Распяцце, альбо Ці ж баліць галава ў вароны... [Анатоль Казлоў] (fb2) читать онлайн

Анатоль КАЗЛОЎ

РАСПЯЦЦЕ, альбо Ці ж баліць галава ў вароны…

Ён зайздросціў вароне і другі тыдзень запар піў. У горадзе, здаецца, не засталося ніводнай піўнухі, каля якой не сядзеў бы ён з трохлітровікам смярдзючага, як бычыная мача, пойла. Звычайныя сталі тлумны хмель у галаве і бязладныя чэргі сінюшных алкаголікаў. I ён, Андрэй, стаў ужо для іх сваім. Але хлопец зайздросціў вароне — шэрай, някідкай і бруднай вароне, у якой толькі і турботы, што корпацца ў сметніцах ды заглытваць шчодрыя кавалкі недаедкаў. Вароне не хочацца піва, яна не шукае гарэлкі. Гэтая птушка не тырчыць каля таксафона, не абзвоньвае знаёмых, каб перахапіць сотню-дзве рублёў — у вароны не баліць галава. Галоўнае ж, яна не шукае ўнутранага суладдзя… А-а, вось і падышла Казіміраўна. Ні слова не кажучы, садзіцца каля Андрэя і адсёрбвае з ягонага слоіка піва. Затым няспешкі корпаецца ў кішэні і дастае загорнуты ў паперчыну селядзец.

— Брыдка ўжо глядзець на ўсё гэта,— бубніць яна сабе пад нос.— Тут усе морды на адно ліцо, няма на кім і вока супыніць.— Маўчыць нейкую хвіліну, ірвучы селядзец, што тую гнілаватую анучу, на кавалкі.— Бяры еш,— гаворыць яна Андрэю і падае шматок рыбіны.— Усё п'еш, глядзі-глядзі, дап'ешся. Будзеш як яны,— тыцкае Казіміраўна рукою на чаргу,— як я,— гэтыя словы прагаворвае яна больш прыцішана.— Згубіць сябе, хлапец, няцяжка. Гэта тое ж самае, што два пальцы за вуглом абмачыць.

Андрэй маўчыць. Ён напаўвуха слухае апухлую Казіміраўну і шукае вачыма варону — тая цягала па бруднай асфальтаванай сцежцы абсмактаны шкілет рыбіны.

— У цябе што, язык прысох да нёба, га? — Казіміраўна локцем піхае Андрэя ў бок.— Вось я пахавала двух сыноў. Тады ўпершыню і напілася. Быццам лягчэй было. Прыйду з працы — вып’ю некалькі чарачак, і сэрца мякчэе, не такое каменнае становіцца. Здаецца, што мой Колечка з Мішкам у другім пакоі сядзяць ці выйшлі на нейкую часіну ў горад. Сяджу я і чакаю, так за сталом, бывала, і засынала. А зрання зноў душа баліць. Іду на завод, пагляджу на аднагодкаў маіх хлопчыкаў і нічога больш не бачу праз слёзы — як туманам усё зацягнута.— На вачах Казіміраўны нагарнуліся слёзы, буйныя і ядраныя, што тая раса на ранішніх прырэчных травах.

— Вунь яны ходзяць, коса пазіраюць, смяюцца з алкаголікаў,— гэта Казіміраўна пра прахожых,— а не ведаюць аднаго: гора кідае чалавека ў гэтую багну. Адныя, хто мацнейшы духам,— выбіраюцца, а другія па макаўку застраюць. Ніхто са шчаслівых піць не будзе. Гэта кажу я табе, хлопчык. Глядзі, глядзі, вунь Манька ідзе,— захвалявалася Казіміраўна.— Трэба адагнаць гэтую сцерву, а то, калі прысядзе, усё высмакча за пяток мінут, як той насос усё роўна. Ты гыркні на яе. Мне ж няёмка, тады-сяды разам чарку бяром,— кабеціна крутнулася ў другі бок, але Манька, відаць, заўважыла яе. Абмінаючы людскія купкі, Манька шыбавала да Андрэя.

— Авой, гляджу, быццам нехта знаёмы. Аж то Казіміраўна прыладкавалася ўжо,— не вітаючыся, адным дыхам пратараторыла.— Зрання ў горле сушыць, так ужо сушыць, аж знемаглася. Хлопча, мо даў бы глыткі два сёрбнуць. У мяне дужа ж прыгожая дачка, дасць Бог і раднёю будзем. Ці праўду я кажу, Казіміраўна?

— Во ўжо ў каго язык, што той вятрак.— раздражнёна буркнула Казіміраўна.— Ад цябе нідзе не схавацца, паўсюль выгледзіш сваімі тэлескопамі. I так у саміх ледзь на дне засталося. Табе тут і на паўглытка не будзе.

Андрэй моўчкі ўзяў з зямлі слоік і падаў новай знаёмай. Казіміраўна незадаволена хмыкнула і яшчэ больш адвярнулася ад Манькі.

— Няхай п'е, я яшчэ вазьму,— каб неяк супакоіць жанчын і не даць успыхнуць сварцы, прагаварыў Андрэй.

— Добры ты хлопец, ой добры,— залепятала Манька, схапіўшы слоік,— сення я цябе звяду з Люськай, донькай сваёю. Бачу я, што ты пры грашах, то яна табе спадабаецца. Люсьцы маёй пятнаццаты гадок пайшоў. Дзеўка — што тая малініна. Нацешыцеся, ой добра нацешыцеся. Яна ж такая ласкавая, такая ўвішная, яна…

— Ды пі ты ўжо, лярва,— перабіла Маньку Казіміраўна,— у цябе адно ў галаве: абы хутчэй пад каго дачку падкласці. Я б цябе разадрала за гэтае, як жабіну.

— Ты цішэй, Казіміраўна, цішэй. А то равеш на ўсю вуліцу, што тая галодная карова ў стойле. Люська ж мая, і я дабра ёй хачу…

— Якога дабра, Манька? — перабіла Казіміраўна сяброўку.— Ты ж на ёй зарабляеш і на агурок, і на чарку. Зробіш з дачкі такую ж, як і сама, б…

— Ну, Казіміраўна, гэта ўжо не табе судзіць. Ты лепш скажы, як цяпер пражыць, каб з голаду не здохнуць, каб не свяціць голымі лыткамі, га?

— Людзі ж вунь жывуць і неяк дзяцей берагуць, не падстаўляюць іх кожнаму, з чыёй кішэні рубель тырчыць.

— Канечне, табе лёгка гаварыць ета. Ты адна і век пражыла свой, а мне таго-сяго яшчэ хочацца. А Люська мая ўжо ладная, няхай і яна капейчыну ў хату нясе. Што ні робіць — усё на маіх вачах, а не так, як той-сёй у падвалах ды завуголлях. Вось скажы: ці дрэнна тое, што я хлопца хачу з ёй пазнаёміць, га? — Манька хіснула галавою на Андрэя.— Хлопец у сіле. То ж будзе і яму ў радасць, і нам на карысць.

Андрэй узняўся, узяў пусты слоік. Казіміраўна з Манькай спалохана перазірнуліся.

— Зараз буду, толькі налью яшчэ піўка,— заспакоіў жанчын хлопец.

Варона некуды зляцела. Як ні шукаў яе Андрэй — не мог нідзе згледзець. Мо паляцела яна да другой піўнухі, дзе не так ашчадна абсмоктваюць рыбіныя косткі, дзе шчадрэйшая і багацейшая публіка…

Да акенца піўнога ларка цягнулася даўгаватая, чалавек на пятнаццаць-дваццаць, чарга. Андрэю захацелася пастаяць, і ён прыткнуўся за спінай апошняга. Ім быў дзядок з самаробнай кавенькай у руцэ.

Андрэй думаў. Думаў аб усім і ні аб чым. Але раз-пораз у думкі ўсё роўна ўрывалася Марына.

«Паўтара года разам штодня. Было так лёгка і бесклапотна. Думаў, нарэшце знайшоў сваё, адзінае, на адведзены Богам век, аж не. Усё нашмат складаней, намнога заблытаней. Балюча да помраку ў галаве ўсё ўзгадваць… Вар’яцтва! Д’ябальшчына! Але не і яшчэ раз не! Я таксама маю гонар. Ніколі ні цвярозы, ні п’яны пасля таго здарэння не набяру нумар яе тэлефона. Проста я выкрасліў яго з памяці — выкрасліў! Урэшце — трэба мець мужнасць і гонар. Без гэтага які ж ты мужчына… Кожны з нас, людзей, мае права зрабіць свой выбар, кожны… Шкода аднаго, што з-за гэтага часам руйнуюцца лёсы не толькі асобных людзей, але і цэлых народаў, нацый… Ха, ну і заносіць цябе, хлопец. Але ж чаму заносіць? Хоць бы ўспомні Платона. Ягоную Атлантыду. Там жыццё атлантаў пачало мяняцца з таго моманту, як парушылася дабрадзейнасць, знікла згода між людзьмі, з’явілася сквапнасць, здрада. Вось ужо гэта здрада. Няхай бы гарэла яна сінім полымем… А яшчэ, здаецца, атланты адчулі культ сілы. Платон казаў, што на змену боскім законам прыйшлі чалавечыя. Не, не ўсё так проста, як здаецца, чалавек абавязаны плаціць за свае грахі. Мо я за іх і расплачваюся. Расплачваюся, як атланты, дзеці Пасейдона, расплаціліся перад Зеўсам. Але ж мая катастрофа ў параўнанні з іхняй — мізэр, пшык. У такім выпадку чаму сцвярджаюць, што кожны чалавек з’яўляецца бязмежным сусветам. Значыць, і мая трагедыя — трагедыя цэлага сусвету. Вось так, Марынка, ты прычына трагедыі цэлага сусвету…»

Чарга рухалася вельмі марудна. Увесь час наперад лезлі тыя, хто каля гэтай піўнухі быў «прапісаны» месяцамі, а то і гадамі.

Тоўстая, як парафінам налітая, прадаўшчыца не паспявала складваць у шуфлядку скамечаныя купюры. Піва лілося ракою. Жаласліва дзвінькалі пустыя слоікі, задаволена басілі трохлітровікі з пенкаю праз горла.

— Дакуль у хвасце стаяць будзеш? — шмарганула за Андрэеву руку Казіміраўна.— Людзі пазней за цябе пайшлі да ларка і ўжо п’юць, а ты? — Казіміраўна не на жартачкі злавалася. Давай слоік і грошы — я сама вазьму.

Андрэй моўчкі паслухаўся. Казіміраўна параспіхвала падпітых мужчын, прабралася да акенца. Праз пяток хвілін яны зноў сядзелі ўтраіх пад разгалістым дрэвам, на ўгрэтай сонцам зямлі.

Першая прыклалася да слоіка Манька. Піла няспешкі і доўга, з застылай усмешкай у вачах. Нарэшце адарвалася, перадыхыула, цярнуўшы далонню вусны.

— Ух і добра. Але ж півам душы не абманеш. Ці праўду я кажу, Казіміраўна?

— Табе абы хутчэй бельмы заліць. Яшчэ паспееш, дзень жа і да полудня не дакаціўся.

Цяпер піла Казіміраўна: узахлёб і не смакуючы. 3 куткоў рота сцякалі вузенькія, здавалася, бясколерныя ручайкі.

***

Андрэй сумаваў. Ён глядзеў наўкол, а ў вачах быў той вечар: кафэ, ціхая неназойлівая музыка, ветлівыя афіцыянты, ён за столікам у самым кутку, цьмянае асвятленне. Яму добра, бо крышку выпіў і нямашака куды спяшацца. Ніхто не дакучае — ён адзін. Тут цёпла і ўтульна, а на вуліцы халодны і дажджлівы лістапад, голыя і шэрыя да чарнаты дрэвы. Там хрыпаты і студзёны вецер паддзімае пад апраткі, шкуматае нагавіцы. зрывае з галоў шапкі. На вуліцы няўтульна, а тут добра. Але вось да яго афіцыянт падсаджвае дзяўчыну. Яна таксама адна, з выгляду някідкая і апранута не вельмі каб. Няхай сядзіць, што Андрэю да яе. Ён няспешкі пацягваў віно, а яна кактэйль. Маўчалі. Толькі ж доўга так нельга. Проста няёмка.

— Я Марына.

— А я Андрэй.

— У мяне сёння саракавіны па бацьку, і я хачу адна ўспомніць яго. Дужа не люблю, калі за сталом гавораць шмат няшчырых і добрых слоў пра тых, каго няма.— Дзяўчына адпіла глыток з фужэра.— Я зразумела толькі пасля бацькавай смерці, што паважаць і любіць людзей трэба пры іх жыцці, калі гэта ім вельмі патрэбна. А пасля смерці… — Марына цяжка ўздыхнула.

Андрэй не ведаў, што сказаць ёй, і таму згодна кіўнуў галавою.

Так яны праседзелі ўдваіх да закрыцця кафэ. Потым разам паехалі да Марыны. Гэта быў іхні начатак…

— Слухай, ты што, спіш з адкрытымі вачыма, га? Ну і ёлупень,— Казіміраўна соўгала Андрэю ў рукі напаўадпіты слоік з півам.— Далібог, хлопча, у цябе нешта з галавою. Забудзься ты пра ўсё, бо з горам ці нудою жыць штодня немагчыма — звар’яцееш. Манька вунь ні аб чым не шкадуе, ні пра што ў яе галава не баліць.

— А навошта мне каўтун у косах,— шырока ўсміхнулася Манька, выстаўляючы напаўз’едзеныя зубы,— трэба жыць як набяжыць. Баліць нешта — ты спявай, а калі крыўдзяць — смейся. I Люську сваю я такую ж гадую. Вучу нічагусенькі не браць да галавы. Яна ў мяне ядраная і паслухмяная дзеўка: з паўслова ўсё схоплівае.

— Зноў завялася,— перабіла Казіміраўна сяброўку.— Ты б лепш дачку вучыцца куды адправіла. Што ёй свеціць з васьмю класамі, як будзе зарабляць на хлеб далей? Хоць раз падумала ты пра гэта, Манька?

