходить ко мне. Но она и на это не согласна! Она говорит, что, испол­няя желание отца, она не может сделать это. а если и согласится, то этакая жизнь, будет ей тяжела. Этакое хождение друг к другу в гости нам уже давало себя знать — это, действительно, тяжело, не удовлетворяет. Так вот она говорит, что ей будет и теперь также тяжело. Теперь я решительно не знаю, что делать, не знаю, чем уговаривать её, и . единственно что могу предло­жить — расход! Да, непременный!.. Она тоже проплакала вчера целый день. Что делать? Скажи? На такой компромисс я не пойду, ни за что! Чего она боится? Что изменится, если мы паселимся под одной кровлей? Ведь детей у нас не будет!»

Вялікую Айчынную вайну Бунін сустрэў у Францыі, у Грасе. Тут жа іх, эмігрантаў, як рускіх пачалі арыштоўваць, рабіць у іх вобыскі — Францыя, каб дагадзіць фашыстам, разарвала дыпламатычныя адносіны з СССР. Зураў у пісьме да Бабарэкі ад 4 красавіка 1962 года ўспамінаў пра той час:

«Во время оккупации немцы привезли в Грасс советских военнопленных, заставили их рубить лес и работать на хлебопекарнях. Это были солдаты, носившие ещё советскую форму (потом им немцы выдали американские ком­бинезоны защитного цвета), их доставили прямо из Гатчины. Их охраняли военные полицейские с собаками. Вначале их не отпускали с работ, но потом немцы разрешили им прогуливаться и вне лагеря так как пленные француз­ского языка не знали и бежать из Грасса не могли. Вот эти солдаты (из Ленин­града, Москвы, Донецкого бассейна, Белоруссии, Украины) бывали у нас. В столовой Иван Алексеевич с жадностью слушал их рассказы. Они делились с нами чёрным хлебом, пели, слушали радио. Все они после освобождения Грасса уехали в Марсель к советскому полковнику Пастухову. Вернулись в СССР. Найдите этих людей. Они вам многое расскажут.

Было ли опасно? Да. В трехстах пятидесяти метрах от нашей виллы (в санатории «Гелиос») помещался немецкий штаб, который охраняли авто­матчики, вооруженные ручными гранатами. Об этом периоде я вам потом расскажу».

Асабліва цяжка было Буніну не ў вайну, а пасля вайны. Вось што ён пісаў сябрам у Амерыку 5 снежня 1948 года: «Решаюсь наконец сказать вам вот ещё что: я стал очень слаб, задыхаюсь от энфиземы лёгких, летом чуть не умер (буквально) от воспаления лёгких, два месяца пролежал в постели, разорился совершенно на докторов, потом на бесполезное лечение энфиземы (ингаля­цией), которое мне стоило 24 тысячи — и т. д. 2 января должен уехать с В. Н. Опять на зиму в Juan-les-Pins, чтобы не свалиться опять от парижского кли­мата и холода в квартире. Короче сказать: мне пошел 79-й год и я так нищ, что совершенно не знаю, чем и как буду существовать. И вот, от совершенного отчаяния, прошу вас — сделайте, ради бога, что-нибудь для меня — попро­сите, например, Кусевицкого и добрых людей, знакомых его, помочь мне хоть немного.

Возможно, это просьба моя глупа и безнадёжна — тогда сожгите это моё позорное письмо».

Так, горды, незалежны вялікі рускі пісьменнік, дваранін, лаўрэат Нобелеўскай прэміі. Так, нялёгка далося яму гэтае пісьмо. Па ім адчуваецца, як перахоплівае яму горла, як засядаюць словы. Але ж жабрацтва і адчай пісалі гэтае пісьмо. Страшныя маральныя пакуты, звязаныя з неабходнасцю звяртацца па дапамогу да багатых людзей. А яму пайшоў ужо 79-ы год.

80-гадовы юбілей Буніна, якому нездаровілася, адзначалі дома. Франсуа Марыяк пісаў:

«Мой дорогой и знаменитый собрат. Я знаю, что ваши друзья собираются скоро праздновать ваше восьмидесятилетие.