— Не бойсь, падруг, Люська жыцця хлебанула напоўніцу. Яна ведае, што пачым. Ты мне скажы: на якой рабоце можна за ноч паўгары, а то і дзве тышчонкі хапануць? Бачыш — ты рукамі разводзіш, а Люська мая зарабляе. Вось яны, спонсары,— тыцнула Манька ў Андрэя.

— Цьфу ты,— сплюнула Казіміраўна збоч сябе,— гарэць табе, Манька, на тым свеце ў смале.

— Ды пайшла ты, Казіміраўна... Вучыць яшчэ будзеш. Цяперака кожны чалавек жыве як можа, на што здатны. Чэсная мне знайшлася! У самой нябось, як маладая была, то скура гарэла, а цяперака ты праведніца. Помню, яшчэ мая матка гаварыла: не саграшыш — не пакаешся, а не пакаешся — не саграшыш. Так што, Казіміраўна. пакуль можаш — грашы, пакаяцца заўсёды паспееш,— Манька дурнавата хіхікнула.

— Жыццё не мае сэнсу,— нарэшце падаў голас і Андрэй.

Манька з Казіміраўнай прапусцілі ягоныя словы міма вушэй.

***

То была сярэдзіна вясны. Яшчэ зябкаватая і гразкая, з бруднымі, падталымі грудкамі снегу на абочынах дарог, у скверыках і парках. Але раніцай, каля дамоў на бязлістых дрэвах, ужо насвіствалі шпакі, весела цвінькалі сініцы.

Андрэй прахапіўся ад тэлефоннага званка. За акном стаяў яшчэ густы прыцемак. Спачатку яму не хацелася падымаць трубку, але тэлефон не змаўкаў, надаедліва звінеў.

«Каб вы спрахлі! I які ідыёт надумаўся такою парою турбаваць? — вылаяўся ўголас Андрэй.— Такі прыемны сон, і вось на табе».

А тэлефон не змаўкаў. Хлопец са злосцю схапіў трубку.

— Алё, алё,— данеслася аднекуль з глыбіні.— Андрэй, гэта ты?

— Так, я. Што здарылася, Марына? Адкуль ты звоніш? Што з табою? — у Андрэя часта забілася сэрца, запульсавала кроў у скронях. Марына ўпершыню званіла яму ў такі час.

— Не хвалюйся. Я з вакзала. А цяпер слухай мяне і не перапыняй. Значыць, так: у цябе засталося сорак хвілін. Толькі сорак і ні на хвіліну больш. Я ўжо ў касе ўзяла два квіткі да Вільнюса. Мы з табою едзем у Трокі. Так загадаў мне сёння бацька ў сне. Больш ні пра што не пытайся. Час бяжыць. Я цябе чакаю.

За ўсю дарогу ў цягніку Марына не прамовіла ані слова. Яна была насцярожаная і непадступная: з глыбокім сумам у вачах і нервова падцятымі вуснамі.

Быў полудзень, калі яны дабраліся да Трокаў. Імжэў дробны і надакучліва брыдкі дождж. Ужо здалёк бачыўся, пасярод возера Гальве, Тракайскі замак. Ён волатам узвышаўся на востраве і здаваўся абыякава-ганарлівым як да астатніх пабудоў гарадка, так і да людзей, якія спяшаліся да яго па вузкім драўляным мастку.

На вачах у Марыны нагарнуліся слёзы.

— Некалі мой тата дапамагаў аднаўляць з руінаў гэты замак,— ледзь не шэптам сказала яна Андрэю і асцярожна дакранулася рукою да мокрых цаглін уваходнай брамы.— Учора ноччу мне сасніўся бацька. Ён загадаў, каб я прывезла на ягоную магілу камень з гэтага замка.

Да сённяшняга дня не магу зразумець той паездкі. Трокі… Замак… Сон і… камень на бацькаву магілу. І сум, глыбокі і балючы сум у Марыніных вачах, такі сум бывае, мабыць, толькі ў вачах чалавека, які знаходзіцца перад одрам смерці. Напачатку мне хацелася неяк развесяліць яе, дапамагчы выцягнуць маю любую дзяўчынку з пекла кепскіх успамінаў. Так-так, менавіта з пекла. Хоць я не ведаў ды і не ведаю зараз, аб чым, кім ці пра што яна думала. Толькі ж думы тыя былі для Марыны як сіло, як сувой, яны не давалі ёй дыхаць і глядзець на белы свет…

Божа мой, хто б мне змог адказаць: чаму чалавек, якому падорана, дадзена жыццё, вымушаны штодня, штохвілінна пакутаваць. Ірваць сваё сэрца, як паркалёвую вынашаную прасціну, не толькі з-за сябе, а найбольш з-за іншых, з-за тых, хто поплеч з намі,— бацькоў, якія выпхнулі на свет, сяброў, якім ты нічога не павінны, але якія, як ненажэрныя мурашы, снуюць каля цябе і бессаромна адгрызаюць кавалкі тваёй душы разам з целам. Знаёмыя і незнаёмыя, якім карціць ушчыкнуць бліжняга, паглядзець на ягоныя пакуты і слёзы, на тое, якая ў каго кроў. Чаму так? Чаму? Хто мне адкажа, дапаможа зразумець? Мо вось яны — Казіміраўна, або Манька, ці гэты люд, які, быццам па шчасце, стаіць у чарзе па піва. Шчасце… I хто толькі прыдумаў гэтае ідыёцкае слова? Няйнакш нейкі алкаголік. Таму што цвярозы чалавек не ведае ўвогуле, што такое шчасце. Але чаму не? Я ж быў шчаслівы, быў шчаслівы з Марынай. Мне брыдкі пах гарэлкі, смак піва… Тады я быў шчаслівы, а цяпер няшчасны. Відаць, стаў я псіхам. Нармальнаму чалавеку такія думкі не будуць свідраваць мазгі. Відаць, праўда ў тым, што з боллю і ў пакутах чалавек нараджаецца, з гэтым жыве, не вызваліўшыся ад іх, сыходзіць у магілу. Смешна, але не ўсё ўжо так і складана. Ха, бач ты: адкрыў для чалавецтва ісціну. Новаспечаны філосаф і псіхолаг. Брыдка. Глядзі, каб ад самога сябе не званітавала…

— Зяцёк,— гэта ўжо Манька,— можа, зварганім па сотачцы беленькай, га? А то, як мой хахаль некалі казаў, піва піць — толькі член гнаіць. Пуза нальеш поўнае, а ў галаве як было светла-светленька, так і застаецца. Цяперакаж паўсюль у кіёсках стаяць і «Пшанічная», і «Белая Русь», і яшчэ чортведама якая. Ды і нядорага ж яно. Што для нас гэтыя грошы, праўда, Казіміраўна?

— Яно-то так,— няўпэўнена пачала Казіміраўна,— у мяне ж да пенсіі засталося паўсотні, а яшчэ два тыдні жыць трэба. У цябе, ведаю, у кашальку таксама адзін вецер ды, можа, медзякоў шчэпаць. А з яго,— Казіміраўна паказала вачыма на Андрэя,— скуру здзіраць не выпадае. Няёмка гэта неяк, не па-людску.

— Ай, і чаго ў цябе галава за ўсіх баліць? 3 хлопцам я неяк сама разлічуся,— Манька загадкава ўсміхнулася.— Ну то як? Возьмем беленькую? Пойдзем да мяне, пасядзім па-графску. Мая Люська таго-сяго згатуе на зуб. Усё будзе, як у лепшыя часы.

Першы падняўся з-пад дрэва Андрэй, за ім паспешліва ўсхапіліся Манька з Казіміраўнай. Калі яны абыходзілі чаргу, нехта з натоўпу гукнуў Маньку. Яна, не ўглядваючыся ў людзей, адмахнулася рукой і прыспешыла крок, вырываючыся ўперад. Але мужчына гадоў пад сорак дагнаў жанчыну і аберуч абхапіў за талію і намагаўся адарваць Маньку ад зямлі.

— А ці ты здурнеў! — жвава адбрыкваючыся, напаўголаса прыкрыкнула яна.— Людзей — што пчол каля вулля, а ён у заігры кінуўся. Адпусці, зараз жа адпусці, а не то хапану пяцярнёй між ног, і будзе яешня.

Мужчына п'янавата ўсміхаўся і з усяе сілы, аж на скронях уздуліся вены, прыціскаў Маньку да сваёй грудзіны.

— Во наляцеў, як коршун на нягеглую курыцу,— раздражнёна падала голас Казіміраўна.— Яшчэ вазьмі ды разлажы яе пасяродку тратуара, няхай людзі дармовы цырк пабачаць. У вас жа сораму з гульчын нос нямашака. Проста не людзі. а марцовыя каты, глядзець гідка.

— Ды я проста так, дзеля жарту. Гляджу, што некуды мае дзяўчаткі борздзенька пашпацыравалі, дык я і падумаў: а чаму б і мне не прыляпіцца? — выскаляючы зубы, апраўдваўся мужчына.— Учора атрымаў аванс, то хачу вам праставіць. Давайце па куфлю піўка бамбанём, га? У чарзе гаварылі, што сёння яно добрае, не разбаўленае. Сам яшчэ не паспеў прыгубіць. Зрання па пляшцы віна з суседам высмакталі, а цяперака півам закарцела пабалавацца. То як?

— Што піва? Ну што тое піва? — Казіміраўна з незразумелай для Андрэя злосцю загаварыла да мужчыны.— Ты думаеш, у мяне мачавы пузыр гумавы? Калі так, то дарэмна. Аванс ён палучыў! Шчодры стаў, куфаль піва праставіць. Ды на паўлітра гэтага пойла мне любы тут дасць! — Казіміраўна махнула галавою на чаргу.— Не, каб пазваў на белую ды горкую, запрасіў пасядзець па-людску, а ён півам гыцкае. Цьфу на цябе! — Казіміраўна плюнула мужчыну пад самыя ногі.

Манька моўчкі папраўляла адзенне. Андрэй абыякава глядзеў навокал з адзіным жаданнем убачыць знаёмую варону. Толькі ж і з гэтага боку піўнога ларка яе не было.

— Міцька, можа, праўда возьмем гарэлкі? Ну, на адну бутэльку грошы ў цябе знойдуцца? Ведаю, што не ўсе жонцы аддаў, прыхаваў некалькі соценных. У нас на адну ўжо ёсць. Гэты хлопец бярэць. Калі пойдзеш у долю, то і табе хоць адну, а трэба браць. Тут жа недалё…

— Ды ну яго ў ж… — перабіла Маньку Казіміраўна.— Яшчэ будзеш, як дзеўку, угаворваць. Няхай душыцца півам.

— Чаго вы ўсхапіліся, як віхор? Слова ўставіць не даеце. Як скажаце, так і будзе.

— Во з гэтага б і пачынаў.

Усе ўчацвярых яны пайшлі праз сквер да бліжэйшых камерцыйных ларкоў, якія гэтым летам запаланілі ўвесь горад. У камерсантаў было ўсё: начынаючы ад жавальнай гумкі і заканчваючы аўтаматамі Калашнікава і супрацьтанкавымі кулямётамі. Але найбольш у вітрынах зіхацелі, красаваліся рознакаліберныя пляшкі са спіртным. Здавалася, што ўвесь цывілізаваны, ды і не толькі, свет завёз у горад сваю хмельную прадукцыю. I наш народ гуляе. Гуляе пасля доўгага посту. Гуляе, нягледзячы ні на кошт, ні на сваё здароўе, ні на пусты, нішчымны стол. А што рабіць простаму чалавеку? За што зачапіцца яму? Няпэўнасць і невядомасць. Палітыкі дзяўбуцца паміж сабою, як тыя байцоўскія пеўні. Ды пры гэтым яшчэ ўмела снашаюць народ, дураць яго штодня, зацягваючы папругу не толькі на народным жываце, але і на шыі. А цэны? Яны, як блохі ў шалудзівых сабак, штодня скачуць, павялічваюцца, і ўжо, здаецца, ніхто не зможа іх зацугляць. I працуй ты хоць да пасінення, да крывавых мазалёў, да гарба на карку, а атрымаеш капейчыны. Добра яшчэ, калі і гэтыя капейчыны своечасова кідануць табе, як пан таму жабраку, пра якога столькі напісана ў «геніяльных» творах сацрэалізму. І таму народ п'е, ты п’еш, мы п’ём. Бо хмельнаму не так хочацца есці, яму ўсё роўна, у што ён апрануты, дзе і з кім спіць. А заўтра? Што заўтра? Ай, заўтра будзе заўтрашняе. Ад такіх пытанняў адмахваешся, як ад надакучлівай машкары. Недарэмна ж нехта прыдумаў, што будзе дзень, будзе і ежа. Мо знойдзецца яшчэ нехта сярод чалавецтва, хто зможа некалькімі хлябцамі накарміць тысячы, тысячы тысяч, а то і мільёны. Так што пачакаем, будзем чакаць манны нябеснай.

Няшчадна паліла сонца. Ад растопленага гарачымі промнямі асфальту патыхала цяжкім мазутным смуродам. Ягоны дух забіваў лёгкія, казытаў у насаглотцы, выбіваў з вачэй зусім непатрэбную і няпрошаную слязіну.

Манька абмахвала потны твар пяцярнёю, Казіміраўна ж, натужліва перастаўляючы ногі, пыхкала, як перагружаны паравоз.

Андрэю падалося, што толькі хударляваму Міцьку спякота на радасць. На ягоным загарэлым твары застыла, як маска, шчаслівая ўсмешка. Здавалася, што зараз ён найшчаслівейшы за ўсіх. Андрэю ад ягонай ледзяной усмешкі чамусьці стала не па сабе.

«Топ тваю за нагу. Здаецца, што ён толькі што, кончыўшы, з бабы злез. Проста не ідзе, а ляціць. I спёка яго не душыць. Можа, садануць у рожу, дык разаб’ецца ягоная маска радасці. Ну нельга ж так нармальнаму чалавеку. Псіна! I ад чаго ён такі шчаслівы? А што такога ў гэтым? Будзь шчаслівы і ты. Ага, не можаш, то заткніся. Злоба — найгоршыя лекі».

У камерцыйным ларку, які зусім нядаўна вырас каля найлепшага ў горадзе кінатэатра, яны ўзялі дзве пляшкі «Рускай» і дзве «Даляру». Затым, праціскаючыся праз потна-змакрэлы натоўп на супынку, ушчаміліся ў перапоўнены трамвай. Тут было, не раўнуючы, як у фінскай парыльні. Размораныя гарачынёй людзі, здавалася, сцякалі тлушчам, як скваркі на патэльні ў печы. Усяму целу было брыдка ад старонніх дотыкаў. А тут яшчэ лязгат трамвайных колаў. Андрэй страшэнна не любіў трамваі. Асабліва ж пасля таго, як прачытаў раман Булгакава «Майстар і Маргарыта». Калі ён толькі бачыў гэтую страшную машыну, то ў памяці адразу ўсплывалі словы «і пакацілася галава Берліоза».

— Не ўздыхай і не сапі, як падраны кавальскі мех,— гэта Манька да Андрэя,— ехаць яшчэ хвілін дваццаць-дваццаць пяць, і будзем дома.

Андрэй адвярнуў твар ад Манькі. Яму было цяпер усё роўна, колькі ехаць. Прамоклая кашуля прыліпла да спіны, і па скронях сцякалі танюткія раўчукі поту. Яму карцела зараз кінуцца ў халодную ваду рэчкі ці возера… Возера…

Так-так, возера. Трокі, замак сярод возера. Слотны дзень з імжыстым дажджом. Бязлістыя вольхі паўз бераг, нешматлікія гурточкі людзей у замкавым двары, па некалькі чалавек у залах музея замка-камяніцы. Прыцішаная гамонка, абрыўкі фраз на розных мовах. У большасці гэта замежнікі. Ён і Марына каля экспазіцый. Паўасветленыя залы наводзяць на яго, Андрэя, сум, а Марына, здаецца, глядзіць і нічога не бачыць.

Вядома ж, гэты замак некалі аднаўляў яе бацька. Але што ў гэтым такога незвычайнага? Праца як праца — кожнаму сваё. Толькі ж дзіўна штосьці… Шызафрэнічны сон… Камень на магілу... Мабыць, так і пагрэбна, бо Марына ніколі яшчэ не зрабіла ніякага глупства.

Яны нядоўга затрымаліся ў замку. Спусціўшыся па драўляных прыступках у двор, скіраваліся да брамы. Дождж пабольшаў. Буйныя і частыя кроплі няшчадна лупцавалі па іхных галовах, па халаднаватых апратках, булькалі ў частых лужынах і канаўках, фантастычна танчылі па азёрнай гладзі. Андрэй наважыўся спыніцца пад каменнай страхой і перачакаць дождж, але Марына, не замаруджваючы кроку, пайшла паўз знешнюю сцяну замка. Яна быццам не адчувала і не заўважала зябкага і брыдкага дажджу. Ёй было нібы ўсё роўна: набрынялыя хмары на небе ці пякучае ліпеньскае сонца. Яму нічога не заставалася, як цянуцца следам. Дзяўчына не адрывала вачэй ад зямлі. Яна пільна прыглядалася да рэдкіх каменняў і пабітых цаглін — нечага шукала. Чаму нечага? Яна шукала той камень, пра які гаварыла яму і які павінна завезці на бацькаву магілу.

— Марына, давай мо схаваемся ад дажджу. Праз пяток хвілін і сухога рубца на нас не застанецца. Прастудзішся. Мне-то ўсё роўна, а вось як ты? Сама ж гаварыла, што ў цябе хранічны бранхіт. А тут пад ледзяным дажджом гуляеш.

— Нічога-нічога. Яшчэ трошкі пройдземся. Я адчуваю, што бацькаў камень павінен быць дзесьці тут побач. Я проста яго адчуваю.— Яна адарвала позірк ад зямлі. У яе вачах і нацягнутай усмешцы Андрэй улавіў нешта новае, чаго раней у Марыны не бачыў. Але гэта было на адно імгненне, на адзін зірк. I вось яна такая ж, як і даўней.

Божа мой, толькі цяпер Андрэй пачынаў разумець ейны позірк. Той позірк каля замка. Усё ж так проста, можна сказаць — элементарна. А ён быў сляпым кацянём. Вочы ж засціла каханне. Яно і цяпер яшчэ выкручвае сэрца, цісне яго, як расшчэпіна бярозавага пня… «Я не веру!» — апошнія словы Андрэй сказаў так голасна, што яны дасягнулі вушэй Казіміраўны. Жанчына дзіўнавата паглядзела на Андрэя, па-змоўніцку падміргнула яму і быццам па сакрэце прашаптала на вуха:

— Трамвай спыняецца, і мы ўжо выходзім. Адразу вунь за тым святлафорам.

На вуліцы было не нашмат халадней, чым у потным трамваі.

Смажыла. Толькі ж усе аўтаматы з газіроўкай стаялі мёртвыя, а на сокі траціцца ніхто не хацеў. «Выкінеш грошы, а якая карысць? — сказала б наконт гэтага Казіміраўна.— Лепш ужо зберагчы рублі на піва». Магчыма, гэта і было слушна. Што сок з кааператыўных ларкоў, што вада з-пад крана — вялікай розніцы нямашака. Манька з Міцькам ішлі паперадзе. Збоку магло падацца, што гэта закаханая пара. Хоць, праўда, як гавораць бабулькі на лаўках каля пад’ездаў, «не першай ужо свежасці». Але ж свежасць свежасцю, а каханне каханнем.

Бр-р, зноўку каханне. «Пацук ты стэрылізаваны,— вылаяўся сам сабе Андрэй,— нешга сёння цябе зацыкліла на гэтым глупстве. Мо ад дум і ўспамінаў, а мо ад жадання хутчэй пабачыць Маньчыну Люську…»

Але, але пра што бубню сабе я. Вось і абадраныя шпалеры на кухні, пабітая фрамуга і зламаны хрушчоўскі падаконнік. Трохногі стол яшчэ трымае пітво і сякую-такую яду, а калекі-стульчакі выгінаюцца пад целамі, хочуць паскідаць седакоў з сябе, быццам тыя нягеглыя і брудныя падсвінкі, на якіх некалі каталіся ўсе, хто зараз залівае душу за сталом. Так-так, каталіся, куды ад гэтага падзенешся. Ну, не на свіннях, дык на авечках, радзей на баранах — баяліся іх цвёрдых ілбоў з рагамі. Канечне, на калёсах з драбінамі лепей, ды ж такое не часта надаралася. Іншая справа свінні і авечкі. Яны былі дармавыя, суседскія. Сваіх шкода — няхай тлушч гадуюць… Але нешга не відаць Люські. На душы цёпла.

Здаецца, што, як воск пад агнём, плавіцца цяжар у сэрцы. А яны гавораць, плявузгаюць языкамі. I як гэта можа не ўстыць увесь час плявацца пустымі словамі?..

— Не ведаю, як у каго, а ў мяне два ворагі ў сям’і,— гэта Міцька гундосіць, наліваючы па новай чарцы,— жонка і кошка. Першая з кішэні цягне, а другая — са стала.

— Ага, жонкі вам ворагі. А як ба ж жыць мусілі без нас, га? Увесь клопат на нашых руках. Вы ж, кабялі, дзеля аднаго ў сям’і: пасцель грэць. Што? Няпраўду я кажу? — Манька грэбліва ўсміхнулася.— Дзякуй Богу, што майго суджанага ў свой час прыбраў. А то цяперака клопатаў мела б па самую макаўку. Сінякоў і гузакоў столькі перанасіла я ад яго, што і ўспамінаць моташна. Так што. Міцька, маліся на жонку, рукі, ножкі цалуй, насуперак і слова не кажы. Выганіць — куды ты падзенешся? Я цябе не прыму — дужа ж ты нягеглы для мяне, ну, а Казіміраўна старая ўжо, каб на ложку з табою гойсаць.— Манька падперла галаву загарэлай рукою.— Я баба яшчэ ў самым саку,— з глыбокім сумам прагаварыла яна,— во і хлопец гэты наўрад ці ўтаймаваў бы мяне. Не, відаць, не. Хутка 6 спёкся. Яны, маладыя, як пеўнікі: туды-сюды — і на бок. А мне трэба цягавіты, з норавам, каб няспешкі і на ўсю сілу…

— Ты, дзеванька, зусім здурнела. Нешта вярзеш, як падвугольная… Андрэй у сыны табе годны. а ты ледзь не на сябе яго цягнеш. — Казіміраўна кульнула налітую чарку, паспешліва нюхнула акраец хлеба і захрумстала скрылём гурка.— Хлопца ж ты прывяла, каб Люську тваю ён пабачыў, іх хацела ты спарыць, а цяперака сама хвастом перад маладзёнам круціш. Шкода, што няма дзёгцю ці тавоту, я б табе наквэцала свярбучае месца. Праўду разумныя людзі кажуць, што калі ў бабы гарэлка ў роце, то і тая ў яе ў рабоце. Ты, падруга, не крывіся, калі дужа смыліць, то хапай аберуч Міцьку ды і памілуйцеся, а мы з Андрэйкам пра жыццё пагаворым. Ён для мяне стаў як родны, як мае сыночкі,— у Казіміраўны плаксіва задрыжэў голас,— ляжаць мае дубочкі-саколікі ў сырой зямлі, а я ўсё жыву, капчу белы свет. Сама сабе абрыдла, перад людзьмі сорам згубіла. Толькі ж і жывая ў труну не палезеш, вочы пяском не засыплеш…

Некалькі хвілін усе сядзелі моўчкі, кожны думаў пра сваё, аднаму яму вядомае. Пра тое, што балела і што хвалявала. Пустая пляшка з-пад гарэлкі стаяла пасярод стала. На ёй скрыжаваліся позіркі ўсіх, быццам на нейкім ідале або на святым. На тым, ад каго ці ад чаго залежаў лёс кожнага.

— Чаго вы пасалавелі? Не на памінках жа сядзім? — першая не вытрымала маўчання гаспадыня кватэры.— Стаў, Міцька, другую бутэльку, глытнём яшчэ па кроплі, во і павесялеем, пра любошчы падумаем. Жыць грэба весела, з размахам, каб ворагі нам зайздросцілі ды начэй не спалі. Зацягні, Казіміраўна, песню. У цябе ж голас, не раўнуючы, як у Зыкінай. Няхай мае дарагія суседзі зубамі паскрыгочуць. Будуць ведаць, што Манька жыве на шырокую нагу, капейкі не лічыць. Што ёсць каму заступіцца за мяне, безабаронную. Ну, Казіміраўна, пачынай, а мы ўсе разам і падсобім.

Казіміраўна села вальней на хісткім стульчаку, у адно імгненне выпрамілася і нягучна. хрыплавата запела:

Ёсць у полі азёрушка, там плавала вядзёрушка:

Саснова клёпка, дубова дверца — не цурайся

                                                                майго сэрца.

Застолле без прыкмет экстазу спявала. Андрэй жа зноў нырнуў у самога сябе.

…Марына зацята крочыла пад дажджом, пільна ўглядалася ў зямлю каля каменнай замкавай сцяны. Андрэй, як ні дзіўна, ледзь паспяваў за ёю. Усё, што адбывалася, нагадвала камедыю абсурду, нешта чужое і ненармальнае. Але ж Марыне патрэбны быў камень, і толькі той камень, які яна адчувала падсвядома, бачыла яго ўнутраным зрокам.

— Той камень халодны, як лёд, і гарачы, што агонь. Пад ім зямля плача, сыходзіць крывёю, як дзіця, прапоранае шворнам. Ты не хвалюйся, Андрэй. Я адразу яго адчую. Па маёй скуры прабяжыць сутарга. Так наказваў мне бацька праз сон.

Пры кожным Марыніным слове Андрэй адчуваў, як пад грудзямі ў яго скручваецца, сціскаецца страўнік, як хвалямі шугае кроў у вушы і скроні. А дождж узмацняўся. Вось ужо і хмары чапляюцца за сцены замка, ахутваюць бязлістыя дрэвы, засцяць позірк. Здаецца, што адна хвіліна — і іх чорныя калматыя аўчыны абрынуцца на плечы.

«Божа мой, чаму так хутка цямнее. Не можа быць, каб на полудзень насунуўся вечар. Божа мой, што гэта…» Ледзь толькі мільганулі гэтыя думкі ў галаве Андрэя, як грымнуў раскацісты пярун і неба раскалола маланка. Хлопец аж прысеў ад нечаканасці, і каленкі хруснулі так, што падалося, іх гул пераламіў перуновыя раскаты.

Андрэй паспешліва агледзеўся: Марына ішла, быццам нічога не здарылася.

Гром і маланка на голы лес — галодны год наперадзе. Гэтая недарэчная думка імгненна нарадзілася мозгам Андрэя.

Але падзьмуў вецер. Ён, здаецца, выхапіўся з-за дальняга берага возера і віхрам наляцеў на Марыну і Андрэя, разбіўся аб каменную сцяну замка. быццам конь-стаеннік, уздыбіўся ўгору, аблізваючы мокрыя цагліны і камяні, разрываючы на шматкі ліпуча-халоднае цела хмар. Адзін мірг вачэй — і зноў навокал светла, прыкра-нудны дождж.

— Андрэй, глядзі — вось ён! — Марына цупнула на калені ў мокрую траву каля ладнага, як чалавечая галава, каменя.— Я ж казала, што адразу пачую яго. Дзіва — якая сыходзіць ад яго пара, але ж ён халодны, як лядзяш.— Марына гладзіла камень, быццам галаву дарагога чалавека.

Андрэй жа дзівіўся: сапраўды, ад каменя сыходзіла пара.

Быццам яго толькі-толькі выцягнулі з распаленага жарала печы ўлазні.

— Ты асцярожней, Марына, рукі апячэш, — міжволі шапнуў Андрэй, не хаваючы сваёй трывогі.

— Дзівак, я ж толькі што казала: ён халодны, як лядзяш.

Андрэй наблізіўся да Марыны, ніжэй схіліўся. I вось тут ён заўважыў на камені незразумелыя літары ці то лічбы. Менавіта з іх ішла пара. Яна была да таго едкая і смярдзючая, што кожны ўдых камяком застраваў у горле, абдзіраў яго, як жалезны ёршык.

Толькі Марына, здаецца, гэтага не адчувала. Яна дыхала глыбока, так глыбока, аж трэсліся плечы, а крылцы носа разляталіся ў бакі, абмалёўваючы звычайна не бачную гарбінку ніжэй пераносся.

— Выцягні з маёй сумкі палатняны мяшэчак,— не папрасіла, а загадала яна Андрэю, скідваючы з пляча сваю сумку.

Хлопец няспешкі адшпіліў яе, навольна пачаў перабіраць шматлікія жаночыя транты, не могучы натрапіць на патрэбную рэч.

— Ды хутчэй ты! Калупаешся, што баба! — Марына апякла хлонца позіркам, але рук ад каменя не адрывала, яны быццам прымерзлі адно да аднаго.

Нарэшце Андрэй выцягнуў палатняны мяшок.

— Трымай яго. Я зараз пакладу сюды камень.

— Ён жа цяжкі. Ты патрымай, а я ўкіну гэты булыжнік.— Андрэй жартаўліва ўсміхнуўся.

— На тваіх руках скура аблезе,— буркнула Марына.— Ды і не па сіле ён табе. Лепш рабі, як сказала я.

Дзяўчыыа асцярожна ўзяла камень з зямлі і лёгенька апусціла ў мяшок.

Андрэй усё ж паспеў разгледзець, што на камені не літары, а лічбы. I хутчэй за ўсё то былі тры дзевяткі ці шасцёркі. Усё залежала ад таго, як паглядзець, з якога боку…

— Андрушка, сынок, ну чаго ты змарнеў? Мо не падабаецца нашанскае кодла? — Казіміраўна абняла хлопца за плечы.— Выпі тады яшчэ чарачку, у галаве і пасвятлее. А ты, Манька, не заігрывай са сваім хахалем. Налівай яшчэ. Сама ж казала, што спірт выпараецца, а застаецца вада ў пляшцы. Ну!

— Ух, люблю двух, а пагляджу — адна ляжу.— Манька ўздыхнула, цярнуўшы далонню мокры рот.— Ты, Казіміраўна, так і пасеш мяне, ні на хвілінку не даеш разгарнуцца. А так хочацца прылегчы і каб нехта грэў, ды з душою. Здаецца, як я любіла б такога чалавека. Абханіла б аберуч і нікуды-нікудысенькі ад сябе не адпусціла.

— Во-во, галоднай куме толькі тое і на ўме. Міцька, бярыся за пляшку ты, а гэта,— Казіміраўна хіснула галавою ў бок Манькі,— няхай пацягваецца, як ласістая марцовая кошка.

Міцька быццам толькі і чакаў гэтых слоў. Схапіўшы паўлітэрку, ён булькнуў кожнаму ў чарку празрыстай вадкасці. Не згаворваючыся, усе выпілі. Той-сёй з кампаніі схапіўся за чэрствы хлеб, размоклыя маласольныя гуркі. Андрэй жа запіў вадою з літровага слоіка.

Надакучліва круціліся над сталом мухі, звінелі над вухам. Здавалася, што калі прыгледзецца да гэтых брыдкіх істот, то можна заўважыць: яны таксама п’яныя. Інакш чаму круцяцца не каля сонечнага акна, а каля пустых чарак і недаедкаў, садзяцца на бараду Казіміраўне, як быццам просяцца на пацалунак. Так, мухі былі таксама п’яныя.

— Я вам, бабы, скажу праўду,— Міцька дажаваў гурок,— каб раней сустрэў Маньку, то ўзяў бы яе замуж. Лад бы ды згода былі між намі. А так…— Міцька з адчаем махнуў рукою і ледзь не скінуў на брудную падлогу сваю чарку,— няма ў мяне шчасця. Адны сваркі ды звадкі. Па дурноце ўлез у ярмо, што сляпы вол, і нямашака ніякага паратунку. 3 сілы выбіваюся, на заводзе кайлуючы, а ёй усё мала. Грошы, грошы, грошы — з ранку да вечара адна і тая ж гамонка. Хоць ты ў кватэру не заходзь — з парога гвалт пачынаецца. Дзяцей надвучвае, і яны, смаркачы, падымаюць ужо хвасты. Пакрыкваюць ды прытоптваюць на мяне. Во якая жытка, бабы. А з Манькай бы мы — душа ў душу. Я гэтае адчуваю нутром. Ці праўду кажу, Маньк?

— Ды пайшоў ты… — Манька зыркнула на запозненага кавалера так, быццам сярпом па голым целе сцебанула.— Дужа ж позна ўсе вы спахапляецеся. Напачатку шукаеце каралеў, каб і вока лашчыла, і не сорамна людзям паказаць, каб і ногі роўненькія ды стройненькія былі, цыцкі тырчком стаялі — во і знаходзіце такіх. А паспытаўшы іх смакату, пажыўшы з імі,— нюні распускаеце, слінай брызгаеце, жалячыся. То не ўжо, мой хахаль, цешся са сваёй каралевай да скону. А мы, простыя шэрыя вароны з крывымі нагамі, без вашай ласкі век агораем. Праўда, часам можам прыгарнуць, прылашчыць, але ненадоўга. Мяккія ў нас сэрцы, толькі ж і гонар мы маем. Помні гэтыя словы, Міцька.

— Гонарам ад холаду ды голаду не ўратуешся. Добра задзіраць нос, калі ўсё ёсць у цябе, а калі з дачкою адзіную коўдру раздзіраеш, каб ноччу ўкрыцца, то які ўжо тут гонар,— усмешка ў Казіміраўны была такая, быццам яна толькі-толькі адкусіла напоўніцу даснасаўскую антонаўку.

— Маўчы ты! Здаецца, і жыццё пражыла, а не ўцёмкала ні халеры. Ды я, лепш чым з развядзёнцам брацца, кожную ноч новага да сябе падпускаць буду. Затое не стану ліпкаю ад халоднага поту. Бо ніхто не прыйдзе мне кудлы рваць ды шыбіны ў вокнах біць. Нагледзелася я на такое. Матка з развядзёнцам жыла. Таму, будучы яшчэ ў дзеўках, я вырашыла: калі замуж ніхто не возьме, то байструка нараджу, а за развядзёнца аніколі.

— У кожнага сваё шчасце, Маньк. Жывуць жа кот і сабака. Кожны па-свойму шчаслівы. Толькі вось як жывуць?

— 3 вамі, бабы, за чаркай па-людску пагаварыць можна. I то не заўсёды. Кажы слова і асцерагайся, каб важжа, як наравістай кабыліцы, пад хвост не трапіла.— Міцька добра захмялеў. Твар ягоны пакрыўся чырванавата-сінімі плямкамі, а вочы па-казахску звузіліся.— На такое кодла, як у нас, яшчэ дзве беленькіх трэба. Сёння я ўсіх вас частую, хацеў грошы да заўтрашняга дня зберагчы — ды ну іх! — Міцька палез у кішэню.— Па гарэлку збегае самы малады,— ён няўпэўнена паклаў перад Андрэем грошы.— А ты не збяжыш? — раптам захваляваўся Міцька.— Выйдзеш за дзверы, а там шукай ветру ў полі. Цяпер маладыя ласыя на чужое.

— Тваім бы языком вуліцы падмятаць ды прыбіральні чысціць! — ускінулася Казіміраўна.— Не верыць Андрэю — тое ж, што мне не верыць. Калі думаеш так — сам цягніся. Ці зграбай рублі і вымятайся зусім!

— Я жартам,— п’яна заўсміхаўся Міцька.— Вам і слова насуперак не скажы.

— Ты ўжо хутчэй збегай, дзетка, а то мая Люська вось-вось прыскочыць. Я хацела, каб і ёй чарачка перапала. Тады яна дома застанецца, калі ж спознішся, то яна збяжыць да сваіх сцыкуноў. Кватэра наша трынаццатая і дом трынаццаты — лёгка запамінаецца. Бяжы, а мы з Казіміраўнай макаронаў зварым.

***

Андрэй ішоў па залітай сонцам вуліцы. Спякота не спадала ні на градус. Разагрэтае паветра, як мокрая прапараная прасціна, абгортвала цела. У галаве хмельна шумела, яркія промні сонца выбівалі з вачэй слязіны…

На другую ноч пасля паездкі з Марынай у Трокі яму сасніўся дзіўны сон. Ноч. Мяцеліца. Гурбы снегу. Такая зіма была ў далекаватыя гады ягонага дзяцінства. Выцягнеш перад сабою рукі і не бачыш іх. Снежныя віхуры, што воўна, паглыналі, ахутвалі цела, хаты, дрэвы, калодзежы. На вуліцу нос не выткнуць.

Вось такая была тады мяцеліца, а мо яшчэ і жахлівей. I Андрэй ідзе сярод гэтага месіва ў спляценне снегу, ветру, марозу і цемры. Каб хоць крыху дыхаць, каб грудзі не забівала сцюжай, ён прыкрывае рот голай рукой. Адчувае, як цёпла і прыемна далоні і як стынуць пазногці, костачкі і суставы пальцаў. Але ж пальчаткі няма. Недзе згубіў ён яе. Толькі ж гэтая дэталь не вартая ўвагі. Яму трэба ісці. Чуе Андрэй голас бабулі. Кліча яна да сябе. І вецер, мяцеліца не ў сіле заглушыць ейны голас. Цяжка прабірацца па гурбах, сумётах снегу, але трэба. Калі ён не зробіць гэтага, не пойдзе на голас бабы Куліны, то здарыцца нешта непапраўнае для яго. Такое, што адным махам перакрэсліць не толькі Андрэевы мары і спадзяванні, але і само жыццё.

3 кожным крокам цяжэй і цяжэй ісці. Быццам нехта нябачны, усеўся на плечы, цісне, згінае, абшчапервае ледзянымі пальцамі горла ў хлопца.

«Унучак, дзіцятка маё, сілься, ідзі, яшчэ адзін крок, ну хоць бы яшчэ адзін, па каліўку перабірай нагамі, толькі не стой на месцы, не паддавайся. Я ўжо выцягнула да цябе рукі. Хутка стане лягчэй. Ты ж мой любчык, спадзяванне маё адзінае».

Бабуля нашэптвае ўсё гэта Андрэю на вуха. Цяпер голас у яе дрогкі і кволы, што бляклы парастак бульбіны, які прабіўся ў сырой цемры пограба.

Крок, яшчэ адзін крок. Снегу набілася праз халявы ў старыя кірзачы. Яны ў Андрэя нацягнуты на босую нагу. Талая вада хлюнае. Пальцы ног нямеюць, падгінаюцца. А тут яшчэ сутарга круціць левую нагу.

«Калі не можаш ісці, сынку мой, то паўзі, але не стой, не стой на месцы. Я адкрыю табе вочы, паглядзіш уперад і адхіснешся ад таго, што мог бы зрабіць, за кім і за чым пацягнуўся б… Але ж пакуль у цябе ёсць я… I праз мяне ім нялёгка пераступіць».

Нечакана Андрэю захацелася ў лазню, на полак. Каб чорныя прадымленыя каменні былі напалены да чырвані, каб гарачы пар казытаў у носе, пахла дубовым лісцем і ён грэўся, расслабляўся ў гэтай млоснай прыемнай цеплыні.

Але гэта імгненнае жаданне знікла з новым парывам ветру. Крупчасты снег секануў па вачах, ды так, што падалося, быццам пад прыплюшчаныя вейкі нехта нябачны, але ўладны сыпануў прыгаршчы солі.

«Не слухай ты старую сцерву. У яе даўно ўсохліся мазгі, яна выжыла з розуму. Навошта перціся табе па сцюжы і сумёціцы? Што новага пабачыш і пачуеш ты ад старой дурніцы? Зямля даўно з’ела труну з ейным целам. А ты хочаш жыць і хочаш шчаслівым быць? Ведаю, што так. Значыцца, паварочвай і ідзі за мною. Ноч рассеецца. сціхне мяцеліца, растане снег»,— незнаёмы голас нашэптваў гэта ў другое вуха Андрэю. Яму падалося, што ён адчувае дыханне незнаёмага голасу. Яно апякае скроню, падбародак і дасягае аж да пляча.

— Мне хочацца спаць,— шэпча Андрэй у цёмную віхуру мяцельнай ночы.

«Правільна, спі,— падтаквае незнаёмы голас.— Вось тут і прыляж, адпачні».

«Унучак, Андрэйка, я ўжо бачу цябе. Не здавайся, хадзі, хадзі сюды. Ты ж ведаеш, што да праўды і шчырасці кожны ідзе праз пакуты, праз слёзы і душэўны боль. Ты ў мяне моцны і чысты. Ты адолееш гэту дарогу. Помніш, як дажджлівым летам мы кошыкамі выцягвалі з табою скошаную асаку з балацявіны? Да полудня ты яшчэ грымаўся. Упоравень са мною ішоў, а пазней занудзіўся. Вядома ж, дзіця горкае яшчэ быў, і я па ржавай вадзе цягала адна траву. Мне ўжо і дыхавіцу займала, і кружэлкі перад вачамі пабеглі. Думала, што асунуся ў багне разам з асакою. I вось ты, Андрэйка,пераадольваючы сваю стому, зноў палез у балота. Мне палягчэла. Разам з табою мы і выцягнулі ўсю траву, карове зімой было сена… Так што, хлопча, галоўнае пераадолець сябе. Ёсць жа слова не толькі «не хачу», але яшчэ і «трэба»… Хадзі да мяне, перастаўляй ногі. I мне ж дужа цяжка, але я імкнуся да цябе. На чацвярэньках, ракам паўзу…»

Ага. Вось ужо і лес. Дужа знаёмы. Мабыць, быў я некалі тут. Стогнуць дрэвы. Цяжка і надрыўна. 3 працягам. Як быццам нехта магутны скача па іх вершалінах, трушчыць голле. Але чаму ў лесе няма зацішку? Чаму і тут мяцельны вецер прабірае да касцей?

«Ты ўсё яшчэ не слухаеш мяне,— зноў голас незнаёмца,— я ж пра тваю карысць дбаю. Ты ж кахаеш, па гарляк у любошчах, то павер слову майму — спыніся. Сядзь і пасядзі. Можаш прылегчы. Інакш твая дзяўчына схаваецца ад цябе пад покрывам нянавісці і здрады. Фізічны боль у параўнанні з душэўным — мізэр, нішто. Гэтая ж думка і цябе ніколі не пакідала. Спыніся на хвіліну і паглядзі перад сабою. Адразу пазнаеш яе постаць. Я дам магчымасць паслухаць яе голас. Ну давай, прысядзь…»

«Да мяне хадзі, унучак, да мяне. Твая душа кошту не мае. Скажы сам сабе гэта, і адразу ўсё прасвятлее».

Андрэй пачаў вагацца. Каго слухаць? Да каго ісці? Дзе праўда, а дзе хлусня? Ды і навошта яму ўсё гэта? Дзеля чаго?

Хлопец, перасільваючы сябе, зрабіў яшчэ адзін крок і ўпёрся ўсім целам у будыніну каля цёмнага праёма дзвярэй.

Апошні парыў няўшчукнага ветру разбіўся аб сцяну і, быццам выбеленае палатно, апаў долу. Усё сціхла. Пагусцела толькі цемра. Андрэй пераступіў парог. Цёпла і сыра. Ніводнага пробліску. Цішыня цісне на вушы. У скронях пульсуе кроў, быццам наравіць праламаць чэрап і выскачыць на волю.

Дыхаецца цяжкавата, ад напругі трасуцца калені, сухажыліны сцягваюць ногі. Хлопец з усёй моцы ўглядаецца перад сабою, аніякага прасвету. Мабыць, толькі ў труне такая цішыня і цемра.

Мінае адна, дзве, тры хвіліны — хоць бы які зрух. Андрэю хочацца крыкнуць самому. Крыкнуць так, каб усё навокал затрэслася. Але ж з адкрытага рота — ніводнага гуку. Ён горш чым нямы… Рапгам перад ім успыхнуў агеньчык — загарэлася свечка. Жоўты агеньчык не трапеча, ён як бутафорскі. Але навокал пасвятлела. Праз імгненне загарэлася яшчэ з дзесяткі два свечак. I ўсе на правую ад яго руку. Левы бок застаўся цёмна-чорны, сажысты.

Андрэй агледзеўся. Перад ім агромністы пусты прасцяг. Каб не свечкі — воку не было б за што зачапіцца. Аглядаючыся і прыслухоўваючыся, хлопец падсвядома адчуў нейкі сполах. Падалося, што акрамя яго тут ёсць яшчэ нехта. Гэты «нехта» назірае за ім, не выдаючы сябе. Андрэй сцяўся, як спружына пад абцасам. Хвіліна доўжыцца, як дзень. Нечакана затрапяталі язычкі свечак. Хоць ніякага напаміну аб ветры ці скразняках. Удалечыні, над агеньчыкам апошняй свечкі, мільганула празрыстая цень, завісла ў паветры. А ў цёмна-чорным, сажыстым кутку нешта зашаргацела.

Толькі адзіная свечка, якая падзяляла левы і правы бок, заставалася нібы заледзянела-мёртвай.

— Ты дайшоў, мой унучак,— голас бабы Куліны ад ценю над свечкамі.

— Ыгы, ён дайшоў,— падаў голас і незнаёмец з цёмна-чорнага, сажыстага боку.

— Адступі да святла, дзіцятка, да мяне, Андрэйка.

— Ды заткніся ты, старая сука! 3 кім цягаешся, спрахла ўжо, а супакоіцца ніяк не можаш. Мы ўпоравень з табою ішлі за ім. Цяпер без прыманак няхай выбірае, у які бок яму саступіць.

I заверашчала, закугакала ўсё навокал. Кажаны шаснулі з цемры на свечкі. Запахла паленым пер’ем і поўсцю. У Андрэя закруцілася ўсё ў галаве, быццам ён падае ў бяздонны калодзеж…

Той раніцай ён прачнуўся на могілках, каля старога каменнага крыжа, кіламетры за чатыры ад горада. Па лістоце дрэў шапацеў дробны дожджык. Зрэдку ленавата цвінькалі сініцы.

Могілкі былі дужа старыя. Ён гэта добра ведаў.

Да полудня хлопец хадзіў сярод крыжоў — ніяк не мог выбрацца з могілак. Яны быццам раскінуліся па ўсёй зямлі. Знерваваны і стомлены, Андрэй убачыў далёкія гмахі будынкаў горада ў тую хвіліну, калі знаходзіўся на мяжы адчаю і вар’яцтва. Хлопец яшчэ не ведаў, што гэта толькі пачатак…

***

Нічога лепшага Казіміраўна з Манькай не маглі прыдумаць, як гарачыя макароны пад гарэлку.

Андрэя сустрэлі з парога воклічамі: «Нарэшце!», «Цябе толькі па смерць пасылаць!», «Збыўся, не запыліўся!».

— Змоўкніце вы, злыдні,— падтрымала хлопца адна Казіміраўна.— Вы думаеце, гэта ў блізкі свет схадзіць. Самі колам сядзелі, а яго па горадзе бегаць выправілі. Ад вас, неўгамонных, ніколі падзякі не пачуеш. Стаў, сынок. іхнюю гарэлку ды садзіся перахапі хоць макаронаў,— прапанавала Казіміраўна Андрэю.— Яны ўжо каструлю ўмалацілі.

I вось зноўку ўсе сядзяць за сталом, булькае гарэлка ў чаркі, весялее сабантуй. Гамонка, бязладная гамонка. У Манькі твар пабялеў, стаў падобны на жывот маладога шчупака, якога толькі-толькі выкінулі на бераг. А Міцька? Міцька ўсё пра жонку. Лепш спрахла б яна, лярва, чым так з чалавека вяроўкі віць.

Адна Казіміраўна, падпершы падбародак рукою, глядзіць у самую сябе: у той куточак сваёй душы, у тыя дні, калі і яна была шчаслівая, калі сонца было ярчэйшае, а лета даўжэйшае, калі гадавала сыноў, калі… Буйныя частыя слёзы сцякалі і сцякалі па шчоках жанчыны.

— Авой, Казіміраўна, ты плачаш? — Манька пляснула далонямі.— Колькі цябе ведаю, адно і тое: як вып’еш — адразу Ў слёзы. Казала сотню разоў, што грэх так рабіць. Твае хлопцы на тым свеце ў вадзе ляжаць ад бязмерных слёз. Нездарма ж і Колечка мне сніўся, прасіў, скажы, цётачка, мамцы, каб больш не плакала, а то мокра нам, плаваем у вадзе. Во як, Казіміраўна.

— Ат, Манька, няхай плача,— гэта Міцька не ўтрымаўся, — менш у тувалет хадзіць будзе. Гарэлка плача, а не яна сама.

— Цыц, скаціна! — размахнулася Манька з ляўшы.— Як садану — дык пад дзверы скоцішся. Кабялюга ты, і душонка твая цвіллю зацягнута. Пра каго ты плявузгаеш? Яе два сынкі голавы склалі ў б…м Афганістане. Там сваёй кроўю зямлю налілі. Калі прывезлі першага, Колечку, то і груну не адчынілі. А ты, нягоднік…

Усе маўчалі. Казіміраўна быццам не чула гамонкі. Слёзы, толькі слёзы… Яны ўжо сцякалі на далоні, на запясце рукі, якой надпірала жанчына галаву.

У Андрзя ад болю зашчымела сэрца. Яго быццам прашчыкнулі шпількай. Ён зараз бачыў не Казіміраўну, а сваю маці. Сваю любую і дарагую Марыю Сямёнаўну. Адзінага чалавека ў сусвеце, дзеля якога ён жыў, дзеля якога будзе жыць.

Няведама да якой пары цягнулася б маўчанка, каб не шчоўкнуў замок уваходных дзвярэй.

— Мая Люська,— усхапілася з месца Манька.— Донечка, зачакаліся ўжо цябе, хадзі хутчэй, толькі-толькі адкаркавалі пляшку! — гукнула гаспадыня кватэры.— Паглядзіш, якая яна ў мяне лялька,— піхнула Манька нагою пад сталом Андрэя.— Некалькі соценных — і цешся хоць да раніцы,— нахіліўшыся, шапнула яна хлопцу.— Ядраная. што восеньскі качан капусты. Ды сам пабачыш, навошта па-пустому мянцеліць языком.

Люська ўвайшла на кухню з распушчанымі косамі. Доўгія русыя валасы закрывалі плечы і даходзілі да пояса. Яе невялікія грудкі адтапырвалі лёгкую сукенку, танклявыя пальцы рук былі пераплецены ніжэй жывата. Люська беглым позіркам акінула кампанію, крыху даўжэй затрымалася на Андрэю. Сустрэўшыся вачыма з хлопцам, яна нібы засаромелася. павярнула галаву да акна.

— Сядай, донечка. Набегалася, нагулялася ўжо. Ну то і добра. Казіміраўна, дастань чарку з буфета. А ты, Міцька, не лыпай зенкамі, налівай. Донечка ж дамоў прыйшла. Золата маё, карміцелька.

Люська прысела. На выгляд яе можна было прыняць за васьмікласніцу, якая толькі што вярнулася са школы. Стомлены танклявы тварык падаваўся абыякавым да ўсяго, што робіцца навокал.

Да яе, як да новага чалавека ў застоллі, прычапілася некалькі п'яных мух. Яны кружлялі над галавой, перад носам — Люська не паспявала адмахвацца рукою. Нарэшце, стаміўшыся, яна перастала звяртаць увагу на надакучлівую заедзь.

Усе выпілі залпам, а Люська маленькімі глыткамі, нібы смакуючы халодны ліманад.

Моўчкі відэльцам клеванула астылых макаронаў. Міцька зноў схапіўся за бутэльку.

— Паміж першай і другой — перарыўчык небальшой,— ён рагатнуў.— Дочка ж твая, Манька, цвярозая, дык будзе брыдка глядзець ёй на нас, п’яных. Няхай даганяецца.

— Выпі, донечка, выпі, расслабішся хоць. Ты б мо перасела да Андрэя. Глядзі, які гжэжны кавалер. Усё пры ім. Пусці, Казіміраўна, Люську да хлопца. Няхай цяпло адно аднаго адчуваюць.

— Ой, падруг, як ты ўпяклася мне ў пячонкі, ну горш, чым халера. Ты б хоць разок паднялася ды паглядзела ў люстэрка, у свае бясстыжыя вочы. Але матка і дзіцятка — адно-адзінае, то няхай будзе па-твойму. Сунься, Андрэйк, да дзеўкі. Можа, трохі павесялееш. А то цалюткі дзень — што той груган на бязлістым дрэве.

Хлопцу падалося, быццам Люська зачырванелася: шчочкі сталі пунсовыя, вочы бліснулі агеньчыкам, як у кацяняці, што закрыта ў цёмным пакоі.

Андрэй памяняўся месцам з Казіміраўнай.

— Слухайце, людцы, я ж зусім забылася, шго ў мяне на антрэсолях стаіць літраў з шэсць піва ў каністры. 3 учарашняга засталося. Прыходзіў Віцька з напарнікам. Ты, Казіміраўна, яго ведаеш.

— Каго толькі я не ведаю з тваіх бобікаў,— азвалася жанчына.

— Няхай будзе так,— адмахнулася Манька.— Я пра другое — дастаць трэба піва. 3 гарэлкай яно дужа добра галаву дурыць. Ускоч, хлопча, дастань нам.

Андрэй паслухаў

Выпілі зноў, забіваючы пах гарэлкі цеплаватым півам.

— Мне пахарашэла,— першае за ўвесь час слова прамовіла Люська.— Спецыяльна раней сарвалася дамоў, як быццам адчувала, што нешта цікавае мяне чакае тут. А ці даўно з імі? — дзяўчына вачыма паказала на кампанію.

— 3 самага ранку.

— Ну ты і даеш, стары! — Люська аж прыўзнялася з месца.— I яшчэ не скіс ад іхніх гаворак? Стойкі! Давай па чарцы ды пойдзем да мяне ў пакой. Ты як?

Аношнія словы дачкі пачула Манька.

— Не, не, так не пойдзе,— п'яна завуркацела яна.— Назаві яму спачатку таксу, а пасля і ў пасцель. На дармаўшчыну разумнікаў многа набяжыць. Ты пра грошы кажы, Люська, пра грошы. Калі кішэня тоўстая — будзь ласкавая, а калі там адны дзіркі — вон гані. Няхай гэты хлопец мне задатак дасць, большую палову, а рэшту ўжо табе, пасля таго, як зробіце дзела. Я праўду кажу, Казіміраўна, га?

— Адвяжыся, навала. Бяры Міцьку ды сама адпачні. А яны як-небудзь разбяруцца.

— Разбяруцца яны, як бы не,— Манька не сунімалася.— Абдурыць, дык з каго грошы я спасцігну? Ты ж, падруг, за яго не заплоціш. Прастачка мая Люська, пэўна, укляпалася ў гэтага смазліўца. Ён кідкі з выгляду. Па мне дочка, па мне пайшла, абы з кім не абдымецца. I я некалі такой прастачкай жыла, а во, бач, навучылася. Цяперака мне падавай не красаўчыка, а мужчынку, у якога грошай, што блох у пляшывага сабакі… Плаці, хлопец, і ідзіце пазабаўляйцеся. Спачатку шэсць соценек. Усяго шэсць. Гэта ж не грошы сёння, а слёзы. Гарушчыя слёзы.

— Я даю, я! — палез у кішэні Міцька.— Ну, Манечка, даражэнькая, я заплачу. Няхай Люська са мною пацешыцца. Якая табе розніца, чые грошы. Мае такія ж, як і ў хлопца. Во, бяры, бяры — тут тысяча.— Міцька саўгануў Маньцы скамечаныя паперчыны.— Тысяча рублёў, як лёду. Гэта толькі задатак, задатак, Манечка. А пасля дзела яшчэ дам.

— Старыты цюцька, на дачку палезці захацеў.— Казіміраўна коршунам узнялася з седала.— Толькі, поскудзь, рыпніся! Чуеш мяне?! Вось гэтай пяцярнёй! — Казіміраўна падсунула Міцьку пад нос растапыраныя пальцы.

— Пайшлі, Андрэй, адсюль. Няхай сварацца. Цяпер ім будзе не да нас.— Люська першая шмыганула з-за стала, следам — Андрэй.

Пакой з голымі сценамі і старэнькай канапай паўз акно быў невялічкім, як дваім павярнуцца, але ўтульны і прыбраны. Пасля кухоннага вэрхалу тут кожны пачуваў сябе як у бога за пазухай. Пахла лугавымі кветкамі, а найбольш — мятай. Саматканая, чырвоная з чорным, посцілка на канапе была акуратна засцелена — без адзінай зморшчынкі. Шум у Андрэевай галаве нарастаў, біў так на вушах, што аж хацелася заплюшчыць вочы і, як абручом, абхапіць галаву рукамі, ні на хвіліну не адпускаючы.

— Не стой, а мясціся побач,— Люська села на канапу.— Нейкі ты затарможаны. А я люблю больш раскаваных. Тых, каго не трэба вучыць, як і што. Ну сядай жа. Зараз музончык пастаўлю. Расслабімся. Га? — Люська какетліва мірганула і выцягнула з-пад канапы напаўразабраны двухкасетнік. І адразу ж пакой запоўніла няўрымслівая музыка групы «Кармэн». У Андрэя шчымлівая саладжавасць агарнула сэрца, і ён абняў Люську. Пяшчотна і асцярожна, як сястру.

— Давай, любы, давай смялей,— парывіста шаптала дзяўчынка, падатліва лягаючы на канапу.— Мы патрахаемся сёння ад душы. Бяры ж мяне, не саромся, не бойся. Я ўся цалюткам твая. Ад макаўкі да пазногціка твая. Любы мой. Я з самага ранку адчувала: сёння будзе незвычайны вечар. Дужа доўга я цябе чакала, Андрэй. Андрэйка ты мой.

— Люся, Люська. Дзяўчыначка, золатка маленькае,— дыханне ў хлопцавых грудзях спірала.— Люся, Люсечка…

Вось яны ўжо напаўголыя. Хвілінка і… два целы як адно.

Поўнае забыццё. Усё рэальнае адкочваецца ў далёкі і недасягальны сусвет. Туды, дзе процьма зорак і неспазнаных галактык. Дзе можна лунаць, не баючыся чужых вачэй і вушэй, дзе прасторна і вольна, дзе зло даўным-даўно асядлана дабром.

Дыханне. Няроўнае, адрывістае дыханне двух целаў і стук сэрцаў, стук, які немагчыма заглушыць цэлым стадыёнам галасоў.

— Люська, Марыначка ты мая,— бязладна, па-вар’яцку шэпча Андрэй.— Марыначка, мы зноўку разам. Я поўнасцю ў табе, як і раней. А таго, папярэдняга, не было. Быў сон, пустое насланнё. Марына…

Люська ўсім целам напялася, сціснула ногі так, што Андрэй адчуў боль у нізе жывата. I адразу ўдваіх з далёкага сусвету яны прыляцелі ў гэты вузкі і пусты пакойчык.

— Я не Марына,— абыякава, але з непрыхаванай крыўдай прагаварыла Люська.— Устань, а то раздушыш мяне. Мо і сапраўды твая Марына лепей. Але на будучае памятай: калі з другой, то папярзднюю хоць на нейкі час забывай. I яшчэ: каб не трапляць у такія сітуацыі, навучыся называць каханак не па імёнах, а неяк нейтральна. Ну, нанрыклад, дзяўчынка, кошачка, адзіная мая і так далей і так далей. Думаю, што фантазіі ў цябе хопіць.— Люська ўздыхнула.— Прыйдзецца ўсё ж такі заплаціць табе. Можаш грошы аддаць мне, а калі хочаш, то аддай мамцы.

— Люська, дык я ж гэта самае не…

— Гэта паправім.— Дзяўчына, кранаючыся губамі Андрэевых грудзей, спаўзла ўніз, да ягонага жывата…

«Дзе б ты ні быў і з якой бы ні быў, а мяне ніколі з памяці не выкрасліш.— Апошнія Марыніны словы пры расстанні.— Мая існасць будзе з табою паўсюль. Ні на хвіліну ад мяне не вызвалішся. Я ў кожнай тваёй клетцы, у тваім мозгу, крыві. у тваіх жылах і пажылках. Ты зрабіў найвялікшую памылку, калі адмовіўся ад маёй прапановы. Цяпер ты няшчасны гаротнік. І я не магу нічагусенькі паправіць. Проста гэта ўсё не ў маіх сілах. У маёй душы застаецца шчырае шкадаванне. Толькі ж што мне рабіць, калі я падуладная бацьку? Яму і ягонай сіле. Шкода, Андрэй, але ты вольны нявольнік. Праўда, гучыць парадаксальна. Ды так яно ёсць і будзе».

***

Пасля той ночы, калі прачнуўся Андрэй на могілках, ён не мог і хвіліны пражыць, каб не пачуць Марынін голас па тэлефоне ці не пабачыць яе самую. Нейкая незразумелая сіла цягнула яго да дзяўчыны, піхала ў спіну, прыспешвала хаду. Кожную хвіліну на кожным кроку ў галаве думкі пра адну-адзіную Марыну. О, якія то былі шчаслівыя дні і тыдні!Па-першае, Андрэй пазбавіўся надакучлівых халасцяцкіх клопатаў. З’явілася упэўненасць у заўтрашнім дні. За што б ён ні браўся — усё атрымлівалася. Ніякіх праблем на працы. Ён падсвядома адчуваў, як любое ягонае жаданне імгненна выконвалася. У Андрэя як бы усялілася фантастычная сіла, якую ніхто не мог падолець. Дастаткова было хлопцу паглядзець на чалавека — і той — што заяц перад удавам.

Андрэй пераехаў да Марыны. Так захацела яна. А ягоная кватэра пуставала. Зноў-такі Марына не захацела, каб хлопец здаў кватэру ў наём. Ды ён і сам не вельмі гэгага жадаў.

Яны жылі разам другі тыдзень. Другі тыдзень, хоць Андрэю здавалася, што мінула цэлая вечнасць.

То была субота. Вечар. Ён і Марына даволі рана павячэралі, і дужа смачна. Дзяўчына была не такая, як заўсёды. Гэта Андрэй адзначыў сабе.

Павячэраўшы, глядзелі тэлевізар. Прымітыўны амерыканскі баевічок наганяў сум. Каб не траціць марна часу, Андрэй узяўся за кніжку. Ніяк не мог закончынь раман Анатоля Рубінава «Інтымнае жыццё Масквы». Перад сном кніжка нядрэнна чыталася.

— Слухай, Андрэйка,— перапыніла яго Марына.— Сёння да мяне прыходзіў бацька. Ты якраз быў у краме.

— ?

— Так, не здзіўляйся, менавіта бацька. Стомлены і змарнаваны ён дужа. Яго сцюдзёны прывід напоўніў увесь пакой холадам. Яшчэ і зараз я ніяк не магу сагрэцца. Дык вось… — Марына задумалася, правяла вузкай даланёй па сваіх зачасаных валасах і, уздыхнуўшы, працягвала: — Ён пытаўся пра той камень, які мы з габою прывезлі з Трокаў. Сёння нам трэба занесці яго на бацькаву магілу. Гэта неабходна зрабіць паміж дванаццатай і першай гадзінамі ночы. Але ён прасіў, каб ты змачыў камень некалькімі кроплямі сваёй крыві.

— ?

— Усяго некалькі кропель прасіў ён. 3 пальцаў левай рукі. Гэта ніколечкі не балюча. Я дапамагу табе. Падрыхтавала ўжо іголку, у пляшачцы з адэкалонам яна. Ты, Андрэйка, зразумей: у бацькі адзіная я. І хто ж дапаможа яму, калі не мы, правільней — калі не я.

Нарэшце Андрэй як бы апрытомнеў. Здзіўлена лыпнуў вачыма і адклаў кніжку:

— Твой бацька крывасмокам быў, ці што? Дзеля чаго яму патрэбна мая кроў?

— Трэба так, Андрэйка. Наконт крывасмокства — не ведаю. Я ніколі не бачыла, каб бацька піў чыюсьці кроў. Ён быў моцны і ўдалы чалавек… Ведаеш, мне здаецца, што і з табою мы сустрэліся невыпадкова. Ва ўсім гэтым нейкая прадвызначанасць, я б сказала — заканамернасць. Яшчэ да таго вечара ў кафэ ты часта сніўся мне. Я бачыла твой твар, гаманіла з табою. Ну, ты для мяне быў як родны. І вось зараз падумалася, што невыпадкова на бацькавы саракавіны мяне пацягнула пайсці ў тое кафэ. Не застацца дома, за агульным сталом, а пайсці, менавіта пайсці туды.

— Ты хочаш сказаць, што ў нас на раду была напісана сустрэча? Што мы адно цэлае, нарэшце — адно цэлае.

— Так. І, магчыма, бацька ведаў пра гэта. 3 нашага боку цяпер подла не выканаць ягонай волі. Каб ты, Андрэйка, пабачыў, які ў яго змарнаваны выгляд. Давай зробім усё так, як прасіў бацька.

Марына ўгаворвала хлопца, як маленькае дзіця, якое не хоча есці маннай кашы. Яе шырокія, як спелыя вішні, вочы глядзелі на Андрэя ўмольна і пранікліва, з непрыхаванай патрабавальнасцю.

— Ну, добра, мы зробім гэта. Толькі скажы: Дабру або Злу будзем мы садзейнічаць? Скажы! Пад покрывам ночы робіцца ўсё ганебнае, чорнае. Усё тое, што супраць людзей, супраць чалавека. Ці праўду я кажу?

— Што ў тым, калі бацька пазваў мяне ноччу. Ён, Андрэйка, не толькі мой бацька, ён мой Гаспадар! — Марына злосна зірнула на хлопца і працяжна скрыгатнула зубамі.— Не хвалюйся, ён і цябе сёння пакліча. I не ў тваёй волі працівіцца. Бацькава сіла — сіла маланкі і навальніцы.— Марына закашлялася.— Я адчуваю, што ён ужо недалёка. Ледзянеюць пальцы маіх рук. Стыне ўсё цела. Бацька прыходзіць да мяне па начах.

Халодны жах накаціўся на Андрэя.

— Марына, ты хворая. Мо прастудзілася? Кладзіся ў ложак, я цябе накрыю коўдрай і прынясу гарачай гарбаты. Кладзіся, Марынка.

— Позна ўжо. Бацька, мой Гаспадар, прыйшоў. Паглядзі,— дзяўчына наказала рукой на праём дзвярэй. Там хісталася бесцялеснае мроіва абрысаў чалавека. «Ты мне патрэбны, хлопец,— голасу не было чуваць, але гэтыя словы нехта ўкладваў у галаву Андрэя. Яны пранікалі не праз вушы, а як бы мінаючы іх, адразу траплялі ў мозг.— Ад нараджэння я прыглядаўся за табою: абараняў, расціў, дапамагаў».

Андрэй замёр, быццам акамянеў. Ягоныя губы марудна разышліся ў аскале. Цяпер ён нагадваў зомбі.

«Табе пакуль я загадваю ўва ўсім падпарадкавацца Марыне. Маёй дачцэ».

Хлопец адчуў страшную спустошанасць, стомленасць. быццам ягонае цела развалілася па нябачных рубцах.

Холад. Усё ў пакоі было скавана нясцерпным холадам. У снежна-ледзяной Арктыцы, відаць, было значна цяплей, чым у гэтым пакойчыку. Сцены, падлога, шафы і стол, ложак — усё пакрылася варсістай шчэццю інею. «Мне трэба хоць трошкі ад цябе крыві. На той камень ты пырснеш гарачай і пахкай крыві. Я хачу, каб мой Дух знайшоў месца ў тваім целе. Ты тая пасудзіна, якую бярог я на выпадак сваёй смерці. I вось надышоў гэты час. Не бойся, зусім ненадоўга збіраюся пасяліцца я ў табе. Ды і перашкаджаць дужа не буду. Проста я яшчэ не ўсё закончыў на гэтым свеце. Не выканаў сваё прадвызначэнне. Ты — адзінае выйсце і выратаванне. Чакаю вас сёння на сваёй магіле. Цябе і Марыну. Памятай: паміж дванаццатай і гадзінай ночы. Не раней і не пазней. Толькі ў гэты прамежак. Толькі ў гэты час. Не шкадуй крыві для каменя. Я за ўсё адплачу шчодра. Вельмі шчодра. І не слухай больш нічыйго голасу. Нават голасу роднай маткі…»

Мроіва здані рассеялася. Ярчэй засвяцілася лямпачка пад столлю. У пакоі пацяплела. Гарачае паветра хлынула ў праём дзвярэй з вузкаватага калідорчыка прыхожай.

У Марыны дробненька трымцелі вусны. Здавалася, што яна вось-вось заплача. Але ж вочы былі надзіва калючыя і уедлівыя. Быццам дзяўчына хацела праняць Андрэя да касцей, да кожнага пазванка ў ягоным целе.

— Мы, я і ты, павінны паслухацца бацькі,— як праз сон дайшоў да хлопца Марынін голас.— Мой бацька ніколі не быў жміндай, пад ягонай магутнай рукой мы зможам з табою ісці па жыцці, як па бялюткім палатне, што разаслана на квяціста-кідкім лузе. Няўжо табе боязна схадзіць са мною на ягоную магілу, занесці камень з кроплямі тваёй крыві. Каб бацьку гэтага не трэба было — ён ніколі б не папрасіў. Ён гэтага не ўмее. Не ўмеў прасіць. Бо ніколі ні ў каго не нрасіў. Ён проста прыходзіў і браў сваё.

Андрэй адчуваў, як ягоныя стрыманасць і ўпартасць ціхенька-ціхенька плавяцца, што той воск пад настырным языком агню.

«Божа мой, няўжо нямашака паратунку? Дзе тая сіла, якая змагла б паставіць мяжу паміж дазволеным і не. Я доўга не вытрымаю…»

— Божа мой,— абрачона прашаптаў Андрэй уголас.

Марына ўсім целам напялася, што цеціва на татарскім луку.

Сінія жылкі на руках і шыі, скронях набрынялі і сталі падобныя да маладых лазовых пруткоў, што прыхоплены першым восеньскім марозікам. А вочы! Вочы дзве ледзяныя паняўкі на студзёнай гладзі возера.

— Гэта пустыя словы, Андрэй. Так вучыў мяне бацька. I ён правы,— голас у Марыны сталёвы,— бо памятаеш, як людзі яшчэ кажуць: на яго спадзявайся, але і сам не плашай. Пакуль у нас ёсць шанец — трэба выкарыстоўваць, не ўпускаць яго. Гэта бацькаў клопат пра мяне і цябе. I мы павінны ўхапіцца за магчымасць жыць па-людску, хапаць усімі зубамі, напоўніцу.

Андрэй пагаджаўся ў глыбіні свядомасці са словамі Марыны. Толькі вось душа і сэрца працівіліся, не давалі прабіцца да сябе голасу дзяўчыны.

«Маўчыце вы! Маўчыце! — крычаў мозг хлопца.— Што вы разумееце ў жыцці сённяшняга дня! Марына кажа праўду. Мне дадзена ў гэтым свеце жыць толькі аднойчы. I я хачу адчуць сябе чалавекам тут: мець грошы, не адмаўляць сабе не толькі ў простых запатрабаваннях, але, магчыма, ні ў чым — кахаць і быць каханым, не ведаць…»

«Паслухай, дай і нам сказаць,— нарэшце прабіўся ўнутраны, сардэчны голас.— Уся справа ў тым, якім коштам дасягаецца тое, пра што гаварылася, няўжо крывёю, тваёй крывёю. Бачна, што няма патрэбы нагадваць пра душу, яна ў табе памірае. Памірае ўжо…»

«Заткніцеся. Заткніцеся, поскудзі. Вы кажаце пра кроў, душу, а гляньце праз акно, на вуліцу, што там роб…» «Так, душа ў табе памірае…»

Марына ўвачавідкі пасвятлела. Пагляд у яе стаў цяплейшы і больш лагодны. Лёд растопліваўся.

— То я нясу камень. Ты не супраць. Я ж бачу, што згодны.

Андрэй змоўчаў. Марына ціхенька знікла ў прыхожай.

Некалькі хвілін яе не было. Толькі з цьмяна асветленага праёма дзвярэй даносілася бразганне посуду, струменіла вада ў ракавіну, чуўся хрыпавата ўсхліпваючы голас. Хлопец ведаў, што гэта не Марынін голас. Не, не яе. У такім выпадку чый жа? Ён наважыўся пайсці паглядзець. Але ў гэтую хвіліну зайшла ў пакой дзяўчына. У руках, на чорным лапіку хусціны, яна трымала той жа камень — з Трокаў.

— Вось ён.— Марына асцярожна паклала шурпаты, быццам калуном пабіты, камень на часопісны столік у прыкуцці.— Зараз з ваннай прыхаплю голку і пачнем,— дзяўчына адкрыта ўсміхнулася, выстаўляючы, быццам для найвялікшага гонару, бялюткія два радкі зубоў пасяродку пунсовага бутона ружы — яе вуснаў.

Марыніна ўсмешка скаланула Андрэя. Па целе, ад самай патыліцы і да пояса, прабег як бы світальны ветрык. Ад яго не столькі сцюдзёна, колькі непрыемна — бо скура пакрываецца густым россыпам драбнюткіх пупырышак.

— Я зараз, любы. Пачакай хвілечку.

Марына зноў знікла.

«Ай, нічога. 3 усіх пальцаў левай рукі я ім крыві не дам. 3 аднаго ці з двух. А там будзе бачна. Не за дурня ж ім мяне трымаць. Гэта як цікавая ў дзяцінстве гульня ў хованкі. Табе так і карціць хутчэй даведацца, хто ж схаваны пад ложкам ці каго вылавіш у цёмным закутку за фіранкай».

***

Люська не паспела паправіць на ложку прасціну, як у пакойчык ускочыла Манька.

— Ах, каб вас пярун забіў! Каб вас ліхаманка хапіла! — Маньчыны вочы лезлі з арбітаў.— Не паспела я заюшыцца, а яны ўжо таптацца ўздумалі!

Люська як быццам не чула маці. Яна ўзбіла падушку і паставіла яе на ражок. Андрэй жа, засунуўшы рукі ў кішэні, абыякава глядзеў на гаспадыню.

— Што ты міргалкі вылупіў? Плаці грошы, а то ў міліцыю пазваню. 3 намі такое не праходзіць. Выварочвай кішэні! Зараз жа, не сыходзячы з месца!

— Супакойся ты,— буркнула Люська.— Нічога ў нас з ім не было. Пагаварылі, і ўсё. А ты ўжо, як старая варона, раскаркалася.

— Не дурыш мяне, донька? — Манька імгненна падабрэла. Вочы паслюдзянелі, друзлаваты твар абвіс.— Прастачка, дочка, ой прастачка. Сказала б, што пакуёўдзіліся крыху, і няхай бы ён выклаў нам некалькі соценек. Для яго невялікая растрага. Сама бачыла, які тоўсты кашэль мае. Праўда на сыты жывот добрая, а калі там буркаціць, то і схлусіць не грэх.

— Ты адно талдычыш, як зайграная пласцінка. Прыдумала б нешта навейшае. А то ўстыла слухаць. У цябе ўсе грошы праз пальцы вадою сыходзяць. Колькі прасіла ўжо новую сукенку купіць, колькі я адрабіла на яе, а хаджу ўсё ў старой.

— Люсечка, цэны ж бешаныя цяпер.

— А на гарэлку, што?

— Дык я ж, донечка, за свае не п'ю. Ну рэдка калі за свае бяру. Сёння вось ён частаваў,— Манька хіснула галавою на Андрэя.— А затым прынёс Міцька яшчэ.

— Чаго вы там шэпчацеся? — прачыніла дзверы Казіміраўна.— Можа, майго хлопчыка гвалціце ўдзвюх? Да вас толькі патрапся, то спуску ўжо не дасце.

— Не, Казіміраўна. Я правярала, ці ўсё добра з дзецьмі. Яны ж цяперака такія няўтрымныя, што за імі вока ды вока трэба.— Манька ўсміхнулася.

— Хы, каб цябе каршун задраў. Праведніца адшукалася. Пайшліце ўсе за стол, а то, як збродлівыя каровы, разбрыліся.

Зноў усе сабраліся на кухні. Міцька кляваў носам, паклаўшы рукі сярод небагатай закускі. Невядома адкуль на стале зноў стаяла непачатая бутэлька гарэлкі. Ці не пазычыла Манька ў суседкі. Міцька, лыпнуўшы вачыма, згледзеў Люську. Ён крыва ўсміхнуўся, паказаўшы жоўтыя пракураныя зубы.

— Ну што? Мной пагрэбавала? За капейкі з сасунком цалавалася, га? А я-то мужык шчодры, мог бы і больш адвалць.

— Пайшоў ты на выган,— агрызнулася Люська,— хахаль мне знайшоўся. Табе толькі на вакзале прастытутак здымаць.

— Ды будзем мы ўрэшце сядзець па-людску? — умяшалася Казіміраўна.— За сённяшні дзень я стамілася, быццам камяні ў падоле насіла. I гарэлка, зараза гэтая, ніяк не бярэ. Хочацца зваліцца хутчэй, каб не чуць і не бачыць вас.

— Супакойся, падруг, усё ў нас ладна.

— Во-во, і я так кажу,— падтрымаў Маньку Міцька.

— Ой, хлопчыкі мае, хлопчыкі, былі б вы са мною жывымі. Няўжо б ваша матка такою стала? Ды я ж да сённяшняга дня вас і абсцірвала б і абмывала, сняданак і вячэру гатавала,— Казіміраўна гаварыла гэтыя словы завучана, без інтанацыі. Відаць, сабе яна прагаворвала іх і не раз і не два.— Судзьбіна ты мая горкая, судзьбіна чорная. Гляджу во на хлопца,— Казіміраўна правяла вачыма на Андрэя,— і здаецца мне, што бачу Колечку. Ён у мяне быў такі ж статны, такі ж шыракаплечы. I з твару глядкі.

— Сцішся, Казіміраўна, жывому пра жывое думаць трэба. Хлопцам тваім спакойна, не рві сваё сэрца.— Манька піхнула локцем Міцьку, вачыма паказала, каб наліваў. Ён хуценька схапіўся за пляшку. Першая напоўнілася Люсьчына чарка.

— Дзякуй, дзякуй,— падкрэслена з’едліва прагаварыла дзяўчына.— Ты ў мяне адзіны дабрадзей.

Міцька нешта незразумелае буркатнуў сабе пад нос. Усе выпілі…

Калі нарэшце скончыцца гэты бясконцы дзень? Андрэю ўжо даўно карцела падняцца і пайсці адсюль як мага далей.

Але ж нешта трымала. Гэтыя людзі дапамагалі яму ўспомніць усё папярэдняе, тое, што адбылося паміж ім і Марынай. Сярод Казіміраўны і Манькі, Міцькі і Люські не так балюча ўспрымаць тое, што было. На гэтай кухні, з гэтымі людзьмі тое ўсё здаецца непраўдзівым, штучным, выдуманым. Вось-вось, з-за гэтага яму і не хочацца сыходзіць ад гасціннай Манькі…

Шкода, што даседзеў да змроку. Калі б не цемра, можна было б пайсці і пашукаць варону з-пад піўбара. У ёй было нешта да шчымлівасці балючае і роднае: шаравата-чорнае пер’е, скурана-касцяністая дзюба — ува ўсім разважлівасць і нетаропкасць.

Так. Нягледзячы на тое, што варона цягала брудную абглыданую костку рыбіны, яна надавалася незалежнаю і поўнай гонару. Але, здаецца, гэта не галоўнае, не самае галоўнае з таго, чым спадабалася і прыцягвала да сябе варона з-пад піўбара.

Ага, вочы. Яе вочы і позірк. Няўжо ніхто не бачыў позірку той вароны? Дзіўна. I хлусня гэта. Проста ўсе адводзілі свае вочы ад вачэй вароны. Проста баяліся ды шкадавалі згубіць месца ў чарзе па піва. Ува ўсіх балела галава, хацелася піва. Дык ці ж да вароніных вачэй тады, да ейнага позірку? Каму хочацца ўбачыць сваё адлюстраванне ў вачах вароны, а не ў замурзаным люстэрку на сцяне?

Горка і балюча ведаць, што жыццё неяк не атрымалася. Што праходзіць яно ўпустую, згарае, як перасохлая салома на ўчарнелым восеньскім полі. I едкі дым засцілае вочы, выбівае слязіну ў кожнага, хто наважваецца пагрэць рукі каля гэтага цяпла.

У адзіноце чалавек ніхто і нішто. Ён, як сырое палена, не можа гарэць, а толькі куродыміць… Марына і варона… Ведаю — у гэтым неспасцігальная для мяне глыбіня.

Грандыёзная шэрасць і шэрая грандыёзнасць. У гэтым спалучэнні хаваецца апакаліпсіс. Гэта як гарбатая карліца з тварам анёла…

Але Марына пайшла ў ванны пакой за голкай. А Андрэй яшчэ раз уважліва глянуў на камень — яго ўсяго скаланула. Пякельная дрыготка праняла да пазногцяў на ступаках. Камень мяняўся на вачах: з зямліста-шэрага ён пачарнеў горш за перапалены вугаль. I гэта адбылося за адзін мірг вачэй. На вуліцы ледзь не пад самым акном прарэзліва завыла сірэна «хуткай дапамогі». Яна і заглушыла крык, што вырваўся з грудзей у хлопца. Андрэй міжволі прыкрыў далонямі свае вочы. «Гэта галюцынацыя, і не больш,— усплыла выратавальная думка ў галаве,— толькі галюцынацыя. Зараз адыму рукі, і камень будзе такі ж, якім мы яго прывезлі з Трокаў».

Андрэй адняў далоні ад вачэй. Камень быў чорны. Марына стаяла побач.

— Якое ты яшчэ дзіця, любы. Нічога ж дзіўнага не здарылася. Усё так і павінна быць. Бо гэта не просты камень. Ён — бацькава сэрца. Павінен стаць бацькавым сэрцам. Замяніць ягонае абяскроўленае. Памятаеш, я некалі табе чытала Ахматаву. Ты тады не паверыў мне, не паверыў паэтцы. А яна праўду казала, што калі чалавек памірае, то мяняюцца яго партрэты. Па-іншаму вочы глядзяць, і губы ўсміхаюцца іншай усмешкай. Яна заўважыла гэта, вярнуўшыся з пахавання аднаго паэта. I з тых пор часта гэта правярала, і яе здагадка пацвярджалася.

А зараз паглядзі на партрэт майго бацькі. Бачыш, ён жывы. Жывы ягоны дух. Ды і ты з ім ужо бачыўся. Праўда, фотаздымак як бы патухае, згасае. Але ў нас і ў бацькі ёсць яшчэ дзевяць дзён.

Каб поўнасцю пераканаць цябе, любы, узгадаю Парацэльса. Урача і вучонага, якога ты заўсёды паважаў. Сам жа мне ў гэтым прызнаваўся. Дык вось і Парацэльс казаў, што чалавек валодае сілай, што дазваляе яму бачыць сваіх сяброў, блізкіх і абставіны, у якіх яны знаходзяцца, нягледзячы на тое, што людзі, аб якіх ідзе гаворка, могуць у гэты час знаходзіцца за тысячы міляў.

Вось як яно, Андрэйка. I гэта ўсё могуць простыя людзі. А мой жа бацька не з простых. Не з тых, хто задавальняўся сном, чаркай і скваркай. Ён сіла і прадвеснік. Ці пераканала хоць трошкі? Ну-ну, прызнавайся. Бачу, крыху сумняваешся, але напалову ўжо згодны са мною. Не будзем жа цягнуць — давай руку.

— Я не хачу тут. Лепш на могілках. Думаю, так будзе зручней. Усё роўна ж ісці туды і несці камень.

— Не камень, Андрэйка, а сэрца майму бацьку, а твайму цесцю,— Марына хітравата ўсміхнулася. Бачылася — яна згодная…

Горад застаўся за плячыма. Да могілак паўтара-два кіламетры. Вецер і лашчыць і студзіць адначасова. Марына плечуком упіраецца ў Андрэя. Камень нясе сама — так ёй хочацца. Вельмі цёмна на вуліцы. Вецер прыглушае ў вушах гарадскія адгалоскі. Пад нагамі, на вузкаватай сцежцы, патрэсквае, шаргаціць няскошаная трава. Андрэй і Марына маўчаць, быццам прыслухоўваюцца кожны да сябе…

Андрэй першы раз у той жнівень прыехаў да бабулі адзін, без бацькоў. Сам жа дарослы ўжо — перайшоў у восьмы клас. Не хацелася яму ехаць у вёску. Прымусіла маці. Дужа ж баялася, каб моцным вузлом не перахапіла яго дваровая тусоўка. Ці не разы чатыры прыходзіў ён на той час дамоў позненька і на падпітку. У крамах танны вермут. Хлопцы, ягоныя пагодкі, хлешчуць, а чаму б і Андрэю не сербануць. Сусвет ад гэтага не перакуліцца і неба не пераломіцца пасяродку. Многае ён тады ўжо ведаў: і пра вартасці пітва, і пра тое, як і што грэба рабіць з дзяўчатамі, для чаго яны створаны і чаго ім хочацца.

Пераростак Валодзька ўсё па палічках раскладаў. У яго ўжо была і пастаянная лахудра. Так ён называў Кацьку з пад’езда насупраць.

Але маці вытурыла Андрэя ў вёску. Было злосна на душы, хоць ваўком вый. Толькі праз дні тры-чатыры прыламіўся неяк. А тут бабулі чарга падышла пасвіць кароў — адбываць радоўку, адным словам.

— Унучак, мо пагнаў бы ты скаціну на ржэўнік. Не адзін, а разам з Надзькай Перапечкінай. Мы купуемся з імі. Так прасцей і лягчэй для мяне,— бабуля прасіла, не верачы, што Андрэй дасць згоду.— Ты не хвалюйся, калі не ўмееш, — Надзька навучыць.

Андрэй хоцькі-няхоцькі, а згадзіўся.

I вось яны з Надзькай на ржэўніку, сярод залаціста-жоўтых бункераў пасуць статак. Травы зашмат, і каровы, як прывязаныя, на адным месцы.

— Давай палуднаваць.— Надзя села пад бункер, развязала хатулёк са страваю. Хітравата зірнула на Андрэя.— Сядай бліжэй — не адкушу.

Надзя гады на чатыры старэйшая за Андрэя. Яна ўся як налітая: твар і рукі загарэлыя, бялявыя валасы на галаве перахоплены гумкаю, сукенка на грудзях расшпількнута на два гузікі. Дзяўчына зручней падцягнула пад сябе ногі.

— Ну як? Вып’ем па кроплі, каб смачней елася? Мая маці бутэльку самаробнага вінца дала. Яшчэ мінулагодняга.

— Давай. Мне-то што. Дома я гарэлку шклянкамі цудліў.— Андрэй ад сваёй хлусні аж распраміў плечы. Як-ніяк, мужчына ж.

Яны няспешкі пілі віно, заядалі яйкамі ўкрутую, хрумсталі агуркамі, смакавалі спелыя памідоры. Было добра, сонечна, цёпла. Каровы, напасвіўшыся на ўежнай траве ржэўніку, ляжалі.

Прыляглі і Андрэй з Надзяй. Глыбока закапаліся ў жытнёвы бункер саломы.

Тым днём Андрэй і паспытаў забароненага і, здавалася, далёка недасягальнага. Але ўсё ж так проста і натуральна. Ды сорам крыху прабіраў хлопца. Толькі ж гэта хвіліну, дзве, а пасля нічога, усё як так і трэба.

А праз некалькі дзён быў Спас. У хаце густа пахла яблыкамі. Бабуля цэлы кошык паставіла іх рана-раненька на покуці.

— Сёння пойдзем у царкву, Андрэйка. У сваім гарадку ты мо ні разочку туды і не хадзіў, дзвярэй не адчыняў.

— Не хочацца мне ісці.

— Не-не, дзетка. Гадавое божае свята сёння. Не крыўдзі старую, пайшлі. I кошык падсобіш данесці. Трэба ж кожнага яблычкам пачаставаць. Такая ў нас завядзёнка.

I яны пайшлі. Каля царквы было людна. У той дзень Андрэй убачыў сапраўдную царкву, вялізны іканастас, шмат запаленых свечак і яшчэ вялікае распяцце ў руках бацюшкі…

Здаецца, так нядаўна і так даўно гэта было. А мо ўсё тое яму некалі прыснілася?..

— Андрэй, давай не пойдзем праз цэнтральную браму,— гэта Марына лёгенька шмарганула Андрэя за руку.— Я ведаю пралом у сцяне. Там зручней і блізка да бацькавай магілы.

— Як хочаш.

Марына сышла са сцежкі. Вобмацкам пасунулася каля сцяны. Паўсонны спакой і засяроджанасць парушаў трэск сухіх галін пад нагамі ды прыглушана-сіпатае дыханне дзяўчыны. Андрэя ж, здаецца, не хвалявала анічога. Ён яшчэ быў там, на полі, сярод статка кароў і жытнёвых бункераў саломы. Яму бачыліся поўныя кошыкі чырванабокіх яблыкаў і вялікае распяцце ў руках бацюшкі.

«Кожны з нас, дзетка, грэшны. 3 ім, грахом, нараджаемся, з ім ў зямлю сыходзім. Але ж і з маленькага граху можа вырасці найвялікшы, які задушыць свайго ж гаспадара, таго, хто гэты грэх нарадзіў, гадаваў і песціў. Так са снежнага камячка можна скатаць глыбу, а можна камячок пакінуць камячком ці цеплынёй сваёй рукі і душы растапіць яго. Бывае, што адзіны крок аддзяляе чалавека ад незваротнага. Цікавасць да лёгкага таксама грэх, Андрэйка. Не схаці і не пажадай ты яго. Я цябе ўжо не адзін раз папярэджвала, снілася. Толькі ты адпіхваеш мяне…»

Марына з Андрэем праціснуліся ў пралом сцяны. Яшчэ некалькі крокаў паўз зарослыя бугаркі, паўз крыжы і агародкі, паўз прыцішаныя дрэвы — і яны на месцы.

— Мы прыйшлі, бацька,— прашаптала Марына першы раз.— Стаім ужо каля цябе, чуеш! — мацней узвіўся яе голас.— Мы прынеслі тваё сэрца! — на поўныя грудзі выдыхнула дзяўчына.— Хутчэй руку, давай руку, Андрэй!!! — Марына ўжо не гаварыла, а крычала, як парадзіха, нараджаючы першынца.— Левую.— Не хочучы таго, хлопец працягнуў ёй руку.— Левую, давай левую мне. Але не! Пачакай! Бацька загадваў спачатку вырваць крыж. Ну не стой жа! Шмаргані яго з зямлі. Ён прыкапаны на нейкую пару далоняў.

Андрэй падышоў бліжэй да магілы і аслупянеў. Зямля свяцілася, ад яе патыхала жарам. Усё вакол станавілася святлейшым і задушліва смярдзючым. 3 нябачных куткоў да магілы выпаўзалі дзесяткамі гадзюкі і вужы, над галавою шаргацелі крыламі і брыдка пішчалі кажаны. У гэтым вэрхале згледзеў Андрэй і чараду крумкачоў. Так, здаецца, гэта крумкачы, хоць святло іх поўнасцю не дасягала. А можа, былі гэта звычайныя вароны, якія зляцеліся на смярдзючы пах, на дармовую кармёжку і жэрава.

Андрэй працягнуў руку да крыжа. Працягнуў левую, яшчэ з непаколатымі пальцамі… I тут выплыла з цемры бабуля, яе вобраз і воблік. Яна не пераступала мяжы асвятлення вужак і кажаноў. Яна толькі нахілілася і ў працягнутую руку Андрэя ўкладала распяцце. Распяцце з вясковай царквы.

Скаланулася магіла, засыпаючы пяском паўзучую нечысць, насыпаліся пераспелымі гнілкамі на зямлю абпаленыя кажаны, залапацелі крыламі крумкачы-вароны.

«Бяры, дзетка, асвячоны крыж у рукі. Засланіся ім ад д’ябальскага кодла, прыкрый душу сваю і цела. Не будзь папіхачом у руках сілы цёмнай ды нядобрай. Уратуеш сябе, то і мне ляжаць лягчэй будзе. Усё навокал зман, акрамя мяне і крыжа, распяцця святога. Ты яго бачыш — смялей бяры ў рукі».

— Не слухай, Андрэйка, ты ж мой каханы і адзіны. Са мною табе жыць. Разумееш, толькі са мною, а не з гэтай звар’яцелай старой і яе прывідным распяццем.— Марынін твар перакасіўся. Нос і ніжняя сківіца выцягваліся ўперад, танчэлі, рукі бяссільна ўзмахвалі, растапыраныя пальцы завастраліся, ды і голас непазнавальна змяніўся — стаў глыбока гартанным.

«Бяры ж, унучак, распяцце. Няма ў мяне сілы перастуніць мяжу, якая падзяляе дабро і зло, святое і нячыстае. А ты на раздарожжы — адна нага тут, а другая там. То ж бяры, працягні руку. Не бойся і не думай пра лёгкае. Жыццё не бывае пушынкай. Прыходзіць час, і за ўсё плаціць патрэбна. Не сквапся, Андрэйка, на лёгкае, не хаці яго, дзетка. Бяры распяцце».

Андрэй як бы скінуў з сябе скамянелаець. Яму палягчэла, галава праяснілася і рука паслухмяная стала. Ён уздыхнуў і моцна абхапіў распяцце. Воблік бабулі адразу ж знік.

I тут разгарнулася магіла Марынінага бацькі. Магутны чорны і смярдзючы слуп вырваўся з прадоння і рассыпаўся, зліўся з ноччу.

— Эх ты, дурыла, а я спадзявалася, і бацька верыў у цябе,— Марына натапырана курчылася і шарэла. Вось яна ўжо метровага росту, праз хвілю яшчэ меней. I дзіва дзіўнае скаланула Андрэя: Марына стала шэрай варонаю, страсянула крыламі, разы два каркнула і знікла, як і чорна-смярдзючы слуп з магілы яе бацькі, сярод глухой ночы.

Андрэеў кулак быў моцна сціснуты, хоць хлопец і адчуваў: нічога ў ім няма…

***

Добра сцямнела, калі Андрэй з Казіміраўнай сабраліся сыходзіць ад Манькі. Міцька заставаўся ў яе. Ён доўга плакаў, расціраў кулаком па п’яным твары слёзы і праклінаў жыццё і жонку, непасільную работу, жаліўся на малы заробак, дарагавізну і падступленне старасці. Люська ж, дапіўшы рэшту гарэлкі, шмыганула ў свой пакойчык і ўключыла там на поўную моц магнітафон. На кухні ад нечаканасці ўсе здрыгануліся.

— Папаўзлі, хлопча, і мы па дамоўках,— Казіміраўна пазяхнула,— а то з гэтымі прапойцамі нядоўга і ў грэх увайсці. Маньцы ж то як?.. Гарэлка ў роце і перадок у рабоце. Здаецца, пра гэта ўжо гаварыла. Пайшлі — няхай куёўдзяцца. Люська, думаю, нікуды з хаты не папаўзе. Не сумуй, хлопча, ой не сумуй. У цябе вочы — як у бычка на бойні. Хапанеш за жытку сваю яшчэўсялякага. Пакуль малады — весяліся. Эх, толькі б была гэта весялосць. Дасць Бог, стрэнемся як-небудзь удваіх, і я табе ўсё сваё горачка выкладу і выплачу, як сынку роднаму, як сваім дзеткам расказала б. Хачу з табою сустрэцца, прыпаў да душы ты мне. Можа б, заўтра каля піўбара ў парку? Манька там нас не вылавіць. То як яно? Гадзінак у адзінаццаць?

— Давайце заўтра.

Андрэй з Казіміраўнай ішлі па мокрым асфальце алеі. Толькі што яе паліла машына з жоўтай мігалкай. Маўчалі. Лёка дыхалася. Казіміраўна глядзела сабе пад ногі. А вось Андрэй як заведзены круціў галавою — шукаў варону, выглядаў Марыну. Не было вароны, не было Марыны.

***

Як баліць у мяне галава, Божа мой. Няўжо я вытрымаю, і яна не разломіцца, не рассыплецца на кавалачкі, што пабітае цьмянае люстэрка. Як дайсці дамоў? Хутчэй бы легчы.

А ўрэшце: ці сустрэну я заўтра варону, ці здагадаецца яна прыляцець у парк, пад сцены іншага піўбара? Ці прыляціць’?

Эх ты, Марына…