По этому случаю я хочу выразить и своё восхищение, которое я испыты­ваю от вашего творчества, и симпатию, которую мне внушает ваша личность и столь жестокая судьба, какой была ваша.

Андрэ Жыд у газеце «Фігаро» віншаваў Івана Аляксеевіча «сэр імя Францыі». Маўляў, ён вітае і абдымае яго «как своего друга, проникся глубокой симпатией к его творчеству, которым восхищался задолго до того, когда наши дороги пересеклись».

І вось апошні дзень, апошняя ноч — раніцы ў Івана Аляксеевіча ўжо не будзе. Пра гэта падрабязна напісала Вера Мікалаеўна:

«Вдруг я почувствовала, что он приподнялся, я спросила, что с ним. «Задыхаюсь», «нет пульса. Дай солюкамфр». Я встала и накапала двадцать капель. «Ты спал?» — «Мало. Дремал. Мне очень нехорошо». «Дай я спущу ноги». Я помогла ему. Он сел на кровать. И через минуту я увидела, что его голова склоняется на его руку. Глаза закрыты, рот открыт, я говорю ему — «возьми меня за шею и приподнимись, и я помогу тебе лечь», но он молчит и недвижим. Конечно, в этот момент он ушел от меня. Но я этого не поняла и стала умолять, настаивать, чтобы он взял меня за шею. Попро­бовала его приподнять, он оказался тяжёлым. И в этот момент я не поняла, что его уже нет. Думала, обморок. Я ведь первый раз в жизни присутствовала при смерти. Кинулась к телефону, перенесла его в кабинет. Телефон оказался мёртвым. Тогда я побежала на седьмой этаж к нашему близкому знакомому, который живёт в комнате для прислуги. Стучу и громким шёпотом умоляю: «Николай Иванович. Кажется, Иван Алексеевич умирает.» Он вышел в хала­те и сказал, что сейчас придёт. Я опрометью кинулась к себе. Ян был в той же позе. Взяла телефон, не реагирует. В это время пришёл Н. И. Введенский, и мы подняли и положили Ивана Алексеевича на постель. Но и тут мне ещё не приходило в голову, что всё кончено. Я кинулась к Б. С. Нилус (вдове худож­ника П. А. Нилуса), которая живёт напротив нас. Мне было очень неприятно беспокоить её, так как она сама нездорова, но я всё же позвонила. Она сейчас же проснулась, и я кинулась к телефону, но телефон не работал. Я уже хоте­ла просить Введенского, чтобы он сходил в аптеку, ближайшая открыта всю ночь. Но телефон вдруг очнулся, и я позвонила: «Владимир Михайлович, вы необходимы!» — «Сейчас приеду». Живёт он далеко. Нужно было одеться, дойти до гаража, взять машину. В это время пришла Б. С. Нилус, и мы стали греть его холодные руки и ноги. У меня уже почти не было надежды, но Б. С. всё повторяла: «Он тёплый, спина, живот, только руки и <ноги> холодные.» Вскипятили воду и клали мешки к конечностям. Дверь входная была открыта.

Мы как раз вышли в столовую, и я увидела входящего бледного, с испуган­ными глазами Зернова. Он прошел прямо к И. А. Я осталась, не зная почему, стоять в столовой. Через минуту он вышел к нам: «Всё кончено.» Я пошла к постели. «А вы прикладывали зеркало?» — «Не стоит.»

Ужо немаладым Бунін запісаў словы Ф. Пятраркі: «Я хочу, чтобы смерть застала меня за книгой, с пером в руке».

Так яно і атрымалася: перад самай смерцю за некалькі гадзін ён чытаў, перачытваў пісьмы, прасіў Веру Мікалаеўну нешта падкрэсліць, зрабіць закладкі для будучай працы: ён пісаў кнігу пра Чэхава.

Вось як шырока і глыбока раскалыхала маё ўяўленне цудоўная кніга ўспамінаў Аляксандра Кузьміча Бабарэкі «Дарогі і званы»! Гэта было як цунамі — столькі невядомых фактаў, арыгінальных думак, мудрых згадак, настойлівай працы, упартай барацьбы і вялікай дасведчанасці ва ўсім, што гэта, можна сказаць, ашаламіла мяне.

І ўсё ж сёе-тое мяне ў гэтай кнізе непрыемна зачапіла, і я, малады і порсткі, не змог утрымацца і шчыра напісаў пра гэта Бабарэку. Як калісьці і ён сам не ўтрымаўся і напісаў Твардоўскаму пра яго артыкул аб Іване Буніне.

Я кажу пра маю нацыянальную годнасць — я нідзе не мог прайсці міма таго, што зневажаюць маю зямлю. А мая зямля, гэта ж і зямля А. К. Бабарэкі.

Між тым Аляксандр Кузьміч пісаў: «С русской литературой в техни­куме происходили страшности: учитель толковал о «Евгении Онегине» по-белорусски».

Ну і што з таго? У Францыі ж гэты раман «толкуют» па-французску, у Англіі — па англійску, у Польшчы — па-польску. І ніхто не здзіўляецца гэтаму.

«Белорусский язык навязывался властями силой. Рассказывали, что двух учителей, мужа и жену, уволили с работы, так как кто-то подслушал и донёс, что дома они между собой разговаривали по-русски»: Ой-ёй-ёй! Якія жахі!

«В Белоруссии велась борьба то с какими-то нацдемами, то ещё невесть с кем, слетали с плеч головы».

А хто ён тады, Адам Бабарэка? Дзядзька Аляксандра Кузьміча? І яго ж таксама галава зляцела... Як у нацдэма.

І я не ўтрымаўся, напісаў пра гэта Аляксандру Кузьмічу. І адчуў, што між намі з’явілася нейкая льдзінка, нейкі халадок. Канечне, па часе гэтая льдзінка, растала, нашы лісты пацяплелі, сталі амаль такія ж, як і да майго пісьма.

Я і сам перажываў потым. Навошта пісаў? Аляксандр Кузьміч, хоць і нарадзіўся ў Беларусі, але ён тыпова рускі інтэлігент, выхаваны на высокай культуры вялікага рускага народа, на яго літаратуры. А я яму пра нейкага Адама Бабарэку, пра нейкую беларускую мову, пра нейкія свае беларускія клопаты і крыўды.

Далей мы пра тое пісьмо не ўспаміналі — ні ён, ні я. Пісалі пісьмы, як і раней — шчыра і добра. Але сустрэцца ўжо разам не змаглі: пачалася перабудова і Кактэбель, гэты светлы рай на зямлі для пісьменнікаў, знік, як прывід і застаўся толькі ўспамінам.

У мяне шмат ягоных пісем — цэлая папка.

У мяне многа ягоных фотаздымкаў — ён заўсёды прыязджаў у Дом творчасці з фотаапаратам, і здымаў, можна сказаць, апантана.

Вось ягоныя здымкі: мы сям’ёю — жонка, сын і я — каля нашага катэджа ў Кактэбелі. Вось мы з Сярожам на сваёй верандзе ядзім чарэшню. Вось мы з Аляксандрам Кузьмічом разглядаем — здымае яго сын — нейкія кадры на фотаплёнках.

Разглядаючы фотаздымкі, я нібыта чую няспешлівы голас Аляксандра Кузьміча:

— І тады Іван Аляксеевіч.

Аляксандр Кузьміч Бабарэка — слынны літаратуразнаўца і падзвіжнік. Рускі інтэлігент.

12

У маёй бібліятэцы шмат кніг з аўтографамі і беларускіх крытыкаў ды літаратуразнаўцаў.

Першаю ластаўкаю ў ёй была кніга крытычных артыкулаў — нават не хочацца ўжываць гэтае цэпкае слова, бо змешчаныя ў ёй артыкулы былі і лёгкія, і мудрыя, — майго сябра Анатоля Клышкі «Права на верш». У ёй былі глубокія думкі, высокае разуменне літаратуры і ўвогуле творчасці, чысціня і патрабавальнасць. Прызнаюся, мне і цяпер шкада, што яна ў крытыка засталася ягонаю першаю і адзінаю. Не, Анатоль Канстанцінавіч вельмі шмат працаваў у розных іншых жанрах і праявах — таленавіта стварыў «Буквар», які прызнаны лепшым у свеце, пераклаў з арыгінала «Святое пісанне», «Евангелле», працуе і цяпер над перакладам з грэчаскай мовы «Адысеі», выдаў шмат найцікавейшых кніжак для дзяцей. — Крытычнаю ж застаецца адна — «Права на верш».

Гэтая кніга была такога ўзроўню, якога дасягаюць тыя, хто ўжо зведаў славу крытыкі.

У ёй, як аб’екты даследавання, — М. Багдановіч, П. Панчанка, М. Танк, Р. Барадулін, Т. Шаўчэнка.

«Гісторыю народа калечылі, нявечылі, руйнавалі, адбіралі. Езуіты прыходзілі ў край, каб будаваць школы, у якіх навучалі дзяцей забіваць бацькоў:

Каб не ведалі і ўнукі,

Хто такія іх дзяды.

Максім Багдановіч марыць скласці буквар. Родная школа. Вечны, несуняты боль. Праз дваццаць гадоў пасля, у Заходняй Беларусі, Валянцін Таўлай засумуе тым жа багдановічаўскім сумам аб беларускім буквары:

Будзе Купала вучыць на пячы

Дзетак без роднае школы.

Праз гушчыню нявер’я з глыбіні стагоддзяў глядзелі на яго (Багдановіча) мудрыя вочы Дантэ, які таксама некалі адважыўся адкінуць латынь і прамовіць на матчынай мове, па-італьянску, гучна, на ўвесь свет, абуджаючы «мужыцкія» мовы ўсея Еўропы — французскую, іспанскую, нямецкую, англійскую.»

Так, той час, ведаеце, быў не вельмі спрыяльны для выказвання гэтых «крамольных» думак. Аднак Анатоль Клышка, ужо тады, бачыце, сур’ёзна думаў пра беларускі буквар!

«Права на верш» выйшла ў 1967 годзе. Анатоль падпісаў мне:

«Янку Сіпакову —

Хай сцяг Магеланаў

                      над ветразем рэе тваім

                                    у паэзіі і ў вандраванні.

                                                    Ад падарожніка

                                                   Ан. Клышкі

                                                  18.ІІІ.68 г.

Ага, ад падарожніка — падарожніку. Справа ў тым, што да гэтага, у 1961 годзе мы з Анатолем ужо здзейснілі адну нашу агульную мару — праплылі на рудавозе па Прыпяці ад Пінска да Мазыра. І напісалі нарыс «Паэма дарог», і надрукавалі яго у «Полымі». «Паэму пераклалі на рускую мову і зноў жа надрукавалі ў маскоўскай «Дружбе народов», і адзначылі прэміяй, і славуты тады Эдуардас Межэлайціс, якому нарыс спадабаўся, на рэдкалегіі часопіса змагаўся за нейкую яшчэ большую для нас прэмію.

Рыгор Бярозкін, які выбухнуў быў фельетонам «Адказнасці, больш адказнасці» — з выпадку надрукавання маіх нататак пра паэзію, змешчаную ў «Дні паэзіі» ў 1966 годзе, ужо ў 1972 годзе падарыў мне сваю кнігу крытыкі «Постаці. Артыкулы пра паэтаў» з добрым надпісам:

«Дарагому Янку Сіпакову, добраму паэту, добраму чалавеку ад усёй шчырасці. Р. Бярозкін. 16.ІІ.72 г.».

Нібыта той «адказнасці» і ў паміне не было!

Рыгор Саламонавіч пісаў на маю першую кніжачку «Сонечны дождж» закрытую рэцэнзію для выдавецтва. І ў ёй я знайшоў адзін вельмі дарагі мне сказ: «Сіпакоў — паэт ад Бога!» І я быў вельмі шчаслівы — сам Бярозкін сказаў, што я паэт! Ды яшчэ — ад Бога!

Здзівіўся — на тытуле «Постацей» было пазначана: «На грамадскіх асновах кнігу адрэдагаваў Іван Мележ». Што, і Бярозкіна трэба рэдагаваць?! Я ж думаў, што Бярозкін — такі ўжо эстэт і без рэдагавання.

Прагледзеў тую сваю публікацыю. Што ж яго так раззлавала? І знайшоў — мусіць, вось гэтае: